| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
३. सभियत्थेरगाथावण्णना
3. Sabhiyattheragāthāvaṇṇanā
परे चातिआदिका आयस्मतो सभियत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे पुञ्ञानि उपचिनन्तो ककुसन्धस्स भगवतो काले कुलगेहे निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्तो एकदिवसं सत्थारं दिवाविहाराय गच्छन्तं दिस्वा पसन्नमानसो उपाहनं अदासि। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्तो कस्सपे भगवति परिनिब्बुते पतिट्ठिते सुवण्णचेतिये छहि कुलपुत्तेहि सद्धिं अत्तसत्तमो सासने पब्बजित्वा कम्मट्ठानं गहेत्वा अरञ्ञे विहरन्तो विसेसं निब्बत्तेतुं असक्कोन्तो इतरे आह – ‘‘मयं पिण्डपाताय गच्छन्तो जीविते सापेक्खा होम, जीविते सापेक्खेन च न सक्का लोकुत्तरधम्मं अधिगन्तुं, पुथुज्जनकालङ्किरिया च दुक्खा। हन्द, मयं निस्सेणिं बन्धित्वा पब्बतं अभिरुय्ह काये च जीविते च अनपेक्खा समणधम्मं करोमा’’ति। ते तथा अकंसु।
Parecātiādikā āyasmato sabhiyattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto kakusandhassa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto ekadivasaṃ satthāraṃ divāvihārāya gacchantaṃ disvā pasannamānaso upāhanaṃ adāsi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto kassape bhagavati parinibbute patiṭṭhite suvaṇṇacetiye chahi kulaputtehi saddhiṃ attasattamo sāsane pabbajitvā kammaṭṭhānaṃ gahetvā araññe viharanto visesaṃ nibbattetuṃ asakkonto itare āha – ‘‘mayaṃ piṇḍapātāya gacchanto jīvite sāpekkhā homa, jīvite sāpekkhena ca na sakkā lokuttaradhammaṃ adhigantuṃ, puthujjanakālaṅkiriyā ca dukkhā. Handa, mayaṃ nisseṇiṃ bandhitvā pabbataṃ abhiruyha kāye ca jīvite ca anapekkhā samaṇadhammaṃ karomā’’ti. Te tathā akaṃsu.
अथ नेसं महाथेरो उपनिस्सयसम्पन्नत्ता तदहेव छळभिञ्ञो हुत्वा उत्तरकुरुतो पिण्डपातं उपनेसि। इतरे – ‘‘तुम्हे, भन्ते, कतकिच्चा तुम्हेहि सद्धिं सल्लापमत्तम्पि पपञ्चो, समणधम्ममेव मयं करिस्साम, तुम्हे अत्तना दिट्ठधम्मसुखविहारमनुयुञ्जथा’’ति वत्वा पिण्डपातं पटिक्खिपिंसु। थेरो ने सम्पटिच्छापेतुं असक्कोन्तो अगमासि।
Atha nesaṃ mahāthero upanissayasampannattā tadaheva chaḷabhiñño hutvā uttarakuruto piṇḍapātaṃ upanesi. Itare – ‘‘tumhe, bhante, katakiccā tumhehi saddhiṃ sallāpamattampi papañco, samaṇadhammameva mayaṃ karissāma, tumhe attanā diṭṭhadhammasukhavihāramanuyuñjathā’’ti vatvā piṇḍapātaṃ paṭikkhipiṃsu. Thero ne sampaṭicchāpetuṃ asakkonto agamāsi.
ततो नेसं एको द्वीहतीहच्चयेन अभिञ्ञापरिवारं अनागामिफलं सच्छिकत्वा तथेव वत्वा तेहि पटिक्खित्तो अगमासि। तेसु खीणासवत्थेरो परिनिब्बायि, अनागामी सुद्धावासेसु उप्पज्जि। इतरे पुथुज्जनकालङ्किरियमेव कत्वा छसु कामसग्गेसु अनुलोमपटिलोमतो दिब्बसम्पत्तिं अनुभवित्वा अम्हाकं भगवतो काले देवलोका चवित्वा एको मल्लराजकुले पटिसन्धिं गण्हि, एको गन्धारराजकुले, एको बाहिररट्ठे, एको राजगहे एकिस्सा कुलदारिकाय कुच्छिम्हि पटिसन्धिं गण्हि। इतरो अञ्ञतरिस्सा परिब्बाजिकाय कुच्छिम्हि पटिसन्धिं अग्गहेसि। सा किर अञ्ञतरस्स खत्तियस्स धीता, नं मातापितरो – ‘‘अम्हाकं धीता समयन्तरं जानातू’’ति एकस्स परिब्बाजकस्स निय्यादयिंसु। अथेको परिब्बाजको ताय सद्धिं विप्पटिपज्जि। सा तेन गब्भं गण्हि। तं गब्भिनिं दिस्वा परिब्बाजका निक्कड्ढिंसु। सा अञ्ञत्थ गच्छन्ती अन्तरामग्गे सभायं विजायि। तेनस्स सभियोत्वेव नामं अकासि। सो वड्ढित्वा परिब्बाजकपब्बज्जं पब्बजित्वा नानासत्थानि उग्गहेत्वा महावादी हुत्वा वादप्पसुतो विचरन्तो अत्तना सदिसं अदिस्वा नगरद्वारे अस्समं कारेत्वा खत्तियकुमारादयो सिप्पं सिक्खापेन्तो विहरन्तो अत्तनो मातुया इत्थिभावं जिगुच्छित्वा झानं उप्पादेत्वा ब्रह्मलोके उप्पन्नाय अभिसङ्खरित्वा दिन्ने वीसतिपञ्हे गहेत्वा ते ते समणब्राह्मणे पुच्छि। ते चस्स तेसं पञ्हानं अत्थं ब्याकातुं नासक्खिंसु। सभियसुत्तवण्णनायं (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ २. सभियसुत्तवण्णना) पन ‘‘सुद्धावासब्रह्मा ते पञ्हे अभिसङ्खरित्वा अदासी’’ति आगतं।
Tato nesaṃ eko dvīhatīhaccayena abhiññāparivāraṃ anāgāmiphalaṃ sacchikatvā tatheva vatvā tehi paṭikkhitto agamāsi. Tesu khīṇāsavatthero parinibbāyi, anāgāmī suddhāvāsesu uppajji. Itare puthujjanakālaṅkiriyameva katvā chasu kāmasaggesu anulomapaṭilomato dibbasampattiṃ anubhavitvā amhākaṃ bhagavato kāle devalokā cavitvā eko mallarājakule paṭisandhiṃ gaṇhi, eko gandhārarājakule, eko bāhiraraṭṭhe, eko rājagahe ekissā kuladārikāya kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi. Itaro aññatarissā paribbājikāya kucchimhi paṭisandhiṃ aggahesi. Sā kira aññatarassa khattiyassa dhītā, naṃ mātāpitaro – ‘‘amhākaṃ dhītā samayantaraṃ jānātū’’ti ekassa paribbājakassa niyyādayiṃsu. Atheko paribbājako tāya saddhiṃ vippaṭipajji. Sā tena gabbhaṃ gaṇhi. Taṃ gabbhiniṃ disvā paribbājakā nikkaḍḍhiṃsu. Sā aññattha gacchantī antarāmagge sabhāyaṃ vijāyi. Tenassa sabhiyotveva nāmaṃ akāsi. So vaḍḍhitvā paribbājakapabbajjaṃ pabbajitvā nānāsatthāni uggahetvā mahāvādī hutvā vādappasuto vicaranto attanā sadisaṃ adisvā nagaradvāre assamaṃ kāretvā khattiyakumārādayo sippaṃ sikkhāpento viharanto attano mātuyā itthibhāvaṃ jigucchitvā jhānaṃ uppādetvā brahmaloke uppannāya abhisaṅkharitvā dinne vīsatipañhe gahetvā te te samaṇabrāhmaṇe pucchi. Te cassa tesaṃ pañhānaṃ atthaṃ byākātuṃ nāsakkhiṃsu. Sabhiyasuttavaṇṇanāyaṃ (su. ni. aṭṭha. 2. sabhiyasuttavaṇṇanā) pana ‘‘suddhāvāsabrahmā te pañhe abhisaṅkharitvā adāsī’’ti āgataṃ.
यदा पन भगवा पवत्तवरधम्मचक्को अनुपुब्बेन राजगहं आगन्त्वा वेळुवने विहासि, तदा सभियो तत्थ गन्त्वा सत्थारं उपसङ्कमित्वा ते पञ्हे पुच्छि। सत्था तस्स ते पञ्हे ब्याकासीति सब्बं सभियसुत्ते (सु॰ नि॰ सभियसुत्तं) आगतनयेन वेदितब्बं। सभियो पन भगवता तेसु पञ्हेसु ब्याकतेसु पटिलद्धसद्धो पब्बजित्वा विपस्सनं पट्ठपेत्वा अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.४६.२७-३१) –
Yadā pana bhagavā pavattavaradhammacakko anupubbena rājagahaṃ āgantvā veḷuvane vihāsi, tadā sabhiyo tattha gantvā satthāraṃ upasaṅkamitvā te pañhe pucchi. Satthā tassa te pañhe byākāsīti sabbaṃ sabhiyasutte (su. ni. sabhiyasuttaṃ) āgatanayena veditabbaṃ. Sabhiyo pana bhagavatā tesu pañhesu byākatesu paṭiladdhasaddho pabbajitvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.46.27-31) –
‘‘ककुसन्धस्स मुनिनो, ब्राह्मणस्स वुसीमतो।
‘‘Kakusandhassa munino, brāhmaṇassa vusīmato;
दिवाविहारं वजतो, अक्कमनमदासहं॥
Divāvihāraṃ vajato, akkamanamadāsahaṃ.
‘‘इमस्मिंयेव कप्पम्हि, यं दानमददिं तदा।
‘‘Imasmiṃyeva kappamhi, yaṃ dānamadadiṃ tadā;
दुग्गतिं नाभिजानामि, अक्कमनस्सिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, akkamanassidaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहा पन हुत्वा देवदत्ते सङ्घभेदाय परक्कमन्ते देवदत्तपक्खिकानं भिक्खूनं ओवादं देन्तो –
Arahā pana hutvā devadatte saṅghabhedāya parakkamante devadattapakkhikānaṃ bhikkhūnaṃ ovādaṃ dento –
२७५.
275.
‘‘परे च न विजानन्ति, मयमेत्थ यमामसे।
‘‘Pare ca na vijānanti, mayamettha yamāmase;
ये च तत्थ विजानन्ति, ततो सम्मन्ति मेधगा॥
Ye ca tattha vijānanti, tato sammanti medhagā.
२७६.
276.
‘‘यदा च अविजानन्ता, इरियन्त्यमरा विय।
‘‘Yadā ca avijānantā, iriyantyamarā viya;
विजानन्ति च ये धम्मं, आतुरेसु अनातुरा॥
Vijānanti ca ye dhammaṃ, āturesu anāturā.
२७७.
277.
‘‘यं किञ्चि सिथिलं कम्मं, संकिलिट्ठञ्च यं वतं।
‘‘Yaṃ kiñci sithilaṃ kammaṃ, saṃkiliṭṭhañca yaṃ vataṃ;
सङ्कस्सरं ब्रह्मचरियं, न तं होति महप्फलं॥
Saṅkassaraṃ brahmacariyaṃ, na taṃ hoti mahapphalaṃ.
२७८.
278.
‘‘यस्स सब्रह्मचारीसु, गारवो नूपलब्भति।
‘‘Yassa sabrahmacārīsu, gāravo nūpalabbhati;
आरका होति सद्धम्मा, नभं पुथविया यथा’’ति॥ –
Ārakā hoti saddhammā, nabhaṃ puthaviyā yathā’’ti. –
चतूहि गाथाहि धम्मं देसेसि।
Catūhi gāthāhi dhammaṃ desesi.
तत्थ परेति पण्डिते ठपेत्वा ततो अञ्ञे – ‘‘अधम्मं धम्मो’’ति ‘‘धम्मं अधम्मो’’तिआदिभेदकरवत्थुदीपनवसेन विवादप्पसुता परे नाम। ते तत्थ विवादं करोन्ता ‘‘मयं यमामसे उपरमाम नस्साम सततं समितं मच्चुसन्तिकं गच्छामा’’ति न जानन्ति। ये च तत्थ विजानन्तीति ये तत्थ पण्डिता – ‘‘मयं मच्चुसमीपं गच्छामा’’ति विजानन्ति। ततो सम्मन्ति मेधगाति एवञ्हि ते जानन्ता योनिसोमनसिकारं उप्पादेत्वा मेधगानं कलहानं वूपसमाय पटिपज्जन्ति। अथ नेसं ताय पटिपत्तिया ते मेधगा सम्मन्ति। अथ वा परे चाति ये सत्थु ओवादानुसासनिया अग्गहणेन सासनतो बाहिरताय परे, ते याव ‘‘मयं मिच्छागाहं गहेत्वा एत्थ इध लोके सासनस्स पटिनिग्गाहेन यमामसे वायमामा’’ति न विजानन्ति, ताव विवादा न वूपसम्मन्ति, यदा पन तस्स गाहस्स विस्सज्जनवसेन ये च तत्थ तेसु विवादप्पसुतेसु अधम्मधम्मादिके अधम्मधम्मादितो यथाभूतं विजानन्ति, ततो तेसं सन्तिका ते पण्डितपुरिसे निस्साय विवादसङ्खाता मेधगा सम्मन्तीति एवम्पेत्थ अत्थो वेदितब्बो।
Tattha pareti paṇḍite ṭhapetvā tato aññe – ‘‘adhammaṃ dhammo’’ti ‘‘dhammaṃ adhammo’’tiādibhedakaravatthudīpanavasena vivādappasutā pare nāma. Te tattha vivādaṃ karontā ‘‘mayaṃ yamāmase uparamāma nassāma satataṃ samitaṃ maccusantikaṃ gacchāmā’’ti na jānanti. Ye ca tattha vijānantīti ye tattha paṇḍitā – ‘‘mayaṃ maccusamīpaṃ gacchāmā’’ti vijānanti. Tato sammanti medhagāti evañhi te jānantā yonisomanasikāraṃ uppādetvā medhagānaṃ kalahānaṃ vūpasamāya paṭipajjanti. Atha nesaṃ tāya paṭipattiyā te medhagā sammanti. Atha vā pare cāti ye satthu ovādānusāsaniyā aggahaṇena sāsanato bāhiratāya pare, te yāva ‘‘mayaṃ micchāgāhaṃ gahetvā ettha idha loke sāsanassa paṭiniggāhena yamāmase vāyamāmā’’ti na vijānanti, tāva vivādā na vūpasammanti, yadā pana tassa gāhassa vissajjanavasena ye ca tattha tesu vivādappasutesu adhammadhammādike adhammadhammādito yathābhūtaṃ vijānanti, tato tesaṃ santikā te paṇḍitapurise nissāya vivādasaṅkhātā medhagā sammantīti evampettha attho veditabbo.
यदाति यस्मिं काले। अविजानन्ताति विवादस्स वूपसमूपायं, धम्माधम्मे वा याथावतो अजानन्ता। इरियन्त्यमरा वियाति अमरा विय जरामरणं अतिक्कन्ता विय उद्धता उन्नळा चपला मुखरा विप्पकिण्णवाचा हुत्वा वत्तन्ति चरन्ति विचरन्ति तदा विवादो न वूपसम्मतेव। विजानन्ति च ये धम्मं, आतुरेसु अनातुराति ये पन सत्थु सासनधम्मं यथाभूतं जानन्ति, ते किलेसरोगेन आतुरेसु सत्तेसु अनातुरा निक्किलेसा अनीघा विहरन्ति, तेसं वसेन विवादो अच्चन्तमेव वूपसम्मतीति अधिप्पायो।
Yadāti yasmiṃ kāle. Avijānantāti vivādassa vūpasamūpāyaṃ, dhammādhamme vā yāthāvato ajānantā. Iriyantyamarā viyāti amarā viya jarāmaraṇaṃ atikkantā viya uddhatā unnaḷā capalā mukharā vippakiṇṇavācā hutvā vattanti caranti vicaranti tadā vivādo na vūpasammateva. Vijānanti ca ye dhammaṃ, āturesu anāturāti ye pana satthu sāsanadhammaṃ yathābhūtaṃ jānanti, te kilesarogena āturesu sattesu anāturā nikkilesā anīghā viharanti, tesaṃ vasena vivādo accantameva vūpasammatīti adhippāyo.
यं किञ्चि सिथिलं कम्मन्ति ओलियित्वा करणेन सिथिलगाहं कत्वा साथलिभावेन कतं यं किञ्चि कुसलकम्मं। संकिलिट्ठन्ति वेसीआदिके अगोचरे चरणेन, कुहनादिमिच्छाजीवेन वा संकिलिट्ठं वतसमादानं। सङ्कस्सरन्ति सङ्काहि सरितब्बं, विहारे किञ्चि असारुप्पं सुत्वा – ‘‘नून असुकेन कत’’न्ति परेहि असङ्कितब्बं, उपोसथकिच्चादीसु अञ्ञतरकिच्चवसेन सन्निपतितम्पि सङ्घं दिस्वा, ‘‘अद्धा इमे मम चरियं ञत्वा मं उक्खिपितुकामा सन्निपतिता’’ति एवं अत्तनो वा आसङ्काहि सरितं उसङ्कितं परिसङ्कितं। न तं होतीति तं एवरूपं ब्रह्मचरियं समणधम्मकरणं तस्स पुग्गलस्स महप्फलं न होति। तस्स अमहप्फलभावेनेव पच्चयदायकानम्पिस्स न महप्फलं होति। तस्मा सल्लेखवुत्तिना भवितब्बं। सल्लेखवुत्तिनो च विवादस्स अवसरो एव नत्थीति अधिप्पायो।
Yaṃkiñci sithilaṃ kammanti oliyitvā karaṇena sithilagāhaṃ katvā sāthalibhāvena kataṃ yaṃ kiñci kusalakammaṃ. Saṃkiliṭṭhanti vesīādike agocare caraṇena, kuhanādimicchājīvena vā saṃkiliṭṭhaṃ vatasamādānaṃ. Saṅkassaranti saṅkāhi saritabbaṃ, vihāre kiñci asāruppaṃ sutvā – ‘‘nūna asukena kata’’nti parehi asaṅkitabbaṃ, uposathakiccādīsu aññatarakiccavasena sannipatitampi saṅghaṃ disvā, ‘‘addhā ime mama cariyaṃ ñatvā maṃ ukkhipitukāmā sannipatitā’’ti evaṃ attano vā āsaṅkāhi saritaṃ usaṅkitaṃ parisaṅkitaṃ. Na taṃ hotīti taṃ evarūpaṃ brahmacariyaṃ samaṇadhammakaraṇaṃ tassa puggalassa mahapphalaṃ na hoti. Tassa amahapphalabhāveneva paccayadāyakānampissa na mahapphalaṃ hoti. Tasmā sallekhavuttinā bhavitabbaṃ. Sallekhavuttino ca vivādassa avasaro eva natthīti adhippāyo.
गारवो नूपलब्भतीति अनुसासनिया अपदक्खिणग्गाहिभावेन गरुकातब्बेसु सब्रह्मचारीसु यस्स पुग्गलस्स गारवो गरुकरणं न विज्जति। आरका होति सद्धम्माति सो एवरूपो पुग्गलो पटिपत्तिसद्धम्मतोपि पटिवेधसद्धम्मतोपि दूरे होति, न हि तं गरू सिक्खापेन्ति, असिक्खियमानो अनादियन्तो न पटिपज्जति, अप्पटिपज्जन्तो कुतो सच्चानि पटिविज्झिस्सतीति। तेनाह – ‘‘आरका होति सद्धम्मा’’ति। यथा किं? ‘‘नभं पुथविया यथा’’ति यथा नभं आकासं पुथविया पथवीधातुया सभावतो दूरे। न कदाचि सम्मिस्सभावो। तेनेवाह –
Gāravonūpalabbhatīti anusāsaniyā apadakkhiṇaggāhibhāvena garukātabbesu sabrahmacārīsu yassa puggalassa gāravo garukaraṇaṃ na vijjati. Ārakā hoti saddhammāti so evarūpo puggalo paṭipattisaddhammatopi paṭivedhasaddhammatopi dūre hoti, na hi taṃ garū sikkhāpenti, asikkhiyamāno anādiyanto na paṭipajjati, appaṭipajjanto kuto saccāni paṭivijjhissatīti. Tenāha – ‘‘ārakā hoti saddhammā’’ti. Yathā kiṃ? ‘‘Nabhaṃ puthaviyā yathā’’ti yathā nabhaṃ ākāsaṃ puthaviyā pathavīdhātuyā sabhāvato dūre. Na kadāci sammissabhāvo. Tenevāha –
‘‘नभञ्च दूरे पथवी च दूरे, पारं समुद्दस्स तदाहु दूरे।
‘‘Nabhañca dūre pathavī ca dūre, pāraṃ samuddassa tadāhu dūre;
ततो हवे दूरतरं वदन्ति, सतञ्च धम्मो असतञ्च राजा’’ति॥(जा॰ २.२१.४१४)।
Tato have dūrataraṃ vadanti, satañca dhammo asatañca rājā’’ti.(jā. 2.21.414);
सभियत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Sabhiyattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ३. सभियत्थेरगाथा • 3. Sabhiyattheragāthā
