| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
सच्चपकिण्णकवण्णना
Saccapakiṇṇakavaṇṇanā
चतूसु पन सच्चेसु बाधनलक्खणं दुक्खसच्चं, पभवलक्खणं समुदयसच्चं, सन्तिलक्खणं निरोधसच्चं, निय्यानलक्खणं मग्गसच्चं, अपिच पवत्तिपवत्तकनिवत्तिनिवत्तकलक्खणानि पटिपाटिया। तथा सङ्खततण्हाअसङ्खतदस्सनलक्खणानि च।
Catūsu pana saccesu bādhanalakkhaṇaṃ dukkhasaccaṃ, pabhavalakkhaṇaṃ samudayasaccaṃ, santilakkhaṇaṃ nirodhasaccaṃ, niyyānalakkhaṇaṃ maggasaccaṃ, apica pavattipavattakanivattinivattakalakkhaṇāni paṭipāṭiyā. Tathā saṅkhatataṇhāasaṅkhatadassanalakkhaṇāni ca.
कस्मा पन चत्तारेव अरियसच्चानि वुत्तानि अनूनानि अनधिकानीति चे? अञ्ञस्स असम्भवतो अञ्ञतरस्स च अनपनेय्यभावतो। न हि एतेहि अञ्ञं अधिकं वा, एतेसं वा एकम्पि अपनेतब्बं सम्भोति। यथाह –
Kasmā pana cattāreva ariyasaccāni vuttāni anūnāni anadhikānīti ce? Aññassa asambhavato aññatarassa ca anapaneyyabhāvato. Na hi etehi aññaṃ adhikaṃ vā, etesaṃ vā ekampi apanetabbaṃ sambhoti. Yathāha –
‘‘इध, भिक्खवे, आगच्छेय्य समणो वा ब्राह्मणो वा ‘नेतं दुक्खं अरियसच्चं, अञ्ञं दुक्खं अरियसच्चं। यं समणेन गोतमेन देसितं, अहमेतं दुक्खं अरियसच्चं ठपेत्वा अञ्ञं दुक्खं अरियसच्चं पञ्ञपेस्सामी’ति नेतं ठानं विज्जती’’तिआदि।
‘‘Idha, bhikkhave, āgaccheyya samaṇo vā brāhmaṇo vā ‘netaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ, aññaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ. Yaṃ samaṇena gotamena desitaṃ, ahametaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ ṭhapetvā aññaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ paññapessāmī’ti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’tiādi.
यथा चाह –
Yathā cāha –
‘‘यो हि कोचि, भिक्खवे, समणो वा ब्राह्मणो वा एवं वदेय्य ‘नेतं दुक्खं पठमं अरियसच्चं, यं समणेन गोतमेन देसितं, अहमेतं दुक्खं पठमं अरियसच्चं पच्चक्खाय अञ्ञं दुक्खं पठमं अरियसच्चं पञ्ञपेस्सामी’ति नेतं ठानं विज्जती’’तिआदि (सं॰ नि॰ ५.१०८६)।
‘‘Yo hi koci, bhikkhave, samaṇo vā brāhmaṇo vā evaṃ vadeyya ‘netaṃ dukkhaṃ paṭhamaṃ ariyasaccaṃ, yaṃ samaṇena gotamena desitaṃ, ahametaṃ dukkhaṃ paṭhamaṃ ariyasaccaṃ paccakkhāya aññaṃ dukkhaṃ paṭhamaṃ ariyasaccaṃ paññapessāmī’ti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’tiādi (saṃ. ni. 5.1086).
अपिच पवत्तिमाचिक्खन्तो भगवा सहेतुकं आचिक्खि, निवत्तिञ्च सउपायं। इति पवत्तिनिवत्तितदुभयहेतूनं एतप्परमतो चत्तारेव वुत्तानि। तथा परिञ्ञेय्यपहातब्बसच्छिकातब्बभावेतब्बानं, तण्हावत्थुतण्हातण्हानिरोधतण्हानिरोधूपायानं, आलयआलयरामताआलयसमुग्घातआलयसमुग्घातूपायानञ्च वसेनापि चत्तारेव वुत्तानीति।
Apica pavattimācikkhanto bhagavā sahetukaṃ ācikkhi, nivattiñca saupāyaṃ. Iti pavattinivattitadubhayahetūnaṃ etapparamato cattāreva vuttāni. Tathā pariññeyyapahātabbasacchikātabbabhāvetabbānaṃ, taṇhāvatthutaṇhātaṇhānirodhataṇhānirodhūpāyānaṃ, ālayaālayarāmatāālayasamugghātaālayasamugghātūpāyānañca vasenāpi cattāreva vuttānīti.
एत्थ च ओळारिकत्ता सब्बसत्तसाधारणत्ता च सुविञ्ञेय्यन्ति दुक्खसच्चं पठमं वुत्तं। तस्सेव हेतुदस्सनत्थं तदनन्तरं समुदयसच्चं, हेतुनिरोधा फलनिरोधोति ञापनत्थं ततो निरोधसच्चं, तदधिगमूपायदस्सनत्थं अन्ते मग्गसच्चं। भवसुखस्सादगधितानं वा सत्तानं संवेगजननत्थं पठमं दुक्खमाह। तं नेव अकतं आगच्छति, न इस्सरनिम्मानादितो होति, इतो पन होतीति ञापनत्थं तदनन्तरं समुदयं। ततो सहेतुकेन दुक्खेन अभिभूतत्ता संविग्गमानसानं दुक्खनिस्सरणगवेसीनं निस्सरणदस्सनेन अस्सासजननत्थं निरोधं। ततो निरोधाधिगमनत्थं निरोधसम्पापकं मग्गन्ति अयमेतेसं कमो।
Ettha ca oḷārikattā sabbasattasādhāraṇattā ca suviññeyyanti dukkhasaccaṃ paṭhamaṃ vuttaṃ. Tasseva hetudassanatthaṃ tadanantaraṃ samudayasaccaṃ, hetunirodhā phalanirodhoti ñāpanatthaṃ tato nirodhasaccaṃ, tadadhigamūpāyadassanatthaṃ ante maggasaccaṃ. Bhavasukhassādagadhitānaṃ vā sattānaṃ saṃvegajananatthaṃ paṭhamaṃ dukkhamāha. Taṃ neva akataṃ āgacchati, na issaranimmānādito hoti, ito pana hotīti ñāpanatthaṃ tadanantaraṃ samudayaṃ. Tato sahetukena dukkhena abhibhūtattā saṃviggamānasānaṃ dukkhanissaraṇagavesīnaṃ nissaraṇadassanena assāsajananatthaṃ nirodhaṃ. Tato nirodhādhigamanatthaṃ nirodhasampāpakaṃ magganti ayametesaṃ kamo.
एतेसु पन भारो विय दुक्खसच्चं दट्ठब्बं, भारादानमिव समुदयसच्चं, भारनिक्खेपनमिव निरोधसच्चं, भारनिक्खेपनूपायो विय मग्गसच्चं। रोगो विय वा दुक्खसच्चं, रोगनिदानमिव समुदयसच्चं, रोगवूपसमो विय निरोधसच्चं, भेसज्जमिव मग्गसच्चं। दुब्भिक्खमिव वा दुक्खसच्चं, दुब्बुट्ठि विय समुदयसच्चं, सुभिक्खमिव निरोधसच्चं, सुवुट्ठि विय मग्गसच्चं। अपिच वेरीवेरमूलवेरसमुग्घातवेरसमुग्घातूपायेहि, विसरुक्खरुक्खमूलमूलूपच्छेदतदुपच्छेदूपायेहि, भयभयमूलनिब्भयतदधिगमूपायेहि, ओरिमतीरमहोघपारिमतीरतंसम्पापकवायामेहि च योजेत्वापेतानि उपमातो वेदितब्बानीति।
Etesu pana bhāro viya dukkhasaccaṃ daṭṭhabbaṃ, bhārādānamiva samudayasaccaṃ, bhāranikkhepanamiva nirodhasaccaṃ, bhāranikkhepanūpāyo viya maggasaccaṃ. Rogo viya vā dukkhasaccaṃ, roganidānamiva samudayasaccaṃ, rogavūpasamo viya nirodhasaccaṃ, bhesajjamiva maggasaccaṃ. Dubbhikkhamiva vā dukkhasaccaṃ, dubbuṭṭhi viya samudayasaccaṃ, subhikkhamiva nirodhasaccaṃ, suvuṭṭhi viya maggasaccaṃ. Apica verīveramūlaverasamugghātaverasamugghātūpāyehi, visarukkharukkhamūlamūlūpacchedatadupacchedūpāyehi, bhayabhayamūlanibbhayatadadhigamūpāyehi, orimatīramahoghapārimatīrataṃsampāpakavāyāmehi ca yojetvāpetāni upamāto veditabbānīti.
सब्बानेव पनेतानि सच्चानि परमत्थेन वेदककारकनिब्बुतगमकाभावतो सुञ्ञानीति वेदितब्बानि। तेनेतं वुच्चति –
Sabbāneva panetāni saccāni paramatthena vedakakārakanibbutagamakābhāvato suññānīti veditabbāni. Tenetaṃ vuccati –
‘‘दुक्खमेव हि न कोचि दुक्खितो, कारको न किरियाव विज्जति।
‘‘Dukkhameva hi na koci dukkhito, kārako na kiriyāva vijjati;
अत्थि निब्बुति न निब्बुतो पुमा, मग्गमत्थि गमको न विज्जती’’ति॥
Atthi nibbuti na nibbuto pumā, maggamatthi gamako na vijjatī’’ti.
अथ वा –
Atha vā –
धुवसुभसुखत्तसुञ्ञं, पुरिमद्वयमत्तसुञ्ञममतपदं।
Dhuvasubhasukhattasuññaṃ, purimadvayamattasuññamamatapadaṃ;
धुवसुखअत्तविरहितो, मग्गो इति सुञ्ञता तेसु॥
Dhuvasukhaattavirahito, maggo iti suññatā tesu.
निरोधसुञ्ञानि वा तीणि, निरोधो च सेसत्तयसुञ्ञो। फलसुञ्ञो वा एत्थ हेतु समुदये दुक्खस्स अभावतो, मग्गे च निरोधस्स, न फलेन सगब्भो पकतिवादीनं पकति विय। हेतुसुञ्ञञ्च फलं दुक्खसमुदयानं निरोधमग्गानञ्च असमवाया, न हेतुसमवेतं हेतुफलं समवायवादीनं द्विअणुकादि विय। तेनेतं वुच्चति –
Nirodhasuññāni vā tīṇi, nirodho ca sesattayasuñño. Phalasuñño vā ettha hetu samudaye dukkhassa abhāvato, magge ca nirodhassa, na phalena sagabbho pakativādīnaṃ pakati viya. Hetusuññañca phalaṃ dukkhasamudayānaṃ nirodhamaggānañca asamavāyā, na hetusamavetaṃ hetuphalaṃ samavāyavādīnaṃ dviaṇukādi viya. Tenetaṃ vuccati –
‘‘तयमिध निरोधसुञ्ञं, तयेन तेनापि निब्बुती सुञ्ञा।
‘‘Tayamidha nirodhasuññaṃ, tayena tenāpi nibbutī suññā;
सुञ्ञो फलेन हेतु, फलम्पि तंहेतुना सुञ्ञ’’न्ति॥
Suñño phalena hetu, phalampi taṃhetunā suñña’’nti.
सब्बानेव सच्चानि अञ्ञमञ्ञसभागानि अवितथतो अत्तसुञ्ञतो दुक्करपटिवेधतो च। यथाह –
Sabbāneva saccāni aññamaññasabhāgāni avitathato attasuññato dukkarapaṭivedhato ca. Yathāha –
‘‘तं किं मञ्ञसि, आनन्द, कतमं नु खो दुक्करतरं वा दुरभिसम्भवतरं वा, यो दूरतोव सुखुमेन ताळच्छिग्गळेन असनं अतिपातेय्य पोङ्खानुपोङ्खं अविराधितं, यो वा सत्तधा भिन्नस्स वालस्स कोटिया कोटिं पटिविज्झेय्याति? एतदेव, भन्ते, दुक्करतरञ्चेव दुरभिसम्भवतरञ्च। यो वा सत्तधा भिन्नस्स वालस्स कोटिया कोटिं पटिविज्झेय्याति। अथ खो ते, आनन्द, दुप्पटिविज्झतरं पटिविज्झन्ति, ये ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पटिविज्झन्ति…पे॰… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पटिविज्झन्ती’’ति (सं॰ नि॰ ५.१११५)।
‘‘Taṃ kiṃ maññasi, ānanda, katamaṃ nu kho dukkarataraṃ vā durabhisambhavataraṃ vā, yo dūratova sukhumena tāḷacchiggaḷena asanaṃ atipāteyya poṅkhānupoṅkhaṃ avirādhitaṃ, yo vā sattadhā bhinnassa vālassa koṭiyā koṭiṃ paṭivijjheyyāti? Etadeva, bhante, dukkaratarañceva durabhisambhavatarañca; Yo vā sattadhā bhinnassa vālassa koṭiyā koṭiṃ paṭivijjheyyāti; Atha kho te, ānanda, duppaṭivijjhataraṃ paṭivijjhanti, ye ‘idaṃ dukkha’nti yathābhūtaṃ paṭivijjhanti…pe… ‘ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā’ti yathābhūtaṃ paṭivijjhantī’’ti (saṃ. ni. 5.1115);
विसभागानि सलक्खणववत्थानतो। पुरिमानि च द्वे सभागानि दुरवगाहत्थेन गम्भीरत्ता लोकियत्ता सासवत्ता च, विसभागानि फलहेतुभेदतो परिञ्ञेय्यपहातब्बतो च। पच्छिमानिपि द्वे सभागानि गम्भीरत्तेन दुरवगाहत्ता लोकुत्तरत्ता अनासवत्ता च, विसभागानि विसयविसयीभेदतो सच्छिकातब्बभावेतब्बतो च। पठमततियानि चापि सभागानि फलापदेसतो, विसभागानि सङ्खतासङ्खततो । दुतियचतुत्थानि चापि सभागानि हेतुअपदेसतो, विसभागानि एकन्तकुसलाकुसलतो। पठमचतुत्थानि चापि सभागानि सङ्खततो, विसभागानि लोकियलोकुत्तरतो। दुतियततियानि चापि सभागानि नेवसेक्खनासेक्खभावतो, विसभागानि सारम्मणानारम्मणतो।
Visabhāgāni salakkhaṇavavatthānato. Purimāni ca dve sabhāgāni duravagāhatthena gambhīrattā lokiyattā sāsavattā ca, visabhāgāni phalahetubhedato pariññeyyapahātabbato ca. Pacchimānipi dve sabhāgāni gambhīrattena duravagāhattā lokuttarattā anāsavattā ca, visabhāgāni visayavisayībhedato sacchikātabbabhāvetabbato ca. Paṭhamatatiyāni cāpi sabhāgāni phalāpadesato, visabhāgāni saṅkhatāsaṅkhatato . Dutiyacatutthāni cāpi sabhāgāni hetuapadesato, visabhāgāni ekantakusalākusalato. Paṭhamacatutthāni cāpi sabhāgāni saṅkhatato, visabhāgāni lokiyalokuttarato. Dutiyatatiyāni cāpi sabhāgāni nevasekkhanāsekkhabhāvato, visabhāgāni sārammaṇānārammaṇato.
‘‘इति एवं पकारेहि, नयेहि च विचक्खणो।
‘‘Iti evaṃ pakārehi, nayehi ca vicakkhaṇo;
विजञ्ञा अरियसच्चानं, सभागविसभागत’’न्ति॥
Vijaññā ariyasaccānaṃ, sabhāgavisabhāgata’’nti.
सब्बमेव चेत्थ दुक्खं एकविधं पवत्तिभावतो, दुविधं नामरूपतो, तिविधं कामरूपारूपूपपत्तिभवभेदतो, चतुब्बिधं चतुआहारभेदतो, पञ्चविधं पञ्चुपादानक्खन्धभेदतो। समुदयोपि एकविधो पवत्तकभावतो, दुविधो दिट्ठिसम्पयुत्तासम्पयुत्ततो, तिविधो कामभवविभवतण्हाभेदतो, चतुब्बिधो चतुमग्गप्पहेय्यतो, पञ्चविधो रूपाभिनन्दनादिभेदतो, छब्बिधो छतण्हाकायभेदतो। निरोधोपि एकविधो असङ्खतधातुभावतो, परियायतो पन दुविधो सउपादिसेसअनुपादिसेसतो, तिविधो भवत्तयवूपसमतो, चतुब्बिधो चतुमग्गाधिगमनीयतो, पञ्चविधो पञ्चाभिनन्दनवूपसमतो, छब्बिधो छतण्हाकायक्खयभेदतो। मग्गोपि एकविधो भावेतब्बतो, दुविधो समथविपस्सनाभेदतो, दस्सनभावनाभेदतो वा, तिविधो खन्धत्तयभेदतो। अयञ्हि सप्पदेसत्ता नगरं विय रज्जेन निप्पदेसेहि तीहि खन्धेहि सङ्गहितो। यथाह –
Sabbameva cettha dukkhaṃ ekavidhaṃ pavattibhāvato, duvidhaṃ nāmarūpato, tividhaṃ kāmarūpārūpūpapattibhavabhedato, catubbidhaṃ catuāhārabhedato, pañcavidhaṃ pañcupādānakkhandhabhedato. Samudayopi ekavidho pavattakabhāvato, duvidho diṭṭhisampayuttāsampayuttato, tividho kāmabhavavibhavataṇhābhedato, catubbidho catumaggappaheyyato, pañcavidho rūpābhinandanādibhedato, chabbidho chataṇhākāyabhedato. Nirodhopi ekavidho asaṅkhatadhātubhāvato, pariyāyato pana duvidho saupādisesaanupādisesato, tividho bhavattayavūpasamato, catubbidho catumaggādhigamanīyato, pañcavidho pañcābhinandanavūpasamato, chabbidho chataṇhākāyakkhayabhedato. Maggopi ekavidho bhāvetabbato, duvidho samathavipassanābhedato, dassanabhāvanābhedato vā, tividho khandhattayabhedato. Ayañhi sappadesattā nagaraṃ viya rajjena nippadesehi tīhi khandhehi saṅgahito. Yathāha –
‘‘न खो, आवुसो विसाख, अरियेन अट्ठङ्गिकेन मग्गेन तयो खन्धा सङ्गहिता, तीहि च खो, आवुसो विसाख, खन्धेहि अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो सङ्गहितो। या, चावुसो विसाख, सम्मावाचा यो च सम्माकम्मन्तो यो च सम्माआजीवो, इमे धम्मा सीलक्खन्धे सङ्गहिता। यो च सम्मावायामो या च सम्मासति यो च सम्मासमाधि, इमे धम्मा समाधिक्खन्धे सङ्गहिता। या च सम्मादिट्ठि यो च सम्मासङ्कप्पो, इमे धम्मा पञ्ञाक्खन्धे सङ्गहिता’’ति (म॰ नि॰ १.४६२)।
‘‘Na kho, āvuso visākha, ariyena aṭṭhaṅgikena maggena tayo khandhā saṅgahitā, tīhi ca kho, āvuso visākha, khandhehi ariyo aṭṭhaṅgiko maggo saṅgahito. Yā, cāvuso visākha, sammāvācā yo ca sammākammanto yo ca sammāājīvo, ime dhammā sīlakkhandhe saṅgahitā. Yo ca sammāvāyāmo yā ca sammāsati yo ca sammāsamādhi, ime dhammā samādhikkhandhe saṅgahitā. Yā ca sammādiṭṭhi yo ca sammāsaṅkappo, ime dhammā paññākkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462).
चतुब्बिधो सोतापत्तिमग्गादिवसेन।
Catubbidho sotāpattimaggādivasena.
अपिच सब्बानेव सच्चानि एकविधानि अवितथत्ता, अभिञ्ञेय्यत्ता वा। दुविधानि लोकियलोकुत्तरतो, सङ्खतासङ्खततो वा। तिविधानि दस्सनभावनाहि पहातब्बतो अप्पहातब्बतो नेवपहातब्बनापहातब्बतो च। चतुब्बिधानि परिञ्ञेय्यपहातब्बसच्छिकातब्बभावेतब्बतोति।
Apica sabbāneva saccāni ekavidhāni avitathattā, abhiññeyyattā vā. Duvidhāni lokiyalokuttarato, saṅkhatāsaṅkhatato vā. Tividhāni dassanabhāvanāhi pahātabbato appahātabbato nevapahātabbanāpahātabbato ca. Catubbidhāni pariññeyyapahātabbasacchikātabbabhāvetabbatoti.
‘‘एवं अरियसच्चानं, दुब्बोधानं बुधो विधिं।
‘‘Evaṃ ariyasaccānaṃ, dubbodhānaṃ budho vidhiṃ;
अनेकभेदतो जञ्ञा, हिताय च सुखाय चा’’ति॥
Anekabhedato jaññā, hitāya ca sukhāya cā’’ti.
सच्चपकिण्णकवण्णना निट्ठिता।
Saccapakiṇṇakavaṇṇanā niṭṭhitā.
इदानि धम्मसेनापति भगवता देसितक्कमेनेव अन्ते सच्चचतुक्कं निद्दिसित्वा ‘‘तं ञातट्ठेन ञाण’’न्तिआदिना सच्चचतुक्कवसेन सुतमये ञाणं निगमेत्वा दस्सेति। एवं ‘‘सोतावधाने पञ्ञा सुतमये ञाण’’न्ति पुब्बे वुत्तं सब्बं निगमेत्वा दस्सेतीति।
Idāni dhammasenāpati bhagavatā desitakkameneva ante saccacatukkaṃ niddisitvā ‘‘taṃ ñātaṭṭhena ñāṇa’’ntiādinā saccacatukkavasena sutamaye ñāṇaṃ nigametvā dasseti. Evaṃ ‘‘sotāvadhāne paññā sutamaye ñāṇa’’nti pubbe vuttaṃ sabbaṃ nigametvā dassetīti.
सद्धम्मप्पकासिनिया पटिसम्भिदामग्गट्ठकथाय
Saddhammappakāsiniyā paṭisambhidāmaggaṭṭhakathāya
सुतमयञाणनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Sutamayañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / १. सुतमयञाणनिद्देसो • 1. Sutamayañāṇaniddeso
