| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विभङ्ग-अनुटीका • Vibhaṅga-anuṭīkā |
४. सच्चविभङ्गो
4. Saccavibhaṅgo
१. सुत्तन्तभाजनीयवण्णना
1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
उद्देसवण्णना
Uddesavaṇṇanā
१८९. सच्चविनिमुत्तं नत्थि पवत्तिनिवत्तितदुभयहेतुसन्दस्सनवसेन पवत्तनतो। सच्चेसु कमतीति सच्चेसु विसयभूतेसु पवत्तति। देसेतब्बत्थविसया हि देसनाति। एतेसु कमतीति एतेसु अरियसच्चेसु परिञ्ञादिकिच्चसाधनवसेन पवत्तति। ‘‘सीलसमाधिपञ्ञासङ्खात’’न्ति वुत्तं अत्थसभावं कमनकिरियाय कत्तुभावेन गहितन्ति पाकटतरं कत्वा दस्सेतुं ‘‘किं कमती’’ति पुच्छति। तब्बोहारेनाति तदुपचारेन। एतेन निप्परियायेन अत्थसभावं सासनं, परियायेन वचनसभावन्ति दस्सेति।
189. Saccavinimuttaṃnatthi pavattinivattitadubhayahetusandassanavasena pavattanato. Saccesu kamatīti saccesu visayabhūtesu pavattati. Desetabbatthavisayā hi desanāti. Etesu kamatīti etesu ariyasaccesu pariññādikiccasādhanavasena pavattati. ‘‘Sīlasamādhipaññāsaṅkhāta’’nti vuttaṃ atthasabhāvaṃ kamanakiriyāya kattubhāvena gahitanti pākaṭataraṃ katvā dassetuṃ ‘‘kiṃ kamatī’’ti pucchati. Tabbohārenāti tadupacārena. Etena nippariyāyena atthasabhāvaṃ sāsanaṃ, pariyāyena vacanasabhāvanti dasseti.
तंसभावाति दुक्खादिसभावा। अमुसासभावाति बाधनादिभावेन भूतसभावा। अञ्ञाकाररहिताति अबाधनादिआकारविवित्ता। द्विधाति दुक्खदुक्खतातन्निमित्तताहि। रागादिकिलेसपरिळाहो किलेसदाहो। सन्तानस्स अविप्फारिकताकरणं पुग्गलहिंसनं। अत्तनो एव तिखिणभावोति सङ्खतधम्मस्स अत्तनो सभावेनेव रुजावहतिक्खभावो। सरसेनेवाति सभावेनेव। सम्पिण्डकस्स समुदयस्स, किलेससन्तापरहितस्स मग्गस्स, अविपरिणामस्स निरोधस्स दस्सनेन यथासङ्ख्यं दुक्खस्स सङ्खतसन्तापविपरिणामट्ठा आवि भवन्तीति आह ‘‘इतरे यथाक्कमं समुदयमग्गनिरोधदस्सनेहि आविभवनाकारा’’ति। ब्यापेत्वाति भवादीसु नानारम्मणेसु च विसटा हुत्वा। अनेकत्थत्ता धातूनं ‘‘ऊहनं रासिकरण’’न्ति वत्वा पुन तदत्थं विवरति ‘‘दुक्खनिब्बत्तन’’न्ति। एकवोकारभवेपि हि रासिभूतमेव दुक्खं निब्बत्तति अनेकधम्मसमूहतो , पगेव चतुपञ्चवोकारभवेसु। एत्थ च ब्यापनत्थं आकारं, तस्स च य-कारागमं कत्वा सम्पिण्डनत्थं आयूहनन्ति पदं वेदितब्बं। निददातीति दुक्खस्स एकन्तकारणत्ता तं निदस्सेन्तं विय जनेतीति दस्सेन्तो ‘‘इदं तं दुक्ख’’न्तिआदिमाह। दुक्ख…पे॰… आवि भवति रोगदस्सनेन विय रोगनिदानं। संयोग…पे॰… दस्सनेहीति संयोगट्ठो विसंयोगसभावस्स निरोधस्स, पलिबोधट्ठो निय्यानसभावस्स मग्गस्स दस्सनेन आवि भवतीति अत्थो। तेति संयोगपलिबोधट्ठा।
Taṃsabhāvāti dukkhādisabhāvā. Amusāsabhāvāti bādhanādibhāvena bhūtasabhāvā. Aññākārarahitāti abādhanādiākāravivittā. Dvidhāti dukkhadukkhatātannimittatāhi. Rāgādikilesapariḷāho kilesadāho. Santānassa avipphārikatākaraṇaṃ puggalahiṃsanaṃ. Attano eva tikhiṇabhāvoti saṅkhatadhammassa attano sabhāveneva rujāvahatikkhabhāvo. Sarasenevāti sabhāveneva. Sampiṇḍakassa samudayassa, kilesasantāparahitassa maggassa, avipariṇāmassa nirodhassa dassanena yathāsaṅkhyaṃ dukkhassa saṅkhatasantāpavipariṇāmaṭṭhā āvi bhavantīti āha ‘‘itare yathākkamaṃ samudayamagganirodhadassanehi āvibhavanākārā’’ti. Byāpetvāti bhavādīsu nānārammaṇesu ca visaṭā hutvā. Anekatthattā dhātūnaṃ ‘‘ūhanaṃ rāsikaraṇa’’nti vatvā puna tadatthaṃ vivarati ‘‘dukkhanibbattana’’nti. Ekavokārabhavepi hi rāsibhūtameva dukkhaṃ nibbattati anekadhammasamūhato , pageva catupañcavokārabhavesu. Ettha ca byāpanatthaṃ ākāraṃ, tassa ca ya-kārāgamaṃ katvā sampiṇḍanatthaṃ āyūhananti padaṃ veditabbaṃ. Nidadātīti dukkhassa ekantakāraṇattā taṃ nidassentaṃ viya janetīti dassento ‘‘idaṃ taṃ dukkha’’ntiādimāha. Dukkha…pe… āvi bhavati rogadassanena viya roganidānaṃ. Saṃyoga…pe… dassanehīti saṃyogaṭṭho visaṃyogasabhāvassa nirodhassa, palibodhaṭṭho niyyānasabhāvassa maggassa dassanena āvi bhavatīti attho. Teti saṃyogapalibodhaṭṭhā.
एत्थाति एतस्मिं आरम्मणभूते सति। समुदयतो विवेको विवेकट्ठो। निरोधो च तण्हाक्खयभावतो समुदयतो विवित्तो, तस्मा अविवेकभूतस्स समुदयस्स दस्सनेन निरोधस्स विवेकट्ठो आवि भवति, निब्बानाधिगमहेतुभूतस्सापि मग्गस्स सप्पच्चयताय सङ्खतभावं पस्सतो अप्पच्चयस्स निरोधस्स असङ्खतट्ठो आवि भवति, तथा मरणधम्मताय दुक्खं विनस्सन्तं पस्सतो अमरणधम्मस्स निरोधस्स अमतट्ठो आवि भवतीति इममत्थं दस्सेति ‘‘विवेका’’तिआदिना। इतरे समुदयनिरोधदुक्खदस्सनेहीति एत्थ समुदयदस्सनेन ‘‘नायं हेतु निब्बानाधिगमाय, अयं पन हेतू’’ति हेतुट्ठो आवि भवति। तथा परमगम्भीरस्स निपुणतरस्स दुद्दसस्स निरोधस्स दस्सनेन दस्सनट्ठो सुखुमरूपदस्सनेन चक्खुनो विय, दुक्खदस्सनेन पन अनेकरोगातुरकपणजनदस्सनेन इस्सरजनस्स उळारभावो विय मग्गस्स आधिपतेय्यट्ठो आवि भवति।
Etthāti etasmiṃ ārammaṇabhūte sati. Samudayato viveko vivekaṭṭho. Nirodho ca taṇhākkhayabhāvato samudayato vivitto, tasmā avivekabhūtassa samudayassa dassanena nirodhassa vivekaṭṭho āvi bhavati, nibbānādhigamahetubhūtassāpi maggassa sappaccayatāya saṅkhatabhāvaṃ passato appaccayassa nirodhassa asaṅkhataṭṭho āvi bhavati, tathā maraṇadhammatāya dukkhaṃ vinassantaṃ passato amaraṇadhammassa nirodhassa amataṭṭho āvi bhavatīti imamatthaṃ dasseti ‘‘vivekā’’tiādinā. Itare samudayanirodhadukkhadassanehīti ettha samudayadassanena ‘‘nāyaṃ hetu nibbānādhigamāya, ayaṃ pana hetū’’ti hetuṭṭho āvi bhavati. Tathā paramagambhīrassa nipuṇatarassa duddasassa nirodhassa dassanena dassanaṭṭho sukhumarūpadassanena cakkhuno viya, dukkhadassanena pana anekarogāturakapaṇajanadassanena issarajanassa uḷārabhāvo viya maggassa ādhipateyyaṭṭho āvi bhavati.
ते पनेते हेतुट्ठादिके सरूपतो दस्सेतुं ‘‘तत्थ पलिबोधुपच्छेदवसेना’’तिआदि वुत्तं। तत्थ पलिबोधुपच्छेदवसेनाति समुदयप्पहानवसेन। ‘‘मग्गाधिपतिनो धम्मा’’ति वचनतोति यस्मा सतिपि झानादीनं आरम्मणाधिपतिभावे ‘‘झानाधिपतिनो धम्मा’’ति एवमादि न वुत्तं, ‘‘मग्गाधिपतिनो धम्मा’’ इच्चेव पन वुत्तं। तस्मा सातिसयो मग्गङ्गधम्मानं आरम्मणाधिपतिभावो। तेनाह ‘‘विसेसतो वा आरम्मणाधिपतिभूता मग्गङ्गधम्मा होन्ती’’ति। सो तेसं आकारोति यो मग्गङ्गानं गरुं कत्वा पच्चवेक्खणवसेन पवत्तधम्मानं आरम्मणाधिपतिपच्चयतासङ्खातो आकारो, सो मग्गस्स आधिपतेय्यट्ठो। पुरिमो पन आधिपतेय्यट्ठो सहजाताधिपतिवसेन वुत्तो। अभिसमेतब्बट्ठोति यथावुत्तपीळनादिअत्थमेव पटिविज्झितब्बताय एकज्झं कत्वा वदति। तेन अभिसमयसद्दं कम्मत्थं दस्सेति। अभिसमयस्साति ञाणस्स। पवत्तिआकारोति परिजाननादिविसेसाकारो। सो हि मग्गक्खणे असम्मोहतो सिद्धो, पच्छा पच्चवेक्खणादिना पाकटो होति। आकारोपि ञाणेन अरणीयतो अत्थोति वुच्चतीति कत्वा ततियनयो दस्सितो। पीळनादिना दस्सितो विसयविभागेनपि विसयिविभागो होति यथा ‘‘रूपसञ्ञा, सद्दसञ्ञा’’ति (सं॰ नि॰ ३.५७)।
Te panete hetuṭṭhādike sarūpato dassetuṃ ‘‘tattha palibodhupacchedavasenā’’tiādi vuttaṃ. Tattha palibodhupacchedavasenāti samudayappahānavasena. ‘‘Maggādhipatino dhammā’’ti vacanatoti yasmā satipi jhānādīnaṃ ārammaṇādhipatibhāve ‘‘jhānādhipatino dhammā’’ti evamādi na vuttaṃ, ‘‘maggādhipatino dhammā’’ icceva pana vuttaṃ. Tasmā sātisayo maggaṅgadhammānaṃ ārammaṇādhipatibhāvo. Tenāha ‘‘visesato vā ārammaṇādhipatibhūtā maggaṅgadhammā hontī’’ti. So tesaṃ ākāroti yo maggaṅgānaṃ garuṃ katvā paccavekkhaṇavasena pavattadhammānaṃ ārammaṇādhipatipaccayatāsaṅkhāto ākāro, so maggassa ādhipateyyaṭṭho. Purimo pana ādhipateyyaṭṭho sahajātādhipativasena vutto. Abhisametabbaṭṭhoti yathāvuttapīḷanādiatthameva paṭivijjhitabbatāya ekajjhaṃ katvā vadati. Tena abhisamayasaddaṃ kammatthaṃ dasseti. Abhisamayassāti ñāṇassa. Pavattiākāroti parijānanādivisesākāro. So hi maggakkhaṇe asammohato siddho, pacchā paccavekkhaṇādinā pākaṭo hoti. Ākāropi ñāṇena araṇīyato atthoti vuccatīti katvā tatiyanayo dassito. Pīḷanādinā dassito visayavibhāgenapi visayivibhāgo hoti yathā ‘‘rūpasaññā, saddasaññā’’ti (saṃ. ni. 3.57).
कुच्छितं खन्ति गरहितं हुत्वा असारं। ‘‘समागमो’’तिआदिना अन्वयतो ब्यतिरेकतो च सं-सद्दस्स संयोगत्थजोतकत्तमाह। ‘‘उप्पन्नं उदित’’न्तिआदीसु केवलस्स पन्न-सद्दस्स, इत-सद्दस्स च पयोगे उप्पत्तिअत्थस्स अनुपलब्भनतो, उ-सद्दस्स च पयोगे उपलब्भनतो सो उप्पत्तिअत्थं दीपेतीति आह ‘‘एवं उप्पन्नं उदितन्ति एत्थापी’’ति। विसुं पयुज्जमानाति आगम-इत-पदेहि विना पयुज्जमाना। सधातुकन्ति अन्तोनीतेन धातुना सधातुकं। तेनेव ते ‘‘उपसग्गा’’ति च वुत्ता।
Kucchitaṃkhanti garahitaṃ hutvā asāraṃ. ‘‘Samāgamo’’tiādinā anvayato byatirekato ca saṃ-saddassa saṃyogatthajotakattamāha. ‘‘Uppannaṃ udita’’ntiādīsu kevalassa panna-saddassa, ita-saddassa ca payoge uppattiatthassa anupalabbhanato, u-saddassa ca payoge upalabbhanato so uppattiatthaṃ dīpetīti āha ‘‘evaṃ uppannaṃ uditanti etthāpī’’ti. Visuṃ payujjamānāti āgama-ita-padehi vinā payujjamānā. Sadhātukanti antonītena dhātunā sadhātukaṃ. Teneva te ‘‘upasaggā’’ti ca vuttā.
दुक्खविवेकभावन्ति दुक्खविवित्ततं। निवत्तियाति निब्बानस्स। निवत्तेत्वाति अनुप्पादसद्देन विसेसनवसेन निवत्तेत्वा। निरोधपच्चयता निरोधस्स मग्गस्स आरम्मणपच्चयता। पुग्गलसच्छिकिरियाधम्मभावेहीति पुग्गलधम्मभावेन सच्छिकरणधम्मभावेन च। फलन्ति अरियफलं। तस्साति निट्ठानभूताय फलसङ्खाताय दुक्खनिरोधप्पत्तिया अभिसमयभूताय दुक्खनिरोधप्पत्तिया पटिपदता दट्ठब्बा।
Dukkhavivekabhāvanti dukkhavivittataṃ. Nivattiyāti nibbānassa. Nivattetvāti anuppādasaddena visesanavasena nivattetvā. Nirodhapaccayatā nirodhassa maggassa ārammaṇapaccayatā. Puggalasacchikiriyādhammabhāvehīti puggaladhammabhāvena sacchikaraṇadhammabhāvena ca. Phalanti ariyaphalaṃ. Tassāti niṭṭhānabhūtāya phalasaṅkhātāya dukkhanirodhappattiyā abhisamayabhūtāya dukkhanirodhappattiyā paṭipadatā daṭṭhabbā.
पटिविज्झनकाले निप्परियायेन बुद्धादिसमञ्ञाति आह ‘‘पटिविद्धकाले पवत्त’’न्ति। ततो एवाति तेन पकासितत्ता एव।
Paṭivijjhanakāle nippariyāyena buddhādisamaññāti āha ‘‘paṭividdhakāle pavatta’’nti. Tato evāti tena pakāsitattā eva.
तन्निमित्तभावोति जातिआदि विय अधिट्ठानभावेन दुक्खस्स कारणभावो, न समुदयसच्चं विय पभवभावेन। उदयब्बयपीळितभावो सङ्खारदुक्खता। पवत्तनमेवाति पवत्ति एव। किच्चं रसोति रसस्स किच्चत्थतं दस्सेति। पवत्तिनिवत्तीसूति निद्धारणे भुम्मं। अविकारता विकाराभावो निच्चता।
Tannimittabhāvoti jātiādi viya adhiṭṭhānabhāvena dukkhassa kāraṇabhāvo, na samudayasaccaṃ viya pabhavabhāvena. Udayabbayapīḷitabhāvo saṅkhāradukkhatā. Pavattanamevāti pavatti eva. Kiccaṃ rasoti rasassa kiccatthataṃ dasseti. Pavattinivattīsūti niddhāraṇe bhummaṃ. Avikāratā vikārābhāvo niccatā.
मरीचिमायाअत्तानन्ति मरीचिया मायाय अत्तनो च अरियञाणस्साति अरियानं ञाणस्स। तेन अरियानं मग्गञाणानुसारेन पवत्तनकञाणम्पि सङ्गहितं होति। तेनाह ‘‘अवितथगाहकस्सा’’तिआदि । तेसन्ति पटिवेधपच्चवेक्खणञाणानं। तत्थ पटिवेधञाणस्स पटिविज्झितब्बता गोचरभावो, इतरस्स आरम्मणभावो। पटिविज्झितब्बता, आरम्मणभावो वा पटिवेधञाणस्स गोचरभावो, इतरस्स आरम्मणभावोव।
Marīcimāyāattānanti marīciyā māyāya attano ca ariyañāṇassāti ariyānaṃ ñāṇassa. Tena ariyānaṃ maggañāṇānusārena pavattanakañāṇampi saṅgahitaṃ hoti. Tenāha ‘‘avitathagāhakassā’’tiādi . Tesanti paṭivedhapaccavekkhaṇañāṇānaṃ. Tattha paṭivedhañāṇassa paṭivijjhitabbatā gocarabhāvo, itarassa ārammaṇabhāvo. Paṭivijjhitabbatā, ārammaṇabhāvo vā paṭivedhañāṇassa gocarabhāvo, itarassa ārammaṇabhāvova.
बाधकप्पभवभावेनाति बाधकस्स उप्पादकभावेन विसुं गहितत्ता न तण्हा बाधकभावेन गहिता पवत्तिपवत्तिहेतूनं असङ्करवसेन बोधनतो। एवञ्च कत्वा अभिधम्मभाजनीयेपि अयमत्थवण्णना युज्जतेव । यदिपि एवं ‘‘दुक्खमेव बाधक’’न्ति नियमानुपपत्ति, समुदयभावप्पसङ्गो चाति चोदनं सन्धायाह ‘‘जातिआदीनं विय वा’’तिआदि। बाधकत्तस्स बाधकत्ते च नियमोति आह ‘‘द्विधापि बाधकत्थावधारणेना’’ति। यथा हि बाधकत्तस्स दुक्खे नियतता, एवं दुक्खस्स च बाधकत्ते नियतताति। सुत्तन्तभाजनीये तण्हाय एव समुदयभावस्स दस्सितत्ता तण्हावसेन नियमं दस्सेन्तो ‘‘न तण्हाय विना’’तिआदिमाह। सुत्तन्तभाजनीयवण्णना हेसाति। ‘‘कुसलेहि विना’’तिआदिना दुक्खहेतुताय तण्हाय पधानभावमाह। तथा हि सा कम्मविचित्तताय हेतुभावं गच्छन्ती विसेसेन कम्मस्स सहकारिकारणं होतीति। द्विधापि नियमेनाति मग्गोव निय्यानं, निय्यानमेव च मग्गोति द्विप्पकारेन नियमेन।
Bādhakappabhavabhāvenāti bādhakassa uppādakabhāvena visuṃ gahitattā na taṇhā bādhakabhāvena gahitā pavattipavattihetūnaṃ asaṅkaravasena bodhanato. Evañca katvā abhidhammabhājanīyepi ayamatthavaṇṇanā yujjateva . Yadipi evaṃ ‘‘dukkhameva bādhaka’’nti niyamānupapatti, samudayabhāvappasaṅgo cāti codanaṃ sandhāyāha ‘‘jātiādīnaṃ viya vā’’tiādi. Bādhakattassa bādhakatte ca niyamoti āha ‘‘dvidhāpi bādhakatthāvadhāraṇenā’’ti. Yathā hi bādhakattassa dukkhe niyatatā, evaṃ dukkhassa ca bādhakatte niyatatāti. Suttantabhājanīye taṇhāya eva samudayabhāvassa dassitattā taṇhāvasena niyamaṃ dassento ‘‘na taṇhāya vinā’’tiādimāha. Suttantabhājanīyavaṇṇanā hesāti. ‘‘Kusalehi vinā’’tiādinā dukkhahetutāya taṇhāya padhānabhāvamāha. Tathā hi sā kammavicittatāya hetubhāvaṃ gacchantī visesena kammassa sahakārikāraṇaṃ hotīti. Dvidhāpi niyamenāti maggova niyyānaṃ, niyyānameva ca maggoti dvippakārena niyamena.
वचीसच्चं सच्चवाचा, तंसमुट्ठापिका चेतना चाति आह ‘‘विरतिसच्चेति मुसावादविरतिय’’न्ति। केचि पन ‘‘विरतिसच्चं समादानविरती’’ति वदन्ति, तेसम्पि न समादानमत्तं विरतिसच्चं, अथ खो समादानाविसंवादनं। तं पन पटिञ्ञासच्चत्ता मुसावादविरतियेव होति। तेनाह ‘‘न हि अञ्ञविरतीसु सच्चसद्दो निरुळ्हो’’ति। सतिपि दुक्खसमुदयावबोधे यावदेव निरोधमग्गाधिगमत्था पञ्ञाभावनाति पच्छिमद्वयस्सेव सच्चत्थं सातिसयं, तदधिगमस्स च अविवादहेतुकं सुत्ते विभावितं दस्सेन्तो ‘‘तस्स पना’’तिआदिमाह।
Vacīsaccaṃ saccavācā, taṃsamuṭṭhāpikā cetanā cāti āha ‘‘viratisacceti musāvādaviratiya’’nti. Keci pana ‘‘viratisaccaṃ samādānaviratī’’ti vadanti, tesampi na samādānamattaṃ viratisaccaṃ, atha kho samādānāvisaṃvādanaṃ. Taṃ pana paṭiññāsaccattā musāvādaviratiyeva hoti. Tenāha ‘‘na hi aññaviratīsu saccasaddo niruḷho’’ti. Satipi dukkhasamudayāvabodhe yāvadeva nirodhamaggādhigamatthā paññābhāvanāti pacchimadvayasseva saccatthaṃ sātisayaṃ, tadadhigamassa ca avivādahetukaṃ sutte vibhāvitaṃ dassento ‘‘tassa panā’’tiādimāha.
ठानं नत्थीति अत्तनो वादपतिट्ठापनकारणं नत्थीति अत्थो। अत्तभावपटिलाभेनेव सत्तानं जातिआदीनं पत्ति सम्मुखीभावो च जायतीति आह ‘‘सम्पत्तता, पच्चक्खता च पठमता’’ति। भगवतो देसनाक्कमेनेव वा पठमादिता दट्ठब्बा।
Ṭhānaṃ natthīti attano vādapatiṭṭhāpanakāraṇaṃ natthīti attho. Attabhāvapaṭilābheneva sattānaṃ jātiādīnaṃ patti sammukhībhāvo ca jāyatīti āha ‘‘sampattatā, paccakkhatā ca paṭhamatā’’ti. Bhagavato desanākkameneva vā paṭhamāditā daṭṭhabbā.
परिजननादीहीति परिञ्ञाप्पहानसच्छिकिरियाभावनाहि, निस्सक्कवचनञ्चेतं अञ्ञसद्दपेक्खाय। धम्मञाणकिच्चन्ति सभावधम्मावबोधकिच्चं। परिञ्ञेय्यादीनि एतप्परमानेवाति इतो परं नेय्यं नत्थीति दस्सेति।
Parijananādīhīti pariññāppahānasacchikiriyābhāvanāhi, nissakkavacanañcetaṃ aññasaddapekkhāya. Dhammañāṇakiccanti sabhāvadhammāvabodhakiccaṃ. Pariññeyyādīni etapparamānevāti ito paraṃ neyyaṃ natthīti dasseti.
दुक्खादीनं अरियसच्चभावस्स अनुरूपं युत्तं, आचरियपरम्परागतं वा सवनं अनुस्सवो। सुतानुसारेन, अञ्ञथा वा कक्खळफुसनादिअनिच्चादिसभावसामञ्ञाकारपरिग्गण्हनं आकारपरिवितक्को। यथावितक्किताकारस्स दिट्ठिसङ्खाताय दस्सनभूताय पञ्ञाय निज्झानक्खमनं रोचनं दिट्ठिनिज्झानक्खन्ति । आदिच्चो विय पभाय निरोधं फुसति सच्छिकरोति किलेसन्धकारं विद्धंसेति। चत्तारिपि सच्चानि पस्सतीति वुत्तं ‘‘यो, भिक्खवे, दुक्खं पस्सती’’तिआदिना।
Dukkhādīnaṃ ariyasaccabhāvassa anurūpaṃ yuttaṃ, ācariyaparamparāgataṃ vā savanaṃ anussavo. Sutānusārena, aññathā vā kakkhaḷaphusanādianiccādisabhāvasāmaññākārapariggaṇhanaṃ ākāraparivitakko. Yathāvitakkitākārassa diṭṭhisaṅkhātāya dassanabhūtāya paññāya nijjhānakkhamanaṃ rocanaṃ diṭṭhinijjhānakkhanti. Ādicco viya pabhāya nirodhaṃ phusati sacchikaroti kilesandhakāraṃ viddhaṃseti. Cattāripi saccāni passatīti vuttaṃ ‘‘yo, bhikkhave, dukkhaṃ passatī’’tiādinā.
कालन्तरदस्सनन्ति नानाभिसमयं वदति। एकदस्सिनोति एकसच्चदस्सिनो। न योजेतब्बा सियाति योजनायञ्च सब्बदस्सनं दस्सनन्तरपरमन्ति दस्सनानुपरमो आपज्जेय्य, सच्चानञ्च नानाभिसमये दुक्खदस्सनादीहि पठममग्गादिप्पहेय्यानं संयोजनत्तयादीनं एकदेसप्पहानं आपज्जति। तथा च सति एकदेससोतापत्तिमग्गट्ठता, तदनन्तरञ्च पत्तब्बेन फलेन एकदेससोतापन्नता च आपज्जति, तस्मा न सच्चानं नानाभिसमयो युत्तो। यथा च नानाभिसमयो न युत्तो, एवं आरम्मणाभिसमयोपि। यदि हि आरम्मणकरणेन चतुसच्चाभिसमयो इच्छितो, न मग्गो सयमेव अत्तानं आरम्मणं करोतीति अपरिपुण्णो सच्चाभिसमयो सिया। अञ्ञेन मग्गेन मग्गो आलम्बीयतीति परिपुण्णोवाति चे? एवं सति येन मग्गेन मग्गो आलम्बितो, सोपि अञ्ञेन, सोपि अञ्ञेनाति अनवट्ठानं सिया, तस्मा न आरम्मणपटिवेधतो चतुसच्चाभिसमयो युत्तो, वुत्तनयेनेव पन युत्तो। किञ्च परिच्छिन्दितब्बं समुच्छिन्दितब्बञ्च आलम्बित्वा परिच्छेदसमुच्छेदभावना मग्गञाणस्स न युत्ता ततो अनिस्सटभावतो, सब्बसङ्खतविनिस्सटं निब्बानमेव पन आरम्मणता युत्ता। अहेतुकदिट्ठि अकिरियदिट्ठिग्गहणेन गहिता हेतुब्यापारोव परमत्थतो किरियाति कत्वा।
Kālantaradassananti nānābhisamayaṃ vadati. Ekadassinoti ekasaccadassino. Na yojetabbā siyāti yojanāyañca sabbadassanaṃ dassanantaraparamanti dassanānuparamo āpajjeyya, saccānañca nānābhisamaye dukkhadassanādīhi paṭhamamaggādippaheyyānaṃ saṃyojanattayādīnaṃ ekadesappahānaṃ āpajjati. Tathā ca sati ekadesasotāpattimaggaṭṭhatā, tadanantarañca pattabbena phalena ekadesasotāpannatā ca āpajjati, tasmā na saccānaṃ nānābhisamayo yutto. Yathā ca nānābhisamayo na yutto, evaṃ ārammaṇābhisamayopi. Yadi hi ārammaṇakaraṇena catusaccābhisamayo icchito, na maggo sayameva attānaṃ ārammaṇaṃ karotīti aparipuṇṇo saccābhisamayo siyā. Aññena maggena maggo ālambīyatīti paripuṇṇovāti ce? Evaṃ sati yena maggena maggo ālambito, sopi aññena, sopi aññenāti anavaṭṭhānaṃ siyā, tasmā na ārammaṇapaṭivedhato catusaccābhisamayo yutto, vuttanayeneva pana yutto. Kiñca paricchinditabbaṃ samucchinditabbañca ālambitvā paricchedasamucchedabhāvanā maggañāṇassa na yuttā tato anissaṭabhāvato, sabbasaṅkhatavinissaṭaṃ nibbānameva pana ārammaṇatā yuttā. Ahetukadiṭṭhi akiriyadiṭṭhiggahaṇena gahitā hetubyāpārova paramatthato kiriyāti katvā.
पवत्तेतीति सज्जति, पवत्तिया वा हेतु होति। निवत्तेतीति संहरति पलयं गमेति, पलोकतादिवसेन वा मोक्खहेतु होति। पधानतोति पकतितो, यं ‘‘अब्यत्त’’न्तिपि वुच्चति।
Pavattetīti sajjati, pavattiyā vā hetu hoti. Nivattetīti saṃharati palayaṃ gameti, palokatādivasena vā mokkhahetu hoti. Padhānatoti pakatito, yaṃ ‘‘abyatta’’ntipi vuccati.
‘‘कालो करोति भूतानि, कालो संहरती पजा।
‘‘Kālo karoti bhūtāni, kālo saṃharatī pajā;
कालो सुत्ते जागरति, कालो हि दुरतिक्कमो’’ति॥ –
Kālo sutte jāgarati, kālo hi duratikkamo’’ti. –
एवंवादा कालवादिनो। ‘‘कण्टकस्स तिखिणता, कपिट्ठफलादीनं परिमण्डलता, मिगपक्खिसरीसपादीनं विचित्तभावोति एवमादयो केन कारिता? सभावेनेव सिद्धा, एवं सब्बम्पि, न एत्थ कस्सचि कामकारो’’ति एवंवादा सभाववादिनो। ‘‘लोको नियतो अच्छेज्जसुत्तावुताभेज्जमणिसदिसो , न एत्थ कस्सचि पुरिसकारो’’ति एवंपवत्तवादा नियतिवादिनो, –
Evaṃvādā kālavādino. ‘‘Kaṇṭakassa tikhiṇatā, kapiṭṭhaphalādīnaṃ parimaṇḍalatā, migapakkhisarīsapādīnaṃ vicittabhāvoti evamādayo kena kāritā? Sabhāveneva siddhā, evaṃ sabbampi, na ettha kassaci kāmakāro’’ti evaṃvādā sabhāvavādino. ‘‘Loko niyato acchejjasuttāvutābhejjamaṇisadiso , na ettha kassaci purisakāro’’ti evaṃpavattavādā niyativādino, –
‘‘यदिच्छाय पवत्तन्ति, यदिच्छाय निवत्तरे।
‘‘Yadicchāya pavattanti, yadicchāya nivattare;
यदिच्छाय सुखदुक्खं, तस्मा यदिच्छती पजा’’ति॥ –
Yadicchāya sukhadukkhaṃ, tasmā yadicchatī pajā’’ti. –
एवंपवत्तवादा यदिच्छावादिसङ्खाता अधिच्चसमुप्पत्तिवादिनो च एत्थ सभाववादे एव अन्तोगधाति दट्ठब्बा। अणूहि लोको पवत्ततीति आजीवकवादं सन्धायाह। सो हि अकारणपरिग्गहो। कणादवादो पन इस्सरिच्छावसेन अणूनं संयोगवियोगतो लोकस्स पवत्तिनिवत्तिं वदति। पधानस्स अप्पवत्तीति महतादिभावेन अपरिणामो, अनभिब्यत्ति वा। ‘‘अहमञ्ञो, पकति अञ्ञा’’ति एवं पवत्तपकतिपुरिसन्तरजाननेन अत्तसुखदुक्खमोहेसु अविभागग्गहणे निवत्तिते किर वुत्तनयेन पधानं नप्पवत्तति, सो विमोक्खोति कापिला। एवमादीति आदि-सद्देन महाब्रह्मुनो समीपता, संयोगोति एवमादीनम्पि सङ्गहो वेदितब्बो।
Evaṃpavattavādā yadicchāvādisaṅkhātā adhiccasamuppattivādino ca ettha sabhāvavāde eva antogadhāti daṭṭhabbā. Aṇūhi loko pavattatīti ājīvakavādaṃ sandhāyāha. So hi akāraṇapariggaho. Kaṇādavādo pana issaricchāvasena aṇūnaṃ saṃyogaviyogato lokassa pavattinivattiṃ vadati. Padhānassa appavattīti mahatādibhāvena apariṇāmo, anabhibyatti vā. ‘‘Ahamañño, pakati aññā’’ti evaṃ pavattapakatipurisantarajānanena attasukhadukkhamohesu avibhāgaggahaṇe nivattite kira vuttanayena padhānaṃ nappavattati, so vimokkhoti kāpilā. Evamādīti ādi-saddena mahābrahmuno samīpatā, saṃyogoti evamādīnampi saṅgaho veditabbo.
एकत्ताति एकभावतो एकोपि वुत्तो। तयोति किच्चविभागेन। तानीति सम्मावाचादिसीलानि। छन्दस्स सद्दहनानुकूलापि छन्दनवसेन पवत्ति होतीति सद्धिन्द्रियसद्धाबलेहि सद्धिं छन्दिद्धिपादो वुत्तो। तादिसे काले उपेक्खानिमित्तानुब्रूहनेन उपकारा समाधिस्स समवाहितावसेन तादिसकिच्चाव उपेक्खा वेदितब्बा।
Ekattāti ekabhāvato ekopi vutto. Tayoti kiccavibhāgena. Tānīti sammāvācādisīlāni. Chandassa saddahanānukūlāpi chandanavasena pavatti hotīti saddhindriyasaddhābalehi saddhiṃ chandiddhipādo vutto. Tādise kāle upekkhānimittānubrūhanena upakārā samādhissa samavāhitāvasena tādisakiccāva upekkhā veditabbā.
विघातकत्ताति संहरणीयवसेन विहन्तभावतो।
Vighātakattāti saṃharaṇīyavasena vihantabhāvato.
अरियसच्चद्वयन्ति समुदयमग्गसच्चद्वयं। तेनेवाति यथावुत्तदुक्खादिसद्दानं परिञ्ञेय्यादिवाचकत्ता एव। आदिपदसङ्गहोति ‘‘दुक्खं, न अरियसच्च’’न्ति इमिना चतुक्के आदिपदे सङ्गहो। तदपेक्खन्ति अरियसच्चसद्दापेक्खं दुक्खसद्दं। चतुत्थपदसङ्गहोति ‘‘नेव दुक्खं, न अरियसच्च’’न्ति इमिना पदेन सङ्गहो। अवसेसकिलेसादयोति तण्हावज्जकिलेसा अवसेसाकुसला, सासवानि कुसलमूलानि, सासवा च कुसलधम्मा। ते हि अभिधम्मभाजनीये समुदयभावेन वुत्ता, न अरियसच्चभावेनाति आह ‘‘समुदयो, न अरियसच्च’’न्ति। अञ्ञानि मग्गङ्गानीति फलसम्मादिट्ठिआदयो। इमिना नयेनाति एत्थायं योजना – अत्थि समुदयो, न अरियसच्चं, अत्थि अरियसच्चं, न समुदयो, अत्थि समुदयो चेव अरियसच्चञ्च, अत्थि नेव समुदयो, न अरियसच्चं। तत्थ पठमपदं वुत्तत्थं। निरोधो अरियसच्चं, न समुदयो, तण्हा समुदयो चेव अरियसच्चञ्च, मग्गसम्पयुत्ता धम्मा सामञ्ञफलानि च यस्स पहानाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति, तदभावतो नेव समुदयो, न अरियसच्चं। इतरसच्चद्वयं अरियसच्चं तस्स तस्स पभावकट्ठेन सिया समुदयो, न पन यस्स पहानाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति तथत्थेन। इतरचतुक्कद्वयेपि आदिपदं वुत्तत्थमेव। सेसेसु समुदयो अरियसच्चं, न निरोधो, असङ्खतधातु निरोधो चेव अरियसच्चञ्च, मग्गसम्पयुत्ता धम्मा, सामञ्ञफलानि च यस्स सच्छिकिरियाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति तथत्थेन नेव निरोधो, न अरियसच्चं। इतरसच्चद्वयं अरियसच्चं, निरोधधम्मताय सिया निरोधो, न पन यस्स सच्छिकिरियाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति तथत्थेन। तथा निरोधो अरियसच्चं, न मग्गो, अरियमग्गो मग्गो चेव अरियसच्चञ्च, मग्गसम्पयुत्ता धम्मा, सामञ्ञफलानि च यस्स भावनाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति तथत्थेन नेव मग्गो, न अरियसच्चं। इतरसच्चद्वयं सिया मग्गो उपपत्तिमग्गभावतो, न पन यस्स भावनाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति तथत्थेन।
Ariyasaccadvayanti samudayamaggasaccadvayaṃ. Tenevāti yathāvuttadukkhādisaddānaṃ pariññeyyādivācakattā eva. Ādipadasaṅgahoti ‘‘dukkhaṃ, na ariyasacca’’nti iminā catukke ādipade saṅgaho. Tadapekkhanti ariyasaccasaddāpekkhaṃ dukkhasaddaṃ. Catutthapadasaṅgahoti ‘‘neva dukkhaṃ, na ariyasacca’’nti iminā padena saṅgaho. Avasesakilesādayoti taṇhāvajjakilesā avasesākusalā, sāsavāni kusalamūlāni, sāsavā ca kusaladhammā. Te hi abhidhammabhājanīye samudayabhāvena vuttā, na ariyasaccabhāvenāti āha ‘‘samudayo, na ariyasacca’’nti. Aññāni maggaṅgānīti phalasammādiṭṭhiādayo. Iminā nayenāti etthāyaṃ yojanā – atthi samudayo, na ariyasaccaṃ, atthi ariyasaccaṃ, na samudayo, atthi samudayo ceva ariyasaccañca, atthi neva samudayo, na ariyasaccaṃ. Tattha paṭhamapadaṃ vuttatthaṃ. Nirodho ariyasaccaṃ, na samudayo, taṇhā samudayo ceva ariyasaccañca, maggasampayuttā dhammā sāmaññaphalāni ca yassa pahānāya bhagavati brahmacariyaṃ vussati, tadabhāvato neva samudayo, na ariyasaccaṃ. Itarasaccadvayaṃ ariyasaccaṃ tassa tassa pabhāvakaṭṭhena siyā samudayo, na pana yassa pahānāya bhagavati brahmacariyaṃ vussati tathatthena. Itaracatukkadvayepi ādipadaṃ vuttatthameva. Sesesu samudayo ariyasaccaṃ, na nirodho, asaṅkhatadhātu nirodho ceva ariyasaccañca, maggasampayuttā dhammā, sāmaññaphalāni ca yassa sacchikiriyāya bhagavati brahmacariyaṃ vussati tathatthena neva nirodho, na ariyasaccaṃ. Itarasaccadvayaṃ ariyasaccaṃ, nirodhadhammatāya siyā nirodho, na pana yassa sacchikiriyāya bhagavati brahmacariyaṃ vussati tathatthena. Tathā nirodho ariyasaccaṃ, na maggo, ariyamaggo maggo ceva ariyasaccañca, maggasampayuttā dhammā, sāmaññaphalāni ca yassa bhāvanāya bhagavati brahmacariyaṃ vussati tathatthena neva maggo, na ariyasaccaṃ. Itarasaccadvayaṃ siyā maggo upapattimaggabhāvato, na pana yassa bhāvanāya bhagavati brahmacariyaṃ vussati tathatthena.
सन्तन्ति समानं। एवं इतरेसुपीति कातब्बापि किरिया कारकरहिता केवलं अत्तनो पच्चयेहि ताय पवत्तमानाय पच्चयसामग्गी किरियं करोतीति वोहारमत्तं होति। निब्बुतिगमकेसुपि एसेव नयो।
Santanti samānaṃ. Evaṃ itaresupīti kātabbāpi kiriyā kārakarahitā kevalaṃ attano paccayehi tāya pavattamānāya paccayasāmaggī kiriyaṃ karotīti vohāramattaṃ hoti. Nibbutigamakesupi eseva nayo.
सासवता असुभता किलेसासुचिपग्घरणतो। दुक्खादीनन्ति दुक्खसमुदयमग्गानं। समुदयादिभावोति दुक्खस्स समुदयमग्गभावो, समुदयस्स मग्गदुक्खभावो, मग्गस्स दुक्खसमुदयभावो च, न पन निरोधभावो दुक्खादीनन्ति सम्बन्धो। अञ्ञमञ्ञसमङ्गिताति दुक्खादीनं इतरीतरसभावयोगो। तण्हायाति आधारे भुम्मं। पुनब्भवस्साति पुनभवसङ्खातस्स आयतिदुक्खस्स। पकतिवादीनन्ति कापिलानं। विकाराति महतादयो ब्यत्ता। विभावतोति अभिब्यत्तितो, परिणामतो वा पुब्बे। पटिप्पलीना चाति पच्छा पकतियं पलयं गता वेसम्मं मुञ्चित्वा सत्तादिसमभावेन अन्तो समोरुद्धा। तेनाह ‘‘पकतिभावेनेव तिट्ठन्ती’’ति। पकतिभावेनेवाति अब्यत्तभावेनेव । समुदयभावेनाति तण्हासङ्खातपभवभावेन। अञ्ञथा तंसम्पयुत्तअविज्जादीनम्पि समुदयभावो लब्भतेवाति। अविभत्तेहीति वेसम्मविरहेन पकतिभावं गतेहि। ‘‘विकारेही’’ति सामञ्ञतो वुत्ते ‘‘महन्ता’’तिआदिना सरूपतो दस्सेति। तत्थ महन्तोति महाबुद्धि। तञ्हि कापिला ‘‘महाअज्झासयो’’ति च वोहरन्ति। रूपतम्मत्तादयो पञ्च तम्मत्ता, अहंकारो चाति छ अविसेसा। चक्खु सोतं घानं जिव्हा कायो वाचा पाणि पादो पायु उपत्थं मनोति एकादसिन्द्रियानि। पथवी आपो तेजो वायो आकासन्ति पञ्च भूतविसेसा, तेहि। ‘‘पकतिभावेनेव ठितेही’’ति इमिना ‘‘अविभत्तेही’’ति पदस्स अत्थं वदति। सगब्भाति सबीजा असुञ्ञता। तन्तूसूति सुत्तेसु समवायिकारणभूतेसु। तथा कपालेसु। तिविधञ्हि ते कारणं वदन्ति उपादानकारणं निमित्तकारणं समवायिकारणन्ति। तत्थ तुरिवेमसलाकादयो उपादानकारणं। तन्तवायो निमित्तकारणं। तन्तवो समवायिकारणन्ति। द्वीसु अणूसूति पथवीभूतेसु वा आपोतेजोवायोभूतेसु वा द्वीसु परमाणूसु। इधबुद्धिवोहारजनकोति ‘‘इध तन्तूसु पटो, इध कपालेसु घटो, इध बीरणेसु घटो’’तिआदिना नयेन हेतुफलानं सम्बन्धभूतेन सत्तानं इधबुद्धिवोहारा जायन्ति। सो गोविसाणानं विय अविसुं सहसिद्धानं सम्बन्धो समवायो। खाणुसेनानं विय पन विसुंसिद्धानं सम्बन्धो संयोगो। तीसु अणूसु तिअणुकं फलं समवेतं एकीभूतमिव सम्बन्धन्ति योजना। ‘‘समवेत’’न्ति एतस्स ‘‘एकीभूतमिव सम्बन्ध’’न्ति इदं अत्थविवरणं। महापरिमाणन्ति महन्तपरिमाणं महापथवीआदिकं एकं फलं, यं ते ‘‘कारियं द्रब्य’’न्ति वदन्ति। येहि कारणेहि आरद्धं कारियद्रब्यं, तदन्तोगधानि एव तानि कारणानि मञ्ञन्तीति आह ‘‘अत्तनो अन्तोगधेहि कारणेही’’ति। सति समवाये हेतुम्हि फलं समवेतन्ति फले हेतु सिया, तं नत्थीति दस्सेन्तो आह ‘‘समवायाभावा फले हेतु नत्थीति हेतुसुञ्ञं फल’’न्ति।
Sāsavatā asubhatā kilesāsucipaggharaṇato. Dukkhādīnanti dukkhasamudayamaggānaṃ. Samudayādibhāvoti dukkhassa samudayamaggabhāvo, samudayassa maggadukkhabhāvo, maggassa dukkhasamudayabhāvo ca, na pana nirodhabhāvo dukkhādīnanti sambandho. Aññamaññasamaṅgitāti dukkhādīnaṃ itarītarasabhāvayogo. Taṇhāyāti ādhāre bhummaṃ. Punabbhavassāti punabhavasaṅkhātassa āyatidukkhassa. Pakativādīnanti kāpilānaṃ. Vikārāti mahatādayo byattā. Vibhāvatoti abhibyattito, pariṇāmato vā pubbe. Paṭippalīnā cāti pacchā pakatiyaṃ palayaṃ gatā vesammaṃ muñcitvā sattādisamabhāvena anto samoruddhā. Tenāha ‘‘pakatibhāveneva tiṭṭhantī’’ti. Pakatibhāvenevāti abyattabhāveneva . Samudayabhāvenāti taṇhāsaṅkhātapabhavabhāvena. Aññathā taṃsampayuttaavijjādīnampi samudayabhāvo labbhatevāti. Avibhattehīti vesammavirahena pakatibhāvaṃ gatehi. ‘‘Vikārehī’’ti sāmaññato vutte ‘‘mahantā’’tiādinā sarūpato dasseti. Tattha mahantoti mahābuddhi. Tañhi kāpilā ‘‘mahāajjhāsayo’’ti ca voharanti. Rūpatammattādayo pañca tammattā, ahaṃkāro cāti cha avisesā. Cakkhu sotaṃ ghānaṃ jivhā kāyo vācā pāṇi pādo pāyu upatthaṃ manoti ekādasindriyāni. Pathavī āpo tejo vāyo ākāsanti pañca bhūtavisesā, tehi. ‘‘Pakatibhāveneva ṭhitehī’’ti iminā ‘‘avibhattehī’’ti padassa atthaṃ vadati. Sagabbhāti sabījā asuññatā. Tantūsūti suttesu samavāyikāraṇabhūtesu. Tathā kapālesu. Tividhañhi te kāraṇaṃ vadanti upādānakāraṇaṃ nimittakāraṇaṃ samavāyikāraṇanti. Tattha turivemasalākādayo upādānakāraṇaṃ. Tantavāyo nimittakāraṇaṃ. Tantavo samavāyikāraṇanti. Dvīsu aṇūsūti pathavībhūtesu vā āpotejovāyobhūtesu vā dvīsu paramāṇūsu. Idhabuddhivohārajanakoti ‘‘idha tantūsu paṭo, idha kapālesu ghaṭo, idha bīraṇesu ghaṭo’’tiādinā nayena hetuphalānaṃ sambandhabhūtena sattānaṃ idhabuddhivohārā jāyanti. So govisāṇānaṃ viya avisuṃ sahasiddhānaṃ sambandho samavāyo. Khāṇusenānaṃ viya pana visuṃsiddhānaṃ sambandho saṃyogo. Tīsu aṇūsu tiaṇukaṃ phalaṃ samavetaṃ ekībhūtamiva sambandhanti yojanā. ‘‘Samaveta’’nti etassa ‘‘ekībhūtamiva sambandha’’nti idaṃ atthavivaraṇaṃ. Mahāparimāṇanti mahantaparimāṇaṃ mahāpathavīādikaṃ ekaṃ phalaṃ, yaṃ te ‘‘kāriyaṃ drabya’’nti vadanti. Yehi kāraṇehi āraddhaṃ kāriyadrabyaṃ, tadantogadhāni eva tāni kāraṇāni maññantīti āha ‘‘attano antogadhehi kāraṇehī’’ti. Sati samavāye hetumhi phalaṃ samavetanti phale hetu siyā, taṃ natthīti dassento āha ‘‘samavāyābhāvā phale hetu natthīti hetusuññaṃ phala’’nti.
आहारभेदेति कबळीकारादिआहारविसेसे। तप्पच्चयधम्मभेदेति अज्झोहरणीयवत्थुसळायतनअविज्जाअभिसङ्खारसङ्खाते तेसं पच्चयभूतधम्मविसेसे, ओजट्ठमकरूपवेदनापटिसन्धिविञ्ञाणनामरूपसङ्खाते वा तन्निब्बत्तधम्मविसेसे, ते पच्चया एतेसं धम्मविसेसानन्ति तप्पच्चयधम्मभेदा । रूपादिआरम्मणवसेन वाति योजना। यानद्वयवसेनाति समथविपस्सनायानद्वयवसेन। किञ्चापि मग्गक्खणे समथविपस्सना युगनद्धाव, यथा पन सुञ्ञतादिसमञ्ञा, एवं समथविपस्सनासमञ्ञापि आगमनतो मग्गस्स सियुन्ति आह ‘‘आगमनवसेन वुत्तो’’ति। यस्स वा पञ्ञिन्द्रियं अधिकं, तस्स मग्गो विपस्सना, इतरस्स समथोति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो।
Āhārabhedeti kabaḷīkārādiāhāravisese. Tappaccayadhammabhedeti ajjhoharaṇīyavatthusaḷāyatanaavijjāabhisaṅkhārasaṅkhāte tesaṃ paccayabhūtadhammavisese, ojaṭṭhamakarūpavedanāpaṭisandhiviññāṇanāmarūpasaṅkhāte vā tannibbattadhammavisese, te paccayā etesaṃ dhammavisesānanti tappaccayadhammabhedā. Rūpādiārammaṇavasena vāti yojanā. Yānadvayavasenāti samathavipassanāyānadvayavasena. Kiñcāpi maggakkhaṇe samathavipassanā yuganaddhāva, yathā pana suññatādisamaññā, evaṃ samathavipassanāsamaññāpi āgamanato maggassa siyunti āha ‘‘āgamanavasena vutto’’ti. Yassa vā paññindriyaṃ adhikaṃ, tassa maggo vipassanā, itarassa samathoti evamettha attho daṭṭhabbo.
समाधिजाति समाधानट्ठोव। ततो एवाति समाधिअनुगुणकिरियत्ताव।
Samādhijāti samādhānaṭṭhova. Tato evāti samādhianuguṇakiriyattāva.
आदाय ऊहित्वाति गहेत्वा विय तक्केत्वा वितक्केत्वा। द्विन्नन्ति सम्मादिट्ठिसम्मासङ्कप्पानं। पुरिमकालस्स विय निद्देसो यथा ‘‘एकं खन्धं पटिच्च तयो खन्धा’’ति, ‘‘एकं महाभूतं पटिच्च तयो महाभूता’’ति च।
Ādāya ūhitvāti gahetvā viya takketvā vitakketvā. Dvinnanti sammādiṭṭhisammāsaṅkappānaṃ. Purimakālassa viya niddeso yathā ‘‘ekaṃ khandhaṃ paṭicca tayo khandhā’’ti, ‘‘ekaṃ mahābhūtaṃ paṭicca tayo mahābhūtā’’ti ca.
ओगाहितुन्ति ञाणेन पटिविज्झितुं। गहेतुं असक्कुणेय्यताय सण्हत्तं। सुखुमाय पञ्ञाय गहेतब्बताय सुखुमत्तं। इतीति इमिना कमेनाति अयमत्थोति अधिप्पायेनाह ‘‘इतिसद्देन विजाननक्कमं दस्सेती’’ति। एवं पकारेहीति एवं-सद्देन जोतियमानो एव अत्थो पकार-सद्देन वुच्चतीति ‘‘एवं-सद्देन विजाननकारणभूते नये दस्सेती’’ति वुत्तं। इतीति वा निदस्सनत्थो। तेन वुत्तप्पभेदे पच्चामसनवसेन निदस्सेति। एवं-सद्दो इदमत्थो। तेन एवं पकारेहीति इदंपकारेहि, ईदिसेहीति अत्थो।
Ogāhitunti ñāṇena paṭivijjhituṃ. Gahetuṃ asakkuṇeyyatāya saṇhattaṃ. Sukhumāya paññāya gahetabbatāya sukhumattaṃ. Itīti iminā kamenāti ayamatthoti adhippāyenāha ‘‘itisaddena vijānanakkamaṃ dassetī’’ti. Evaṃ pakārehīti evaṃ-saddena jotiyamāno eva attho pakāra-saddena vuccatīti ‘‘evaṃ-saddena vijānanakāraṇabhūte naye dassetī’’ti vuttaṃ. Itīti vā nidassanattho. Tena vuttappabhede paccāmasanavasena nidasseti. Evaṃ-saddo idamattho. Tena evaṃ pakārehīti idaṃpakārehi, īdisehīti attho.
उद्देसवण्णना निट्ठिता।
Uddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
१. दुक्खसच्चनिद्देसो
1. Dukkhasaccaniddeso
जातिनिद्देसवण्णना
Jātiniddesavaṇṇanā
१९०. ‘‘जातिआदिनिद्देसे’’ति इमिना ‘‘तत्था’’ति पदस्स अत्थं वदति। दुक्खमातिकाति दुक्खदुक्खादीनं दुक्खविसेसानं उद्देसो। पदद्वयेति ‘‘परियायदुक्खं, निप्परियायदुक्ख’’न्ति एतस्मिं पदद्वये।
190. ‘‘Jātiādiniddese’’ti iminā ‘‘tatthā’’ti padassa atthaṃ vadati. Dukkhamātikāti dukkhadukkhādīnaṃ dukkhavisesānaṃ uddeso. Padadvayeti ‘‘pariyāyadukkhaṃ, nippariyāyadukkha’’nti etasmiṃ padadvaye.
दुक्खत्तायेवाति निप्परियायदुक्खतं वदति। सभावेन नामं विसेसेतीति अन्वत्थसञ्ञतं दस्सेति। पुरिमेन सभावदुक्खवाचकेन दुक्खसद्देन। सो हि विसेसनं अवच्छेदकभावतो पच्छिमं सङ्खारदुक्खट्ठं विसेसेति। सो हि निवत्तेतब्बगहेतब्बसाधारणत्ता अवच्छिन्दितब्बो। तेनाति विपरिणामअधिट्ठानादिपकारविसेसेन।
Dukkhattāyevāti nippariyāyadukkhataṃ vadati. Sabhāvena nāmaṃ visesetīti anvatthasaññataṃ dasseti. Purimena sabhāvadukkhavācakena dukkhasaddena. So hi visesanaṃ avacchedakabhāvato pacchimaṃ saṅkhāradukkhaṭṭhaṃ viseseti. So hi nivattetabbagahetabbasādhāraṇattā avacchinditabbo. Tenāti vipariṇāmaadhiṭṭhānādipakāravisesena.
देसेतब्बस्स अत्थस्स सङ्खिपनं इध सङ्खेपो, सो च तब्बिभागानं साधारणभावोति आह ‘‘सङ्खेपो सामञ्ञ’’न्ति। अन्तोकरित्वाति अन्तोगधे कत्वा, सङ्गहेत्वा वा। उभयथापीति सङ्खेपतोपि वित्थारतोपि। साधारणभागानं विभजनं विभागो, वित्थारोति आह ‘‘वित्थारो पन विसेसो’’ति। विसेसन्तरनिवत्तकोति विभागन्तरासङ्गाहको।
Desetabbassa atthassa saṅkhipanaṃ idha saṅkhepo, so ca tabbibhāgānaṃ sādhāraṇabhāvoti āha ‘‘saṅkhepo sāmañña’’nti. Antokaritvāti antogadhe katvā, saṅgahetvā vā. Ubhayathāpīti saṅkhepatopi vitthāratopi. Sādhāraṇabhāgānaṃ vibhajanaṃ vibhāgo, vitthāroti āha ‘‘vitthāro pana viseso’’ti. Visesantaranivattakoti vibhāgantarāsaṅgāhako.
१९१. अपरत्थाति भुम्मवचनं सामिअत्थे यथा ‘‘सब्बत्थ पादक’’न्ति आह ‘‘सामिअत्थेपि हि अपरत्थसद्दो सिज्झती’’ति। सिद्धि पन ‘‘इतराहिपि दिस्सती’’ति इमिना वेदितब्बा। यस्मा च एवं सद्दो सम्भवति, तस्मा पाळियं सामिवसेन वुत्तं अट्ठकथायं भुम्मवसेन दस्सितन्ति दीपेन्तो ‘‘तेसं तेसन्ति वा’’तिआदिमाह। अपरस्साति अपरस्स सत्तस्स। मनुस्सादिभेदो उपपत्तिभवो गति, तब्बिसेसभूता खत्तियादिसामञ्ञाधिट्ठाना खन्धा जातीति दस्सेन्तो ‘‘पञ्चगतिवसेना’’तिआदिमाह।
191. Aparatthāti bhummavacanaṃ sāmiatthe yathā ‘‘sabbattha pādaka’’nti āha ‘‘sāmiatthepi hi aparatthasaddo sijjhatī’’ti. Siddhi pana ‘‘itarāhipi dissatī’’ti iminā veditabbā. Yasmā ca evaṃ saddo sambhavati, tasmā pāḷiyaṃ sāmivasena vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ bhummavasena dassitanti dīpento ‘‘tesaṃ tesanti vā’’tiādimāha. Aparassāti aparassa sattassa. Manussādibhedo upapattibhavo gati, tabbisesabhūtā khattiyādisāmaññādhiṭṭhānā khandhā jātīti dassento ‘‘pañcagativasenā’’tiādimāha.
तिणाकारोति तिणविकप्पो, तिणविसेसोति अत्थो। एवन्ति निदस्सने। तेन वुत्तप्पकारं पठमं विञ्ञाणपातुभावं पच्चामसति। तदुपादायाति ततो पट्ठाय। अरियभावकरणत्ताति अरियभावकारणत्ता। करोतीति हि करणं। अरियसदिसत्ता वा अरियसीलं। पुथुज्जनकल्याणकानम्पि हि चतुपारिसुद्धिसीलं अरियसीलसदिसं। आकारविकाराति उप्पज्जनादिआकारविकतियो। सहुप्पादकाति उप्पादसहिता उप्पादावत्था खन्धा। आयतनवसेनाति परिपुण्णापरिपुण्णायतनवसेन। योनिवसेनाति अण्डजादियोनिवसेन। एकेकेनेव पदेनाति यथा दुतियनये जातिआदिपदेसु द्वीहि द्वीहि पदेहि परिपुण्णापरिपुण्णायतनयोनिविभागेन सब्बसत्ते परियादियित्वा जाति दस्सिता, न एवमिध। इध पनेतेसु एकेकेनेव पदेन अविभागतो सब्बसत्ते परियादियित्वा। उभयत्थाति पुरिमपच्छिमनयेसु भावनिद्देसोव युत्तो। अनभिहिते विभत्तिविधानं, नाभिहितेति। पाकटा निब्बत्तीति अभिब्यत्ता निब्बत्ति।
Tiṇākāroti tiṇavikappo, tiṇavisesoti attho. Evanti nidassane. Tena vuttappakāraṃ paṭhamaṃ viññāṇapātubhāvaṃ paccāmasati. Tadupādāyāti tato paṭṭhāya. Ariyabhāvakaraṇattāti ariyabhāvakāraṇattā. Karotīti hi karaṇaṃ. Ariyasadisattā vā ariyasīlaṃ. Puthujjanakalyāṇakānampi hi catupārisuddhisīlaṃ ariyasīlasadisaṃ. Ākāravikārāti uppajjanādiākāravikatiyo. Sahuppādakāti uppādasahitā uppādāvatthā khandhā. Āyatanavasenāti paripuṇṇāparipuṇṇāyatanavasena. Yonivasenāti aṇḍajādiyonivasena. Ekekeneva padenāti yathā dutiyanaye jātiādipadesu dvīhi dvīhi padehi paripuṇṇāparipuṇṇāyatanayonivibhāgena sabbasatte pariyādiyitvā jāti dassitā, na evamidha. Idha panetesu ekekeneva padena avibhāgato sabbasatte pariyādiyitvā. Ubhayatthāti purimapacchimanayesu bhāvaniddesova yutto. Anabhihite vibhattividhānaṃ, nābhihiteti. Pākaṭā nibbattīti abhibyattā nibbatti.
द्विन्नं द्विन्नन्ति एकवोकारभवे रूपायतनधम्मायतनवसेन द्विन्नं, चतुवोकारभवे मनायतनधम्मायतनवसेन द्विन्नं। सेसेति पञ्चवोकारभवे। पञ्चन्नन्ति चक्खुसोतमनोरूपधम्मायतनवसेन पञ्चन्नं। तानि हि रूपभवे पञ्चवोकारे उपपत्तिक्खणे उप्पज्जन्ति। कामधातुयं पटिसन्धिक्खणे उप्पज्जमानानन्ति योजना। विकलाविकलिन्द्रियानन्ति अपरिपुण्णपरिपुण्णायतनानं सत्तानं। इन्द्रियवसेनेव हि आयतनानं वेकल्लं इच्छितब्बं। तत्थ विकलिन्द्रियस्स सत्तन्नं नवन्नं दसन्नं पुनपि दसन्नं, इतरस्स एकादसन्नं आयतनानं वसेन सङ्गहो वेदितब्बो। सत्तन्नन्ति कायमनोरूपगन्धरसफोट्ठब्बधम्मायतनवसेन सत्तन्नं। गब्भसेय्यकञ्हि सन्धायेतं वुत्तं। नवन्नन्ति चक्खुसोतसद्दायतनवज्जानं नवन्नं। अन्धबधिरवसेन हिदं वुत्तं। दसन्नन्ति चक्खुसद्दवज्जानं। पुन दसन्नन्ति सोतसद्दवज्जानं। अन्धवसेन, बधिरवसेन चेतं द्वयं वुत्तं। एकादसन्नन्ति सद्दवज्जानं।
Dvinnaṃ dvinnanti ekavokārabhave rūpāyatanadhammāyatanavasena dvinnaṃ, catuvokārabhave manāyatanadhammāyatanavasena dvinnaṃ. Seseti pañcavokārabhave. Pañcannanti cakkhusotamanorūpadhammāyatanavasena pañcannaṃ. Tāni hi rūpabhave pañcavokāre upapattikkhaṇe uppajjanti. Kāmadhātuyaṃ paṭisandhikkhaṇe uppajjamānānanti yojanā. Vikalāvikalindriyānanti aparipuṇṇaparipuṇṇāyatanānaṃ sattānaṃ. Indriyavaseneva hi āyatanānaṃ vekallaṃ icchitabbaṃ. Tattha vikalindriyassa sattannaṃ navannaṃ dasannaṃ punapi dasannaṃ, itarassa ekādasannaṃ āyatanānaṃ vasena saṅgaho veditabbo. Sattannanti kāyamanorūpagandharasaphoṭṭhabbadhammāyatanavasena sattannaṃ. Gabbhaseyyakañhi sandhāyetaṃ vuttaṃ. Navannanti cakkhusotasaddāyatanavajjānaṃ navannaṃ. Andhabadhiravasena hidaṃ vuttaṃ. Dasannanti cakkhusaddavajjānaṃ. Puna dasannanti sotasaddavajjānaṃ. Andhavasena, badhiravasena cetaṃ dvayaṃ vuttaṃ. Ekādasannanti saddavajjānaṃ.
तंदुक्खभावोति परियायदुक्खभावो। तत्थ निब्बत्तिनिवारणेनाति उप्पलपदुमादीसु उप्पत्तिपटिक्खेपेन अभावकथनेन। दुक्खुप्पत्तिकारणेति दुक्खुप्पत्तिया हेतुभूते दुक्खुप्पत्तिट्ठाने।
Taṃdukkhabhāvoti pariyāyadukkhabhāvo. Tattha nibbattinivāraṇenāti uppalapadumādīsu uppattipaṭikkhepena abhāvakathanena. Dukkhuppattikāraṇeti dukkhuppattiyā hetubhūte dukkhuppattiṭṭhāne.
मरणनिद्देसवण्णना
Maraṇaniddesavaṇṇanā
१९३. खन्धभेदस्साति खन्धविनासस्स। सोति खन्धभेदो। पबन्धसमुच्छेदोति पबन्धस्स अच्चन्तसमुच्छेदो। तब्भावतोति सम्मुतिमरणभावतो। तदेकदेसभावतोति तदवयवभावतो। तस्सेव नामन्ति असम्मोहत्थं वुत्तं सब्बस्सापि एककम्मनिब्बत्तजीवितिन्द्रियप्पबन्धविच्छेदभावतो। सम्मुतिमरणमेव हि जातिक्खयमरणं, तं पन जातिक्खयमरणं उपक्कममरणं, सरसमरणन्ति दुविधं। तत्थ सरसमरणम्पि आयुक्खयमरणं, पुञ्ञक्खयमरणन्ति दुविधं। एवमेतेसं तदेकदेसता वेदितब्बा। यञ्चेत्थ उपक्कममरणं, तं अकालमरणं। सरसमरणं कालमरणं। मरणेन सत्ता यथालद्धअत्तभावेन वियुज्जन्तीति आह ‘‘सम्पत्तिभवक्खन्धेहि वियोजेती’’ति।
193. Khandhabhedassāti khandhavināsassa. Soti khandhabhedo. Pabandhasamucchedoti pabandhassa accantasamucchedo. Tabbhāvatoti sammutimaraṇabhāvato. Tadekadesabhāvatoti tadavayavabhāvato. Tasseva nāmanti asammohatthaṃ vuttaṃ sabbassāpi ekakammanibbattajīvitindriyappabandhavicchedabhāvato. Sammutimaraṇameva hi jātikkhayamaraṇaṃ, taṃ pana jātikkhayamaraṇaṃ upakkamamaraṇaṃ, sarasamaraṇanti duvidhaṃ. Tattha sarasamaraṇampi āyukkhayamaraṇaṃ, puññakkhayamaraṇanti duvidhaṃ. Evametesaṃ tadekadesatā veditabbā. Yañcettha upakkamamaraṇaṃ, taṃ akālamaraṇaṃ. Sarasamaraṇaṃ kālamaraṇaṃ. Maraṇena sattā yathāladdhaattabhāvena viyujjantīti āha ‘‘sampattibhavakkhandhehi viyojetī’’ti.
कारणत्थोति मूलत्थो। मूलञ्हि ‘‘आदी’’ति वुच्चति ‘‘को चादि कुसलानं धम्मानं? सीलञ्च सुविसुद्धं, दिट्ठि च उजुका’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ ५.३६९)। तेनाह ‘‘सन्धिबन्धनच्छेदमूलकन्ति अत्थो’’ति।
Kāraṇatthoti mūlattho. Mūlañhi ‘‘ādī’’ti vuccati ‘‘ko cādi kusalānaṃ dhammānaṃ? Sīlañca suvisuddhaṃ, diṭṭhi ca ujukā’’tiādīsu (saṃ. ni. 5.369). Tenāha ‘‘sandhibandhanacchedamūlakanti attho’’ti.
फलकिरियागब्भा ईदिसी हेतुकिरियाति कत्वा वुत्तं ‘‘अन्तोगधा’’ति। ब्यसनस्स हि आपादकेहि आपादनं आपादेतब्बआपत्तिया सहेव सिज्झतीति।
Phalakiriyāgabbhā īdisī hetukiriyāti katvā vuttaṃ ‘‘antogadhā’’ti. Byasanassa hi āpādakehi āpādanaṃ āpādetabbaāpattiyā saheva sijjhatīti.
सोकनिद्देसवण्णना
Sokaniddesavaṇṇanā
१९४. सुखं हिनोति पवत्तति एतेनाति सुखकारणं हितं। भोगब्यसनादिपदत्थविसेसन्ति भोगब्यसनं, सीलब्यसनन्ति एवं भोगसीलपदानं वसेन अत्थविसेसं। समासविसेसन्ति ‘‘रोगोयेव ब्यसनं, दिट्ठि एव ब्यसन’’न्ति समानाधिकरणवसेन समासविसेसं। अन्नपानवत्थयानादि परिभुञ्जितब्बतो भोगोति अधिप्पेतो, सो च धम्मसमूहभावेन। तब्बिनासाति ञातिभोगब्यसनानि वुत्तानीति ते विकारभावेन पञ्ञापेतब्बत्ता पण्णत्तिमत्ता। परिनिप्फन्नं नाम खन्धपञ्चकं। अतंसभावत्ता पण्णत्ति अपरिनिप्फन्ना, अनिप्फन्ना च होतीति वुत्तं ‘‘अपरिनिप्फन्नतं सन्धाय अनिप्फन्नानीति आहा’’ति। न हि पण्णत्ति केनचि निप्फादीयति। अञ्ञत्थापि अपरिनिप्फन्ने अनिप्फन्नवोहारो आगतोति दस्सेतुं ‘‘अपरिनिप्फन्नतंयेवा’’तिआदिमाह। कामञ्चेत्थ अपरिनिप्फन्नं ‘‘अनिप्फन्न’’न्ति वुत्तं, ‘‘निप्फन्न’’न्ति पन न परिनिप्फन्नमेव वुच्चति, नापि सब्बो सभावधम्मोति दस्सेन्तो ‘‘खन्धविभङ्गे चा’’तिआदिमाह। निप्फन्नता वुत्ताति सम्बन्धो। अनिप्फन्नता सभावधम्मत्तेपि केनचि न निप्फादीयतीति कत्वा।
194. Sukhaṃ hinoti pavattati etenāti sukhakāraṇaṃ hitaṃ. Bhogabyasanādipadatthavisesanti bhogabyasanaṃ, sīlabyasananti evaṃ bhogasīlapadānaṃ vasena atthavisesaṃ. Samāsavisesanti ‘‘rogoyeva byasanaṃ, diṭṭhi eva byasana’’nti samānādhikaraṇavasena samāsavisesaṃ. Annapānavatthayānādi paribhuñjitabbato bhogoti adhippeto, so ca dhammasamūhabhāvena. Tabbināsāti ñātibhogabyasanāni vuttānīti te vikārabhāvena paññāpetabbattā paṇṇattimattā. Parinipphannaṃ nāma khandhapañcakaṃ. Ataṃsabhāvattā paṇṇatti aparinipphannā, anipphannā ca hotīti vuttaṃ ‘‘aparinipphannataṃ sandhāya anipphannānīti āhā’’ti. Na hi paṇṇatti kenaci nipphādīyati. Aññatthāpi aparinipphanne anipphannavohāro āgatoti dassetuṃ ‘‘aparinipphannataṃyevā’’tiādimāha. Kāmañcettha aparinipphannaṃ ‘‘anipphanna’’nti vuttaṃ, ‘‘nipphanna’’nti pana na parinipphannameva vuccati, nāpi sabbo sabhāvadhammoti dassento ‘‘khandhavibhaṅge cā’’tiādimāha. Nipphannatā vuttāti sambandho. Anipphannatā sabhāvadhammattepi kenaci na nipphādīyatīti katvā.
सङ्कुचितं चिन्तनन्ति पीतिसोमनस्सपटिपक्खतो, दोससम्पयोगतो च आरम्मणे अनभिरतिप्पवत्तिमाह। अन्तो अत्तनो निस्सयस्स निद्दहनवसेन वा झानं चिन्तनं अन्तोनिज्झानं। सतिपि अनुसोचनभावे अत्तनो कताकतकुसलाकुसलविसयो मनोविलेखभूतो विप्पटिसारो कुक्कुच्चं, यथावुत्तअन्तोनिज्झानं सोकोति उभिन्नं विसेसो वेदितब्बो।
Saṅkucitaṃ cintananti pītisomanassapaṭipakkhato, dosasampayogato ca ārammaṇe anabhiratippavattimāha. Anto attano nissayassa niddahanavasena vā jhānaṃ cintanaṃ antonijjhānaṃ. Satipi anusocanabhāve attano katākatakusalākusalavisayo manovilekhabhūto vippaṭisāro kukkuccaṃ, yathāvuttaantonijjhānaṃ sokoti ubhinnaṃ viseso veditabbo.
‘‘मनोद्वारजवनक्खणे’’ति परिब्यत्तमन्तोनिज्झानं सन्धायाह, इतरं पन पञ्चद्वारजवनेसुपि लब्भतेव। तेनाह ‘‘कायविञ्ञाणादी’’तिआदि। दोमनस्सस्साति असोचनाकारस्स दोमनस्सस्स, सोचनाकारस्सापि वा नानावीथिकस्स। तम्पि हि दुक्खमेवाति। अञ्ञथाति मनोद्वारजवने एव गहिते। तत्थाति कायवत्थुकमनोद्वारिकेसु।
‘‘Manodvārajavanakkhaṇe’’ti paribyattamantonijjhānaṃ sandhāyāha, itaraṃ pana pañcadvārajavanesupi labbhateva. Tenāha ‘‘kāyaviññāṇādī’’tiādi. Domanassassāti asocanākārassa domanassassa, socanākārassāpi vā nānāvīthikassa. Tampi hi dukkhamevāti. Aññathāti manodvārajavane eva gahite. Tatthāti kāyavatthukamanodvārikesu.
परिदेवनिद्देसवण्णना
Paridevaniddesavaṇṇanā
१९५. आदेवनसद्दं कत्वाति आदेवित्वा, विलपित्वाति अत्थो। पुग्गलस्स सम्भमभावोति यस्स सत्तस्स उप्पज्जति, तस्स अनवट्ठानभावो। सम्भमं वा अब्भन्तरगतं तस्स पच्चुपट्ठापेति पाकटभावकरणेनाति सम्भमपच्चुपट्ठानो।
195. Ādevanasaddaṃ katvāti ādevitvā, vilapitvāti attho. Puggalassa sambhamabhāvoti yassa sattassa uppajjati, tassa anavaṭṭhānabhāvo. Sambhamaṃ vā abbhantaragataṃ tassa paccupaṭṭhāpeti pākaṭabhāvakaraṇenāti sambhamapaccupaṭṭhāno.
मुट्ठीहि पोथनादीनि मुट्ठिपोथनादीनि।
Muṭṭhīhi pothanādīni muṭṭhipothanādīni.
येन दोमनस्सेन। पुब्बे वुत्तदुक्खतोति ‘‘अत्तनो खन्धं मुट्ठीहि पोथेती’’तिआदिना वुत्तदुक्खतो। तंनिदानन्ति परिदेवनिदानं।
Yena domanassena. Pubbe vuttadukkhatoti ‘‘attano khandhaṃ muṭṭhīhi pothetī’’tiādinā vuttadukkhato. Taṃnidānanti paridevanidānaṃ.
दुक्खदोमनस्सनिद्देसवण्णना
Dukkhadomanassaniddesavaṇṇanā
१९६-७. कायदुक्खाभिभूतस्स पतिकाराभिलासाय तादिसदुक्खावहपयोगकालादीसु कायिकदुक्खस्स तदुपनिस्सयता वेदितब्बा। एतेन दुक्खेनाति अनाथताहत्थपादच्छेदनादिदुक्खेन।
196-7. Kāyadukkhābhibhūtassa patikārābhilāsāya tādisadukkhāvahapayogakālādīsu kāyikadukkhassa tadupanissayatā veditabbā. Etena dukkhenāti anāthatāhatthapādacchedanādidukkhena.
उपायासनिद्देसवण्णना
Upāyāsaniddesavaṇṇanā
१९८. दुक्खट्ठाननिसज्जादीनि दुक्खट्ठानादीनि। दोमनस्सस्स वत्थु होति उपायासोति सम्बन्धो।
198. Dukkhaṭṭhānanisajjādīni dukkhaṭṭhānādīni. Domanassassa vatthu hoti upāyāsoti sambandho.
अप्पियसम्पयोगनिद्देसवण्णना
Appiyasampayoganiddesavaṇṇanā
१९९. अञ्ञसापेक्खसद्दो असमत्थसमासोति तं दस्सेति ‘‘येन समासो, न तस्सायं पटिसेधको अ-कारो’’ति।
199. Aññasāpekkhasaddo asamatthasamāsoti taṃ dasseti ‘‘yena samāso, na tassāyaṃ paṭisedhako a-kāro’’ti.
पच्छिमद्वयन्ति ‘‘समोधानं मिस्सीभावो’’ति इदं पदद्वयं। तदत्थवसेनाति समोधानत्थस्स, मिस्सीभावत्थस्स च वसेन सङ्खारेसु लब्भति। आगतेहि च तेहि सङ्खारेहि पुग्गलस्स संयोगो होतीति योजना।
Pacchimadvayanti ‘‘samodhānaṃ missībhāvo’’ti idaṃ padadvayaṃ. Tadatthavasenāti samodhānatthassa, missībhāvatthassa ca vasena saṅkhāresu labbhati. Āgatehi ca tehi saṅkhārehi puggalassa saṃyogo hotīti yojanā.
तंगहणमत्तन्ति आपाथगतारम्मणग्गहणमत्तं।
Taṃgahaṇamattanti āpāthagatārammaṇaggahaṇamattaṃ.
इच्छानिद्देसवण्णना
Icchāniddesavaṇṇanā
२०१. तं कालन्ति चुतिचित्तनिरोधतो उद्धं कालं। ‘‘यम्पी’’ति यं-सद्दो करणत्थे पच्चत्तन्ति येनपीति अत्थो वुत्तो। ‘‘यं इच्छ’’न्ति यं-सद्दो यदा इच्छापेक्खो, तदा ‘‘न लभती’’ति एत्थ अलाभपधानाभावतो इच्छा विसेसीयतीति आह ‘‘अलाभविसिट्ठा इच्छा वुत्ता होती’’ति। ‘‘इच्छं न लभति य’’न्ति एवं किरियापरामसनभूतो यं-सद्दो यदा ‘‘न लभती’’ति एतं अपेक्खति, तत्थ गुणभूता इच्छा, पधानभूतो अलाभोति आह ‘‘तदा इच्छाविसिट्ठो अलाभो वुत्तो होती’’ति।
201. Taṃkālanti cuticittanirodhato uddhaṃ kālaṃ. ‘‘Yampī’’ti yaṃ-saddo karaṇatthe paccattanti yenapīti attho vutto. ‘‘Yaṃ iccha’’nti yaṃ-saddo yadā icchāpekkho, tadā ‘‘na labhatī’’ti ettha alābhapadhānābhāvato icchā visesīyatīti āha ‘‘alābhavisiṭṭhā icchā vuttā hotī’’ti. ‘‘Icchaṃ na labhati ya’’nti evaṃ kiriyāparāmasanabhūto yaṃ-saddo yadā ‘‘na labhatī’’ti etaṃ apekkhati, tattha guṇabhūtā icchā, padhānabhūto alābhoti āha ‘‘tadā icchāvisiṭṭho alābho vutto hotī’’ti.
हिरोत्तप्परहिता छिन्निका, धुत्तिकाति वुच्चन्तीति आह ‘‘छिन्नभिन्नगणेनाति निल्लज्जेन धुत्तगणेना’’ति। कप्पटिका सिब्बितपिलोतिकधारिनो।
Hirottapparahitā chinnikā, dhuttikāti vuccantīti āha ‘‘chinnabhinnagaṇenāti nillajjena dhuttagaṇenā’’ti. Kappaṭikā sibbitapilotikadhārino.
अलब्भनेय्यइच्छन्ति अलब्भनेय्यवत्थुस्मिं इच्छं।
Alabbhaneyyaicchanti alabbhaneyyavatthusmiṃ icchaṃ.
उपादानक्खन्धनिद्देसवण्णना
Upādānakkhandhaniddesavaṇṇanā
२०२. तादिसस्स वत्थुनो सब्भावाति सामञ्ञतो अनवसेसग्गहणं सन्धायाह।
202. Tādisassa vatthuno sabbhāvāti sāmaññato anavasesaggahaṇaṃ sandhāyāha.
अतिपाकटेन अति विय पकासेन दुक्खेनाति अत्थो।
Atipākaṭena ati viya pakāsena dukkhenāti attho.
दुक्खसच्चनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Dukkhasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
२. समुदयसच्चनिद्देसवण्णना
2. Samudayasaccaniddesavaṇṇanā
२०३. मनो वियाति मनो-सद्दस्स विय। इक-सद्देनाति ‘‘पोनोभविका’’ति एत्थ इक-सद्देन। गमियत्थत्ताति ञापितत्थत्ता। करणसीलता हि इध सीलत्थो, सो च इक-सद्देन वुच्चतीति किरियावाचकस्स करणसद्दस्स अदस्सनं अप्पयोगो। वुत्तत्थानञ्हि अप्पयोगो। सति पच्चयन्तरसमवाये पुनब्भवस्स दायिका, तदभावे अदायिकाति वुत्ताति आह ‘‘अदायिकापि पुनब्भवं देतिच्चेवा’’ति तंसभावानतिवत्तनतो। तेनेवाह ‘‘समानसभावत्ता, तदानुभावत्ता चा’’ति। तत्थ सभावो तण्हायनं। आनुभावो पच्चयसमवाये फलनिप्फादनसमत्थता। इतरेसूति अवसिट्ठकिलेसादीसु। पवत्तिविपाकदायिनो कम्मस्स सहायभूता तण्हा ‘‘उपधिवेपक्का’’ति अधिप्पेताति आह ‘‘उपधिम्हि यथानिब्बत्ते’’तिआदि। यथानिब्बत्तेति अत्तनो पच्चयेहि निब्बत्तप्पकारे। नन्दनं संउप्पिलावनं अभितस्सनं। रञ्जनं वत्थस्स विय रङ्गजातेन चित्तस्स विपरिणामनं, रमापनं वा। रागसम्बन्धेनाति रागपदसम्बन्धेन ‘‘उप्पन्नस्सा’’ति पुल्लिङ्गवसेन वुत्तं। रूपारूपभवरागो विसुं वक्खतीति एत्थ वक्खति-किरियापदं कम्मत्थे वेदितब्बं।
203. Mano viyāti mano-saddassa viya. Ika-saddenāti ‘‘ponobhavikā’’ti ettha ika-saddena. Gamiyatthattāti ñāpitatthattā. Karaṇasīlatā hi idha sīlattho, so ca ika-saddena vuccatīti kiriyāvācakassa karaṇasaddassa adassanaṃ appayogo. Vuttatthānañhi appayogo. Sati paccayantarasamavāye punabbhavassa dāyikā, tadabhāve adāyikāti vuttāti āha ‘‘adāyikāpi punabbhavaṃ deticcevā’’ti taṃsabhāvānativattanato. Tenevāha ‘‘samānasabhāvattā, tadānubhāvattā cā’’ti. Tattha sabhāvo taṇhāyanaṃ. Ānubhāvo paccayasamavāye phalanipphādanasamatthatā. Itaresūti avasiṭṭhakilesādīsu. Pavattivipākadāyino kammassa sahāyabhūtā taṇhā ‘‘upadhivepakkā’’ti adhippetāti āha ‘‘upadhimhi yathānibbatte’’tiādi. Yathānibbatteti attano paccayehi nibbattappakāre. Nandanaṃ saṃuppilāvanaṃ abhitassanaṃ. Rañjanaṃ vatthassa viya raṅgajātena cittassa vipariṇāmanaṃ, ramāpanaṃ vā. Rāgasambandhenāti rāgapadasambandhena ‘‘uppannassā’’ti pulliṅgavasena vuttaṃ. Rūpārūpabhavarāgo visuṃ vakkhatīti ettha vakkhati-kiriyāpadaṃ kammatthe veditabbaṃ.
‘‘सवत्थुकं चक्खु’’न्ति इमिना सकलं चक्खुदसकमाह, दुतियेन ससम्भारचक्खुं। छिद्दन्ति कण्णस्स छिद्दपदेसं। कण्णबद्धन्ति कण्णपाळि। वण्णसण्ठानतो रत्तकम्बलपटलं विय, किच्चतो मुदुसिनिद्धमधुररसदं मञ्ञन्ति। सामञ्ञेन गहिताति विसयेन अविसेसेत्वा गहिता। विसयविसिट्ठाति चक्खादिविसयविसिट्ठा। एत्थ उप्पज्जतीति समुदायावयवेहि विय सामञ्ञविसेसेहि न नानत्तवोहारो न होति यथा ‘‘रुक्खो सिंसपा’’ति। न हि सब्बो रुक्खो सिंसपा। तस्मा किरियाभेदसब्भावतो ‘‘सयाना भुञ्जन्ति सधना’’तिआदीसु विय ‘‘उप्पज्जमाना’’ति एत्थ किरियाय लक्खणता, इतरत्थ लक्खितब्बता च वुत्ता। यदि उप्पज्जमाना होतीति अनिच्छितत्ता सासङ्कं उप्पादकिरियाय अत्थिभावमाह। तेन उप्पादे सतीति अयमेतस्स अत्थोति ‘‘उप्पज्जमाना’’ति एत्थ उप्पादो हेतुभावेन वुत्तो, इतरो च तस्स फलभावेनाति आह ‘‘सो हि तेन उपयोजितो विय होती’’ति। उप्पज्जमानाति वा तण्हाय तत्थ उप्पज्जनसीलता उप्पज्जनसभावो, उप्पज्जनसमत्थता वा वुत्ता। तत्थेव चस्सा उप्पज्जनसीलता सक्कायतो अञ्ञस्मिं विसये पवत्तिया अभावतो, समत्थता पच्चयसमवायेन, अञ्ञथा असमत्थता, यतो कदाचि न उप्पज्जति। निविसमाना निविसतीति एत्थापि इमिना नयेन अत्थो वेदितब्बोति।
‘‘Savatthukaṃ cakkhu’’nti iminā sakalaṃ cakkhudasakamāha, dutiyena sasambhāracakkhuṃ. Chiddanti kaṇṇassa chiddapadesaṃ. Kaṇṇabaddhanti kaṇṇapāḷi. Vaṇṇasaṇṭhānato rattakambalapaṭalaṃ viya, kiccato mudusiniddhamadhurarasadaṃ maññanti. Sāmaññena gahitāti visayena avisesetvā gahitā. Visayavisiṭṭhāti cakkhādivisayavisiṭṭhā. Ettha uppajjatīti samudāyāvayavehi viya sāmaññavisesehi na nānattavohāro na hoti yathā ‘‘rukkho siṃsapā’’ti. Na hi sabbo rukkho siṃsapā. Tasmā kiriyābhedasabbhāvato ‘‘sayānā bhuñjanti sadhanā’’tiādīsu viya ‘‘uppajjamānā’’ti ettha kiriyāya lakkhaṇatā, itarattha lakkhitabbatā ca vuttā. Yadi uppajjamānāhotīti anicchitattā sāsaṅkaṃ uppādakiriyāya atthibhāvamāha. Tena uppāde satīti ayametassa atthoti ‘‘uppajjamānā’’ti ettha uppādo hetubhāvena vutto, itaro ca tassa phalabhāvenāti āha ‘‘so hi tena upayojito viya hotī’’ti. Uppajjamānāti vā taṇhāya tattha uppajjanasīlatā uppajjanasabhāvo, uppajjanasamatthatā vā vuttā. Tattheva cassā uppajjanasīlatā sakkāyato aññasmiṃ visaye pavattiyā abhāvato, samatthatā paccayasamavāyena, aññathā asamatthatā, yato kadāci na uppajjati. Nivisamānā nivisatīti etthāpi iminā nayena attho veditabboti.
समुदयसच्चनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Samudayasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
३. निरोधसच्चनिद्देसवण्णना
3. Nirodhasaccaniddesavaṇṇanā
२०४. तण्हाय विरज्जनं हलिद्दिरागस्स विय पलुज्जनन्ति कत्वा आह ‘‘खयगमनवसेना’’ति। विच्छिन्नं निरुज्झनन्ति वुत्तं ‘‘अप्पवत्तिगमनवसेना’’ति। चजनं छड्डनं, हापनं वाति आह ‘‘अनपेक्खताय चजनवसेन, हानिवसेन चा’’ति।
204. Taṇhāya virajjanaṃ haliddirāgassa viya palujjananti katvā āha ‘‘khayagamanavasenā’’ti. Vicchinnaṃ nirujjhananti vuttaṃ ‘‘appavattigamanavasenā’’ti. Cajanaṃ chaḍḍanaṃ, hāpanaṃ vāti āha ‘‘anapekkhatāya cajanavasena, hānivasena cā’’ti.
तदप्पवत्ति वियाति तस्सा तित्तअलाबुवल्लिया अप्पवत्ति विय। अप्पवत्तिहेतुभूतम्पि निब्बानं तण्हाय अप्पवत्ति विय गय्हतीति आह ‘‘तदप्पवत्ति विया’’ति यथा ‘‘रागक्खयो’’ति (सं॰ नि॰ ४.३१५, ३३०)। अप्पवत्तिभूतन्ति तण्हाय अप्पवत्तिया पत्तं, पत्तब्बन्ति अत्थो। निब्बानं आगम्म निरुद्धायपि तण्हाय पियरूपसातरूपेसु निरुद्धाति वत्तब्बतादस्सनत्थं वुत्ताति योजना। एत्थ च यस्मा मग्गो, निब्बानञ्च तण्हाय समुच्छेदसाधनं, तस्मा ‘‘पुरिमा वा उपमा’’तिआदिना उपमाद्वयं उभयत्थ यथाक्कमं योजितं, उभयट्ठानियं पन उभयत्थापि लब्भतेव।
Tadappavatti viyāti tassā tittaalābuvalliyā appavatti viya. Appavattihetubhūtampi nibbānaṃ taṇhāya appavatti viya gayhatīti āha ‘‘tadappavatti viyā’’ti yathā ‘‘rāgakkhayo’’ti (saṃ. ni. 4.315, 330). Appavattibhūtanti taṇhāya appavattiyā pattaṃ, pattabbanti attho. Nibbānaṃ āgamma niruddhāyapi taṇhāya piyarūpasātarūpesu niruddhāti vattabbatādassanatthaṃ vuttāti yojanā. Ettha ca yasmā maggo, nibbānañca taṇhāya samucchedasādhanaṃ, tasmā ‘‘purimā vā upamā’’tiādinā upamādvayaṃ ubhayattha yathākkamaṃ yojitaṃ, ubhayaṭṭhāniyaṃ pana ubhayatthāpi labbhateva.
निरोधसच्चनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Nirodhasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
४. मग्गसच्चनिद्देसवण्णना
4. Maggasaccaniddesavaṇṇanā
२०५. तित्थियेहि कप्पितस्स मग्गस्स पकतिपुरिसन्तरञाणादिकस्स। अरियं लभापेतीति अरियं सामञ्ञफलं लभापेति।
205. Titthiyehikappitassa maggassa pakatipurisantarañāṇādikassa. Ariyaṃ labhāpetīti ariyaṃ sāmaññaphalaṃ labhāpeti.
तब्बिपक्खविरतिसभावाति तस्सा सम्मावाचाय विपक्खतो मिच्छावाचाय विरतिसभावा। भेदकरमिच्छावाचा पिसुणवाचा, सब्बापि वा मिच्छावाचा विसंवादनादिवसेन भेदकरीति आह ‘‘भेदकरमिच्छावाचापहानेना’’ति। विसंवादनादिकिच्चताय हि लूखानं अपरिग्गाहकानं मुसावादादीनं पटिपक्खभूता सिनिद्धभावेन परिग्गाहकसभावा सम्मावाचा तप्पच्चयसुभासितसम्पटिग्गाहके जने, सम्पयुत्तधम्मे च परिग्गण्हन्ती पवत्ततीति परिग्गहलक्खणा। तेनाह ‘‘जने, सम्पयुत्ते च परिग्गण्हनकिच्चवती’’ति। चीवरकम्मादिको तादिसो पयोगो। कातब्बं चीवररजनादिकं। निरवज्जसमुट्ठापनकिच्चवाति निरवज्जस्स कत्तब्बस्स, निरवज्जाकारेन वा समुट्ठापनकिच्चवा। सम्पयुत्तधम्मे च समुट्ठापेन्तोति एत्थ समुट्ठापनं मिच्छाकम्मन्तपटिपक्खभूतस्स अत्तनो किच्चस्स अनुगुणभावेन सम्पयुत्तानं पवत्तनमेव, उक्खिपनं वा नेसं कायिककिरियाय भारुक्खिपनं विय। सम्पयुत्तधम्मानं, आजीवस्सेव वा विसोधनं वोदापनं।
Tabbipakkhaviratisabhāvāti tassā sammāvācāya vipakkhato micchāvācāya viratisabhāvā. Bhedakaramicchāvācā pisuṇavācā, sabbāpi vā micchāvācā visaṃvādanādivasena bhedakarīti āha ‘‘bhedakaramicchāvācāpahānenā’’ti. Visaṃvādanādikiccatāya hi lūkhānaṃ apariggāhakānaṃ musāvādādīnaṃ paṭipakkhabhūtā siniddhabhāvena pariggāhakasabhāvā sammāvācā tappaccayasubhāsitasampaṭiggāhake jane, sampayuttadhamme ca pariggaṇhantī pavattatīti pariggahalakkhaṇā. Tenāha ‘‘jane, sampayutte ca pariggaṇhanakiccavatī’’ti. Cīvarakammādiko tādiso payogo. Kātabbaṃ cīvararajanādikaṃ. Niravajjasamuṭṭhāpanakiccavāti niravajjassa kattabbassa, niravajjākārena vā samuṭṭhāpanakiccavā. Sampayuttadhamme ca samuṭṭhāpentoti ettha samuṭṭhāpanaṃ micchākammantapaṭipakkhabhūtassa attano kiccassa anuguṇabhāvena sampayuttānaṃ pavattanameva, ukkhipanaṃ vā nesaṃ kāyikakiriyāya bhārukkhipanaṃ viya. Sampayuttadhammānaṃ, ājīvasseva vā visodhanaṃ vodāpanaṃ.
दिट्ठेकट्ठाति दिट्ठिया सहजपहानेकट्ठा, पठममग्गसम्मादिट्ठिवसेनेव तं वेदितब्बं। ‘‘दिट्ठेकट्ठअविज्जादयो’’तिपि पाठो। एतस्मिं पक्खे चतुमग्गसम्मादिट्ठिया सङ्गहो कतो होति। उपरिमग्गसम्मादिट्ठिया पन दिट्ठिट्ठाने तंतंमग्गवज्झो मानो गहेतब्बो। सो हि ‘‘अह’’न्ति पवत्तिआकारतो दिट्ठिट्ठानियो। पकासेतीति किच्चपटिवेधेन पटिविज्झति। तेनेव हि अङ्गेनाति तेनेव सम्मादिट्ठिसङ्खातेन मग्गङ्गेन। तथापवत्तितेन करणभूतेन, तेन वा कारणेन। अङ्ग-सद्दो हि कारणत्थोपि होतीति। तत्थाति मग्गे, मग्गचित्तुप्पादे वा।
Diṭṭhekaṭṭhāti diṭṭhiyā sahajapahānekaṭṭhā, paṭhamamaggasammādiṭṭhivaseneva taṃ veditabbaṃ. ‘‘Diṭṭhekaṭṭhaavijjādayo’’tipi pāṭho. Etasmiṃ pakkhe catumaggasammādiṭṭhiyā saṅgaho kato hoti. Uparimaggasammādiṭṭhiyā pana diṭṭhiṭṭhāne taṃtaṃmaggavajjho māno gahetabbo. So hi ‘‘aha’’nti pavattiākārato diṭṭhiṭṭhāniyo. Pakāsetīti kiccapaṭivedhena paṭivijjhati. Teneva hi aṅgenāti teneva sammādiṭṭhisaṅkhātena maggaṅgena. Tathāpavattitena karaṇabhūtena, tena vā kāraṇena. Aṅga-saddo hi kāraṇatthopi hotīti. Tatthāti magge, maggacittuppāde vā.
इमस्सेवाति अरियमग्गपरियापन्नस्सेव। यदिपि विरमितब्बतो विरमन्तस्स चेतनापि लब्भतेव, विरतिया एव पन तदा पधानभावोति आह ‘‘विरमणकाले वा विरतियो’’ति। सुभासितादीति असम्फप्पलापादि। आदि-सद्देन अपिसुणादि सङ्गहिता। भासनादीति एत्थ पन कायसुचरितादि। अमग्गङ्गत्ताति अमग्गसभावत्ता। तमेव चेतनाय अमग्गसभावतं दस्सेतुं ‘‘एकस्स ञाणस्सा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ सम्मावाचादिकिच्चत्तयं नाम मिच्छावाचादीनं तिण्णं पापधम्मानं समुच्छिन्दनं, मग्गचेतना च तंसभावा न होतीति न तस्सा मग्गक्खणे सम्मावाचादिभावसिद्धि। तंसिद्धियन्ति किच्चत्तयसिद्धियं। यथा पनस्सा पुब्बभागे सुभासितवाचादिभावो, एवं मग्गक्खणेपि सिया। एवं सन्ते यथा तत्थ एकस्स सम्मासङ्कप्पस्स तिकिच्चता, सम्मादिट्ठिआदीनञ्च एकेकानं चतुकिच्चता, एवं एका मग्गचेतना सम्मावाचादिकिच्चत्तयस्स साधिका भवेय्य, तथा च सति मग्गे सम्मावाचादीनि तीणि अङ्गानि न भवेय्युं, छळङ्गिको च अरियमग्गो सियाति तयिदमाह ‘‘एकाय चेतनाया’’तिआदिना। यस्मा पनेतं नत्थि, तस्मा मग्गपच्चयतावचनतो च न चेतनाय मग्गभावोति मग्गक्खणे विरतियोव सम्मावाचादयो।
Imassevāti ariyamaggapariyāpannasseva. Yadipi viramitabbato viramantassa cetanāpi labbhateva, viratiyā eva pana tadā padhānabhāvoti āha ‘‘viramaṇakāle vā viratiyo’’ti. Subhāsitādīti asamphappalāpādi. Ādi-saddena apisuṇādi saṅgahitā. Bhāsanādīti ettha pana kāyasucaritādi. Amaggaṅgattāti amaggasabhāvattā. Tameva cetanāya amaggasabhāvataṃ dassetuṃ ‘‘ekassañāṇassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha sammāvācādikiccattayaṃ nāma micchāvācādīnaṃ tiṇṇaṃ pāpadhammānaṃ samucchindanaṃ, maggacetanā ca taṃsabhāvā na hotīti na tassā maggakkhaṇe sammāvācādibhāvasiddhi. Taṃsiddhiyanti kiccattayasiddhiyaṃ. Yathā panassā pubbabhāge subhāsitavācādibhāvo, evaṃ maggakkhaṇepi siyā. Evaṃ sante yathā tattha ekassa sammāsaṅkappassa tikiccatā, sammādiṭṭhiādīnañca ekekānaṃ catukiccatā, evaṃ ekā maggacetanā sammāvācādikiccattayassa sādhikā bhaveyya, tathā ca sati magge sammāvācādīni tīṇi aṅgāni na bhaveyyuṃ, chaḷaṅgiko ca ariyamaggo siyāti tayidamāha ‘‘ekāya cetanāyā’’tiādinā. Yasmā panetaṃ natthi, tasmā maggapaccayatāvacanato ca na cetanāya maggabhāvoti maggakkhaṇe viratiyova sammāvācādayo.
ब्रूहनं सुखं। सन्तसुखं उपेक्खा। सा हि ‘‘उपेक्खा पन सन्तत्ता, सुखमिच्चेव भासिता’’ति (विसुद्धि॰ २.६४४; विभ॰ अट्ठ॰ २३२) वुत्ता। वितक्कादीनन्ति तेयेव अभिनिरोपनादयो पाकटपरियायेन वुत्ता।
Brūhanaṃ sukhaṃ. Santasukhaṃ upekkhā. Sā hi ‘‘upekkhā pana santattā, sukhamicceva bhāsitā’’ti (visuddhi. 2.644; vibha. aṭṭha. 232) vuttā. Vitakkādīnanti teyeva abhiniropanādayo pākaṭapariyāyena vuttā.
वचीसङ्खारभावतो वचीभेदस्स उपकारको वितक्को। ‘‘सावज्जा…पे॰… उपकारको एवा’’ति इमिना वचीभेदतं समुट्ठापकचेतनानं विय विरतियापि विसेसपच्चयो वितक्कोति दस्सेति। वचीभेदनियामिका वाचाति वचीदुच्चरितविरतिमाह। सा हि सम्मावाचाभूता मिच्छावाचासु संयमिनी। तत्थ यथा विसंवादनादिमिच्छावाचतो अविरतो मिच्छाकम्मन्ततोपि न विरमतेव। यथाह – ‘‘एकं धम्मं…पे॰… अकारिय’’न्ति (ध॰ प॰ १७६)। तथा अविसंवादनादिना सम्मावाचाय ठितो सम्माकम्मन्तम्पि पूरेतियेवाति आह ‘‘वचीभेद…पे॰… उपकारिका’’ति। धम्मानं पवत्तिनिट्ठाभावतो यथा गतीति निब्बत्ति वुच्चति, एवं पवत्तिभावतो रसलक्खणानिपीति आह ‘‘किच्चादिसभावे वा’’ति।
Vacīsaṅkhārabhāvato vacībhedassa upakārako vitakko. ‘‘Sāvajjā…pe… upakārako evā’’ti iminā vacībhedataṃ samuṭṭhāpakacetanānaṃ viya viratiyāpi visesapaccayo vitakkoti dasseti. Vacībhedaniyāmikā vācāti vacīduccaritaviratimāha. Sā hi sammāvācābhūtā micchāvācāsu saṃyaminī. Tattha yathā visaṃvādanādimicchāvācato avirato micchākammantatopi na viramateva. Yathāha – ‘‘ekaṃ dhammaṃ…pe… akāriya’’nti (dha. pa. 176). Tathā avisaṃvādanādinā sammāvācāya ṭhito sammākammantampi pūretiyevāti āha ‘‘vacībheda…pe… upakārikā’’ti. Dhammānaṃ pavattiniṭṭhābhāvato yathā gatīti nibbatti vuccati, evaṃ pavattibhāvato rasalakkhaṇānipīti āha ‘‘kiccādisabhāve vā’’ti.
अभिनन्दनन्ति तण्हादिवसेन अभिनन्दनं।
Abhinandananti taṇhādivasena abhinandanaṃ.
वाचुग्गतकरणं उग्गहो, अत्थपरिपुच्छनं परिपुच्छाति तदुभयं सवनाधीनन्ति आह ‘‘सवनञाणे एव अवरोधं गच्छन्ती’’ति। ञाणेन परिच्छिन्दित्वा गहणं परिग्गण्हनं।
Vācuggatakaraṇaṃ uggaho, atthaparipucchanaṃ paripucchāti tadubhayaṃ savanādhīnanti āha ‘‘savanañāṇe eva avarodhaṃ gacchantī’’ti. Ñāṇena paricchinditvā gahaṇaṃ pariggaṇhanaṃ.
तस्साति पयोगस्स।
Tassāti payogassa.
सोति कामवितक्कप्पवत्तिया कारणभूतो सुभनिमित्ते अयोनिसोमनसिकारो। तस्साति कामवितक्कस्स। गतं गमनं पवत्ति, तस्स उपायोति गतमग्गो।
Soti kāmavitakkappavattiyā kāraṇabhūto subhanimitte ayonisomanasikāro. Tassāti kāmavitakkassa. Gataṃ gamanaṃ pavatti, tassa upāyoti gatamaggo.
पहातब्बएकत्तन्ति पहातब्बतासामञ्ञं।
Pahātabbaekattanti pahātabbatāsāmaññaṃ.
मग्गभावेन चतुब्बिधम्पि एकत्तेनाति सोतापत्तिमग्गादिवसेन चतुब्बिधम्पि मग्गभावेन एकत्तेन सामञ्ञतो गहेत्वा ‘‘अस्सा’’ति एकवचनेन वुत्तन्ति अत्थो। सब्बस्स मग्गस्स अञ्ञमञ्ञं सदिसता, तथा असदिसता च एकच्चसदिसता च झानङ्गवसेन सब्बसदिससब्बासदिसएकच्चसदिसता, सो एव विसेसोति योजेतब्बं। विपस्सनानियामं धुरं कत्वा आहाति सम्बन्धो। इध पनाति इमिस्सा सम्मोहविनोदनियं। सम्मसि…पे॰… निवत्तनतोति पठमत्थेरवादं वदन्तो तदज्झासयं पुरक्खत्वा वदतीति अधिप्पायेन वुत्तं। इतरथा इतरवादापेत्थ दस्सिता एवाति। पादकज्झाननियामन्ति पादकज्झाननियामं धुरं कत्वा आहाति योजना। ‘‘विपस्सना …पे॰… दट्ठब्बो’’ति कस्मा वुत्तं। न हि तस्सा इध पटिक्खेपता अत्थि। तथा हि वुत्तं ‘‘केचि वुट्ठानगामिनिविपस्सना नियामेतीति वदन्ती’’ति? नयिदमेवं। इधापीति इध पादकज्झाननियामेपि विपस्सनानियामो न पटिक्खित्तोति अयञ्हेत्थ अत्थो। तेनेवाह ‘‘साधारणत्ता’’ति। ‘‘इध पना’’ति इमिनापि पठमत्थेरवादो सङ्गहितोति वेदितब्बो। यदि एवं कस्मा विपस्सनानियामो विसुं गहितोति? वादत्तयाविधुरतादस्सनत्थं। अञ्ञे चाचरियवादाति सम्मसितज्झानपुग्गलज्झासयवादा।
Maggabhāvena catubbidhampi ekattenāti sotāpattimaggādivasena catubbidhampi maggabhāvena ekattena sāmaññato gahetvā ‘‘assā’’ti ekavacanena vuttanti attho. Sabbassa maggassa aññamaññaṃ sadisatā, tathā asadisatā ca ekaccasadisatā ca jhānaṅgavasena sabbasadisasabbāsadisaekaccasadisatā, so eva visesoti yojetabbaṃ. Vipassanāniyāmaṃ dhuraṃ katvā āhāti sambandho. Idha panāti imissā sammohavinodaniyaṃ. Sammasi…pe… nivattanatoti paṭhamattheravādaṃ vadanto tadajjhāsayaṃ purakkhatvā vadatīti adhippāyena vuttaṃ. Itarathā itaravādāpettha dassitā evāti. Pādakajjhānaniyāmanti pādakajjhānaniyāmaṃ dhuraṃ katvā āhāti yojanā. ‘‘Vipassanā …pe… daṭṭhabbo’’ti kasmā vuttaṃ. Na hi tassā idha paṭikkhepatā atthi. Tathā hi vuttaṃ ‘‘keci vuṭṭhānagāminivipassanā niyāmetīti vadantī’’ti? Nayidamevaṃ. Idhāpīti idha pādakajjhānaniyāmepi vipassanāniyāmo na paṭikkhittoti ayañhettha attho. Tenevāha ‘‘sādhāraṇattā’’ti. ‘‘Idha panā’’ti imināpi paṭhamattheravādo saṅgahitoti veditabbo. Yadi evaṃ kasmā vipassanāniyāmo visuṃ gahitoti? Vādattayāvidhuratādassanatthaṃ. Aññe cācariyavādāti sammasitajjhānapuggalajjhāsayavādā.
‘‘आरुप्पे तिकचतुक्कज्झानं…पे॰… न लोकिय’’न्ति इदं थेरवादे आगतं पोराणट्ठकथायं तन्तिं कत्वा ठपितन्ति अट्ठसालिनियं सङ्गहेत्वा वुत्तन्ति आह ‘‘वुत्तं अट्ठसालिनियन्ति अधिप्पायो’’ति। येसूति पच्छिमज्झानवज्जानि सन्धाय वदति। तत्थ हि अरूपुप्पत्तियं संसयो, न इतरस्मिं। ‘‘चतुक्कपञ्चकज्झान’’न्ति वुत्ते अविसेसतो सासवानासवं अपेक्खीयति, निवत्तेतब्बगहेतब्बसाधारणवचनेनेत्थ सासवतो अवच्छिन्दनत्थं ‘‘तञ्च लोकुत्तर’’न्ति वत्वा निवत्तितधम्मदस्सनत्थं ‘‘न लोकिय’’न्ति वुत्तन्ति दस्सेन्तो आह ‘‘समुदायञ्च…पे॰… आहा’’ति। इतरथा ब्यभिचाराभावतो ‘‘लोकुत्तर’’न्ति विसेसनं निरत्थकं सिया। तयो मग्गाति दुतियमग्गादयो। तज्झानिकन्ति तिकचतुक्कज्झानिकं सोतापत्तिफलादिं। अञ्ञझानिकापीति तिकचतुक्कज्झानतो अञ्ञझानिकापि चतुक्कज्झानिकापि मग्गा उप्पज्जन्ति। पि-सद्देन तज्झानिकापि तिकचतुक्कज्झानिकाति अत्थो। यदि एवं चतुवोकारभवेपि पञ्चवोकारभवे विय मग्गस्स तिकचतुक्कज्झानिकभावे केनस्स झानङ्गादिनियामोति आह ‘‘झानङ्गादिनियामिका पुब्बाभिसङ्खारसमापत्ती’’ति। पुब्बाभिसङ्खारसमापत्तीति च पादकभूता अत्तना अतिक्कन्तधम्मविरागभावेन विपस्सनाय पुब्बाभिसङ्खारकारी अरूपसमापत्ति, फलसमापत्ति वा। तेनाह ‘‘पादक’’न्ति। न सम्मसितब्बाति न सम्मसितब्बा समापत्ति झानङ्गादिनियामिका सम्मसितब्बानं तिकचतुक्कज्झानानं तत्थ अनुप्पज्जनतो, इतरत्थ च विसेसाभावतो। फलस्सपीति चतुत्थपञ्चमज्झानिकफलस्सपि।
‘‘Āruppe tikacatukkajjhānaṃ…pe… na lokiya’’nti idaṃ theravāde āgataṃ porāṇaṭṭhakathāyaṃ tantiṃ katvā ṭhapitanti aṭṭhasāliniyaṃ saṅgahetvā vuttanti āha ‘‘vuttaṃ aṭṭhasāliniyanti adhippāyo’’ti. Yesūti pacchimajjhānavajjāni sandhāya vadati. Tattha hi arūpuppattiyaṃ saṃsayo, na itarasmiṃ. ‘‘Catukkapañcakajjhāna’’nti vutte avisesato sāsavānāsavaṃ apekkhīyati, nivattetabbagahetabbasādhāraṇavacanenettha sāsavato avacchindanatthaṃ ‘‘tañca lokuttara’’nti vatvā nivattitadhammadassanatthaṃ ‘‘na lokiya’’nti vuttanti dassento āha ‘‘samudāyañca…pe… āhā’’ti. Itarathā byabhicārābhāvato ‘‘lokuttara’’nti visesanaṃ niratthakaṃ siyā. Tayo maggāti dutiyamaggādayo. Tajjhānikanti tikacatukkajjhānikaṃ sotāpattiphalādiṃ. Aññajhānikāpīti tikacatukkajjhānato aññajhānikāpi catukkajjhānikāpi maggā uppajjanti. Pi-saddena tajjhānikāpi tikacatukkajjhānikāti attho. Yadi evaṃ catuvokārabhavepi pañcavokārabhave viya maggassa tikacatukkajjhānikabhāve kenassa jhānaṅgādiniyāmoti āha ‘‘jhānaṅgādiniyāmikā pubbābhisaṅkhārasamāpattī’’ti. Pubbābhisaṅkhārasamāpattīti ca pādakabhūtā attanā atikkantadhammavirāgabhāvena vipassanāya pubbābhisaṅkhārakārī arūpasamāpatti, phalasamāpatti vā. Tenāha ‘‘pādaka’’nti. Na sammasitabbāti na sammasitabbā samāpatti jhānaṅgādiniyāmikā sammasitabbānaṃ tikacatukkajjhānānaṃ tattha anuppajjanato, itarattha ca visesābhāvato. Phalassapīti catutthapañcamajjhānikaphalassapi.
दुक्खञाणादीनन्ति दुक्खसमुदयञाणानं। तंतंकुसलारम्मणारम्मणत्ताति कामावचरादीसु येन येन कुसलेन सद्धिं नेक्खम्मसङ्कप्पादयो उप्पज्जन्ति, तस्स तस्स कुसलस्स आरम्मणं आरम्मणं एतेसन्ति तंतंकुसलारम्मणारम्मणा , तब्भावतो। तंतंविरमितब्बादिआरम्मणत्ताति विसंवादनवत्थुआदिआरम्मणत्ता। वीतिक्कमितब्बतो एव हि विरतीति। ‘‘अङ्गान’’न्ति इदं ‘‘नेक्खम्मसङ्कप्पादीन’’न्ति एत्थापि योजेतब्बं अवयवेन विना समुदायाभावतो। विसेसपच्चयोति भिन्नसीलस्स, अपरिसुद्धसीलस्स वा सम्मप्पधानासम्भवतो समाधानस्स विय वायामस्स सीलं विसेसपच्चयो। अयञ्च अत्थो यदिपि पुरिमसिद्धसीलवसेन युत्तो, सहजातवसेनापि पन लब्भतेवाति दस्सेन्तो ‘‘सम्पयुत्तस्सापी’’ति आह। सहजमेव चेत्थ अधिप्पेतन्ति आह ‘‘सम्पयुत्तस्सेव चा’’तिआदि। सम्मोसो पमादो, तप्पटिपक्खो असम्मोसो अप्पमादो, सो चित्तस्स आरक्खाति आह ‘‘चेतसो रक्खितता’’ति।
Dukkhañāṇādīnanti dukkhasamudayañāṇānaṃ. Taṃtaṃkusalārammaṇārammaṇattāti kāmāvacarādīsu yena yena kusalena saddhiṃ nekkhammasaṅkappādayo uppajjanti, tassa tassa kusalassa ārammaṇaṃ ārammaṇaṃ etesanti taṃtaṃkusalārammaṇārammaṇā , tabbhāvato. Taṃtaṃviramitabbādiārammaṇattāti visaṃvādanavatthuādiārammaṇattā. Vītikkamitabbato eva hi viratīti. ‘‘Aṅgāna’’nti idaṃ ‘‘nekkhammasaṅkappādīna’’nti etthāpi yojetabbaṃ avayavena vinā samudāyābhāvato. Visesapaccayoti bhinnasīlassa, aparisuddhasīlassa vā sammappadhānāsambhavato samādhānassa viya vāyāmassa sīlaṃ visesapaccayo. Ayañca attho yadipi purimasiddhasīlavasena yutto, sahajātavasenāpi pana labbhatevāti dassento ‘‘sampayuttassāpī’’ti āha. Sahajameva cettha adhippetanti āha ‘‘sampayuttasseva cā’’tiādi. Sammoso pamādo, tappaṭipakkho asammoso appamādo, so cittassa ārakkhāti āha ‘‘cetaso rakkhitatā’’ti.
सीलक्खन्धो चाति च-सद्देन समाधिक्खन्धो च। खन्तिप्पधानत्ता सीलस्स अदोससाधनता, नीवरणजेट्ठकस्स कामच्छन्दस्स उजुविपच्चनीकभावतो समाधिस्स अलोभसाधनता दट्ठब्बा। सासनन्ति पटिवेधसासनं, ‘‘सासनब्रह्मचरिय’’न्ति च वदन्ति।
Sīlakkhandho cāti ca-saddena samādhikkhandho ca. Khantippadhānattā sīlassa adosasādhanatā, nīvaraṇajeṭṭhakassa kāmacchandassa ujuvipaccanīkabhāvato samādhissa alobhasādhanatā daṭṭhabbā. Sāsananti paṭivedhasāsanaṃ, ‘‘sāsanabrahmacariya’’nti ca vadanti.
मग्गसच्चनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Maggasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
सुत्तन्तभाजनीयवण्णना निट्ठिता।
Suttantabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
२. अभिधम्मभाजनीयवण्णना
2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
२०६-२१४. ‘‘परिञ्ञेय्यभावरहिते एकन्तपहातब्बे’’ति कस्मा वुत्तं, ननु तण्हायपि चक्खादीनं विय तण्हावत्थुतावचनेन परिञ्ञेय्यता वुत्ता। यथाह ‘‘रूपतण्हा लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, एत्थ निविसमाना निविसती’’तिआदि (दी॰ नि॰ २.४००; म॰ नि॰ १.१३३; विभ॰ २०३)। तप्पटिबद्धसंकिलेसप्पहानवसेन समतिक्कमितब्बता हि परिञ्ञेय्यता। एकन्तपहातब्बता च न तण्हाय एव, अथ खो अवसेसानं संकिलेसधम्मानम्पि। तथा हि तेसं सब्बसो अच्चन्तप्पहायिका दस्सनभावनाति? सच्चमेतं, तथापि यथा ‘‘दुक्खं अरियसच्चं परिञ्ञेय्य’’न्ति (सं॰ नि॰ ५.१०९९) तण्हावज्जे उपादानक्खन्धपञ्चके परिञ्ञेय्यभावो निरुळ्हो, न तथा तण्हाय, तण्हाय पन ‘‘यायं तण्हा पोनोभविका’’तिआदिना (विभ॰ २०३; दी॰ नि॰ २.४००; म॰ नि॰ १.९१, ४६०; सं॰ नि॰ ५.१०८१; महाव॰ १४; पटि॰ म॰ १.३४) समुदयभावो विय सातिसयं पहातब्बभावो निरुळ्होति दस्सेतुं ‘‘परिञ्ञेय्यभावरहिते एकन्तप्पहातब्बे’’ति वुत्तं। यस्स असङ्गहितो पदेसो अत्थि, सो सप्पदेसो, एकदेसोति अत्थो। तत्थाति अरियसच्चसद्दे। समुदयोति समुदयत्थो। ‘‘निप्पदेसतो समुदयं दस्सेतु’’न्ति समुदयस्सेवेत्थ गहणे कारणं दस्सेतुं ‘‘दुक्खनिरोधा पना’’तिआदि वुत्तं। तत्थ दुक्खनिरोधाति दुक्खं, निरोधो च। अरियसच्चदेसनायन्ति अरियसच्चदेसनायम्पि सच्चदेसनायं विय। धम्मतोति देसेतब्बधम्मतो निप्पदेसा एव। ‘‘अवसेसा च किलेसा’’तिआदिना देसनाभेदो एव हि तत्थ विसेसो। तेनाह ‘‘न हि ततो अञ्ञो’’तिआदि। अपुब्बो नत्थीति धम्मतो अपुब्बो नत्थीति अत्थो। तस्साति समुदयस्स। सब्बत्थ तीसुपि वारेसूति अट्ठङ्गिकपञ्चङ्गिकसब्बसङ्गाहिकभेदेसु महावारेसु, तदन्तोगधेसु च पञ्चसु कोट्ठासेसु। अपुब्बस्साति ‘‘अवसेसा च किलेसा’’तिआदिना तण्हाय अपुब्बस्स। अवसिट्ठकिलेसादीनञ्हि समुदयतावचनं इध अपुब्बदस्सनं। तस्स यदिपि दुतियततियवारेसु विसेसो नत्थि, पञ्चसु पन कोट्ठासेसु उपरूपरि अपुब्बं दस्सितन्ति कत्वा एवं वुत्तं। तञ्हि समुदयविसेसदस्सनं, इतरं पन मग्गविसेसदस्सनं। तस्स च धम्मतो अपुब्बाभावो दस्सितोयेव। यदि एवं दुतियादिकोट्ठासेसु, पठमकोट्ठासेपि वा कस्मा तण्हा गहिताति आह ‘‘अपुब्बसमुदयदस्सनत्थायपि ही’’तिआदि। केवलायाति तदञ्ञकिलेसादिनिरपेक्खाय। देसनावसेन न वुत्तोति न धम्मवसेनाति अधिप्पायो। तस्मा दुक्खादीनि तत्थ अरियसच्चदेसनायं सप्पदेसानि दस्सितानि होन्ति परियायेनाति दट्ठब्बं। अभिधम्मदेसना पन निप्परियायकथाति कत्वा अट्ठकथायं ‘‘निप्पदेसतो समुदयं दस्सेतुं’’इच्चेव वुत्तं। पच्चयसङ्खातन्ति पच्चयाभिमतं पच्चयभूतं, पच्चयकोट्ठासं वा।
206-214. ‘‘Pariññeyyabhāvarahite ekantapahātabbe’’ti kasmā vuttaṃ, nanu taṇhāyapi cakkhādīnaṃ viya taṇhāvatthutāvacanena pariññeyyatā vuttā. Yathāha ‘‘rūpataṇhā loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjati, ettha nivisamānā nivisatī’’tiādi (dī. ni. 2.400; ma. ni. 1.133; vibha. 203). Tappaṭibaddhasaṃkilesappahānavasena samatikkamitabbatā hi pariññeyyatā. Ekantapahātabbatā ca na taṇhāya eva, atha kho avasesānaṃ saṃkilesadhammānampi. Tathā hi tesaṃ sabbaso accantappahāyikā dassanabhāvanāti? Saccametaṃ, tathāpi yathā ‘‘dukkhaṃ ariyasaccaṃ pariññeyya’’nti (saṃ. ni. 5.1099) taṇhāvajje upādānakkhandhapañcake pariññeyyabhāvo niruḷho, na tathā taṇhāya, taṇhāya pana ‘‘yāyaṃ taṇhā ponobhavikā’’tiādinā (vibha. 203; dī. ni. 2.400; ma. ni. 1.91, 460; saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 14; paṭi. ma. 1.34) samudayabhāvo viya sātisayaṃ pahātabbabhāvo niruḷhoti dassetuṃ ‘‘pariññeyyabhāvarahite ekantappahātabbe’’ti vuttaṃ. Yassa asaṅgahito padeso atthi, so sappadeso, ekadesoti attho. Tatthāti ariyasaccasadde. Samudayoti samudayattho. ‘‘Nippadesato samudayaṃ dassetu’’nti samudayassevettha gahaṇe kāraṇaṃ dassetuṃ ‘‘dukkhanirodhā panā’’tiādi vuttaṃ. Tattha dukkhanirodhāti dukkhaṃ, nirodho ca. Ariyasaccadesanāyanti ariyasaccadesanāyampi saccadesanāyaṃ viya. Dhammatoti desetabbadhammato nippadesā eva. ‘‘Avasesā ca kilesā’’tiādinā desanābhedo eva hi tattha viseso. Tenāha ‘‘na hi tato añño’’tiādi. Apubbo natthīti dhammato apubbo natthīti attho. Tassāti samudayassa. Sabbattha tīsupi vāresūti aṭṭhaṅgikapañcaṅgikasabbasaṅgāhikabhedesu mahāvāresu, tadantogadhesu ca pañcasu koṭṭhāsesu. Apubbassāti ‘‘avasesā ca kilesā’’tiādinā taṇhāya apubbassa. Avasiṭṭhakilesādīnañhi samudayatāvacanaṃ idha apubbadassanaṃ. Tassa yadipi dutiyatatiyavāresu viseso natthi, pañcasu pana koṭṭhāsesu uparūpari apubbaṃ dassitanti katvā evaṃ vuttaṃ. Tañhi samudayavisesadassanaṃ, itaraṃ pana maggavisesadassanaṃ. Tassa ca dhammato apubbābhāvo dassitoyeva. Yadi evaṃ dutiyādikoṭṭhāsesu, paṭhamakoṭṭhāsepi vā kasmā taṇhā gahitāti āha ‘‘apubbasamudayadassanatthāyapi hī’’tiādi. Kevalāyāti tadaññakilesādinirapekkhāya. Desanāvasena na vuttoti na dhammavasenāti adhippāyo. Tasmā dukkhādīni tattha ariyasaccadesanāyaṃ sappadesāni dassitāni honti pariyāyenāti daṭṭhabbaṃ. Abhidhammadesanā pana nippariyāyakathāti katvā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘nippadesato samudayaṃ dassetuṃ’’icceva vuttaṃ. Paccayasaṅkhātanti paccayābhimataṃ paccayabhūtaṃ, paccayakoṭṭhāsaṃ vā.
तेसन्ति कुसलधम्मानं। पच्चयानं पहानवसेनाति हेतुनिरोधेन फलनिरोधं दस्सेति, तप्पटिबद्धकिलेसप्पहानेन वा कुसलानं पहानं वुत्तं। यथा ‘‘धम्मापि वो, भिक्खवे, पहातब्बा’’ति (म॰ नि॰ १.२४०)। इति परियायतो कुसलानं पहानं वुत्तं, न निप्परियायतो तदभावतोति आह ‘‘न हि कुसला पहातब्बा’’ति। यथा च कुसलधम्मेसु, अब्याकतधम्मेसुपि एसेव नयो। निरोधन्ति असङ्खतधातुं। अप्पवत्तिभावोति यो निरोधस्स निब्बानस्स तण्हादिअप्पवत्तिहेतुभावो, तं पहानन्ति वुत्तन्ति अत्थो।
Tesanti kusaladhammānaṃ. Paccayānaṃ pahānavasenāti hetunirodhena phalanirodhaṃ dasseti, tappaṭibaddhakilesappahānena vā kusalānaṃ pahānaṃ vuttaṃ. Yathā ‘‘dhammāpi vo, bhikkhave, pahātabbā’’ti (ma. ni. 1.240). Iti pariyāyato kusalānaṃ pahānaṃ vuttaṃ, na nippariyāyato tadabhāvatoti āha ‘‘na hi kusalā pahātabbā’’ti. Yathā ca kusaladhammesu, abyākatadhammesupi eseva nayo. Nirodhanti asaṅkhatadhātuṃ. Appavattibhāvoti yo nirodhassa nibbānassa taṇhādiappavattihetubhāvo, taṃ pahānanti vuttanti attho.
कायकम्मादिसुद्धियाति पुब्बभागकायकम्मवचीकम्मआजीवसुद्धिया दूरतरूपनिस्सयतं अरियमग्गस्स दस्सेतीति सम्बन्धो। पञ्चङ्गिकं…पे॰… पवत्ततं दीपेति, न पन अरियमग्गस्स पञ्चङ्गिकत्ताति अधिप्पायो। ञापकनिदस्सनन्ति ञापकभावनिदस्सनं, एतेन ‘‘वचनतो’’ति इदं हेतुअत्थे निस्सक्कवचनन्ति दस्सेति। वचनतोति वा ईदिसस्स वचनस्स सब्भावतो। पटिपदाय एकदेसोपि पटिपदा एवाति अत्थो। निद्दिट्ठो धम्मसङ्गाहकेहि सङ्गायनवसेन।
Kāyakammādisuddhiyāti pubbabhāgakāyakammavacīkammaājīvasuddhiyā dūratarūpanissayataṃ ariyamaggassa dassetīti sambandho. Pañcaṅgikaṃ…pe… pavattataṃ dīpeti, na pana ariyamaggassa pañcaṅgikattāti adhippāyo. Ñāpakanidassananti ñāpakabhāvanidassanaṃ, etena ‘‘vacanato’’ti idaṃ hetuatthe nissakkavacananti dasseti. Vacanatoti vā īdisassa vacanassa sabbhāvato. Paṭipadāya ekadesopi paṭipadā evāti attho. Niddiṭṭho dhammasaṅgāhakehi saṅgāyanavasena.
झानेहि देसनापवेसो ‘‘लोकुत्तरं झानं भावेती’’ति (ध॰ स॰ २७७) झानसीसेन देसनाव। तथा भावनापवेसो। पाळिगमनन्ति पाळिपवत्ति पाठदेसना। यथाविज्जमानधम्मवसेनाति तस्मिं चित्तुप्पादे लब्भमानवितक्कादिधम्मवसेन।
Jhānehi desanāpaveso ‘‘lokuttaraṃ jhānaṃ bhāvetī’’ti (dha. sa. 277) jhānasīsena desanāva. Tathā bhāvanāpaveso. Pāḷigamananti pāḷipavatti pāṭhadesanā. Yathāvijjamānadhammavasenāti tasmiṃ cittuppāde labbhamānavitakkādidhammavasena.
अभिधम्मभाजनीयवण्णना निट्ठिता।
Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
३. पञ्हपुच्छकवण्णना
3. Pañhapucchakavaṇṇanā
२१५. तस्साति सुत्तन्तभाजनीयस्स। एवं पनाति ‘‘अपिचेसा सम्मादिट्ठि नाम पुब्बभागे नानाक्खणा नानारम्मणा’’तिआदिप्पकारेन। एवञ्च कत्वाति लोकुत्तरमग्गस्सेव मग्गसच्चभावस्स अधिप्पेतत्ता। तेनाति तेन कारणेन, अरियमग्गस्सेव उद्दिसित्वा निद्दिट्ठत्ताति अत्थो।
215. Tassāti suttantabhājanīyassa. Evaṃ panāti ‘‘apicesā sammādiṭṭhi nāma pubbabhāge nānākkhaṇā nānārammaṇā’’tiādippakārena. Evañca katvāti lokuttaramaggasseva maggasaccabhāvassa adhippetattā. Tenāti tena kāraṇena, ariyamaggasseva uddisitvā niddiṭṭhattāti attho.
पञ्हपुच्छकवण्णना निट्ठिता।
Pañhapucchakavaṇṇanā niṭṭhitā.
सच्चविभङ्गवण्णना निट्ठिता।
Saccavibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / विभङ्गपाळि • Vibhaṅgapāḷi / ४. सच्चविभङ्गो • 4. Saccavibhaṅgo
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / सम्मोहविनोदनी-अट्ठकथा • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā
१. सुत्तन्तभाजनीयवण्णना • 1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
२. अभिधम्मभाजनीयवण्णना • 2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
३. पञ्हापुच्छकवण्णना • 3. Pañhāpucchakavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-मूलटीका • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ४. सच्चविभङ्गो • 4. Saccavibhaṅgo
