| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ปฎิสมฺภิทามคฺค-อฎฺฐกถา • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
๗. ธมฺมจกฺกกถา
7. Dhammacakkakathā
๑. สจฺจวารวณฺณนา
1. Saccavāravaṇṇanā
๓๙. ปุน ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตเมว ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา กถิตาย ธมฺมจกฺกกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ ทุกฺขวตฺถุกาติ เอกาภิสมยวเสน ทุกฺขํ วตฺถุ เอเตสนฺติ ทุกฺขวตฺถุกาฯ ตเทว ทุกฺขํ วิเสเสตฺวา สจฺจวตฺถุกาติอาทิมาหฯ ตตฺถ สจฺจํ อารมฺมณํ อุปตฺถโมฺภ เอเตสนฺติ สจฺจารมฺมณาฯ สจฺจํ โคจโร วิสโย เอเตสนฺติ สจฺจโคจราฯ สจฺจสงฺคหิตาติ มคฺคสเจฺจน สงฺคหิตาฯ สจฺจปริยาปนฺนาติ มคฺคสจฺจายตฺตาฯ สเจฺจ สมุทาคตาติ ทุกฺขปริชานเนน ทุกฺขสเจฺจ สมุปฺปนฺนาฯ ตถา ตเตฺถว ฐิตา ปติฎฺฐิตา จฯ
39. Puna dhammacakkappavattanasuttantameva pubbaṅgamaṃ katvā kathitāya dhammacakkakathāya apubbatthānuvaṇṇanā. Tattha dukkhavatthukāti ekābhisamayavasena dukkhaṃ vatthu etesanti dukkhavatthukā. Tadeva dukkhaṃ visesetvā saccavatthukātiādimāha. Tattha saccaṃ ārammaṇaṃ upatthambho etesanti saccārammaṇā. Saccaṃ gocaro visayo etesanti saccagocarā. Saccasaṅgahitāti maggasaccena saṅgahitā. Saccapariyāpannāti maggasaccāyattā. Sacce samudāgatāti dukkhaparijānanena dukkhasacce samuppannā. Tathā tattheva ṭhitā patiṭṭhitā ca.
๔๐. อิทานิ ‘‘ปวตฺติเต จ ภควตา ธมฺมจเกฺก’’ติ วุตฺตํ ธมฺมจกฺกํ นิทฺทิสิตุกาโม ธมฺมจกฺกนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทุวิธํ ธมฺมจกฺกํ ปฎิเวธธมฺมจกฺกํ เทสนาธมฺมจกฺกญฺจฯ ปฎิเวธธมฺมจกฺกํ โพธิปลฺลเงฺก, เทสนาธมฺมจกฺกํ อิสิปตเนฯ ธมฺมญฺจ ปวเตฺตติ จกฺกญฺจาติ ปฎิเวธธมฺมจกฺกํ วุตฺตํ, จกฺกญฺจ ปวเตฺตติ ธมฺมญฺจาติ เทสนาธมฺมจกฺกํฯ กถํ? ภควา หิ โพธิปลฺลเงฺก นิสิโนฺน มคฺคกฺขเณ อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคาทิเภทํ ธมฺมญฺจ ปวเตฺตติ, โสเยว จ ธโมฺม กิเลสสตฺตุฆาตาย ปวตฺตนโต ปหรณจกฺกํ วิยาติ จกฺกญฺจฯ ธมฺมํ ปวเตฺตโนฺตเยว ภควา ตํ จกฺกํ ปวเตฺตติ นามฯ เอเตน ธโมฺมเยว จกฺกนฺติ กมฺมธารยสมาสตา วุตฺตา โหติฯ อิสิปตเน นิสิโนฺน ภควา ธมฺมเทสนกฺขเณ เวเนยฺยสนฺตาเน กิเลสสตฺตุฆาตาย ปวตฺตนโต ปหรณจกฺกสทิสํ เทสนาจกฺกญฺจ ปวเตฺตติ, เวเนยฺยสนฺตาเน อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคาทิเภทํ ธมฺมจกฺกญฺจ ปวเตฺตติฯ เอเตน ธโมฺม จ จกฺกญฺจ ธมฺมจกฺกนฺติ ทฺวนฺทสมาสตา วุตฺตา โหติฯ ยสฺมา ปน ปวตฺตเก สติ ปวตฺตนา นาม โหติ, ตสฺมา สพฺพตฺถาปิ ‘‘ปวเตฺตตี’’ติ วุตฺตํ, ปวตฺตนเฎฺฐน ปน ‘‘จกฺก’’นฺติ วุตฺตํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ ธเมฺมน ปวเตฺตตีติ ธมฺมจกฺกนฺติอาทีนิ เทสนาธมฺมจกฺกเมว สนฺธาย วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ
40. Idāni ‘‘pavattite ca bhagavatā dhammacakke’’ti vuttaṃ dhammacakkaṃ niddisitukāmo dhammacakkantiādimāha. Tattha duvidhaṃ dhammacakkaṃ paṭivedhadhammacakkaṃ desanādhammacakkañca. Paṭivedhadhammacakkaṃ bodhipallaṅke, desanādhammacakkaṃ isipatane. Dhammañca pavatteti cakkañcāti paṭivedhadhammacakkaṃ vuttaṃ, cakkañca pavatteti dhammañcāti desanādhammacakkaṃ. Kathaṃ? Bhagavā hi bodhipallaṅke nisinno maggakkhaṇe indriyabalabojjhaṅgamaggaṅgādibhedaṃ dhammañca pavatteti, soyeva ca dhammo kilesasattughātāya pavattanato paharaṇacakkaṃ viyāti cakkañca. Dhammaṃ pavattentoyeva bhagavā taṃ cakkaṃ pavatteti nāma. Etena dhammoyeva cakkanti kammadhārayasamāsatā vuttā hoti. Isipatane nisinno bhagavā dhammadesanakkhaṇe veneyyasantāne kilesasattughātāya pavattanato paharaṇacakkasadisaṃ desanācakkañca pavatteti, veneyyasantāne indriyabalabojjhaṅgamaggaṅgādibhedaṃ dhammacakkañca pavatteti. Etena dhammo ca cakkañca dhammacakkanti dvandasamāsatā vuttā hoti. Yasmā pana pavattake sati pavattanā nāma hoti, tasmā sabbatthāpi ‘‘pavattetī’’ti vuttaṃ, pavattanaṭṭhena pana ‘‘cakka’’nti vuttaṃ hotīti veditabbaṃ. Dhammena pavattetīti dhammacakkantiādīni desanādhammacakkameva sandhāya vuttānīti veditabbāni.
ตตฺถ ธเมฺมน ปวเตฺตตีติ ยถาสภาวตฺตา ธเมฺมน ปวตฺตํ จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ธมฺมจริยาย ปวเตฺตตีติ เวเนยฺยสนฺตาเน ธมฺมตฺถาย ปวตฺตํ จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ธเมฺม ฐิโตติอาทีหิ ภควโต ธมฺมภูตตา ธมฺมสฺสามิตา จ วุตฺตา โหติฯ ยถาห – ‘‘โส หาวุโส, ภควา ชานํ ชานาติ ปสฺสํ ปสฺสติ จกฺขุภูโต ญาณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นิเนฺนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโต’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๐๓)ฯ ตสฺมา เตหิ ธมฺมสฺส จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ฐิโตติ วิสยีภาเวน ฐิโตฯ ปติฎฺฐิโตติ อจลภาเวน ปติฎฺฐิโตฯ วสิปฺปโตฺตติ อิสฺสรภาวํ ปโตฺตฯ ปารมิปฺปโตฺตติ โกฎิปฺปโตฺตฯ เวสารชฺชปฺปโตฺตติ วิสารทภาวํ ปโตฺตฯ ธเมฺม ปติฎฺฐาเปโนฺตติอาทีหิ เวเนยฺยสนฺตานมเปกฺขิตฺวา วุเตฺตหิ ปน วจเนหิ ธมฺมสฺสามิตาย จ ธมฺมตฺถาย จกฺกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ธมฺมํ สกฺกโรโนฺตติหอาทีหิ ธมฺมตฺถาย จกฺกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ โย หิ ธมฺมํ สกฺการาทิวเสน ปวเตฺตติ, โส ธมฺมตฺถํ ปวเตฺตติฯ ธมฺมํ สกฺกโรโนฺตติ ยถา กโต โส ธโมฺม สุกโต โหติ, เอวเมว นํ กโรโนฺตฯ ธมฺมํ ครุํ กโรโนฺตติ ตสฺมิํ คารวุปฺปตฺติยา ตํ ครุํ กโรโนฺตฯ ธมฺมํ มาเนโนฺตติ ธมฺมํ ปิยญฺจ ภาวนียญฺจ กตฺวา วิหรโนฺตฯ ธมฺมํ ปูเชโนฺตติ ตํ อปทิสิตฺวา เทสนาปฎิปตฺติปูชาย ปูชํ กโรโนฺตฯ ธมฺมํ อปจายมาโนติ ตเสฺสว ธมฺมสฺส สกฺการครุกาเรหิ นีจวุตฺติตํ กโรโนฺตฯ ธมฺมทฺธโช ธมฺมเกตูติ ตํ ธมฺมํ ธชมิว ปุรกฺขตฺวา เกตุมิว จ อุกฺขิปิตฺวา ปวตฺติยา ธมฺมทฺธโช ธมฺมเกตุ จ หุตฺวาติ อโตฺถฯ ธมฺมาธิปเตโยฺยติ ธมฺมาธิปติโต อาคโต ภาวนาธมฺมวเสเนว จ สพฺพกิริยานํ กรเณน ธมฺมาธิปเตโยฺย หุตฺวาฯ ตํ โข ปน ธมฺมจกฺกํ อปฺปฎิวตฺติยนฺติ เกนจิ นิวเตฺตตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อปฺปฎิหตปวตฺติตา วุตฺตาฯ ตสฺมา โส ธโมฺม ปวตฺตนเฎฺฐน จกฺกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
Tattha dhammena pavattetīti yathāsabhāvattā dhammena pavattaṃ cakkanti dhammacakkanti vuttaṃ hoti. Dhammacariyāya pavattetīti veneyyasantāne dhammatthāya pavattaṃ cakkanti dhammacakkanti vuttaṃ hoti. Dhamme ṭhitotiādīhi bhagavato dhammabhūtatā dhammassāmitā ca vuttā hoti. Yathāha – ‘‘so hāvuso, bhagavā jānaṃ jānāti passaṃ passati cakkhubhūto ñāṇabhūto dhammabhūto brahmabhūto vattā pavattā atthassa ninnetā amatassa dātā dhammassāmī tathāgato’’ti (ma. ni. 1.203). Tasmā tehi dhammassa cakkanti dhammacakkanti vuttaṃ hoti. Ṭhitoti visayībhāvena ṭhito. Patiṭṭhitoti acalabhāvena patiṭṭhito. Vasippattoti issarabhāvaṃ patto. Pāramippattoti koṭippatto. Vesārajjappattoti visāradabhāvaṃ patto. Dhamme patiṭṭhāpentotiādīhi veneyyasantānamapekkhitvā vuttehi pana vacanehi dhammassāmitāya ca dhammatthāya cakkanti vuttaṃ hoti. Dhammaṃ sakkarontotihaādīhi dhammatthāya cakkanti vuttaṃ hoti. Yo hi dhammaṃ sakkārādivasena pavatteti, so dhammatthaṃ pavatteti. Dhammaṃ sakkarontoti yathā kato so dhammo sukato hoti, evameva naṃ karonto. Dhammaṃ garuṃ karontoti tasmiṃ gāravuppattiyā taṃ garuṃ karonto. Dhammaṃ mānentoti dhammaṃ piyañca bhāvanīyañca katvā viharanto. Dhammaṃ pūjentoti taṃ apadisitvā desanāpaṭipattipūjāya pūjaṃ karonto. Dhammaṃ apacāyamānoti tasseva dhammassa sakkāragarukārehi nīcavuttitaṃ karonto. Dhammaddhajo dhammaketūti taṃ dhammaṃ dhajamiva purakkhatvā ketumiva ca ukkhipitvā pavattiyā dhammaddhajo dhammaketu ca hutvāti attho. Dhammādhipateyyoti dhammādhipatito āgato bhāvanādhammavaseneva ca sabbakiriyānaṃ karaṇena dhammādhipateyyo hutvā. Taṃ kho pana dhammacakkaṃ appaṭivattiyanti kenaci nivattetuṃ asakkuṇeyyatāya appaṭihatapavattitā vuttā. Tasmā so dhammo pavattanaṭṭhena cakkanti vuttaṃ hoti.
สทฺธินฺทฺริยํ ธโมฺม, ตํ ธมฺมํ ปวเตฺตตีติ เวเนยฺยสนฺตาเน มคฺคสมฺปยุตฺตสทฺธินฺทฺริยุปฺปาทเนน ตํ สทฺธินฺทฺริยํ ธมฺมํ ปวเตฺตตีติ อโตฺถฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ สจฺจาติ สจฺจญาณานิฯ วิปสฺสนา จ วิชฺชา จ มคฺคญาณเมวฯ อนุปฺปาเท ญาณนฺติ อรหตฺตผเล ญาณํฯ ตมฺปิ เวเนยฺยสนฺตาเน ปวเตฺตติเยว, นิพฺพานญฺจ ปฎิเวธํ กโรโนฺต ปวเตฺตติเยว นามฯ
Saddhindriyaṃ dhammo, taṃ dhammaṃ pavattetīti veneyyasantāne maggasampayuttasaddhindriyuppādanena taṃ saddhindriyaṃ dhammaṃ pavattetīti attho. Eseva nayo sesesupi. Saccāti saccañāṇāni. Vipassanā ca vijjā ca maggañāṇameva. Anuppāde ñāṇanti arahattaphale ñāṇaṃ. Tampi veneyyasantāne pavattetiyeva, nibbānañca paṭivedhaṃ karonto pavattetiyeva nāma.
สมุทยวาราทีสุ สมุทยวตฺถุกา นิโรธวตฺถุกา มคฺควตฺถุกาติ วิเสสปทํ ทเสฺสตฺวา สงฺขิตฺตาฯ เอตฺถาปิ วุตฺตสทิสํ ปฐมํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ
Samudayavārādīsu samudayavatthukā nirodhavatthukā maggavatthukāti visesapadaṃ dassetvā saṅkhittā. Etthāpi vuttasadisaṃ paṭhamaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / ปฎิสมฺภิทามคฺคปาฬิ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ๑. สจฺจวาโร • 1. Saccavāro
