| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
५६-६३. सच्चञाणचतुक्कद्वयनिद्देसवण्णना
56-63. Saccañāṇacatukkadvayaniddesavaṇṇanā
१०८-९. सच्चञाणचतुक्कद्वयनिद्देसे दुक्खस्स पीळनट्ठोतिआदीनि वुत्तत्थानेव। मग्गसमङ्गिस्स ञाणं दुक्खेपेतं ञाणन्तिआदि अनन्तरचतुक्के विय एकाभिसमयवसेन वुत्तं। दुविधञ्हि सच्चञाणं लोकियं लोकुत्तरञ्च। लोकिकं दुविधं अनुबोधञाणं पच्चवेक्खणञाणञ्च। अनुबोधञाणं आदिकम्मिकस्स अनुस्सवादिवसेन निरोधे मग्गे च पवत्तति, दुक्खे समुदये च आरम्मणकरणवसेन। पच्चवेक्खणञाणं पटिविद्धसच्चस्स चतूसुपि सच्चेसु आरम्मणकरणवसेन। लोकुत्तरं पटिवेधञाणं निरोधमारम्मणं कत्वा किच्चतो चत्तारि सच्चानि पटिविज्झति। यथाह – ‘‘यो, भिक्खवे, दुक्खं पस्सति, दुक्खसमुदयम्पि सो पस्सति, दुक्खनिरोधम्पि पस्सति, दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदम्पि पस्सती’’ति (सं॰ नि॰ ५.११००) सब्बं वत्तब्बं। इधापि इमिना वारेन इदमेव वुत्तं। तं पन लोकुत्तरम्पि ‘‘दुक्खे ञाण’’न्तिआदीनि नामानि लभतीति दस्सनत्थं वुत्तं। इध पन लोकिकञाणमेव अधिप्पेतं। तस्मायेव च तत्थ कतमं दुक्खे ञाणन्तिआदिमाह।
108-9. Saccañāṇacatukkadvayaniddese dukkhassa pīḷanaṭṭhotiādīni vuttatthāneva. Maggasamaṅgissa ñāṇaṃ dukkhepetaṃ ñāṇantiādi anantaracatukke viya ekābhisamayavasena vuttaṃ. Duvidhañhi saccañāṇaṃ lokiyaṃ lokuttarañca. Lokikaṃ duvidhaṃ anubodhañāṇaṃ paccavekkhaṇañāṇañca. Anubodhañāṇaṃ ādikammikassa anussavādivasena nirodhe magge ca pavattati, dukkhe samudaye ca ārammaṇakaraṇavasena. Paccavekkhaṇañāṇaṃ paṭividdhasaccassa catūsupi saccesu ārammaṇakaraṇavasena. Lokuttaraṃ paṭivedhañāṇaṃ nirodhamārammaṇaṃ katvā kiccato cattāri saccāni paṭivijjhati. Yathāha – ‘‘yo, bhikkhave, dukkhaṃ passati, dukkhasamudayampi so passati, dukkhanirodhampi passati, dukkhanirodhagāminiṃ paṭipadampi passatī’’ti (saṃ. ni. 5.1100) sabbaṃ vattabbaṃ. Idhāpi iminā vārena idameva vuttaṃ. Taṃ pana lokuttarampi ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādīni nāmāni labhatīti dassanatthaṃ vuttaṃ. Idha pana lokikañāṇameva adhippetaṃ. Tasmāyeva ca tattha katamaṃ dukkhe ñāṇantiādimāha.
तत्थ दुक्खं आरब्भाति दुक्खसच्चं आलम्बित्वा, आरम्मणं कत्वाति अत्थो। पञ्ञातिआदीसु तस्स तस्स अत्थस्स पाकटकरणसङ्खातेन पञ्ञापनट्ठेन पञ्ञा, तेन तेन वा अनिच्चादिना पकारेन धम्मे जानातीतिपि पञ्ञा। इदमस्सा सभावपदं। पजाननाकारो पजानना। अनिच्चादीनि विचिनातीति विचयो। पविचयोति उपसग्गेन पदं वड्ढितं, पकारेन विचयोति अत्थो। चतुसच्चधम्मं विचिनातीति धम्मविचयो। अनिच्चादीनं सम्मा लक्खणवसेन सल्लक्खणा। सा एव उपसग्गनानत्तेन उपलक्खणा पच्चुपलक्खणाति वुत्ता। भुसं लक्खणा ते ते अनिच्चादिधम्मे पटिच्च उपलक्खणाति अत्थो। पण्डितभावो पण्डिच्चं। कुसलभावो कोसल्लं। निपुणभावो नेपुञ्ञं। अनिच्चादीनं विभावनवसेन वेभब्या। अनिच्चादीनं चिन्तनकवसेन चिन्ता, यस्स उप्पज्जति, तं अनिच्चादीनि चिन्तापेतीतिपि चिन्ता। अनिच्चादीनि उपपरिक्खतीति उपपरिक्खा। भूरीति पथवी। अयम्पि सण्हट्ठेन वित्थतट्ठेन च भूरी वियाति भूरी। अथ वा पञ्ञायेव भूते अत्थे रमतीति भूरीति वुच्चति। असनि विय सिलुच्चये किलेसे मेधति हिंसतीति मेधा, खिप्पं गहणधारणट्ठेन वा मेधा। यस्स उप्पज्जति, तं अत्तहितपटिपत्तियं सम्पयुत्तधम्मे च याथावलक्खणपटिवेधे परिनेतीति परिणायिका। धम्मे अनिच्चादिवसेन विविधा पस्सतीति विपस्सना। सम्मा पकारेहि अनिच्चादीनि जानातीति सम्पजानो, तस्स भावो सम्पजञ्ञं। उप्पथपटिपन्ने सिन्धवे वीथिआरोपनत्थं पतोदो विय उप्पथे धावनकं कूटचित्तं वीथिआरोपनत्थं विज्झतीति पतोदो विय पतोदो।
Tattha dukkhaṃ ārabbhāti dukkhasaccaṃ ālambitvā, ārammaṇaṃ katvāti attho. Paññātiādīsu tassa tassa atthassa pākaṭakaraṇasaṅkhātena paññāpanaṭṭhena paññā, tena tena vā aniccādinā pakārena dhamme jānātītipi paññā. Idamassā sabhāvapadaṃ. Pajānanākāro pajānanā. Aniccādīni vicinātīti vicayo. Pavicayoti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ, pakārena vicayoti attho. Catusaccadhammaṃ vicinātīti dhammavicayo. Aniccādīnaṃ sammā lakkhaṇavasena sallakkhaṇā. Sā eva upasagganānattena upalakkhaṇāpaccupalakkhaṇāti vuttā. Bhusaṃ lakkhaṇā te te aniccādidhamme paṭicca upalakkhaṇāti attho. Paṇḍitabhāvo paṇḍiccaṃ. Kusalabhāvo kosallaṃ. Nipuṇabhāvo nepuññaṃ. Aniccādīnaṃ vibhāvanavasena vebhabyā. Aniccādīnaṃ cintanakavasena cintā, yassa uppajjati, taṃ aniccādīni cintāpetītipi cintā. Aniccādīni upaparikkhatīti upaparikkhā. Bhūrīti pathavī. Ayampi saṇhaṭṭhena vitthataṭṭhena ca bhūrī viyāti bhūrī. Atha vā paññāyeva bhūte atthe ramatīti bhūrīti vuccati. Asani viya siluccaye kilese medhati hiṃsatīti medhā, khippaṃ gahaṇadhāraṇaṭṭhena vā medhā. Yassa uppajjati, taṃ attahitapaṭipattiyaṃ sampayuttadhamme ca yāthāvalakkhaṇapaṭivedhe parinetīti pariṇāyikā. Dhamme aniccādivasena vividhā passatīti vipassanā. Sammā pakārehi aniccādīni jānātīti sampajāno, tassa bhāvo sampajaññaṃ. Uppathapaṭipanne sindhave vīthiāropanatthaṃ patodo viya uppathe dhāvanakaṃ kūṭacittaṃ vīthiāropanatthaṃ vijjhatīti patodo viya patodo.
दस्सनलक्खणे इन्दट्ठं करोतीति इन्द्रियं, पञ्ञासङ्खातं इन्द्रियं पञ्ञिन्द्रियं। किं वुत्तं होति? नयिदं ‘‘पुरिसस्स इन्द्रियं पुरिसिन्द्रिय’’न्तिआदि विय पञ्ञाय इन्द्रियं पञ्ञिन्द्रियं। अथ खो पञ्ञा एव इन्द्रियं पञ्ञिन्द्रियन्ति वुत्तं होति। अविज्जाय न कम्पतीति पञ्ञाबलं। किलेसच्छेदनट्ठेन पञ्ञाव सत्थं पञ्ञासत्थं। अच्चुग्गतट्ठेन पञ्ञाव पासादो पञ्ञापासादो। आलोकनट्ठेन पञ्ञाव आलोको पञ्ञाआलोको। ओभासनट्ठेन पञ्ञाव ओभासो पञ्ञाओभासो। पज्जोतनट्ठेन पञ्ञाव पज्जोतो पञ्ञापज्जोतो। पञ्ञवतो हि एकपल्लङ्केन निसिन्नस्स दससहस्सिलोकधातु एकालोका एकोभासा एकपज्जोता होति। तेनेतं वुत्तं। इमेसु पन तीसु पदेसु एकपदेनापि एतस्मिं अत्थे सिद्धे यानि पनेतानि भगवता ‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, आलोका। कतमे चत्तारो? चन्दालोको, सूरियालोको, अग्गालोको, पञ्ञालोको। इमे खो, भिक्खवे, चत्तारो आलोका। एतदग्गं, भिक्खवे, इमेसं चतुन्नं आलोकानं यदिदं पञ्ञालोको’’। तथा ‘‘चत्तारोमे , भिक्खवे, ओभासा। चत्तारोमे, भिक्खवे, पज्जोता’’ति (अ॰ नि॰ ४.१४४-१४५) सत्तानं अज्झासयवसेन सुत्तानि देसितानि। तदनुरूपेनेव इधापि थेरेन देसना कता। अत्थो हि अनेकेहि आकारेहि विभज्जमानो सुविभत्तो होति, अञ्ञथा च अञ्ञो बुज्झति, अञ्ञथा अञ्ञोति। रतिकरणट्ठेन पन रतिदायकट्ठेन रतिजनकट्ठेन चित्तीकतट्ठेन दुल्लभपातुभावट्ठेन अतुलट्ठेन अनोमसत्तपरिभोगट्ठेन च पञ्ञाव रतनं पञ्ञारतनं।
Dassanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ karotīti indriyaṃ, paññāsaṅkhātaṃ indriyaṃ paññindriyaṃ. Kiṃ vuttaṃ hoti? Nayidaṃ ‘‘purisassa indriyaṃ purisindriya’’ntiādi viya paññāya indriyaṃ paññindriyaṃ. Atha kho paññā eva indriyaṃ paññindriyanti vuttaṃ hoti. Avijjāya na kampatīti paññābalaṃ. Kilesacchedanaṭṭhena paññāva satthaṃ paññāsatthaṃ. Accuggataṭṭhena paññāva pāsādo paññāpāsādo. Ālokanaṭṭhena paññāva āloko paññāāloko. Obhāsanaṭṭhena paññāva obhāso paññāobhāso. Pajjotanaṭṭhena paññāva pajjoto paññāpajjoto. Paññavato hi ekapallaṅkena nisinnassa dasasahassilokadhātu ekālokā ekobhāsā ekapajjotā hoti. Tenetaṃ vuttaṃ. Imesu pana tīsu padesu ekapadenāpi etasmiṃ atthe siddhe yāni panetāni bhagavatā ‘‘cattārome, bhikkhave, ālokā. Katame cattāro? Candāloko, sūriyāloko, aggāloko, paññāloko. Ime kho, bhikkhave, cattāro ālokā. Etadaggaṃ, bhikkhave, imesaṃ catunnaṃ ālokānaṃ yadidaṃ paññāloko’’. Tathā ‘‘cattārome , bhikkhave, obhāsā. Cattārome, bhikkhave, pajjotā’’ti (a. ni. 4.144-145) sattānaṃ ajjhāsayavasena suttāni desitāni. Tadanurūpeneva idhāpi therena desanā katā. Attho hi anekehi ākārehi vibhajjamāno suvibhatto hoti, aññathā ca añño bujjhati, aññathā aññoti. Ratikaraṇaṭṭhena pana ratidāyakaṭṭhena ratijanakaṭṭhena cittīkataṭṭhena dullabhapātubhāvaṭṭhena atulaṭṭhena anomasattaparibhogaṭṭhena ca paññāva ratanaṃ paññāratanaṃ.
न तेन सत्ता मुय्हन्ति, सयं वा आरम्मणे न मुय्हतीति अमोहो। धम्मविचयपदं वुत्तत्थमेव। कस्मा पनेतं पुन वुत्तन्ति? अमोहस्स मोहपटिपक्खभावदीपनत्थं। तेनेतं दीपेति ‘‘य्वायं अमोहो, सो न केवलं मोहतो अञ्ञो धम्मो, मोहस्स पन पटिपक्खो धम्मविचयसङ्खातो अमोहो नाम इध अधिप्पेतो’’ति। सम्मादिट्ठीति याथावनिय्यानिककुसलदिट्ठि । ‘‘तत्थ कतमं दुक्खसमुदये ञाणं, तत्थ कतमं दुक्खनिरोधे ञाणं, तत्थ कतमं दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय ञाण’’न्ति पुच्छावचनानि सङ्खेपवसेन वुत्तानीति।
Na tena sattā muyhanti, sayaṃ vā ārammaṇe na muyhatīti amoho. Dhammavicayapadaṃ vuttatthameva. Kasmā panetaṃ puna vuttanti? Amohassa mohapaṭipakkhabhāvadīpanatthaṃ. Tenetaṃ dīpeti ‘‘yvāyaṃ amoho, so na kevalaṃ mohato añño dhammo, mohassa pana paṭipakkho dhammavicayasaṅkhāto amoho nāma idha adhippeto’’ti. Sammādiṭṭhīti yāthāvaniyyānikakusaladiṭṭhi . ‘‘Tattha katamaṃ dukkhasamudaye ñāṇaṃ, tattha katamaṃ dukkhanirodhe ñāṇaṃ, tattha katamaṃ dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇa’’nti pucchāvacanāni saṅkhepavasena vuttānīti.
सच्चञाणचतुक्कद्वयनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Saccañāṇacatukkadvayaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ५६-६३. सच्चञाणचतुक्कद्वयनिद्देसो • 56-63. Saccañāṇacatukkadvayaniddeso
