Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / విభఙ్గ-మూలటీకా • Vibhaṅga-mūlaṭīkā

    ౪. సచ్చవిభఙ్గో

    4. Saccavibhaṅgo

    ౧. సుత్తన్తభాజనీయం

    1. Suttantabhājanīyaṃ

    ఉద్దేసవణ్ణనా

    Uddesavaṇṇanā

    ౧౮౯. సాసనక్కమోతి అరియసచ్చాని వుచ్చన్తి అరియసచ్చదేసనా వా. సకలఞ్హి సాసనం భగవతో వచనం సచ్చవినిముత్తం నత్థీతి సచ్చేసు కమతి, సీలసమాధిపఞ్ఞాసఙ్ఖాతం వా సాసనం ఏతేసు కమతి, తస్మా కమతి ఏత్థాతి కమో, కిం కమతి? సాసనం, సాసనస్స కమో సాసనక్కమోతి సచ్చాని సాసనపవత్తిట్ఠానాని వుచ్చన్తి, తందేసనా చ తబ్బోహారేనాతి.

    189. Sāsanakkamoti ariyasaccāni vuccanti ariyasaccadesanā vā. Sakalañhi sāsanaṃ bhagavato vacanaṃ saccavinimuttaṃ natthīti saccesu kamati, sīlasamādhipaññāsaṅkhātaṃ vā sāsanaṃ etesu kamati, tasmā kamati etthāti kamo, kiṃ kamati? Sāsanaṃ, sāsanassa kamo sāsanakkamoti saccāni sāsanapavattiṭṭhānāni vuccanti, taṃdesanā ca tabbohārenāti.

    తథాతి తంసభావావ. అవితథాతి అముసాసభావా. అనఞ్ఞథాతి అఞ్ఞాకారరహితా. దుక్ఖదుక్ఖతాతంనిమిత్తతాహి అనిట్ఠతా పీళనట్ఠో, ద్విధాపి పరిదహనం, కిలేసదాహసమాయోగో వా సన్తాపట్ఠోతి అయమేతేసం విసేసో. పుగ్గలహింసనం వా పీళనం, అత్తనో ఏవ తిఖిణభావో సన్తాపనం సన్తాపోతి. ఏత్థ చ పీళనట్ఠో దుక్ఖస్స సరసేనేవ ఆవిభవనాకారో, ఇతరే యథాక్కమం సముదయమగ్గనిరోధదస్సనేహి ఆవిభవనాకారాతి అయం చతున్నమ్పి విసేసో. తత్రతత్రాభినన్దనవసేన బ్యాపేత్వా ఊహనం రాసికరణం దుక్ఖనిబ్బత్తనం ఆయూహనం, సముదయతో ఆగచ్ఛతీతి వా ఆయం, దుక్ఖం. తస్స ఊహనం పవత్తనం ఆయూహనం, సరసావిభావనాకారో ఏసో. నిదదాతి దుక్ఖన్తి నిదానం, ‘‘ఇదం తం దుక్ఖ’’న్తి సమ్పటిచ్ఛాపేన్తం వియ సముట్ఠాపేతీతి అత్థో. దుక్ఖదస్సనేన చాయం నిదానట్ఠో ఆవి భవతి. సంయోగపలిబోధట్ఠా నిరోధమగ్గదస్సనేహి, తే చ సంసారసంయోజనమగ్గనివారణాకారా దట్ఠబ్బా.

    Tathāti taṃsabhāvāva. Avitathāti amusāsabhāvā. Anaññathāti aññākārarahitā. Dukkhadukkhatātaṃnimittatāhi aniṭṭhatā pīḷanaṭṭho, dvidhāpi paridahanaṃ, kilesadāhasamāyogo vā santāpaṭṭhoti ayametesaṃ viseso. Puggalahiṃsanaṃ vā pīḷanaṃ, attano eva tikhiṇabhāvo santāpanaṃ santāpoti. Ettha ca pīḷanaṭṭho dukkhassa saraseneva āvibhavanākāro, itare yathākkamaṃ samudayamagganirodhadassanehi āvibhavanākārāti ayaṃ catunnampi viseso. Tatratatrābhinandanavasena byāpetvā ūhanaṃ rāsikaraṇaṃ dukkhanibbattanaṃ āyūhanaṃ, samudayato āgacchatīti vā āyaṃ, dukkhaṃ. Tassa ūhanaṃ pavattanaṃ āyūhanaṃ, sarasāvibhāvanākāro eso. Nidadāti dukkhanti nidānaṃ, ‘‘idaṃ taṃ dukkha’’nti sampaṭicchāpentaṃ viya samuṭṭhāpetīti attho. Dukkhadassanena cāyaṃ nidānaṭṭho āvi bhavati. Saṃyogapalibodhaṭṭhā nirodhamaggadassanehi, te ca saṃsārasaṃyojanamagganivāraṇākārā daṭṭhabbā.

    నిస్సరన్తి ఏత్థ సత్తా, సయమేవ వా నిస్సటం విసంయుత్తం సబ్బసఙ్ఖతేహి సబ్బుపధిపటినిస్సగ్గభావతోతి నిస్సరణం. అయమస్స సభావేన ఆవిభవనాకారో. వివేకాసఙ్ఖతామతట్ఠా సముదయమగ్గదుక్ఖదస్సనావిభవనాకారా, సముదయక్ఖయఅప్పచ్చయఅవినాసితా వా. సంసారతో నిగ్గమనం నియ్యానం. అయమస్స సరసేన పకాసనాకారో, ఇతరే సముదయనిరోధదుక్ఖదస్సనేహి. తత్థ పలిబోధుపచ్ఛేదవసేన నిబ్బానాధిగమోవ నిబ్బాననిమిత్తతా హేత్వట్ఠో. పఞ్ఞాపధానత్తా మగ్గస్స నిబ్బానదస్సనం, చతుసచ్చదస్సనం వా దస్సనట్ఠో. చతుసచ్చదస్సనే కిలేసదుక్ఖసన్తాపవూపసమనే చ ఆధిపచ్చం కరోన్తి మగ్గఙ్గధమ్మా సమ్పయుత్తధమ్మేసూతి సో మగ్గస్స అధిపతేయ్యట్ఠోతి. విసేసతో వా ఆరమ్మణాధిపతిభూతా మగ్గఙ్గధమ్మా హోన్తి ‘‘మగ్గాధిపతినో ధమ్మా’’తి వచనతోతి సో తేసం ఆకారో అధిపతేయ్యట్ఠో. ఏవమాది ఆహాతి సమ్బన్ధో. తత్థ అభిసమయట్ఠోతి అభిసమేతబ్బట్ఠో, అభిసమయస్స వా విసయభూతో అత్థో అభిసమయట్ఠో, అభిసమయస్సేవ వా పవత్తిఆకారో అభిసమయట్ఠో, సో చేత్థ అభిసమేతబ్బేన పీళనాదినా దస్సితోతి దట్ఠబ్బో.

    Nissaranti ettha sattā, sayameva vā nissaṭaṃ visaṃyuttaṃ sabbasaṅkhatehi sabbupadhipaṭinissaggabhāvatoti nissaraṇaṃ. Ayamassa sabhāvena āvibhavanākāro. Vivekāsaṅkhatāmataṭṭhā samudayamaggadukkhadassanāvibhavanākārā, samudayakkhayaappaccayaavināsitā vā. Saṃsārato niggamanaṃ niyyānaṃ. Ayamassa sarasena pakāsanākāro, itare samudayanirodhadukkhadassanehi. Tattha palibodhupacchedavasena nibbānādhigamova nibbānanimittatā hetvaṭṭho. Paññāpadhānattā maggassa nibbānadassanaṃ, catusaccadassanaṃ vā dassanaṭṭho. Catusaccadassane kilesadukkhasantāpavūpasamane ca ādhipaccaṃ karonti maggaṅgadhammā sampayuttadhammesūti so maggassa adhipateyyaṭṭhoti. Visesato vā ārammaṇādhipatibhūtā maggaṅgadhammā honti ‘‘maggādhipatino dhammā’’ti vacanatoti so tesaṃ ākāro adhipateyyaṭṭho. Evamādi āhāti sambandho. Tattha abhisamayaṭṭhoti abhisametabbaṭṭho, abhisamayassa vā visayabhūto attho abhisamayaṭṭho, abhisamayasseva vā pavattiākāro abhisamayaṭṭho, so cettha abhisametabbena pīḷanādinā dassitoti daṭṭhabbo.

    కుచ్ఛితం ఖం దుక్ఖం. ‘‘సమాగమో సమేత’’న్తిఆదీసు కేవలస్స ఆగమ-సద్దస్స ఏత-సద్దస్స చ పయోగే సంయోగత్థస్స అనుపలబ్భనతో సం-సద్దస్స చ పయోగే ఉపలబ్భనతో ‘‘సంయోగం దీపేతీ’’తి ఆహ, ఏవం ‘‘ఉప్పన్నం ఉదిత’’న్తి ఏత్థాపి. అయ-సద్దో గతిఅత్థసిద్ధో హేతు-సద్దో వియ కారణం దీపేతి అత్తనో ఫలనిప్ఫాదనేన అయతి పవత్తతి, ఏతి వా ఏతస్మా ఫలన్తి అయోతి, సంయోగే ఉప్పత్తికారణం సముదయోతి ఏత్థ విసుం పయుజ్జమానాపి ఉపసగ్గ-సద్దా సధాతుకం సంయోగత్థం ఉప్పాదత్థఞ్చ దీపేన్తి కిరియావిసేసకత్తాతి వేదితబ్బా.

    Kucchitaṃ khaṃ dukkhaṃ. ‘‘Samāgamo sameta’’ntiādīsu kevalassa āgama-saddassa eta-saddassa ca payoge saṃyogatthassa anupalabbhanato saṃ-saddassa ca payoge upalabbhanato ‘‘saṃyogaṃ dīpetī’’ti āha, evaṃ ‘‘uppannaṃ udita’’nti etthāpi. Aya-saddo gatiatthasiddho hetu-saddo viya kāraṇaṃ dīpeti attano phalanipphādanena ayati pavattati, eti vā etasmā phalanti ayoti, saṃyoge uppattikāraṇaṃ samudayoti ettha visuṃ payujjamānāpi upasagga-saddā sadhātukaṃ saṃyogatthaṃ uppādatthañca dīpenti kiriyāvisesakattāti veditabbā.

    అభావో ఏత్థ రోధస్సాతి నిరోధోతి ఏతేన నిబ్బానస్స దుక్ఖవివేకభావం దస్సేతి. సమధిగతే తస్మిం తదధిగమవతో పుగ్గలస్స రోధాభావో పవత్తిసఙ్ఖాతస్స రోధస్స పటిపక్ఖభూతాయ నివత్తియా అధిగతత్తాతి ఏతస్మిఞ్చత్థే అభావో ఏతస్మిం రోధస్సాతి నిరోధోఇచ్చేవ పదసమాసో. దుక్ఖాభావో పనేత్థ పుగ్గలస్స, న నిబ్బానస్సేవ. అనుప్పాదో ఏవ నిరోధో అనుప్పాదనిరోధో. ఆయతిభవాదీసు అప్పవత్తి, న పన భఙ్గోతి భఙ్గవాచకం నిరోధ-సద్దం నివత్తేత్వా అనుప్పాదవాచకం గణ్హాతి. ఏతస్మిం అత్థే కారణే ఫలోపచారం కత్వా నిరోధపచ్చయో నిరోధోతి వుత్తో. పటిపదా చ హోతి పుగ్గలస్స దుక్ఖనిరోధప్పత్తియా. నను సా ఏవ దుక్ఖనిరోధప్పత్తీతి తస్సా ఏవ సా పటిపదాతి న యుజ్జతీతి? న, పుగ్గలాధిగమస్స యేహి సో అధిగచ్ఛతి, తేసం కారణభూతధమ్మానఞ్చ పత్తిభావేన పటిపదాభావేన చ వుత్తత్తా. సచ్ఛికిరియాసచ్ఛికరణధమ్మానం అఞ్ఞత్తాభావేపి హి పుగ్గలసచ్ఛికిరియధమ్మభావేహి నానత్తం కత్వా నిద్దేసో కతో. అథ వా దుక్ఖనిరోధప్పత్తియా నిట్ఠానం ఫలన్తి తస్సా దుక్ఖనిరోధప్పత్తియా పటిపదతా దట్ఠబ్బా.

    Abhāvo ettha rodhassāti nirodhoti etena nibbānassa dukkhavivekabhāvaṃ dasseti. Samadhigate tasmiṃ tadadhigamavato puggalassa rodhābhāvo pavattisaṅkhātassa rodhassa paṭipakkhabhūtāya nivattiyā adhigatattāti etasmiñcatthe abhāvo etasmiṃ rodhassāti nirodhoicceva padasamāso. Dukkhābhāvo panettha puggalassa, na nibbānasseva. Anuppādo eva nirodho anuppādanirodho. Āyatibhavādīsu appavatti, na pana bhaṅgoti bhaṅgavācakaṃ nirodha-saddaṃ nivattetvā anuppādavācakaṃ gaṇhāti. Etasmiṃ atthe kāraṇe phalopacāraṃ katvā nirodhapaccayo nirodhoti vutto. Paṭipadā ca hoti puggalassa dukkhanirodhappattiyā. Nanu sā eva dukkhanirodhappattīti tassā eva sā paṭipadāti na yujjatīti? Na, puggalādhigamassa yehi so adhigacchati, tesaṃ kāraṇabhūtadhammānañca pattibhāvena paṭipadābhāvena ca vuttattā. Sacchikiriyāsacchikaraṇadhammānaṃ aññattābhāvepi hi puggalasacchikiriyadhammabhāvehi nānattaṃ katvā niddeso kato. Atha vā dukkhanirodhappattiyā niṭṭhānaṃ phalanti tassā dukkhanirodhappattiyā paṭipadatā daṭṭhabbā.

    బుద్ధాదయో అరియా పటివిజ్ఝన్తీతి ఏత్థ పటివిద్ధకాలే పవత్తం బుద్ధాదివోహారం ‘‘అగమా రాజగహం బుద్ధో’’తిఆదీసు (సు॰ ని॰ ౪౧౦) వియ పురిమకాలేపి ఆరోపేత్వా ‘‘బుద్ధాదయో’’తి వుత్తం. తే హి బుద్ధాదయో చతూహి మగ్గేహి పటివిజ్ఝన్తీతి. అరియపటివిజ్ఝితబ్బాని సచ్చాని అరియసచ్చానీతి చేత్థ పురిమపదే ఉత్తరపదలోపో దట్ఠబ్బో. అరియా ఇమన్తి పటివిజ్ఝితబ్బట్ఠేన ఏకత్తం ఉపనేత్వా ‘‘ఇమ’’న్తి వుత్తం. తస్మాతి తథాగతస్స అరియత్తా తస్స సచ్చానీతి అరియసచ్చానీతి వుచ్చన్తీతి అత్థో. తథాగతేన హి సయం అధిగతత్తా, తేనేవ పకాసితత్తా, తతో ఏవ చ అఞ్ఞేహి అధిగమనీయత్తా తాని తస్స హోన్తీతి. అరియభావసిద్ధితోపీతి ఏత్థ అరియసాధకాని సచ్చాని అరియసచ్చానీతి పుబ్బే వియ ఉత్తరపదలోపో దట్ఠబ్బో. అరియాని సచ్చానీతిపీతి ఏత్థ అవితథభావేన అరణీయత్తా అధిగన్తబ్బత్తా అరియాని, అరియవోహారో వా అయం అవిసంవాదకో అవితథరూపో దట్ఠబ్బో.

    Buddhādayo ariyā paṭivijjhantīti ettha paṭividdhakāle pavattaṃ buddhādivohāraṃ ‘‘agamā rājagahaṃ buddho’’tiādīsu (su. ni. 410) viya purimakālepi āropetvā ‘‘buddhādayo’’ti vuttaṃ. Te hi buddhādayo catūhi maggehi paṭivijjhantīti. Ariyapaṭivijjhitabbāni saccāni ariyasaccānīti cettha purimapade uttarapadalopo daṭṭhabbo. Ariyā imanti paṭivijjhitabbaṭṭhena ekattaṃ upanetvā ‘‘ima’’nti vuttaṃ. Tasmāti tathāgatassa ariyattā tassa saccānīti ariyasaccānīti vuccantīti attho. Tathāgatena hi sayaṃ adhigatattā, teneva pakāsitattā, tato eva ca aññehi adhigamanīyattā tāni tassa hontīti. Ariyabhāvasiddhitopīti ettha ariyasādhakāni saccāni ariyasaccānīti pubbe viya uttarapadalopo daṭṭhabbo. Ariyāni saccānītipīti ettha avitathabhāvena araṇīyattā adhigantabbattā ariyāni, ariyavohāro vā ayaṃ avisaṃvādako avitatharūpo daṭṭhabbo.

    బాధనలక్ఖణన్తి ఏత్థ దుక్ఖదుక్ఖతన్నిమిత్తభావో బాధనా, ఉదయబ్బయపీళితతా వా. భవాదీసు జాతిఆదివసేన చక్ఖురోగాదివసేన చ అనేకధా దుక్ఖస్స పవత్తనమేవ పుగ్గలస్స సన్తాపనం, తదస్స కిచ్చం రసో. పవత్తినివత్తీసు సంసారమోక్ఖేసు పవత్తి హుత్వా గయ్హతీతి పవత్తిపచ్చుపట్ఠానం. పభవతి ఏతస్మా దుక్ఖం పటిసన్ధియం నిబ్బత్తతి పురిమభవేన పచ్ఛిమభవో ఘటితో సంయుత్తో హుత్వా పవత్తతీతి పభవో. ‘‘ఏవమ్పి తణ్హానుసయే అనూహతే నిబ్బత్తతీ దుక్ఖమిదం పునప్పున’’న్తి (ధ॰ ప॰ ౩౩౮) ఏవం పునప్పునం ఉప్పాదనం అనుపచ్ఛేదకరణం. భవనిస్సరణనివారణం పలిబోధో. రాగక్ఖయాదిభావేన సబ్బదుక్ఖసన్తతా సన్తి. అచ్చుతిరసన్తి అచ్చుతిసమ్పత్తికం. చవనం వా కిచ్చన్తి తదభావం కిచ్చమివ వోహరిత్వా అచ్చుతికిచ్చన్తి అత్థో. అచవనఞ్చ సభావస్సాపరిచ్చజనం అవికారతా దట్ఠబ్బా. పఞ్చక్ఖన్ధనిమిత్తసుఞ్ఞతాయ అవిగ్గహం హుత్వా గయ్హతీతి అనిమిత్తపచ్చుపట్ఠానం. అనుసయుపచ్ఛేదనవసేన సంసారచారకతో నిగ్గమనూపాయభావో నియ్యానం. నిమిత్తతో పవత్తతో చ చిత్తస్స వుట్ఠానం హుత్వా గయ్హతీతి వుట్ఠానపచ్చుపట్ఠానం.

    Bādhanalakkhaṇanti ettha dukkhadukkhatannimittabhāvo bādhanā, udayabbayapīḷitatā vā. Bhavādīsu jātiādivasena cakkhurogādivasena ca anekadhā dukkhassa pavattanameva puggalassa santāpanaṃ, tadassa kiccaṃ raso. Pavattinivattīsu saṃsāramokkhesu pavatti hutvā gayhatīti pavattipaccupaṭṭhānaṃ. Pabhavati etasmā dukkhaṃ paṭisandhiyaṃ nibbattati purimabhavena pacchimabhavo ghaṭito saṃyutto hutvā pavattatīti pabhavo. ‘‘Evampi taṇhānusaye anūhate nibbattatī dukkhamidaṃ punappuna’’nti (dha. pa. 338) evaṃ punappunaṃ uppādanaṃ anupacchedakaraṇaṃ. Bhavanissaraṇanivāraṇaṃ palibodho. Rāgakkhayādibhāvena sabbadukkhasantatā santi. Accutirasanti accutisampattikaṃ. Cavanaṃ vā kiccanti tadabhāvaṃ kiccamiva voharitvā accutikiccanti attho. Acavanañca sabhāvassāpariccajanaṃ avikāratā daṭṭhabbā. Pañcakkhandhanimittasuññatāya aviggahaṃ hutvā gayhatīti animittapaccupaṭṭhānaṃ. Anusayupacchedanavasena saṃsāracārakato niggamanūpāyabhāvo niyyānaṃ. Nimittato pavattato ca cittassa vuṭṭhānaṃ hutvā gayhatīti vuṭṭhānapaccupaṭṭhānaṃ.

    అసువణ్ణాది సువణ్ణాది వియ దిస్సమానం మాయాతి వత్థుసబ్భావా తస్సా విపరీతతా వుత్తా. ఉదకం వియ దిస్సమానా పన మరీచి ఉపగతానం తుచ్ఛా హోతి, వత్థుమత్తమ్పి తస్సా న దిస్సతీతి విసంవాదికా వుత్తా. మరీచిమాయాఅత్తానం విపక్ఖో భావో తచ్ఛావిపరీతభూతభావో. అరియఞాణస్సాతి అవితథగాహకస్స ఞాణస్స, తేన పటివేధపచ్చవేక్ఖణాని గయ్హన్తి, తేసఞ్చ గోచరభావో పటివిజ్ఝితబ్బతాఆరమ్మణభావో చ దట్ఠబ్బో. అగ్గిలక్ఖణం ఉణ్హత్తం. తఞ్హి కత్థచి కట్ఠాదిఉపాదానభేదేపి విసంవాదకం విపరీతం అభూతం వా కదాచి న హోతి. ‘‘బ్యాధిధమ్మా జరాధమ్మా, అథో మరణధమ్మినో’’తి (అ॰ ని॰ ౩.౩౯; ౫.౫౭) ఏత్థ వుత్తా జాతిఆదికా లోకపకతి. మనుస్సానం ఉద్ధం దీఘతా, ఏకచ్చానం తిరచ్ఛానానం తిరియం దీఘతా, వుద్ధినిట్ఠం పత్తానం పున అవడ్ఢనం ఏవమాదికా చాతి వదన్తి. తచ్ఛావిపరీతభూతభావేసు పచ్ఛిమో తథతా, పఠమో అవితథతా, మజ్ఝిమో అనఞ్ఞథతాతి అయమేతేసం విసేసో.

    Asuvaṇṇādi suvaṇṇādi viya dissamānaṃ māyāti vatthusabbhāvā tassā viparītatā vuttā. Udakaṃ viya dissamānā pana marīci upagatānaṃ tucchā hoti, vatthumattampi tassā na dissatīti visaṃvādikā vuttā. Marīcimāyāattānaṃ vipakkho bhāvo tacchāviparītabhūtabhāvo. Ariyañāṇassāti avitathagāhakassa ñāṇassa, tena paṭivedhapaccavekkhaṇāni gayhanti, tesañca gocarabhāvo paṭivijjhitabbatāārammaṇabhāvo ca daṭṭhabbo. Aggilakkhaṇaṃ uṇhattaṃ. Tañhi katthaci kaṭṭhādiupādānabhedepi visaṃvādakaṃ viparītaṃ abhūtaṃ vā kadāci na hoti. ‘‘Byādhidhammā jarādhammā, atho maraṇadhammino’’ti (a. ni. 3.39; 5.57) ettha vuttā jātiādikā lokapakati. Manussānaṃ uddhaṃ dīghatā, ekaccānaṃ tiracchānānaṃ tiriyaṃ dīghatā, vuddhiniṭṭhaṃ pattānaṃ puna avaḍḍhanaṃ evamādikā cāti vadanti. Tacchāviparītabhūtabhāvesu pacchimo tathatā, paṭhamo avitathatā, majjhimo anaññathatāti ayametesaṃ viseso.

    దుక్ఖా అఞ్ఞం న బాధకన్తి కస్మా వుత్తం, నను తణ్హాపి జాతి వియ దుక్ఖనిమిత్తతాయ బాధికాతి? న, బాధకపభవభావేన విసుం గహితత్తా. జాతిఆదీనం వియ వా దుక్ఖస్స అధిట్ఠానభావో దుక్ఖదుక్ఖతా చ బాధకతా, న దుక్ఖస్స పభవకతాతి నత్థి తణ్హాయ పభవకభావేన గహితాయ బాధకత్తప్పసఙ్గో. తేనాహ ‘‘దుక్ఖా అఞ్ఞం న బాధక’’న్తి. బాధకత్తనియామేనాతి దుక్ఖం బాధకమేవ, దుక్ఖమేవ బాధకన్తి ఏవం ద్విధాపి బాధకత్తావధారణేనాతి అత్థో. తం వినా నాఞ్ఞతోతి సతిపి అవసేసకిలేసఅవసేసాకుసలసాసవకుసలమూలావసేససాసవకుసలధమ్మానం దుక్ఖహేతుభావే న తణ్హాయ వినా తేసం దుక్ఖహేతుభావో అత్థి, తేహి పన వినాపి తణ్హాయ దుక్ఖహేతుభావో అత్థి కుసలేహి వినా అకుసలేహి, రూపావచరాదీహి వినా కామావచరాదీహి చ తణ్హాయ దుక్ఖనిబ్బత్తకత్తా. తచ్ఛనియ్యానభావత్తాతి ద్విధాపి నియమేన తచ్ఛో నియ్యానభావో ఏతస్స, న మిచ్ఛామగ్గస్స వియ విపరీతతాయ, లోకియమగ్గస్స వియ వా అనేకన్తికతాయ అతచ్ఛోతి తచ్ఛనియ్యానభావో, మగ్గో. తస్స భావో తచ్ఛనియ్యానభావత్తం, తస్మా తచ్ఛనియ్యానభావత్తా. సబ్బత్థ ద్విధాపి నియమేన తచ్ఛావిపరీతభూతభావో వుత్తోతి ఆహ ‘‘ఇతి తచ్ఛావిపల్లాసా’’తిఆది.

    Dukkhā aññaṃ na bādhakanti kasmā vuttaṃ, nanu taṇhāpi jāti viya dukkhanimittatāya bādhikāti? Na, bādhakapabhavabhāvena visuṃ gahitattā. Jātiādīnaṃ viya vā dukkhassa adhiṭṭhānabhāvo dukkhadukkhatā ca bādhakatā, na dukkhassa pabhavakatāti natthi taṇhāya pabhavakabhāvena gahitāya bādhakattappasaṅgo. Tenāha ‘‘dukkhā aññaṃ na bādhaka’’nti. Bādhakattaniyāmenāti dukkhaṃ bādhakameva, dukkhameva bādhakanti evaṃ dvidhāpi bādhakattāvadhāraṇenāti attho. Taṃ vinā nāññatoti satipi avasesakilesaavasesākusalasāsavakusalamūlāvasesasāsavakusaladhammānaṃ dukkhahetubhāve na taṇhāya vinā tesaṃ dukkhahetubhāvo atthi, tehi pana vināpi taṇhāya dukkhahetubhāvo atthi kusalehi vinā akusalehi, rūpāvacarādīhi vinā kāmāvacarādīhi ca taṇhāya dukkhanibbattakattā. Tacchaniyyānabhāvattāti dvidhāpi niyamena taccho niyyānabhāvo etassa, na micchāmaggassa viya viparītatāya, lokiyamaggassa viya vā anekantikatāya atacchoti tacchaniyyānabhāvo, maggo. Tassa bhāvo tacchaniyyānabhāvattaṃ, tasmā tacchaniyyānabhāvattā. Sabbattha dvidhāpi niyamena tacchāviparītabhūtabhāvo vuttoti āha ‘‘iti tacchāvipallāsā’’tiādi.

    సచ్చ-సద్దస్స సమ్భవన్తానం అత్థానం ఉద్ధరణం, సమ్భవన్తే వా అత్థే వత్వా అధిప్పేతత్థస్స ఉద్ధరణం అత్థుద్ధారో. విరతిసచ్చేతి ముసావాదవిరతియం. న హి అఞ్ఞవిరతీసు సచ్చ-సద్దో నిరుళ్హోతి. ‘‘ఇదమేవ సచ్చం, మోఘమఞ్ఞ’’న్తి గహితా దిట్ఠి దిట్ఠిసచ్చం. ‘‘అమోసధమ్మం నిబ్బానం , తదరియా సచ్చతో విదూ’’తి (సు॰ ని॰ ౭౬౩) అమోసధమ్మత్తా నిబ్బానం పరమత్థసచ్చం వుత్తం. తస్స పన తంసమ్పాపకస్స చ మగ్గస్స పజాననా పటివేధో అవివాదకారణన్తి ద్వయమ్పి ‘‘ఏకఞ్హి సచ్చం న దుతియమత్థి, యస్మిం పజా నో వివదే పజాన’’న్తి (సు॰ ని॰ ౮౯౦; మహాని॰ ౧౧౯) మిస్సా గాథాయ సచ్చన్తి వుత్తం.

    Sacca-saddassa sambhavantānaṃ atthānaṃ uddharaṇaṃ, sambhavante vā atthe vatvā adhippetatthassa uddharaṇaṃ atthuddhāro. Viratisacceti musāvādaviratiyaṃ. Na hi aññaviratīsu sacca-saddo niruḷhoti. ‘‘Idameva saccaṃ, moghamañña’’nti gahitā diṭṭhi diṭṭhisaccaṃ. ‘‘Amosadhammaṃ nibbānaṃ , tadariyā saccato vidū’’ti (su. ni. 763) amosadhammattā nibbānaṃ paramatthasaccaṃ vuttaṃ. Tassa pana taṃsampāpakassa ca maggassa pajānanā paṭivedho avivādakāraṇanti dvayampi ‘‘ekañhi saccaṃ na dutiyamatthi, yasmiṃ pajā no vivade pajāna’’nti (su. ni. 890; mahāni. 119) missā gāthāya saccanti vuttaṃ.

    నేతం దుక్ఖం అరియసచ్చన్తి ఆగచ్ఛేయ్య, నేతం ఠానం విజ్జతీతి ఏతేన జాతిఆదీనం దుక్ఖఅరియసచ్చభావే అవిపరీతతం దస్సేతి, అఞ్ఞం దుక్ఖం అరియసచ్చన్తి ఆగచ్ఛేయ్య, నేతం ఠానం విజ్జతీతి ఇమినా దుక్ఖఅరియసచ్చభావస్స జాతిఆదీసు నియతతం. సచేపి కథఞ్చి కోచి ఏవంచిత్తో ఆగచ్ఛేయ్య, పఞ్ఞాపనే పన సహధమ్మేన పఞ్ఞాపనే అత్తనో వాదస్స చ పఞ్ఞాపనే సమత్థో నత్థీతి దస్సేతుం ‘‘అహమేతం…పే॰… పఞ్ఞాపేస్సామీతి ఆగచ్ఛేయ్య, నేతం ఠానం విజ్జతీ’’తి వుత్తం. జాతిఆదీనం అనఞ్ఞథతా అఞ్ఞస్స చ తథాభూతస్స అభావోయేవేత్థ ఠానాభావో. సచేపి కోచి ఆగచ్ఛేయ్య, ఆగచ్ఛతు, ఠానం పన నత్థీతి అయమేత్థ సుత్తత్థో. ఏస నయో దుతియసుత్తేపి. తత్థ పన సమ్పత్తతా పచ్చక్ఖతా చ పఠమతా, తంనిమిత్తతా దుతియతా, తదుపసమతా తతియతా, తంసమ్పాపకతా చతుత్థతాతి దట్ఠబ్బా.

    Netaṃ dukkhaṃ ariyasaccanti āgaccheyya, netaṃ ṭhānaṃ vijjatīti etena jātiādīnaṃ dukkhaariyasaccabhāve aviparītataṃ dasseti, aññaṃ dukkhaṃ ariyasaccanti āgaccheyya, netaṃ ṭhānaṃ vijjatīti iminā dukkhaariyasaccabhāvassa jātiādīsu niyatataṃ. Sacepi kathañci koci evaṃcitto āgaccheyya, paññāpane pana sahadhammena paññāpane attano vādassa ca paññāpane samattho natthīti dassetuṃ ‘‘ahametaṃ…pe… paññāpessāmīti āgaccheyya, netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti vuttaṃ. Jātiādīnaṃ anaññathatā aññassa ca tathābhūtassa abhāvoyevettha ṭhānābhāvo. Sacepi koci āgaccheyya, āgacchatu, ṭhānaṃ pana natthīti ayamettha suttattho. Esa nayo dutiyasuttepi. Tattha pana sampattatā paccakkhatā ca paṭhamatā, taṃnimittatā dutiyatā, tadupasamatā tatiyatā, taṃsampāpakatā catutthatāti daṭṭhabbā.

    నిబ్బుతికామేన పరిజాననాదీహి అఞ్ఞం కిఞ్చి కిచ్చం కాతబ్బం నత్థి, ధమ్మఞాణకిచ్చం వా ఇతో అఞ్ఞం నత్థి, పరిఞ్ఞేయ్యాదీని చ ఏతప్పరమానేవాతి చత్తారేవ వుత్తాని. తణ్హాయ ఆదీనవదస్సావీనం వసేన ‘‘తణ్హావత్థుఆదీనం ఏతంపరమతాయా’’తి వుత్తం. తథా ఆలయే పఞ్చకామగుణసఙ్ఖాతే, సకలవత్థుకామసఙ్ఖాతే, భవత్తయసఙ్ఖాతే వా దుక్ఖే దోసదస్సావీనం వసేన ‘‘ఆలయాదీనం ఏతంపరమతాయా’’తి వుత్తం.

    Nibbutikāmena parijānanādīhi aññaṃ kiñci kiccaṃ kātabbaṃ natthi, dhammañāṇakiccaṃ vā ito aññaṃ natthi, pariññeyyādīni ca etapparamānevāti cattāreva vuttāni. Taṇhāya ādīnavadassāvīnaṃ vasena ‘‘taṇhāvatthuādīnaṃ etaṃparamatāyā’’ti vuttaṃ. Tathā ālaye pañcakāmaguṇasaṅkhāte, sakalavatthukāmasaṅkhāte, bhavattayasaṅkhāte vā dukkhe dosadassāvīnaṃ vasena ‘‘ālayādīnaṃ etaṃparamatāyā’’ti vuttaṃ.

    సహేతుకేన దుక్ఖేనాతి ఏతేన దుక్ఖస్స అబ్బోచ్ఛిన్నతాదస్సనేన అతిసంవేగవత్థుతం దస్సేతి.

    Sahetukena dukkhenāti etena dukkhassa abbocchinnatādassanena atisaṃvegavatthutaṃ dasseti.

    న పటివేధఞాణం వియ సకిదేవ బుజ్ఝతి, అథ ఖో అను అను బుజ్ఝనతో అనుబోధో, అనుస్సవాకారపరివితక్కదిట్ఠినిజ్ఝానక్ఖన్తిఅనుగతో వా బోధో అనుబోధో. న హి సో పచ్చక్ఖతో బుజ్ఝతి, అనుస్సవాదివసేన పన కప్పేత్వా గణ్హాతీతి. కిచ్చతోతి పరిజాననాదితో. తంకిచ్చకరణేనేవ హి తాని తస్స పాకటాని. వివట్టానుపస్సనాయ హి సఙ్ఖారేహి పతిలీయమానమానసస్స ఉప్పజ్జమానం మగ్గఞాణం విసఙ్ఖారం దుక్ఖనిస్సరణం ఆరమ్మణం కత్వా దుక్ఖం పరిచ్ఛిన్దతి, దుక్ఖగతఞ్చ తణ్హం పజహతి, నిరోధఞ్చ ఫుసతి ఆదిచ్చో వియ పభాయ, సమ్మాసఙ్కప్పాదీహి సహ ఉప్పన్నం తం మగ్గం భావేతి, న చ సఙ్ఖారే అముఞ్చిత్వా పవత్తమానేన ఞాణేన ఏతం సబ్బం సక్కా కాతుం నిమిత్తపవత్తేహి అవుట్ఠితత్తా, తస్మా ఏతాని కిచ్చాని కరోన్తం తం ఞాణం దుక్ఖాదీని విభావేతి తత్థ సమ్మోహనివత్తనేనాతి ‘‘చత్తారిపి సచ్చాని పస్సతీ’’తి వుత్తం.

    Na paṭivedhañāṇaṃ viya sakideva bujjhati, atha kho anu anu bujjhanato anubodho, anussavākāraparivitakkadiṭṭhinijjhānakkhantianugato vā bodho anubodho. Na hi so paccakkhato bujjhati, anussavādivasena pana kappetvā gaṇhātīti. Kiccatoti parijānanādito. Taṃkiccakaraṇeneva hi tāni tassa pākaṭāni. Vivaṭṭānupassanāya hi saṅkhārehi patilīyamānamānasassa uppajjamānaṃ maggañāṇaṃ visaṅkhāraṃ dukkhanissaraṇaṃ ārammaṇaṃ katvā dukkhaṃ paricchindati, dukkhagatañca taṇhaṃ pajahati, nirodhañca phusati ādicco viya pabhāya, sammāsaṅkappādīhi saha uppannaṃ taṃ maggaṃ bhāveti, na ca saṅkhāre amuñcitvā pavattamānena ñāṇena etaṃ sabbaṃ sakkā kātuṃ nimittapavattehi avuṭṭhitattā, tasmā etāni kiccāni karontaṃ taṃ ñāṇaṃ dukkhādīni vibhāveti tattha sammohanivattanenāti ‘‘cattāripi saccāni passatī’’ti vuttaṃ.

    దుక్ఖసముదయమ్పి సో పస్సతీతి కాలన్తరదస్సనం సన్ధాయ వుత్తన్తి చే? న, ‘‘యో ను ఖో, ఆవుసో, దుక్ఖం పస్సతి, దుక్ఖసముదయమ్పి సో పస్సతీ’’తిఆదినా (సం॰ ని॰ ౫.౧౧౦౦) ఏకదస్సినో అఞ్ఞత్తయదస్సితావిచారణాయ తస్సా సాధనత్థం గవంపతిత్థేరేన ఇమస్స సుత్తస్స ఆహరితత్తా పచ్చేకఞ్చ సచ్చేసు దిస్సమానేసు అఞ్ఞత్తయదస్సనస్స యోజితత్తా. అఞ్ఞథా అనుపుబ్బాభిసమయే పురిమదిట్ఠస్స పచ్ఛా అదస్సనతో సముదయాదిదస్సినో దుక్ఖాదిదస్సనతా న యోజేతబ్బా సియాతి. సుద్ధసఙ్ఖారపుఞ్జమత్తదస్సనతో సక్కాయదిట్ఠిపరియుట్ఠానం నివారేతి. ‘‘లోకసముదయం ఖో, కచ్చాన, యథాభూతం సమ్మప్పఞ్ఞాయ పస్సతో యా లోకే నత్థితా, సా న హోతీ’’తి వచనతో సముదయదస్సనం హేతుఫలప్పబన్ధావిచ్ఛేదదస్సనవసేన ఉచ్ఛేదదిట్ఠిపరియుట్ఠానం నివత్తేతి. ‘‘లోకనిరోధం ఖో…పే॰… పస్సతో యా లోకే అత్థితా, సా న హోతీ’’తి (సం॰ ని॰ ౨.౧౫) వచనతో నిరోధదస్సనం హేతునిరోధా ఫలనిరోధదస్సనవసేన సస్సతదిట్ఠిపరియుట్ఠానం నివారేతి. అత్తకారస్స పచ్చక్ఖదస్సనతో మగ్గదస్సనేన ‘‘నత్థి అత్తకారే, నత్థి పరకారే, నత్థి పురిసకారే’’తిఆదికం (దీ॰ ని॰ ౧.౧౬౮) అకిరియదిట్ఠిపరియుట్ఠానం పజహతి. ‘‘నత్థి హేతు, నత్థి పచ్చయో సత్తానం సంకిలేసాయ, అహేతూ అప్పచ్చయా సత్తా సంకిలిస్సన్తి. నత్థి హేతు…పే॰… విసుద్ధియా, అహేతూ అప్పచ్చయా సత్తా విసుజ్ఝన్తీ’’తిఆదికా అహేతుకదిట్ఠి చ ఇధ అకిరియదిట్ఠిగ్గహణేన గహితాతి దట్ఠబ్బా. సాపి హి విసుద్ధిమగ్గదస్సనేన పహీయతీతి.

    Dukkhasamudayampi so passatīti kālantaradassanaṃ sandhāya vuttanti ce? Na, ‘‘yo nu kho, āvuso, dukkhaṃ passati, dukkhasamudayampi so passatī’’tiādinā (saṃ. ni. 5.1100) ekadassino aññattayadassitāvicāraṇāya tassā sādhanatthaṃ gavaṃpatittherena imassa suttassa āharitattā paccekañca saccesu dissamānesu aññattayadassanassa yojitattā. Aññathā anupubbābhisamaye purimadiṭṭhassa pacchā adassanato samudayādidassino dukkhādidassanatā na yojetabbā siyāti. Suddhasaṅkhārapuñjamattadassanato sakkāyadiṭṭhipariyuṭṭhānaṃ nivāreti. ‘‘Lokasamudayaṃ kho, kaccāna, yathābhūtaṃ sammappaññāya passato yā loke natthitā, sā na hotī’’ti vacanato samudayadassanaṃ hetuphalappabandhāvicchedadassanavasena ucchedadiṭṭhipariyuṭṭhānaṃ nivatteti. ‘‘Lokanirodhaṃ kho…pe… passato yā loke atthitā, sā na hotī’’ti (saṃ. ni. 2.15) vacanato nirodhadassanaṃ hetunirodhā phalanirodhadassanavasena sassatadiṭṭhipariyuṭṭhānaṃ nivāreti. Attakārassa paccakkhadassanato maggadassanena ‘‘natthi attakāre, natthi parakāre, natthi purisakāre’’tiādikaṃ (dī. ni. 1.168) akiriyadiṭṭhipariyuṭṭhānaṃ pajahati. ‘‘Natthi hetu, natthi paccayo sattānaṃ saṃkilesāya, ahetū appaccayā sattā saṃkilissanti. Natthi hetu…pe… visuddhiyā, ahetū appaccayā sattā visujjhantī’’tiādikā ahetukadiṭṭhi ca idha akiriyadiṭṭhiggahaṇena gahitāti daṭṭhabbā. Sāpi hi visuddhimaggadassanena pahīyatīti.

    దుక్ఖఞాణం సముదయఫలస్స దుక్ఖస్స అధువాదిభావం పస్సతీతి ఫలే విప్పటిపత్తిం నివత్తేతి. ‘‘ఇస్సరో లోకం పవత్తేతి నివత్తేతి చా’’తి ఇస్సరకారణినో వదన్తి, పధానతో ఆవి భవతి, తత్థేవ చ పతిలీయతీతి పధానకారణినో. ‘‘కాలవసేనేవ పవత్తతి నివత్తతి చా’’తి కాలవాదినో. ‘‘సభావేనేవ సమ్భోతి విభోతి చా’’తి సభావవాదినో. ఆది-సద్దేన అణూహి లోకో పవత్తతి, సబ్బం పుబ్బేకతహేతూతి ఏవమాది అకారణపరిగ్గహో దట్ఠబ్బో. రాముదకాళారాదీనం వియ అరూపలోకే, నిగణ్ఠాదీనం వియ లోకథుపికాయ అపవగ్గో మోక్ఖోతి గహణం . ఆది-సద్దేన పధానస్స అప్పవత్తి, గుణవియుత్తస్స అత్తనో సకత్తని అవట్ఠానం, బ్రహ్మునా సలోకతా, దిట్ఠధమ్మనిబ్బానవాదాతి ఏవమాదిగ్గహణఞ్చ దట్ఠబ్బం. ఏత్థ గుణవియుత్తస్సాతి బుద్ధిసుఖదుక్ఖఇచ్ఛాదోసపయత్తధమ్మాధమ్మసఙ్ఖారేహి నవహి అత్తగుణేహి విప్పయుత్తస్సాతి కణాదభక్ఖవాదో. ఇన్ద్రియతప్పనపుత్తముఖదస్సనాదీహి వినా అపవగ్గో నత్థీతి గహేత్వా తథాపవత్తనం కామసుఖల్లికానుయోగో.

    Dukkhañāṇaṃ samudayaphalassa dukkhassa adhuvādibhāvaṃ passatīti phale vippaṭipattiṃ nivatteti. ‘‘Issaro lokaṃ pavatteti nivatteti cā’’ti issarakāraṇino vadanti, padhānato āvi bhavati, tattheva ca patilīyatīti padhānakāraṇino. ‘‘Kālavaseneva pavattati nivattati cā’’ti kālavādino. ‘‘Sabhāveneva sambhoti vibhoti cā’’ti sabhāvavādino. Ādi-saddena aṇūhi loko pavattati, sabbaṃ pubbekatahetūti evamādi akāraṇapariggaho daṭṭhabbo. Rāmudakāḷārādīnaṃ viya arūpaloke, nigaṇṭhādīnaṃ viya lokathupikāya apavaggo mokkhoti gahaṇaṃ . Ādi-saddena padhānassa appavatti, guṇaviyuttassa attano sakattani avaṭṭhānaṃ, brahmunā salokatā, diṭṭhadhammanibbānavādāti evamādiggahaṇañca daṭṭhabbaṃ. Ettha guṇaviyuttassāti buddhisukhadukkhaicchādosapayattadhammādhammasaṅkhārehi navahi attaguṇehi vippayuttassāti kaṇādabhakkhavādo. Indriyatappanaputtamukhadassanādīhi vinā apavaggo natthīti gahetvā tathāpavattanaṃ kāmasukhallikānuyogo.

    అజ్ఝత్తికబాహిరేసు ద్వాదససు ఆయతనేసు కామభవవిభవతణ్హావసేన ద్వాదస తికా ఛత్తింస తణ్హావిచరితాని. ఖుద్దకవత్థువిభఙ్గే వా ఆగతనయేన కాలవిభాగం అనామసిత్వా వుత్తాని. వీమంసిద్ధిపాదాదయో బోధిపక్ఖియా కిచ్చనానత్తేన వుత్తా, అత్థతో ఏకత్తా సమ్మాదిట్ఠిముఖేన తత్థ అన్తోగధా. తయో నేక్ఖమ్మవితక్కాదయోతి లోకియక్ఖణే అలోభమేత్తాకరుణాసమ్పయోగవసేన భిన్నా మగ్గక్ఖణే లోభబ్యాపాదవిహింసాసముచ్ఛేదవసేన తయోతి ఏకోపి వుత్తో. ఏస నయో సమ్మావాచాదీసు. అప్పిచ్ఛతాసన్తుట్ఠితానం పన భావే సమ్మాఆజీవసమ్భవతో తేన తేసం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. భవన్తరేపి జీవితహేతుపి అరియేహి అవీతిక్కమనీయత్తా అరియకన్తానం సమ్మావాచాదిసీలానం గహణేన యేన సద్ధాహత్థేన తాని పరిగ్గహేతబ్బాని, సో సద్ధాహత్థో గహితోయేవ హోతీతి తతో అనఞ్ఞాని సద్ధిన్ద్రియసద్ధాబలాని తత్థ అన్తోగధాని హోన్తి. తేసం అత్థితాయాతి సద్ధిన్ద్రియసద్ధాబలఛన్దిద్ధిపాదానం అత్థితాయ సీలస్స అత్థిభావతో తివిధేనపి సీలేన తే తయోపి గహితాతి తత్థ అన్తోగధా. చిత్తసమాధీతి చిత్తిద్ధిపాదం వదతి. ‘‘చిత్తం పఞ్ఞఞ్చ భావయ’’న్తి (సం॰ ని॰ ౧.౨౩, ౧౯౨) హి చిత్తముఖేన సమాధి వుత్తోతి సమాధిముఖేన చిత్తమ్పి వత్తబ్బతం అరహతి. చిత్తిద్ధిపాదభావనాయ పన సమాధిపి అధిమత్తో హోతీతి వీమంసిద్ధిపాదాదివచనం వియ చిత్తిద్ధిపాదవచనం అవత్వా ఇధ ‘‘చిత్తసమాధీ’’తి వుత్తం. ‘‘పీతిమనస్స కాయో పస్సమ్భతి, పస్సద్ధకాయో సుఖం వేదేతి, సుఖినో చిత్తం సమాధియతీ’’తి (దీ॰ ని॰ ౩.౩౫౯; సం॰ ని॰ ౫.౩౭౬; అ॰ ని॰ ౩.౯౬; ౧౧.౧౨) వచనతో సమాధిఉపకారా పీతిపస్సద్ధియో, తస్మా సమాధిగ్గహణేన గహితా, ఉపేక్ఖా పన సమాధిఉపకారకతో తంసదిసకిచ్చతో చ, తస్మా సమ్మాసమాధివసేన ఏతేసం అన్తోగధతా దట్ఠబ్బా.

    Ajjhattikabāhiresu dvādasasu āyatanesu kāmabhavavibhavataṇhāvasena dvādasa tikā chattiṃsa taṇhāvicaritāni. Khuddakavatthuvibhaṅge vā āgatanayena kālavibhāgaṃ anāmasitvā vuttāni. Vīmaṃsiddhipādādayo bodhipakkhiyā kiccanānattena vuttā, atthato ekattā sammādiṭṭhimukhena tattha antogadhā. Tayo nekkhammavitakkādayoti lokiyakkhaṇe alobhamettākaruṇāsampayogavasena bhinnā maggakkhaṇe lobhabyāpādavihiṃsāsamucchedavasena tayoti ekopi vutto. Esa nayo sammāvācādīsu. Appicchatāsantuṭṭhitānaṃ pana bhāve sammāājīvasambhavato tena tesaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Bhavantarepi jīvitahetupi ariyehi avītikkamanīyattā ariyakantānaṃ sammāvācādisīlānaṃ gahaṇena yena saddhāhatthena tāni pariggahetabbāni, so saddhāhattho gahitoyeva hotīti tato anaññāni saddhindriyasaddhābalāni tattha antogadhāni honti. Tesaṃ atthitāyāti saddhindriyasaddhābalachandiddhipādānaṃ atthitāya sīlassa atthibhāvato tividhenapi sīlena te tayopi gahitāti tattha antogadhā. Cittasamādhīti cittiddhipādaṃ vadati. ‘‘Cittaṃ paññañca bhāvaya’’nti (saṃ. ni. 1.23, 192) hi cittamukhena samādhi vuttoti samādhimukhena cittampi vattabbataṃ arahati. Cittiddhipādabhāvanāya pana samādhipi adhimatto hotīti vīmaṃsiddhipādādivacanaṃ viya cittiddhipādavacanaṃ avatvā idha ‘‘cittasamādhī’’ti vuttaṃ. ‘‘Pītimanassa kāyo passambhati, passaddhakāyo sukhaṃ vedeti, sukhino cittaṃ samādhiyatī’’ti (dī. ni. 3.359; saṃ. ni. 5.376; a. ni. 3.96; 11.12) vacanato samādhiupakārā pītipassaddhiyo, tasmā samādhiggahaṇena gahitā, upekkhā pana samādhiupakārakato taṃsadisakiccato ca, tasmā sammāsamādhivasena etesaṃ antogadhatā daṭṭhabbā.

    భారో వియ విఘాతకత్తా. దుబ్భిక్ఖమివ బాధకత్తా. ‘‘నిబ్బానపరమం సుఖ’’న్తి (మ॰ ని॰ ౨.౨౧౫, ౨౧౭; ధ॰ ప॰ ౨౦౩, ౨౦౪) సుఖభావతో సుభిక్ఖమివ. అనిట్ఠభావతో సాసఙ్కసప్పటిభయతో చ దుక్ఖం వేరీవిసరుక్ఖభయఓరిమతీరూపమం.

    Bhāro viya vighātakattā. Dubbhikkhamiva bādhakattā. ‘‘Nibbānaparamaṃ sukha’’nti (ma. ni. 2.215, 217; dha. pa. 203, 204) sukhabhāvato subhikkhamiva. Aniṭṭhabhāvato sāsaṅkasappaṭibhayato ca dukkhaṃ verīvisarukkhabhayaorimatīrūpamaṃ.

    తథత్థేనాతి తథసభావేన, పరిఞ్ఞేయ్యభావేనాతి అత్థో. ఏతేన అరియసచ్చద్వయం సియా దుక్ఖం, న అరియసచ్చం, సియా అరియసచ్చం, న దుక్ఖన్తి ఇమమత్థం దస్సేతి. అరియసచ్చ-సద్దపరా హి దుక్ఖాదిసద్దా పరిఞ్ఞేయ్యాదిభావం వదన్తి. తేనేవ అరియసచ్చ-సద్దానపేక్ఖం దుక్ఖ-సద్దం సన్ధాయ మగ్గసమ్పయుత్తసామఞ్ఞఫలధమ్మానం ఆదిపదసఙ్గహో వుత్తో, తదపేక్ఖం సన్ధాయ చతుత్థపదసఙ్గహో. సముదయాదీసు అవసేసకిలేసాదయో సముదయో, న అరియసచ్చం, సఙ్ఖారనిరోధో నిరోధసమాపత్తి చ నిరోధో, న అరియసచ్చం, అరియమగ్గతో అఞ్ఞాని మగ్గఙ్గాని మగ్గో, న అరియసచ్చన్తి ఇమినా నయేన యోజనా కాతబ్బా. దుక్ఖం వేదనీయమ్పి సన్తం వేదకరహితం, కేవలం పన తస్మిం అత్తనో పచ్చయేహి పవత్తమానే దుక్ఖం వేదేతీతి వోహారమత్తం హోతి. ఏవం ఇతరేసుపి.

    Tathatthenāti tathasabhāvena, pariññeyyabhāvenāti attho. Etena ariyasaccadvayaṃ siyā dukkhaṃ, na ariyasaccaṃ, siyā ariyasaccaṃ, na dukkhanti imamatthaṃ dasseti. Ariyasacca-saddaparā hi dukkhādisaddā pariññeyyādibhāvaṃ vadanti. Teneva ariyasacca-saddānapekkhaṃ dukkha-saddaṃ sandhāya maggasampayuttasāmaññaphaladhammānaṃ ādipadasaṅgaho vutto, tadapekkhaṃ sandhāya catutthapadasaṅgaho. Samudayādīsu avasesakilesādayo samudayo, na ariyasaccaṃ, saṅkhāranirodho nirodhasamāpatti ca nirodho, na ariyasaccaṃ, ariyamaggato aññāni maggaṅgāni maggo, na ariyasaccanti iminā nayena yojanā kātabbā. Dukkhaṃ vedanīyampi santaṃ vedakarahitaṃ, kevalaṃ pana tasmiṃ attano paccayehi pavattamāne dukkhaṃ vedetīti vohāramattaṃ hoti. Evaṃ itaresupi.

    కిరియావ విజ్జతీతి సముదయమేవ వదతి, తస్స వా దుక్ఖపచ్చయభావం. మగ్గో అత్థీతి వత్తబ్బే ‘‘మగ్గమత్థీ’’తి ఓకారస్స అభావో కతోతి దట్ఠబ్బో. గమకోతి గన్తా. సాసవతా అసుభతాతి కత్వా నిరోధమగ్గా సుభా ఏవ. దుక్ఖాదీనం పరియాయేన సముదయాదిభావో చ అత్థి, న పన నిరోధభావో, నిరోధస్స వా దుక్ఖాదిభావోతి న అఞ్ఞమఞ్ఞసమఙ్గితాతి ఆహ ‘‘నిరోధసుఞ్ఞాని వా’’తిఆది. సముదయే దుక్ఖస్సాభావతోతి పోనోబ్భవికాయ తణ్హాయ పునబ్భవస్స అభావతో. యథా వా పకతివాదీనం వికారావిభావతో పుబ్బే పటిప్పలీనా చ పకతిభావేనేవ తిట్ఠన్తి, న ఏవం సముదయసమ్పయుత్తమ్పి దుక్ఖం సముదయభావేన తిట్ఠతీతి ఆహ ‘‘సముదయే దుక్ఖస్సాభావతో’’తి. యథా అవిభత్తేహి వికారేహి మహన్తా విసేసిన్ద్రియభూతవిసేసేహి పకతిభావేనేవ ఠితేహి పకతి సగబ్భా పకతివాదీనం, ఏవం న ఫలేన సగబ్భో హేతూతి అత్థో. దుక్ఖసముదయానం నిరోధమగ్గానఞ్చ అసమవాయాతి ఏతం వివరన్తో ఆహ ‘‘న హేతుసమవేతం హేతుఫల’’న్తిఆది. తత్థ ఇధ తన్తూసు పటో, కపాలేసు ఘటో, బిరణేసు కటో, ద్వీసు అణూసు ద్విఅణుకన్తిఆదినా ఇధ బుద్ధివోహారజనకో అవిసుం సిద్ధానం సమ్బన్ధో సమవాయో, తేన సమవాయేన కారణేసు ద్వీసు అణూసు ద్విఅణుకం ఫలం సమవేతం ఏకీభూతమివ సమ్బన్ధం, తీసు అణూసు తిఅణుకన్తి ఏవం మహాపథవిమహాఉదకమహాఅగ్గిమహావాతక్ఖన్ధపరియన్తం ఫలం అత్తనో కారణేసు సమవేతన్తి సమవాయవాదినో వదన్తి. ఏవం పన వదన్తేహి అపరిమాణేసు కారణేసు మహాపరిమాణం ఏకం ఫలం సమవేతం అత్తనో అన్తోగధేహి కారణేహి సగబ్భం అసుఞ్ఞన్తి వుత్తం హోతి, ఏవమిధ సమవాయాభావా ఫలే హేతు నత్థీతి హేతుసుఞ్ఞం ఫలన్తి అత్థో.

    Kiriyāva vijjatīti samudayameva vadati, tassa vā dukkhapaccayabhāvaṃ. Maggo atthīti vattabbe ‘‘maggamatthī’’ti okārassa abhāvo katoti daṭṭhabbo. Gamakoti gantā. Sāsavatā asubhatāti katvā nirodhamaggā subhā eva. Dukkhādīnaṃ pariyāyena samudayādibhāvo ca atthi, na pana nirodhabhāvo, nirodhassa vā dukkhādibhāvoti na aññamaññasamaṅgitāti āha ‘‘nirodhasuññāni vā’’tiādi. Samudaye dukkhassābhāvatoti ponobbhavikāya taṇhāya punabbhavassa abhāvato. Yathā vā pakativādīnaṃ vikārāvibhāvato pubbe paṭippalīnā ca pakatibhāveneva tiṭṭhanti, na evaṃ samudayasampayuttampi dukkhaṃ samudayabhāvena tiṭṭhatīti āha ‘‘samudaye dukkhassābhāvato’’ti. Yathā avibhattehi vikārehi mahantā visesindriyabhūtavisesehi pakatibhāveneva ṭhitehi pakati sagabbhā pakativādīnaṃ, evaṃ na phalena sagabbho hetūti attho. Dukkhasamudayānaṃ nirodhamaggānañca asamavāyāti etaṃ vivaranto āha ‘‘na hetusamavetaṃ hetuphala’’ntiādi. Tattha idha tantūsu paṭo, kapālesu ghaṭo, biraṇesu kaṭo, dvīsu aṇūsu dviaṇukantiādinā idha buddhivohārajanako avisuṃ siddhānaṃ sambandho samavāyo, tena samavāyena kāraṇesu dvīsu aṇūsu dviaṇukaṃ phalaṃ samavetaṃ ekībhūtamiva sambandhaṃ, tīsu aṇūsu tiaṇukanti evaṃ mahāpathavimahāudakamahāaggimahāvātakkhandhapariyantaṃ phalaṃ attano kāraṇesu samavetanti samavāyavādino vadanti. Evaṃ pana vadantehi aparimāṇesu kāraṇesu mahāparimāṇaṃ ekaṃ phalaṃ samavetaṃ attano antogadhehi kāraṇehi sagabbhaṃ asuññanti vuttaṃ hoti, evamidha samavāyābhāvā phale hetu natthīti hetusuññaṃ phalanti attho.

    పవత్తిభావతోతి సంసారస్స పవత్తిభావతో. చతుఆహారభేదతోతి ఇమినా చత్తారో ఆహారభేదే తేహి భిన్నే తప్పచ్చయధమ్మభేదే చ సఙ్గణ్హాతి. రూపాభినన్దనాదిభేదో రూపాదిఖన్ధవసేన, ఆరమ్మణవసేన వా. ఉపాదానేహి ఉపాదీయతీతి ఉపాది, ఉపాదానక్ఖన్ధపఞ్చకం. నిబ్బానఞ్చ తంనిస్సరణభూతం తస్స వూపసమో తంసన్తీతి కత్వా తస్స యావ పచ్ఛిమం చిత్తం, తావ సేసతం, తతో పరఞ్చ అనవసేసతం ఉపాదాయ ‘‘సఉపాదిసేసనిబ్బానధాతు అనుపాదిసేసనిబ్బానధాతూ’’తి ద్విధా వోహరీయతీతి. ‘‘సమ్మాదిట్ఠి సమ్మాసఙ్కప్పో విపస్సనా, ఇతరే సమథో’’తి వదన్తి. సీలమ్పి హి సమథస్స ఉపకారకత్తా సమథగ్గహణేన గయ్హతీతి తేసం అధిప్పాయో. అథ వా యానద్వయవసేన లద్ధో మగ్గో సమథో విపస్సనాతి ఆగమనవసేన వుత్తోతి దట్ఠబ్బో. సప్పదేసత్తాతి సీలక్ఖన్ధాదీనం ఏకదేసత్తాతి అత్థో. సీలక్ఖన్ధాదయో హి సబ్బలోకియలోకుత్తరసీలాదిసఙ్గాహకా, అరియమగ్గో లోకుత్తరోయేవాతి తదేకదేసో హోతి.

    Pavattibhāvatoti saṃsārassa pavattibhāvato. Catuāhārabhedatoti iminā cattāro āhārabhede tehi bhinne tappaccayadhammabhede ca saṅgaṇhāti. Rūpābhinandanādibhedo rūpādikhandhavasena, ārammaṇavasena vā. Upādānehi upādīyatīti upādi, upādānakkhandhapañcakaṃ. Nibbānañca taṃnissaraṇabhūtaṃ tassa vūpasamo taṃsantīti katvā tassa yāva pacchimaṃ cittaṃ, tāva sesataṃ, tato parañca anavasesataṃ upādāya ‘‘saupādisesanibbānadhātu anupādisesanibbānadhātū’’ti dvidhā voharīyatīti. ‘‘Sammādiṭṭhi sammāsaṅkappo vipassanā, itare samatho’’ti vadanti. Sīlampi hi samathassa upakārakattā samathaggahaṇena gayhatīti tesaṃ adhippāyo. Atha vā yānadvayavasena laddho maggo samatho vipassanāti āgamanavasena vuttoti daṭṭhabbo. Sappadesattāti sīlakkhandhādīnaṃ ekadesattāti attho. Sīlakkhandhādayo hi sabbalokiyalokuttarasīlādisaṅgāhakā, ariyamaggo lokuttaroyevāti tadekadeso hoti.

    ఓనతసహాయో వియ వాయామో పగ్గహకిచ్చసామఞ్ఞతో. అంసకూటం దత్వా ఠితసహాయో వియ సతి అపిలాపనవసేన నిచ్చలభావకరణసామఞ్ఞతో. సజాతితోతి సవితక్కసవిచారాదిభేదేసు సమానాయ సమాధిజాతియాతి అత్థో. కిరియతోతి సమాధిఅనురూపకిరియతో. తతో ఏవ హి ‘‘చత్తారో సతిపట్ఠానా సమాధినిమిత్తా, చత్తారో సమ్మప్పధానా సమాధిపరిక్ఖారా’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౪౬౨) సతివాయామానం సమాధిస్స నిమిత్తపరిక్ఖారభావో వుత్తోతి.

    Onatasahāyo viya vāyāmo paggahakiccasāmaññato. Aṃsakūṭaṃ datvā ṭhitasahāyo viya sati apilāpanavasena niccalabhāvakaraṇasāmaññato. Sajātitoti savitakkasavicārādibhedesu samānāya samādhijātiyāti attho. Kiriyatoti samādhianurūpakiriyato. Tato eva hi ‘‘cattāro satipaṭṭhānā samādhinimittā, cattāro sammappadhānā samādhiparikkhārā’’ti (ma. ni. 1.462) sativāyāmānaṃ samādhissa nimittaparikkhārabhāvo vuttoti.

    ఆకోటేన్తేన వియాతి ‘‘అనిచ్చం అనిచ్చ’’న్తిఆదినా పఞ్ఞాసదిసేన కిచ్చేన సమన్తతో ఆకోటేన్తేన వియ ‘‘అనిచ్చం ఖయట్ఠేన, దుక్ఖం భయట్ఠేనా’’తిఆదినా పరివత్తన్తేన వియ చ ఆదాయ ఊహిత్వా దిన్నమేవ పఞ్ఞా పటివిజ్ఝతి. ద్విన్నం సమానకాలత్తేపి పచ్చయభావేన సఙ్కప్పస్స పురిమకాలస్స వియ నిద్దేసో కతో. సజాతితోతి ‘‘దుక్ఖే ఞాణ’’న్తిఆదీసు సమానాయ పఞ్ఞాజాతియా. కిరియతోతి ఏత్థ పఞ్ఞాసదిసకిచ్చం కిరియాతి వుత్తం, పుబ్బే పన సమాధిఉపకారకం తదనురూపం కిచ్చన్తి అయమేత్థ విసేసో. ‘‘సబ్బం, భిక్ఖవే, అభిఞ్ఞేయ్య’’న్తి (సం॰ ని॰ ౪.౪౬) వచనతో చత్తారిపి అభిముఖం పచ్చక్ఖతో ఞాతబ్బాని, అభివిసిట్ఠేన వా ఞాణేన ఞాతబ్బానీతి అభిఞ్ఞేయ్యాని.

    Ākoṭentena viyāti ‘‘aniccaṃ anicca’’ntiādinā paññāsadisena kiccena samantato ākoṭentena viya ‘‘aniccaṃ khayaṭṭhena, dukkhaṃ bhayaṭṭhenā’’tiādinā parivattantena viya ca ādāya ūhitvā dinnameva paññā paṭivijjhati. Dvinnaṃ samānakālattepi paccayabhāvena saṅkappassa purimakālassa viya niddeso kato. Sajātitoti ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādīsu samānāya paññājātiyā. Kiriyatoti ettha paññāsadisakiccaṃ kiriyāti vuttaṃ, pubbe pana samādhiupakārakaṃ tadanurūpaṃ kiccanti ayamettha viseso. ‘‘Sabbaṃ, bhikkhave, abhiññeyya’’nti (saṃ. ni. 4.46) vacanato cattāripi abhimukhaṃ paccakkhato ñātabbāni, abhivisiṭṭhena vā ñāṇena ñātabbānīti abhiññeyyāni.

    దురభిసమ్భవతరన్తి అభిసమ్భవితుం సాధేతుం అసక్కుణేయ్యతరం, సత్తివిఘాతేన దురధిగమన్తి అత్థో. బాధకపభవసన్తినియ్యానలక్ఖణేహి వవత్థానం సలక్ఖణవవత్థానం. దురవగాహత్థేన గమ్భీరత్తాతి ఓళారికా దుక్ఖసముదయా. తిరచ్ఛానగతానమ్పి హి దుక్ఖం ఆహారాదీసు చ అభిలాసో పాకటో, పీళనాదిఆయూహనాదివసేన పన ‘‘ఇదం దుక్ఖం, ఇదమస్స కారణ’’న్తి యాథావతో ఓగాహితుం అసక్కుణేయ్యత్తా గమ్భీరా, సణ్హసుఖుమధమ్మత్తా నిరోధమగ్గా సభావతో ఏవ గమ్భీరత్తా దురవగాహా, తేనేవ ఉప్పన్నే మగ్గే నత్థి నిరోధమగ్గానం యాథావతో అనవగాహోతి. నిబ్బానమ్పి మగ్గేన అధిగన్తబ్బత్తా తస్స ఫలన్తి అపదిస్సతీతి ఆహ ‘‘ఫలాపదేసతో’’తి. వుత్తఞ్హి ‘‘దుక్ఖనిరోధే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా’’తి (విభ॰ ౭౧౯). మగ్గోపి నిరోధస్స సమ్పాపకభావతో హేతూతి అపదిస్సతీతి ఆహ ‘‘హేతుఅపదేసతో’’తి. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘దుక్ఖనిరోధగామినియా పటిపదాయ ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా’’తి (విభ॰ ౭౧౯). ఇతి విజఞ్ఞాతి ఇతి-సద్దేన విజాననక్కమం దస్సేతి. ఏవం పకారేహీతి ఏవం-సద్దేన విజాననకారణభూతే నయే.

    Durabhisambhavataranti abhisambhavituṃ sādhetuṃ asakkuṇeyyataraṃ, sattivighātena duradhigamanti attho. Bādhakapabhavasantiniyyānalakkhaṇehi vavatthānaṃ salakkhaṇavavatthānaṃ. Duravagāhatthena gambhīrattāti oḷārikā dukkhasamudayā. Tiracchānagatānampi hi dukkhaṃ āhārādīsu ca abhilāso pākaṭo, pīḷanādiāyūhanādivasena pana ‘‘idaṃ dukkhaṃ, idamassa kāraṇa’’nti yāthāvato ogāhituṃ asakkuṇeyyattā gambhīrā, saṇhasukhumadhammattā nirodhamaggā sabhāvato eva gambhīrattā duravagāhā, teneva uppanne magge natthi nirodhamaggānaṃ yāthāvato anavagāhoti. Nibbānampi maggena adhigantabbattā tassa phalanti apadissatīti āha ‘‘phalāpadesato’’ti. Vuttañhi ‘‘dukkhanirodhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā’’ti (vibha. 719). Maggopi nirodhassa sampāpakabhāvato hetūti apadissatīti āha ‘‘hetuapadesato’’ti. Vuttampi cetaṃ ‘‘dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’ti (vibha. 719). Iti vijaññāti iti-saddena vijānanakkamaṃ dasseti. Evaṃ pakārehīti evaṃ-saddena vijānanakāraṇabhūte naye.

    ఉద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

    Uddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ౧. దుక్ఖసచ్చనిద్దేసో

    1. Dukkhasaccaniddeso

    జాతినిద్దేసవణ్ణనా

    Jātiniddesavaṇṇanā

    ౧౯౦. తత్థ …పే॰… అయం మాతికాతి నిద్దేసవారఆదిమ్హి వుత్తే జాతిఆదినిద్దేసే తేసం జాతిఆదీనం నిద్దేసవసేన దుక్ఖస్స అరియసచ్చస్స కథనత్థాయ, తేసు వా జాతిఆదీసు తేసఞ్చ దుక్ఖట్ఠే వేదితబ్బే జాతిఆదీనం నిద్దేసవసేన దుక్ఖస్స అరియసచ్చస్స కథనత్థాయ దుక్ఖదుక్ఖన్తిఆదికా దుక్ఖమాతికా వేదితబ్బాతి అత్థో. అథ వా తత్థాతి తస్మిం నిద్దేసవారే. ‘‘జాతిపి దుక్ఖా…పే॰… సంఖిత్తేన పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా దుక్ఖా’’తి అయం దుక్ఖస్స అరియసచ్చస్స కథనత్థాయ మాతికాతి యథాదస్సితస్స జాతిఆదినిద్దేసస్స మాతికాభావం దీపేతి. తం దీపేత్వా పున యస్మిం పదద్వయే ఠత్వా దుక్ఖం అరియసచ్చం కథేతబ్బం, తస్స నిద్ధారణత్థం సబ్బం దుక్ఖం సఙ్కడ్ఢేన్తో ఆహ ‘‘ఇదఞ్హి దుక్ఖం నామా’’తిఆది.

    190. Tattha…pe… ayaṃ mātikāti niddesavāraādimhi vutte jātiādiniddese tesaṃ jātiādīnaṃ niddesavasena dukkhassa ariyasaccassa kathanatthāya, tesu vā jātiādīsu tesañca dukkhaṭṭhe veditabbe jātiādīnaṃ niddesavasena dukkhassa ariyasaccassa kathanatthāya dukkhadukkhantiādikā dukkhamātikā veditabbāti attho. Atha vā tatthāti tasmiṃ niddesavāre. ‘‘Jātipi dukkhā…pe… saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā’’ti ayaṃ dukkhassa ariyasaccassa kathanatthāya mātikāti yathādassitassa jātiādiniddesassa mātikābhāvaṃ dīpeti. Taṃ dīpetvā puna yasmiṃ padadvaye ṭhatvā dukkhaṃ ariyasaccaṃ kathetabbaṃ, tassa niddhāraṇatthaṃ sabbaṃ dukkhaṃ saṅkaḍḍhento āha ‘‘idañhi dukkhaṃ nāmā’’tiādi.

    సభావతోతి దుక్ఖవేదయితసభావతో. నామతోతి తేనేవ సభావేన లద్ధనామతో. తేన న అఞ్ఞేన పరియాయేన ఇదం దుక్ఖం నామ, అథ ఖో దుక్ఖత్తాయేవాతి సభావేన నామం విసేసేతి. అథ వా నామతోతి ఉదయబ్బయవన్తతాయ లద్ధనామతో. యథా అఞ్ఞే ఉదయబ్బయవన్తో ధమ్మా న సభావతో దుక్ఖా, న ఏవం ఇదం, అథ ఖో సభావతో దుక్ఖా, భూతమేవేదం దుక్ఖన్తి పురిమేన దుక్ఖ-సద్దేన పచ్ఛిమం విసేసేతి. విపరిణామవన్తతాయ సుఖం అనిట్ఠమేవ హోతీతి దుక్ఖం నామ జాతం. తేనేవాహ ‘‘దుక్ఖుప్పత్తిహేతుతో’’తి. కణ్ణసూలాదీహి అభిభూతస్స నిత్థుననాదీహి దుక్ఖాభిభూతతాయ విఞ్ఞాయమానాయపి కిం తవ రుజ్జతీతి పుచ్ఛిత్వావ కణ్ణసూలాదిదుక్ఖం జానితబ్బం హోతీతి పటిచ్ఛన్నదుక్ఖతా తస్స వుత్తా. ఉపక్కమస్స చ పాకటభావతోతి కారణావసేన దుక్ఖవిసేసస్స పాకటభావం దస్సేతి.

    Sabhāvatoti dukkhavedayitasabhāvato. Nāmatoti teneva sabhāvena laddhanāmato. Tena na aññena pariyāyena idaṃ dukkhaṃ nāma, atha kho dukkhattāyevāti sabhāvena nāmaṃ viseseti. Atha vā nāmatoti udayabbayavantatāya laddhanāmato. Yathā aññe udayabbayavanto dhammā na sabhāvato dukkhā, na evaṃ idaṃ, atha kho sabhāvato dukkhā, bhūtamevedaṃ dukkhanti purimena dukkha-saddena pacchimaṃ viseseti. Vipariṇāmavantatāya sukhaṃ aniṭṭhameva hotīti dukkhaṃ nāma jātaṃ. Tenevāha ‘‘dukkhuppattihetuto’’ti. Kaṇṇasūlādīhi abhibhūtassa nitthunanādīhi dukkhābhibhūtatāya viññāyamānāyapi kiṃ tava rujjatīti pucchitvāva kaṇṇasūlādidukkhaṃ jānitabbaṃ hotīti paṭicchannadukkhatā tassa vuttā. Upakkamassa ca pākaṭabhāvatoti kāraṇāvasena dukkhavisesassa pākaṭabhāvaṃ dasseti.

    సభావం ముఞ్చిత్వా పకారన్తరేన దుక్ఖన్తి వుచ్చమానం పరియాయదుక్ఖం. కథేతబ్బత్తా పటిఞ్ఞాతం యథా కథేతబ్బం, తంపకారదస్సనత్థం ‘‘అరియసచ్చఞ్చ నామేత’’న్తిఆదిమాహ. సఙ్ఖేపో సామఞ్ఞం, సామఞ్ఞఞ్చ విసేసే అన్తోకరిత్వా పవత్తతీతి తత్థ ఉభయథాపి కథేతుం వట్టతి. విత్థారో పన విసేసో జాతిఆదికో, విసేసో చ విసేసన్తరనివత్తకోతి జాతిఆదీసు జరాదీనం సఙ్ఖిపనం న సక్కా కాతున్తి తత్థ విత్థారేనేవ కథేతబ్బం.

    Sabhāvaṃ muñcitvā pakārantarena dukkhanti vuccamānaṃ pariyāyadukkhaṃ. Kathetabbattā paṭiññātaṃ yathā kathetabbaṃ, taṃpakāradassanatthaṃ ‘‘ariyasaccañca nāmeta’’ntiādimāha. Saṅkhepo sāmaññaṃ, sāmaññañca visese antokaritvā pavattatīti tattha ubhayathāpi kathetuṃ vaṭṭati. Vitthāro pana viseso jātiādiko, viseso ca visesantaranivattakoti jātiādīsu jarādīnaṃ saṅkhipanaṃ na sakkā kātunti tattha vitthāreneva kathetabbaṃ.

    ౧౯౧. ‘‘అపరస్స అపరస్సా’’తి దీపనం అపరత్థదీపనం. సామిఅత్థేపి హి అపరత్థ-సద్దో సిజ్ఝతీతి. తేసం తేసన్తి వా సామివసేన వుత్తం అత్థం భుమ్మవసేన వత్తుకామతాయ ఆహ ‘‘అపరత్థదీపన’’న్తి, అపరస్మిం అపరస్మిం దీపనన్తి అత్థో. అపరస్స అపరస్స వా జాతిసఙ్ఖాతస్స అత్థస్స దీపనం అపరత్థదీపనం. పఞ్చగతివసేన ఏకేకాయపి గతియా ఖత్తియాదిభుమ్మదేవాదిహత్థిఆదిజాతివసేన చాతి గతిజాతివసేన.

    191. ‘‘Aparassa aparassā’’ti dīpanaṃ aparatthadīpanaṃ. Sāmiatthepi hi aparattha-saddo sijjhatīti. Tesaṃ tesanti vā sāmivasena vuttaṃ atthaṃ bhummavasena vattukāmatāya āha ‘‘aparatthadīpana’’nti, aparasmiṃ aparasmiṃ dīpananti attho. Aparassa aparassa vā jātisaṅkhātassa atthassa dīpanaṃ aparatthadīpanaṃ. Pañcagativasena ekekāyapi gatiyā khattiyādibhummadevādihatthiādijātivasena cāti gatijātivasena.

    తిణాకారో తిణజాతి, సో చ ఉపాదాపఞ్ఞత్తీతి ‘‘పఞ్ఞత్తియ’’న్తి ఆహ. తదుపాదాయాతి తం పఠమం విఞ్ఞాణం ఉపాదాయ అయం జాతి, నాస్స కుతోచి నిగ్గమనం ఉపాదాయ. యస్మా చ ఏవం, తస్మా సావస్స జాతి పఠమవిఞ్ఞాణసఙ్ఖాతాతి అత్థో. అథ వా తదుపాదాయ సజాతోతి వుచ్చతీతి సావస్స జాతి పఠమవిఞ్ఞాణసఙ్ఖాతాతి అత్థో. విఞ్ఞాణముఖేన చ పఞ్చపి ఖన్ధా వుత్తా హోన్తీతి ‘‘పటిసన్ధియ’’న్తి ఆహ. అరియభావకరణత్తా అరియసీలన్తి పాతిమోక్ఖసంవరో వుచ్చతి. జాతిఆదీనిపి లక్ఖణాని ధమ్మానం ఆకారవికారాతి కత్వా సహుప్పాదకా సహవికారకాతి వుత్తా. జాయనట్ఠేనాతిఆది ఆయతనవసేన యోనివసేన చ ద్వీహి ద్వీహి పదేహి సబ్బసత్తే పరియాదియిత్వా జాతిం దస్సేతుం వుత్తం. పురిమనయే పన ఏకేకేనేవ పదేన సబ్బసత్తే పరియాదియిత్వా జాతి దస్సితాతి అయం విసేసో. కేచి పన ‘‘పురిమనయే కత్తునిద్దేసో, పచ్ఛిమనయే భావనిద్దేసో కతో’’తి వదన్తి, ‘‘తేసం తేసం సత్తానం జాతీ’’తి పన కత్తరి సామినిద్దేసస్స కతత్తా ఉభయత్థాపి భావనిద్దేసోవ యుత్తో. సమ్పుణ్ణా జాతి సఞ్జాతి. పాకటా నిబ్బత్తి అభినిబ్బత్తి. ‘‘తేసం తేసం సత్తానం…పే॰… అభినిబ్బత్తీ’’తి సత్తవసేన పవత్తత్తా సమ్ముతికథా.

    Tiṇākāro tiṇajāti, so ca upādāpaññattīti ‘‘paññattiya’’nti āha. Tadupādāyāti taṃ paṭhamaṃ viññāṇaṃ upādāya ayaṃ jāti, nāssa kutoci niggamanaṃ upādāya. Yasmā ca evaṃ, tasmā sāvassa jāti paṭhamaviññāṇasaṅkhātāti attho. Atha vā tadupādāya sajātoti vuccatīti sāvassa jāti paṭhamaviññāṇasaṅkhātāti attho. Viññāṇamukhena ca pañcapi khandhā vuttā hontīti ‘‘paṭisandhiya’’nti āha. Ariyabhāvakaraṇattā ariyasīlanti pātimokkhasaṃvaro vuccati. Jātiādīnipi lakkhaṇāni dhammānaṃ ākāravikārāti katvā sahuppādakā sahavikārakāti vuttā. Jāyanaṭṭhenātiādi āyatanavasena yonivasena ca dvīhi dvīhi padehi sabbasatte pariyādiyitvā jātiṃ dassetuṃ vuttaṃ. Purimanaye pana ekekeneva padena sabbasatte pariyādiyitvā jāti dassitāti ayaṃ viseso. Keci pana ‘‘purimanaye kattuniddeso, pacchimanaye bhāvaniddeso kato’’ti vadanti, ‘‘tesaṃ tesaṃ sattānaṃ jātī’’ti pana kattari sāminiddesassa katattā ubhayatthāpi bhāvaniddesova yutto. Sampuṇṇā jāti sañjāti. Pākaṭā nibbatti abhinibbatti. ‘‘Tesaṃ tesaṃ sattānaṃ…pe… abhinibbattī’’ti sattavasena pavattattā sammutikathā.

    తత్ర తత్రాతి ఏకచతువోకారభవేసు ద్విన్నం ద్విన్నం, సేసే రూపధాతుయం పటిసన్ధిక్ఖణే ఉప్పజ్జమానానం పఞ్చన్నం, కామధాతుయం వికలావికలిన్ద్రియానం వసేన సత్తన్నం నవన్నం దసన్నం పున దసన్నం ఏకాదసన్నఞ్చ ఆయతనానం వసేన సఙ్గహో వేదితబ్బో. ఏకభవపరియాపన్నస్స ఖన్ధసన్తానస్స పఠమాభినిబ్బత్తిభూతా పటిసన్ధిక్ఖన్ధాతి ఆహ ‘‘పఠమాభినిబ్బత్తిలక్ఖణా’’తి. తమేవ సన్తానం నియ్యాతేన్తం వియ ‘‘హన్ద గణ్హథా’’తి పటిచ్ఛాపేన్తం వియ పవత్తతీతి నియ్యాతనరసా. సన్తతియా ఏవ ఉమ్ముజ్జనం హుత్వా గయ్హతీతి ఉమ్ముజ్జనపచ్చుపట్ఠానా. దుక్ఖరాసిస్స విచిత్తతా దుక్ఖవిచిత్తతా, దుక్ఖవిసేసా వా తదవయవా, తం పచ్చుపట్ఠాపేతి ఫలతీతి దుక్ఖవిచిత్తతాపచ్చుపట్ఠానా.

    Tatra tatrāti ekacatuvokārabhavesu dvinnaṃ dvinnaṃ, sese rūpadhātuyaṃ paṭisandhikkhaṇe uppajjamānānaṃ pañcannaṃ, kāmadhātuyaṃ vikalāvikalindriyānaṃ vasena sattannaṃ navannaṃ dasannaṃ puna dasannaṃ ekādasannañca āyatanānaṃ vasena saṅgaho veditabbo. Ekabhavapariyāpannassa khandhasantānassa paṭhamābhinibbattibhūtā paṭisandhikkhandhāti āha ‘‘paṭhamābhinibbattilakkhaṇā’’ti. Tameva santānaṃ niyyātentaṃ viya ‘‘handa gaṇhathā’’ti paṭicchāpentaṃ viya pavattatīti niyyātanarasā. Santatiyā eva ummujjanaṃ hutvā gayhatīti ummujjanapaccupaṭṭhānā. Dukkharāsissa vicittatā dukkhavicittatā, dukkhavisesā vā tadavayavā, taṃ paccupaṭṭhāpeti phalatīti dukkhavicittatāpaccupaṭṭhānā.

    పరియాయనిప్పరియాయదుక్ఖేసు యం దుక్ఖం జాతి హోతి, తం దుక్ఖభావోయేవ తస్సా దుక్ఖట్ఠో. యది అక్ఖానేన పాపుణితబ్బం సియా, భగవా ఆచిక్ఖేయ్య. భగవతాపి –

    Pariyāyanippariyāyadukkhesu yaṃ dukkhaṃ jāti hoti, taṃ dukkhabhāvoyeva tassā dukkhaṭṭho. Yadi akkhānena pāpuṇitabbaṃ siyā, bhagavā ācikkheyya. Bhagavatāpi –

    ‘‘తం కిం మఞ్ఞథ, భిక్ఖవే, కతమో ను ఖో మహన్తతరో? యో చాయం మయా పరిత్తో పాణిమత్తో పాసాణో గహితో, యో చ హిమవా పబ్బతరాజాతి. అప్పమ…పే॰… గహితో, హిమవన్తం పబ్బతరాజానం ఉపనిధాయ సఙ్ఖమ్పి న ఉపేతి, కలభాగమ్పి న ఉపేతి, ఉపనిధమ్పి న ఉపేతి. ఏవమేవ ఖో, భిక్ఖవే, యం సో పురిసో తీహి సత్తిసతేహి హఞ్ఞమానో తతోనిదానం దుక్ఖం దోమనస్సం పటిసంవేదేతి, తం నేరయికస్స దుక్ఖస్స ఉపనిధాయ సఙ్ఖమ్పి…పే॰… ఉపనిధమ్పి న ఉపేతీ’’తి (మ॰ ని॰ ౩.౨౫౦) –

    ‘‘Taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, katamo nu kho mahantataro? Yo cāyaṃ mayā paritto pāṇimatto pāsāṇo gahito, yo ca himavā pabbatarājāti. Appama…pe… gahito, himavantaṃ pabbatarājānaṃ upanidhāya saṅkhampi na upeti, kalabhāgampi na upeti, upanidhampi na upeti. Evameva kho, bhikkhave, yaṃ so puriso tīhi sattisatehi haññamāno tatonidānaṃ dukkhaṃ domanassaṃ paṭisaṃvedeti, taṃ nerayikassa dukkhassa upanidhāya saṅkhampi…pe… upanidhampi na upetī’’ti (ma. ni. 3.250) –

    ఉపమావసేన పకాసితం ఆపాయికదుక్ఖం. సుఖుప్పత్తికారణాని సుచీని ఉప్పలాదీనీతి కత్వా తత్థ నిబ్బత్తినివారణేన జాతియా దుక్ఖవత్థుభావం దస్సేతి ‘‘అథ ఖో’’తిఆదినా. దుక్ఖుప్పత్తికారణే నిబ్బత్తనేన గబ్భపరిహరణూపక్కమేన వినా మాతుకుచ్ఛిసమ్భవమేవ దుక్ఖం గబ్భోక్కన్తిమూలకం అఞ్ఞానపేక్ఖత్తా, ఉపక్కమనిబ్బత్తం పన పరిహరణమూలకం ఓక్కన్తిమత్తానపేక్ఖత్తా. అయమేతేసం విసేసో.

    Upamāvasena pakāsitaṃ āpāyikadukkhaṃ. Sukhuppattikāraṇāni sucīni uppalādīnīti katvā tattha nibbattinivāraṇena jātiyā dukkhavatthubhāvaṃ dasseti ‘‘atha kho’’tiādinā. Dukkhuppattikāraṇe nibbattanena gabbhapariharaṇūpakkamena vinā mātukucchisambhavameva dukkhaṃ gabbhokkantimūlakaṃ aññānapekkhattā, upakkamanibbattaṃ pana pariharaṇamūlakaṃ okkantimattānapekkhattā. Ayametesaṃ viseso.

    అత్తనో అభిముఖం కడ్ఢనం ఆకడ్ఢనం, పరితో సబ్బతోభాగేన కడ్ఢనం పరికడ్ఢనం. అధో ధుననం ఓధుననం, తిరియం, సబ్బతో వా ధుననం నిధుననం. తచ్ఛేత్వా ఖారపక్ఖిపనం ఖారాపటిచ్ఛకం.

    Attano abhimukhaṃ kaḍḍhanaṃ ākaḍḍhanaṃ, parito sabbatobhāgena kaḍḍhanaṃ parikaḍḍhanaṃ. Adho dhunanaṃ odhunanaṃ, tiriyaṃ, sabbato vā dhunanaṃ nidhunanaṃ. Tacchetvā khārapakkhipanaṃ khārāpaṭicchakaṃ.

    సకలసరీరన్హాపనం న్హాపనం, ఏకదేసధోవనం ధోవనం, సూరియాభిముఖపవత్తనేన ఆతాపనం, పఞ్చగ్గితాపేన పరితాపనం దట్ఠబ్బం. సబ్బోయేవ వా తాపో ద్విధాపి వుత్తో.

    Sakalasarīranhāpanaṃ nhāpanaṃ, ekadesadhovanaṃ dhovanaṃ, sūriyābhimukhapavattanena ātāpanaṃ, pañcaggitāpena paritāpanaṃ daṭṭhabbaṃ. Sabboyeva vā tāpo dvidhāpi vutto.

    కుహిం ను పతిట్ఠం లభేథ, జాతియా వినా న తస్స దుక్ఖస్స పతిట్ఠానం అత్థీతి అత్థో, జాతియా వా వినా సో సత్తో కుహిం ను పతిట్ఠం, కత్థ ను పతిట్ఠన్తో తం దుక్ఖం లభేథాతి అత్థో. తత్థ తిరచ్ఛానేసు కథం దుక్ఖం భవేయ్య తహిం తిరచ్ఛానేసు జాతిం వినా. న చస్సాతి న చే అస్స. నను నేవత్థీతి సమ్బన్ధో కాతబ్బో, నను ఆహాతి వా. యదతోతి యస్మా నేవత్థి, తస్మా ఆహాతి అత్థో.

    Kuhiṃ nu patiṭṭhaṃ labhetha, jātiyā vinā na tassa dukkhassa patiṭṭhānaṃ atthīti attho, jātiyā vā vinā so satto kuhiṃ nu patiṭṭhaṃ, kattha nu patiṭṭhanto taṃ dukkhaṃ labhethāti attho. Tattha tiracchānesu kathaṃ dukkhaṃ bhaveyya tahiṃ tiracchānesu jātiṃ vinā. Na cassāti na ce assa. Nanu nevatthīti sambandho kātabbo, nanu āhāti vā. Yadatoti yasmā nevatthi, tasmā āhāti attho.

    జరానిద్దేసవణ్ణనా

    Jarāniddesavaṇṇanā

    ౧౯౨. జీరణమేవ జీరణతా, జీరణస్స వా ఆకారో తా-సద్దేన వుత్తో.

    192. Jīraṇameva jīraṇatā, jīraṇassa vā ākāro -saddena vutto.

    యథాపురే అసల్లక్ఖేన్తేతి గారవకరణఉపట్ఠానాదీని అసల్లక్ఖేన్తే తంనిమిత్తం దోమనస్సం ఉప్పజ్జతీతి అత్థో.

    Yathāpure asallakkhenteti gāravakaraṇaupaṭṭhānādīni asallakkhente taṃnimittaṃ domanassaṃ uppajjatīti attho.

    సతాదీనన్తి సతిసుతవీరియపఞ్ఞాదీనం విప్పవాసనిమిత్తం అత్తనా అపసాదేతబ్బేహిపి అత్తనో పుత్తదారేహి అపసాదనీయతో. అవసవత్తఙ్గపచ్చఙ్గతాయ సుచిఅసుచిఆదివిచారణవిరహేన చ బాలకుమారకకాలో వియ జిణ్ణకాలో హోతీతి ఆహ ‘‘భియ్యో బాలత్తప్పత్తియా’’తి.

    Satādīnanti satisutavīriyapaññādīnaṃ vippavāsanimittaṃ attanā apasādetabbehipi attano puttadārehi apasādanīyato. Avasavattaṅgapaccaṅgatāya suciasuciādivicāraṇavirahena ca bālakumārakakālo viya jiṇṇakālo hotīti āha ‘‘bhiyyo bālattappattiyā’’ti.

    మరణనిద్దేసవణ్ణనా

    Maraṇaniddesavaṇṇanā

    ౧౯౩. ‘‘కాలస్స అన్తకస్స కిరియా’’తి యా లోకే వుచ్చతి, సా చుతి, మరణన్తి అత్థో. చవనకాలోయేవ వా అనతిక్కమనీయత్తా విసేసేన కాలోతి వుత్తో, తస్స కిరియా చుతిక్ఖన్ధానం భేదప్పత్తియేవ. మచ్చు మరణన్తి ఏత్థాపి సమాసం అకత్వా యో మచ్చు వుచ్చతి భేదో, యఞ్చ మరణం పాణచాగో, ఇదం వుచ్చతి మరణన్తి విసుం సమ్బన్ధో న న యుజ్జతి.

    193. ‘‘Kālassa antakassa kiriyā’’ti yā loke vuccati, sā cuti, maraṇanti attho. Cavanakāloyeva vā anatikkamanīyattā visesena kāloti vutto, tassa kiriyā cutikkhandhānaṃ bhedappattiyeva. Maccu maraṇanti etthāpi samāsaṃ akatvā yo maccu vuccati bhedo, yañca maraṇaṃ pāṇacāgo, idaṃ vuccati maraṇanti visuṃ sambandho na na yujjati.

    యస్స ఖన్ధభేదస్స పవత్తత్తా ‘‘తిస్సో మతో, ఫుస్సో మతో’’తి వోహారో హోతి, సో ఖన్ధప్పబన్ధస్స అనుపచ్ఛిన్నతాయ ‘‘సమ్ముతిమరణ’’న్తి వుత్తో, పబన్ధసముచ్ఛేదో చ ‘‘సముచ్ఛేదమరణ’’న్తి. మరణమ్పి దుక్ఖన్తి ఇమస్మిం పనత్థే దుక్ఖసచ్చకథా వట్టకథాతి కత్వా ‘‘సమ్ముతిమరణం అధిప్పేత’’న్తి ఆహ. తస్సేవ నామన్తి తబ్భావతో తదేకదేసభావతో చ మరణ-సద్దబహుత్తే అసమ్మోహత్థం వుత్తం. చుతిలక్ఖణన్తి ‘‘చవనతా’’తి నిదస్సితచవనలక్ఖణమేవ వదతి. సమ్పత్తిభవఖన్ధేహి వియోజేతీతి వియోగరసం, వియోగకిరియాభూతతాయ వా ‘‘వియోగరస’’న్తి వుత్తం. సత్తస్స పురిమభవతో విప్పవాసో హుత్వా ఉపట్ఠాతీతి విప్పవాసపచ్చుపట్ఠానం.

    Yassa khandhabhedassa pavattattā ‘‘tisso mato, phusso mato’’ti vohāro hoti, so khandhappabandhassa anupacchinnatāya ‘‘sammutimaraṇa’’nti vutto, pabandhasamucchedo ca ‘‘samucchedamaraṇa’’nti. Maraṇampi dukkhanti imasmiṃ panatthe dukkhasaccakathā vaṭṭakathāti katvā ‘‘sammutimaraṇaṃ adhippeta’’nti āha. Tasseva nāmanti tabbhāvato tadekadesabhāvato ca maraṇa-saddabahutte asammohatthaṃ vuttaṃ. Cutilakkhaṇanti ‘‘cavanatā’’ti nidassitacavanalakkhaṇameva vadati. Sampattibhavakhandhehi viyojetīti viyogarasaṃ, viyogakiriyābhūtatāya vā ‘‘viyogarasa’’nti vuttaṃ. Sattassa purimabhavato vippavāso hutvā upaṭṭhātīti vippavāsapaccupaṭṭhānaṃ.

    మరణన్తికాతి మరణస్స ఆసన్నా. యది మరణం న భవిస్సతి, యథావుత్తం కాయికం చేతసికఞ్చ దుక్ఖం న భవిస్సతీతి ఆహ ‘‘ద్విన్నమ్పి దుక్ఖానం వత్థుభావేనా’’తి.

    Maraṇantikāti maraṇassa āsannā. Yadi maraṇaṃ na bhavissati, yathāvuttaṃ kāyikaṃ cetasikañca dukkhaṃ na bhavissatīti āha ‘‘dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvenā’’ti.

    పాపకమ్మాదినిమిత్తన్తి పాపకమ్మనిమిత్తం పాపగతినిమిత్తఞ్చాతి అత్థో, కమ్మమ్పి వా ఏత్థ ‘‘నిమిత్త’’న్తి వుత్తం ఉపపత్తినిమిత్తభావేన ఉపట్ఠానతో. తదుపట్ఠానేపి హి ‘‘అకతం వత మే కల్యాణ’’న్తిఆదినా అనప్పకం దోమనస్సం ఉప్పజ్జతీతి. భద్దస్సాతి కల్యాణకమ్మస్సాతి అత్థో. అవిసేసతోతి ‘‘సబ్బేస’’న్తి ఏతేన యోజేతబ్బం. సబ్బేసన్తి చ యేసం కాయికం దుక్ఖం ఉప్పజ్జతి, తేయేవ సబ్బే గహితా ‘‘వితుజ్జమానమమ్మాన’’న్తి విసేసితత్తా. సన్ధీనం బన్ధనాని సన్ధిబన్ధనాని , తేసం ఛేదనేన నిబ్బత్తం దుక్ఖం ‘‘సన్ధిబన్ధనచ్ఛేదన’’న్తి వుత్తం. ఆది-సద్దో వా కారణత్థో, సన్ధిబన్ధనచ్ఛేదనమూలకన్తి అత్థో.

    Pāpakammādinimittanti pāpakammanimittaṃ pāpagatinimittañcāti attho, kammampi vā ettha ‘‘nimitta’’nti vuttaṃ upapattinimittabhāvena upaṭṭhānato. Tadupaṭṭhānepi hi ‘‘akataṃ vata me kalyāṇa’’ntiādinā anappakaṃ domanassaṃ uppajjatīti. Bhaddassāti kalyāṇakammassāti attho. Avisesatoti ‘‘sabbesa’’nti etena yojetabbaṃ. Sabbesanti ca yesaṃ kāyikaṃ dukkhaṃ uppajjati, teyeva sabbe gahitā ‘‘vitujjamānamammāna’’nti visesitattā. Sandhīnaṃ bandhanāni sandhibandhanāni , tesaṃ chedanena nibbattaṃ dukkhaṃ ‘‘sandhibandhanacchedana’’nti vuttaṃ. Ādi-saddo vā kāraṇattho, sandhibandhanacchedanamūlakanti attho.

    అనయబ్యసనాపాదనం వియాతి అనయబ్యసనాపత్తి వియాతి అత్థో. వాళాదీహి కతే హి అనయబ్యసనాపాదనే అన్తోగధా అనయబ్యసనాపత్తి ఏత్థ నిదస్సనన్తి.

    Anayabyasanāpādanaṃ viyāti anayabyasanāpatti viyāti attho. Vāḷādīhi kate hi anayabyasanāpādane antogadhā anayabyasanāpatti ettha nidassananti.

    సోకనిద్దేసవణ్ణనా

    Sokaniddesavaṇṇanā

    ౧౯౪. సుఖకారణం హితం, తస్స ఫలం సుఖం. ఞాతిక్ఖయోతి భోగాదీహి ఞాతీనం పరిహాని మరణఞ్చ. అయం పన విసేసోతి భోగబ్యసనాదిపదత్థవిసేసం రోగబ్యసనాదీసు సమాసవిసేసఞ్చ సన్ధాయాహ. ఞాతిభోగా పఞ్ఞత్తిమత్తా తబ్బినాసావాతి ఇమినా అధిప్పాయేన అపరినిప్ఫన్నతం సన్ధాయ ‘‘అనిప్ఫన్నానీ’’తి ఆహ. అపరినిప్ఫన్నతంయేవ హి సన్ధాయ విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి॰ ౨.౪౪౭ ఆదయో) చ ‘‘దస రూపాని అనిప్ఫన్నానీ’’తి వుత్తం. రూపకణ్డవణ్ణనాయఞ్హి (ధ॰ స॰ అట్ఠ॰ ౯౭౫ పకిణ్ణకకథా) ని ‘‘అపరినిప్ఫన్నానీ’’తి వుత్తాని. ఖన్ధవిభఙ్గే చ నిప్ఫాదేతబ్బస్స నిరోధసమాపత్తిఆదికస్స నిప్ఫన్నతా వుత్తాతి అసభావధమ్మస్స చ నిప్ఫన్నతా, నిబ్బానస్సేవ అనిప్ఫన్నతాతి.

    194. Sukhakāraṇaṃ hitaṃ, tassa phalaṃ sukhaṃ. Ñātikkhayoti bhogādīhi ñātīnaṃ parihāni maraṇañca. Ayaṃ pana visesoti bhogabyasanādipadatthavisesaṃ rogabyasanādīsu samāsavisesañca sandhāyāha. Ñātibhogā paññattimattā tabbināsāvāti iminā adhippāyena aparinipphannataṃ sandhāya ‘‘anipphannānī’’ti āha. Aparinipphannataṃyeva hi sandhāya visuddhimagge (visuddhi. 2.447 ādayo) ca ‘‘dasa rūpāni anipphannānī’’ti vuttaṃ. Rūpakaṇḍavaṇṇanāyañhi (dha. sa. aṭṭha. 975 pakiṇṇakakathā) ni ‘‘aparinipphannānī’’ti vuttāni. Khandhavibhaṅge ca nipphādetabbassa nirodhasamāpattiādikassa nipphannatā vuttāti asabhāvadhammassa ca nipphannatā, nibbānasseva anipphannatāti.

    ధమ్మ-సద్దో హేతుఅత్థోతి ఆహ ‘‘దుక్ఖస్స ఉప్పత్తిహేతునా’’తి. ఝామన్తి దడ్ఢం. పుబ్బే వుత్తలక్ఖణాదికా దోమనస్సవేదనా సోకోతి తస్స పున లక్ఖణాదయో న వత్తబ్బా సియుం, తథాపి దోమనస్సవిసేసత్తా సోకస్స చ విసిట్ఠా లక్ఖణాదయో వత్తబ్బాతి ‘‘కిఞ్చాపీ’’తిఆదిమాహ. విసారరహితం అన్తో ఏవ సఙ్కుచితం చిన్తనం, సుక్ఖనం వా అన్తోనిజ్ఝానం. పరినిజ్ఝాయనం దహనం. ఞాతిబ్యసనాదిఅనురూపం సోచనం అనుసోచనం, తం తం వా గుణం దోసఞ్చ అనుగన్త్వా సోచనం తప్పనం అనుసోచనం.

    Dhamma-saddo hetuatthoti āha ‘‘dukkhassa uppattihetunā’’ti. Jhāmanti daḍḍhaṃ. Pubbe vuttalakkhaṇādikā domanassavedanā sokoti tassa puna lakkhaṇādayo na vattabbā siyuṃ, tathāpi domanassavisesattā sokassa ca visiṭṭhā lakkhaṇādayo vattabbāti ‘‘kiñcāpī’’tiādimāha. Visārarahitaṃ anto eva saṅkucitaṃ cintanaṃ, sukkhanaṃ vā antonijjhānaṃ. Parinijjhāyanaṃ dahanaṃ. Ñātibyasanādianurūpaṃ socanaṃ anusocanaṃ, taṃ taṃ vā guṇaṃ dosañca anugantvā socanaṃ tappanaṃ anusocanaṃ.

    జవనక్ఖణేతి మనోద్వారజవనక్ఖణే. తథా హి తం దస్సేన్తో ‘‘ఏత్తకా మే’’తిఆదిమాహ. కాయవిఞ్ఞాణాదివీథియమ్పి పన జవనక్ఖణే దోమనస్సస్స పచ్చయో హోతి ఏవ. తేనేవ ‘‘జవనక్ఖణే చా’’తి ఆహ. అఞ్ఞథా కాయికచేతసికదుక్ఖానం కాయవత్థుకమనోద్వారప్పవత్తానమేవ పచ్చయోతి గణ్హేయ్య తత్థ విసేసేన కాయికచేతసికసద్దప్పవత్తితో.

    Javanakkhaṇeti manodvārajavanakkhaṇe. Tathā hi taṃ dassento ‘‘ettakā me’’tiādimāha. Kāyaviññāṇādivīthiyampi pana javanakkhaṇe domanassassa paccayo hoti eva. Teneva ‘‘javanakkhaṇe cā’’ti āha. Aññathā kāyikacetasikadukkhānaṃ kāyavatthukamanodvārappavattānameva paccayoti gaṇheyya tattha visesena kāyikacetasikasaddappavattito.

    తుజ్జతీతి ‘‘తుదతీ’’తి వత్తబ్బే బ్యత్తయవసేన వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

    Tujjatīti ‘‘tudatī’’ti vattabbe byattayavasena vuttanti veditabbaṃ.

    పరిదేవనిద్దేసవణ్ణనా

    Paridevaniddesavaṇṇanā

    ౧౯౫. ఆదేవన్తి ఏతేనాతి ఆదేవోతి ఆదేవన-సద్దం కత్వా అస్సువిమోచనాదివికారం ఆపజ్జన్తానం తబ్బికారాపత్తియా సో సద్దో కరణభావేన వుత్తోతి. వీహిపలాపాదయో వియ తుచ్ఛం వచనం పలాపో. గుణదోసే కిత్తేతి బోధేతీతి గుణదోసకిత్తనరసో లాలప్ప-సద్దో. అత్థానత్థే హిరియితబ్బజనే చ అవిచారేత్వా పుగ్గలస్స సమ్భమభావో హుత్వా పరిదేవన-సద్దో ఉపట్ఠాతీతి ‘‘సమ్భమపచ్చుపట్ఠానో’’తి వుత్తో, సోకవత్థుఅవిఘాతేన వా సమ్భమో, న ఉత్తాససమ్భమో, సో చ పరిదేవన-సద్దేన పాకటో హోతీతి పరిదేవో ‘‘సమ్భమపచ్చుపట్ఠానో’’తి వుత్తో.

    195. Ādevanti etenāti ādevoti ādevana-saddaṃ katvā assuvimocanādivikāraṃ āpajjantānaṃ tabbikārāpattiyā so saddo karaṇabhāvena vuttoti. Vīhipalāpādayo viya tucchaṃ vacanaṃ palāpo. Guṇadose kitteti bodhetīti guṇadosakittanaraso lālappa-saddo. Atthānatthe hiriyitabbajane ca avicāretvā puggalassa sambhamabhāvo hutvā paridevana-saddo upaṭṭhātīti ‘‘sambhamapaccupaṭṭhāno’’ti vutto, sokavatthuavighātena vā sambhamo, na uttāsasambhamo, so ca paridevana-saddena pākaṭo hotīti paridevo ‘‘sambhamapaccupaṭṭhāno’’ti vutto.

    సోకాభిభూతో పరిదేవననిమిత్తం ముట్ఠిపోథనాదీని కరోతి, పరిదేవననిమిత్తమేవ చ ఞాతిఅబ్భత్థఙ్గమనాదీని చిన్తేతీతి పరిదేవస్స దుక్ఖదోమనస్సానం వత్థుభావో వుత్తో.

    Sokābhibhūto paridevananimittaṃ muṭṭhipothanādīni karoti, paridevananimittameva ca ñātiabbhatthaṅgamanādīni cintetīti paridevassa dukkhadomanassānaṃ vatthubhāvo vutto.

    భియ్యోతి యేన వినా న హోతి, తతో పరిదేవసముట్ఠాపకదోమనస్సతో, పుబ్బే వుత్తదుక్ఖతో వా భియ్యో, కణ్ఠోట్ఠతాలుఆదిసోసజతోపి వా భియ్యోతి అఞ్ఞఞ్చ కాయికం చేతసికం తంనిదానదుక్ఖం సఙ్గణ్హాతి.

    Bhiyyoti yena vinā na hoti, tato paridevasamuṭṭhāpakadomanassato, pubbe vuttadukkhato vā bhiyyo, kaṇṭhoṭṭhatāluādisosajatopi vā bhiyyoti aññañca kāyikaṃ cetasikaṃ taṃnidānadukkhaṃ saṅgaṇhāti.

    దుక్ఖదోమనస్సనిద్దేసవణ్ణనా

    Dukkhadomanassaniddesavaṇṇanā

    ౧౯౬-౭. కాయికం దుక్ఖం కాయికస్స దుక్ఖస్స ఉపనిస్సయపచ్చయోతి ‘‘దుక్ఖితస్స దుక్ఖం ఉప్పజ్జతీ’’తి వుత్తం. ఏతేన దుక్ఖేన అభిభూతత్తా నక్ఖత్తం కీళితుం న లభామీతి బలవదోమనస్సం ఉప్పజ్జతీతి దుక్ఖస్స దోమనస్సవత్థుతా హోతి.

    196-7. Kāyikaṃ dukkhaṃ kāyikassa dukkhassa upanissayapaccayoti ‘‘dukkhitassa dukkhaṃ uppajjatī’’ti vuttaṃ. Etena dukkhena abhibhūtattā nakkhattaṃ kīḷituṃ na labhāmīti balavadomanassaṃ uppajjatīti dukkhassa domanassavatthutā hoti.

    అత్తనో పవత్తిక్ఖణం సన్ధాయ ‘‘పీళేతీ’’తి వుత్తం కాయికదుక్ఖం, తదుపనిస్సయతో వా.

    Attano pavattikkhaṇaṃ sandhāya ‘‘pīḷetī’’ti vuttaṃ kāyikadukkhaṃ, tadupanissayato vā.

    ఆవట్టన్తీతి పరివట్టన్తి. వివట్టన్తీతి పబ్భారే ఖిత్తత్థమ్భో వియ లుధన్తి. మూలచ్ఛిన్నరుక్ఖో వియ ఛిన్నపపాతం పపతన్తి, పరిదయ్హమానచిత్తా పురిమదోమనస్సుపనిస్సయవసేన చిన్తేన్తి, విగతే దోమనస్సే తథాచిన్తనం నత్థీతి.

    Āvaṭṭantīti parivaṭṭanti. Vivaṭṭantīti pabbhāre khittatthambho viya ludhanti. Mūlacchinnarukkho viya chinnapapātaṃ papatanti, paridayhamānacittā purimadomanassupanissayavasena cintenti, vigate domanasse tathācintanaṃ natthīti.

    ఉపాయాసనిద్దేసవణ్ణనా

    Upāyāsaniddesavaṇṇanā

    ౧౯౮. సబ్బవిసయప్పటిపత్తినివారణవసేన సమన్తతో సీదనం సంసీదనం, ఉట్ఠేతుమ్పి అసక్కుణేయ్యతాకరణవసేన అతిబలవం, విరూపం వా సీదనం విసీదనం. అఞ్ఞం విసయం అగన్త్వా ఞాతిబ్యసనాదీసు విరూపో ఆసఙ్గో తత్థేవ అవబన్ధతా బ్యాసత్తి. నిత్థుననకరణతో నిత్థుననరసో. విసీదనం విసాదో.

    198. Sabbavisayappaṭipattinivāraṇavasena samantato sīdanaṃ saṃsīdanaṃ, uṭṭhetumpi asakkuṇeyyatākaraṇavasena atibalavaṃ, virūpaṃ vā sīdanaṃ visīdanaṃ. Aññaṃ visayaṃ agantvā ñātibyasanādīsu virūpo āsaṅgo tattheva avabandhatā byāsatti. Nitthunanakaraṇato nitthunanaraso. Visīdanaṃ visādo.

    సయం న దుక్ఖో దోసత్తా సఙ్ఖారక్ఖన్ధపరియాపన్నధమ్మన్తరత్తా వా. యే పన దోమనస్సమేవ ఉపాయాసోతి వదేయ్యుం, తే ‘‘ఉపాయాసో తీహి ఖన్ధేహి ఏకేనాయతనేన ఏకాయ ధాతుయా సమ్పయుత్తో, ఏకేన ఖన్ధేన ఏకేనాయతనేన ఏకాయ ధాతుయా కేహిచి సమ్పయుత్తో’’తి (ధాతు॰ ౨౪౯) ఇమాయ పాళియా పటిక్ఖిపితబ్బా. విసాదప్పత్తియా సుఖదుక్ఖకారణం అగణయిత్వా దుక్ఖట్ఠానాదీని కరోన్తానం ఉపాయాసో కాయికదుక్ఖస్స వత్థు హోతి, విసాదనవసేనేవ ఞాతివినాసాదీని చిన్తేన్తానం దోమనస్సస్స. అత్తనో పవత్తిక్ఖణేయేవ ఉపాయాసో దోమనస్ససమ్పయోగతో చిత్తం పరిదహతి, అవిప్ఫారికతాకరణవసేన కాయం విసాదేతి, తదుభయకరణేనేవ తతో పరం తంనిమిత్తం కాయికం చేతసికఞ్చ అధిమత్తం దుక్ఖం జనయతీతి దుక్ఖో వుత్తో.

    Sayaṃ na dukkho dosattā saṅkhārakkhandhapariyāpannadhammantarattā vā. Ye pana domanassameva upāyāsoti vadeyyuṃ, te ‘‘upāyāso tīhi khandhehi ekenāyatanena ekāya dhātuyā sampayutto, ekena khandhena ekenāyatanena ekāya dhātuyā kehici sampayutto’’ti (dhātu. 249) imāya pāḷiyā paṭikkhipitabbā. Visādappattiyā sukhadukkhakāraṇaṃ agaṇayitvā dukkhaṭṭhānādīni karontānaṃ upāyāso kāyikadukkhassa vatthu hoti, visādanavaseneva ñātivināsādīni cintentānaṃ domanassassa. Attano pavattikkhaṇeyeva upāyāso domanassasampayogato cittaṃ paridahati, avipphārikatākaraṇavasena kāyaṃ visādeti, tadubhayakaraṇeneva tato paraṃ taṃnimittaṃ kāyikaṃ cetasikañca adhimattaṃ dukkhaṃ janayatīti dukkho vutto.

    అప్పియసమ్పయోగనిద్దేసవణ్ణనా

    Appiyasampayoganiddesavaṇṇanā

    ౧౯౯. న అప్పియన్తీతి న గమియన్తి, న పవేసీయన్తీతి అత్థో. అనత్థన్తి బ్యసనం, దుక్ఖం వా. అహితన్తి తస్స హేతుం. దుతియే అత్థవికప్పే అత్థం న కామేన్తీతి అనత్థకామాతిఆది అసమత్థసమాసోపి యోజితో. ‘‘అసూరియపస్సాని ముఖానీ’’తిఆదీసు వియ హి యేన సమాసో, న తస్సాయం పటిసేధకో -కారోతి. యస్మిం కిస్మిఞ్చి నిబ్భయే యోగక్ఖేమ-సద్దో నిరుళ్హో దుక్ఖయోగతో ఖేమత్తా.

    199. Na appiyantīti na gamiyanti, na pavesīyantīti attho. Anatthanti byasanaṃ, dukkhaṃ vā. Ahitanti tassa hetuṃ. Dutiye atthavikappe atthaṃ na kāmentīti anatthakāmātiādi asamatthasamāsopi yojito. ‘‘Asūriyapassāni mukhānī’’tiādīsu viya hi yena samāso, na tassāyaṃ paṭisedhako a-kāroti. Yasmiṃ kismiñci nibbhaye yogakkhema-saddo niruḷho dukkhayogato khemattā.

    సఙ్గతిఆదీసు సఙ్ఖారవసేన యం లబ్భతి, తం గహేతబ్బం. న హి సఙ్ఖారానం ఠాననిసజ్జాదయో భోజనాదికిచ్చేసు వా సహకరణం విజ్జతీతి పచ్ఛిమద్వయం తదత్థవసేన లబ్భతీతి న సక్కా వత్తున్తి. యం లబ్భతీతి వా యం అత్థజాతం లబ్భతీతి అత్థో. తేన యథా లబ్భతి సఙ్గతిఆదీసు అత్థో, తథా యోజేతబ్బో. పుగ్గలస్స హి సఙ్గతి గన్త్వా సఙ్ఖారేహి సంయోగో హోతి, ఆగతేహి చ తేహి, పుగ్గలస్స చ అత్తనో ఠానాదీసు సఙ్ఖారేహి సహభావో హోతి, సబ్బకిరియాసు చ మిస్సీభావోతి. అనత్థభావో ఉపద్దవభావో.

    Saṅgatiādīsu saṅkhāravasena yaṃ labbhati, taṃ gahetabbaṃ. Na hi saṅkhārānaṃ ṭhānanisajjādayo bhojanādikiccesu vā sahakaraṇaṃ vijjatīti pacchimadvayaṃ tadatthavasena labbhatīti na sakkā vattunti. Yaṃ labbhatīti vā yaṃ atthajātaṃ labbhatīti attho. Tena yathā labbhati saṅgatiādīsu attho, tathā yojetabbo. Puggalassa hi saṅgati gantvā saṅkhārehi saṃyogo hoti, āgatehi ca tehi, puggalassa ca attano ṭhānādīsu saṅkhārehi sahabhāvo hoti, sabbakiriyāsu ca missībhāvoti. Anatthabhāvo upaddavabhāvo.

    అనిట్ఠానం ఆపాథగమనమత్తం తంగహణమత్తఞ్చ అప్పియసమ్పయోగో, న పన పథవిఫస్సాదయో వియ అప్పియసమ్పయోగో నామ ఏకో ధమ్మో అత్థీతి ఆహ ‘‘సో అత్థతో ఏకో ధమ్మో నామ నత్థీ’’తి. అనిట్ఠాని కణ్టకాదీని అమిత్తా చ ఉసుఆదీహి విజ్ఝనాదిదుక్ఖం ఉప్పాదేన్తి.

    Aniṭṭhānaṃ āpāthagamanamattaṃ taṃgahaṇamattañca appiyasampayogo, na pana pathaviphassādayo viya appiyasampayogo nāma eko dhammo atthīti āha ‘‘so atthato eko dhammo nāma natthī’’ti. Aniṭṭhāni kaṇṭakādīni amittā ca usuādīhi vijjhanādidukkhaṃ uppādenti.

    ఇధాతి ఇమస్మిం లోకే దుక్ఖం హోతీతి వా ఇధ ఇమస్మిం దుక్ఖసచ్చనిద్దేసే దుక్ఖో వుత్తోతి వా యోజేతబ్బం.

    Idhāti imasmiṃ loke dukkhaṃ hotīti vā idha imasmiṃ dukkhasaccaniddese dukkho vuttoti vā yojetabbaṃ.

    పియవిప్పయోగనిద్దేసవణ్ణనా

    Piyavippayoganiddesavaṇṇanā

    ౨౦౦. మినన్తీతి నాళియాదీసు ధఞ్ఞం వియ అన్తో పక్ఖిపన్తి, న బహి కరోన్తీతి అత్థో. అమా-సద్దో సహభావదీపకో. ఞాయన్తి వా అజ్ఝత్తికాఇచ్చేవ. ఞాతిబ్యసనాదికో హుత్వా ఉపట్ఠాతీతి బ్యసనపచ్చుపట్ఠానో. సోకుప్పాదనేనేవ సరీరం సోసేన్తి, కిసం కరోన్తి, అకిసమ్పి నిరోజతాకరణేన మిలాపేన్తి, తతో చ కాయికం దుక్ఖం ఉప్పజ్జతీతి తదుప్పాదకతా వుత్తా.

    200. Minantīti nāḷiyādīsu dhaññaṃ viya anto pakkhipanti, na bahi karontīti attho. Amā-saddo sahabhāvadīpako. Ñāyanti vā ajjhattikāicceva. Ñātibyasanādiko hutvā upaṭṭhātīti byasanapaccupaṭṭhāno. Sokuppādaneneva sarīraṃ sosenti, kisaṃ karonti, akisampi nirojatākaraṇena milāpenti, tato ca kāyikaṃ dukkhaṃ uppajjatīti taduppādakatā vuttā.

    సోకసరసమప్పితాతి ఏతేన చేతసికదుక్ఖం దస్సేతి, వితుజ్జన్తీతి ఏతేన కాయికం దుక్ఖం.

    Sokasarasamappitāti etena cetasikadukkhaṃ dasseti, vitujjantīti etena kāyikaṃ dukkhaṃ.

    ఇచ్ఛానిద్దేసవణ్ణనా

    Icchāniddesavaṇṇanā

    ౨౦౧. యస్మిం కాలే జాతియా న ఆగన్తబ్బం, తం కాలం గహేత్వా ఆహ ‘‘పరినిబ్బుతేసు చ విజ్జమానం జాతియా అనాగమన’’న్తి. యమ్పీతి యేనపీతి అత్థో వుత్తో. యదాపి పన యం-సద్దో ‘‘ఇచ్ఛ’’న్తి ఏతం అపేక్ఖతి, తదాపి అలాభవిసిట్ఠా ఇచ్ఛా వుత్తా హోతి. యదా ‘‘న లభతీ’’తి ఏతం అపేక్ఖతి, తదా ఇచ్ఛావిసిట్ఠో అలాభో వుత్తో హోతి. సో పనత్థతో అఞ్ఞో ధమ్మో నత్థి, తథాపి అలబ్భనేయ్యఇచ్ఛావ వుత్తా హోతి. అపాపుణితబ్బేసు పవత్తత్తా ఏవ ‘‘అప్పత్తిపచ్చుపట్ఠానా’’తి వుత్తా. యత్థ హి సా ఇచ్ఛా పవత్తా, తం వత్థుం అపాపుణన్తీ హుత్వా గయ్హతీతి.

    201. Yasmiṃ kāle jātiyā na āgantabbaṃ, taṃ kālaṃ gahetvā āha ‘‘parinibbutesu ca vijjamānaṃ jātiyā anāgamana’’nti. Yampīti yenapīti attho vutto. Yadāpi pana yaṃ-saddo ‘‘iccha’’nti etaṃ apekkhati, tadāpi alābhavisiṭṭhā icchā vuttā hoti. Yadā ‘‘na labhatī’’ti etaṃ apekkhati, tadā icchāvisiṭṭho alābho vutto hoti. So panatthato añño dhammo natthi, tathāpi alabbhaneyyaicchāva vuttā hoti. Apāpuṇitabbesu pavattattā eva ‘‘appattipaccupaṭṭhānā’’ti vuttā. Yattha hi sā icchā pavattā, taṃ vatthuṃ apāpuṇantī hutvā gayhatīti.

    ఛిన్నభిన్నగణేనాతి నిల్లజ్జేన ధుత్తగణేన, కప్పటికగణేన వా.

    Chinnabhinnagaṇenāti nillajjena dhuttagaṇena, kappaṭikagaṇena vā.

    విఘాతమయన్తి చిత్తవిఘాతమయం దోమనస్సం చిత్తవిఘాతతో ఏవ ఉప్పన్నం ఉబ్బన్ధనజరాతిసారాదికాయికం దుక్ఖఞ్చ. ఇచ్ఛితాలాభన్తి అలబ్భనేయ్యఇచ్ఛమేవ వదతి.

    Vighātamayanti cittavighātamayaṃ domanassaṃ cittavighātato eva uppannaṃ ubbandhanajarātisārādikāyikaṃ dukkhañca. Icchitālābhanti alabbhaneyyaicchameva vadati.

    ఉపాదానక్ఖన్ధనిద్దేసవణ్ణనా

    Upādānakkhandhaniddesavaṇṇanā

    ౨౦౨. విత్థిణ్ణస్స దుక్ఖస్స ఏత్తకన్తి దస్సనం దుక్ఖస్స సఙ్ఖేపో, తం కాతుం న సక్కా విత్థారస్స అనన్తత్తా. దుక్ఖవిత్థారగతం పన దేసనావిత్థారం పహాయ యత్థ సబ్బో దుక్ఖవిత్థారో సమోధానం గచ్ఛతి, తత్థ దేసనాయ వవత్థానం సఙ్ఖేపో, తం కాతుం సక్కా తాదిసస్స వత్థునో సబ్భావా.

    202. Vitthiṇṇassa dukkhassa ettakanti dassanaṃ dukkhassa saṅkhepo, taṃ kātuṃ na sakkā vitthārassa anantattā. Dukkhavitthāragataṃ pana desanāvitthāraṃ pahāya yattha sabbo dukkhavitthāro samodhānaṃ gacchati, tattha desanāya vavatthānaṃ saṅkhepo, taṃ kātuṃ sakkā tādisassa vatthuno sabbhāvā.

    దేసం జానన్తో మగ్గక్ఖాయికపురిసో దేసకో. భగవాపి దుక్ఖస్స దేసకో. ‘‘దుక్ఖన్తదేసకేనా’’తి వా పాఠో, దుక్ఖన్తక్ఖాయికోతి అత్థో.

    Desaṃ jānanto maggakkhāyikapuriso desako. Bhagavāpi dukkhassa desako. ‘‘Dukkhantadesakenā’’ti vā pāṭho, dukkhantakkhāyikoti attho.

    పావకాదయో యథా ఇన్ధనాదీని బాధేన్తి, ఏవం బాధయమానా. మారణన్తికదుక్ఖాభిఘాతేనాతి ఇమినా అతిపాకటేన జాతిజరాదుక్ఖవిఘాతజసోకాదయో దస్సేతి. తతోతి పరిదేవతో ఉద్ధం. కణ్ఠ సోసాది సన్ధి బన్ధచ్ఛేదనాది జనక ధాతుక్ఖోభ సమాయోగతో కాయస్స ఆబాధనదుక్ఖం దుక్ఖం. యేసు కేసుచీతి తిస్సస్స వా ఫుస్సస్స వా ఉపాదానక్ఖన్ధేసు సబ్బమ్పి చక్ఖురోగాదిదుక్ఖం సబ్బసత్తగతం ఏవంపకారమేవాతి సఙ్ఖిపిత్వా దస్సేన్తోతి అత్థో.

    Pāvakādayo yathā indhanādīni bādhenti, evaṃ bādhayamānā. Māraṇantikadukkhābhighātenāti iminā atipākaṭena jātijarādukkhavighātajasokādayo dasseti. Tatoti paridevato uddhaṃ. Kaṇṭha sosādi sandhi bandhacchedanādi janaka dhātukkhobha samāyogato kāyassa ābādhanadukkhaṃ dukkhaṃ. Yesu kesucīti tissassa vā phussassa vā upādānakkhandhesu sabbampi cakkhurogādidukkhaṃ sabbasattagataṃ evaṃpakāramevāti saṅkhipitvā dassentoti attho.

    దుక్ఖసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

    Dukkhasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ౨. సముదయసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా

    2. Samudayasaccaniddesavaṇṇanā

    ౨౦౩. ఉత్తరపదలోపం కత్వా ‘‘పునబ్భవకరణం పునోబ్భవో’’తిఆహ. ‘‘మనోసమ్ఫస్సో’’తి ఏత్థ మనో వియ చ పురిమపదస్స ఓకారన్తతా దట్ఠబ్బా. అథ వా సీలట్ఠేన ఇక-సద్దేన గమియత్థత్తా కిరియావాచకస్స సద్దస్స అదస్సనం దట్ఠబ్బం యథా ‘‘అపూపభక్ఖనసీలో ఆపూపికో’’తి. ‘‘తద్ధితా’’ఇతి బహువచననిద్దేసా విచిత్తత్తా వా తద్ధితానం అభిధానలక్ఖణత్తా వా ‘‘పునబ్భవం దేతీ’’తిఆదీసు అత్థేసు పోనోబ్భవికసద్దసిద్ధి దట్ఠబ్బా. తత్థ కమ్మసహజాతా పునబ్భవం దేతి, కమ్మసహాయభూతా తదసహజాతా పునబ్భవాయ సంవత్తతి, దువిధాపి పునప్పునం భవే నిబ్బత్తేతి. తేనేవాహ ‘‘పునబ్భవస్స దాయికాపీ’’తిఆది. పోనోబ్భవికాయేవాతి నామం లభతీతి పునబ్భవం దాయికాపి అదాయికాపి పునబ్భవం దేతిచ్చేవ పోనోబ్భవికాతి సమానవిపాకాతి నామం లభతి సమానసభావత్తా తదానుభావత్తా చ. ఏవం ఇతరేసు దట్ఠబ్బం. తత్థ ఉపధిమ్హి యథానిబ్బత్తే అత్తభావే విపచ్చనకమ్మం ఏతిస్సాతి ఉపధివేపక్కా. నన్దనట్ఠేన నన్దీ, రఞ్జనట్ఠేన రాగో. యో చ నన్దిరాగో, యా చ తణ్హా, ఉభయమేతం ఏకత్థం, బ్యఞ్జనమేవ నానన్తి తణ్హా ‘‘నన్దిరాగేన సద్ధిం అత్థతో ఏకత్తం గతా’’తి వుత్తా. రాగసమ్బన్ధేన ‘‘ఉప్పన్నస్సా’’తి వుత్తం. రూపారూపభవరాగో విసుం వక్ఖతీతి కామభవే ఏవ భవపత్థనాఉప్పత్తి వుత్తాతి వేదితబ్బా.

    203. Uttarapadalopaṃ katvā ‘‘punabbhavakaraṇaṃ punobbhavo’’tiāha. ‘‘Manosamphasso’’ti ettha mano viya ca purimapadassa okārantatā daṭṭhabbā. Atha vā sīlaṭṭhena ika-saddena gamiyatthattā kiriyāvācakassa saddassa adassanaṃ daṭṭhabbaṃ yathā ‘‘apūpabhakkhanasīlo āpūpiko’’ti. ‘‘Taddhitā’’iti bahuvacananiddesā vicittattā vā taddhitānaṃ abhidhānalakkhaṇattā vā ‘‘punabbhavaṃ detī’’tiādīsu atthesu ponobbhavikasaddasiddhi daṭṭhabbā. Tattha kammasahajātā punabbhavaṃ deti, kammasahāyabhūtā tadasahajātā punabbhavāya saṃvattati, duvidhāpi punappunaṃ bhave nibbatteti. Tenevāha ‘‘punabbhavassa dāyikāpī’’tiādi. Ponobbhavikāyevāti nāmaṃ labhatīti punabbhavaṃ dāyikāpi adāyikāpi punabbhavaṃ deticceva ponobbhavikāti samānavipākāti nāmaṃ labhati samānasabhāvattā tadānubhāvattā ca. Evaṃ itaresu daṭṭhabbaṃ. Tattha upadhimhi yathānibbatte attabhāve vipaccanakammaṃ etissāti upadhivepakkā. Nandanaṭṭhena nandī, rañjanaṭṭhena rāgo. Yo ca nandirāgo, yā ca taṇhā, ubhayametaṃ ekatthaṃ, byañjanameva nānanti taṇhā ‘‘nandirāgena saddhiṃ atthato ekattaṃ gatā’’ti vuttā. Rāgasambandhena ‘‘uppannassā’’ti vuttaṃ. Rūpārūpabhavarāgo visuṃ vakkhatīti kāmabhave eva bhavapatthanāuppatti vuttāti veditabbā.

    తస్మిం తస్మిం పియరూపే పఠముప్పత్తివసేన ‘‘ఉప్పజ్జతీ’’తి వుత్తా, పునప్పునం పవత్తివసేన ‘‘నివిసతీ’’తి, పరియుట్ఠానానుసయవసేన వా ఉప్పత్తినివేసా యోజేతబ్బా. సమ్పత్తియన్తి మనుస్ససోభగ్గే దేవత్తే చ. అత్తనో చక్ఖున్తి సవత్థుకం చక్ఖుమాహ, సపసాదం వా మంసపిణ్డం. విప్పసన్నపఞ్చపసాదన్తి పరిసుద్ధనీలపీతలోహితకణ్హఓదాతవణ్ణపసాదం. రజతపనాళికం వియ ఛిద్దం అబ్భన్తరే ఓదాతత్తా. పామఙ్గసుత్తం వియ లమ్బకణ్ణబద్ధం. తుఙ్గా ఉచ్చా దీఘా నాసికా తుఙ్గనాసికా, ఏవం లద్ధవోహారం అత్తనో ఘానం. ‘‘లద్ధవోహారా’’తి వా పాఠో. తస్మిం సతి తుఙ్గా నాసికా యేసం, తే తుఙ్గనాసికా. ఏవం లద్ధవోహారా సత్తా అత్తనో ఘానన్తి యోజనా కాతబ్బా. జివ్హం…పే॰… మఞ్ఞన్తి వణ్ణా సణ్ఠానతో కిచ్చతో చ. మనం…పే॰… ఉళారం మఞ్ఞన్తి అతీతాదిఅత్థవిచిననసమత్థం. అత్తనా పటిలద్ధానీతి అజ్ఝత్తఞ్చ సరీరగన్ధాదీని బహిద్ధా చ విలేపనగన్ధాదీని. ఉప్పజ్జమానా ఉప్పజ్జతీతి యదా ఉప్పజ్జమానా హోతి, తదా ఏత్థ ఉప్పజ్జతీతి సామఞ్ఞేన గహితా ఉప్పాదకిరియా లక్ఖణభావేన వుత్తా, విసయవిసిట్ఠా లక్ఖితబ్బభావేన. న హి సామఞ్ఞవిసేసేహి నానత్తవోహారో న హోతీతి. ఉప్పజ్జమానాతి వా అనిచ్ఛితో ఉప్పాదో హేతుభావేన వుత్తో. ఉప్పజ్జతీతి నిచ్ఛితో ఫలభావేన ‘‘యది ఉప్పజ్జమానా హోతి, ఏత్థ ఉప్పజ్జతీ’’తి. సో హి తేన ఉపయోజితో వియ హోతి.

    Tasmiṃ tasmiṃ piyarūpe paṭhamuppattivasena ‘‘uppajjatī’’ti vuttā, punappunaṃ pavattivasena ‘‘nivisatī’’ti, pariyuṭṭhānānusayavasena vā uppattinivesā yojetabbā. Sampattiyanti manussasobhagge devatte ca. Attano cakkhunti savatthukaṃ cakkhumāha, sapasādaṃ vā maṃsapiṇḍaṃ. Vippasannapañcapasādanti parisuddhanīlapītalohitakaṇhaodātavaṇṇapasādaṃ. Rajatapanāḷikaṃ viya chiddaṃ abbhantare odātattā. Pāmaṅgasuttaṃ viya lambakaṇṇabaddhaṃ. Tuṅgā uccā dīghā nāsikā tuṅganāsikā, evaṃ laddhavohāraṃ attano ghānaṃ. ‘‘Laddhavohārā’’ti vā pāṭho. Tasmiṃ sati tuṅgā nāsikā yesaṃ, te tuṅganāsikā. Evaṃ laddhavohārā sattā attano ghānanti yojanā kātabbā. Jivhaṃ…pe… maññanti vaṇṇā saṇṭhānato kiccato ca. Manaṃ…pe… uḷāraṃ maññanti atītādiatthavicinanasamatthaṃ. Attanā paṭiladdhānīti ajjhattañca sarīragandhādīni bahiddhā ca vilepanagandhādīni. Uppajjamānā uppajjatīti yadā uppajjamānā hoti, tadā ettha uppajjatīti sāmaññena gahitā uppādakiriyā lakkhaṇabhāvena vuttā, visayavisiṭṭhā lakkhitabbabhāvena. Na hi sāmaññavisesehi nānattavohāro na hotīti. Uppajjamānāti vā anicchito uppādo hetubhāvena vutto. Uppajjatīti nicchito phalabhāvena ‘‘yadi uppajjamānā hoti, ettha uppajjatī’’ti. So hi tena upayojito viya hoti.

    సముదయసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

    Samudayasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ౩. నిరోధసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా

    3. Nirodhasaccaniddesavaṇṇanā

    ౨౦౪. అనూహతేతి అనుద్ధతే, అప్పహీనేతి అత్థో.

    204. Anūhateti anuddhate, appahīneti attho.

    సీహో వేధకే పటిపజ్జతి, న ఉసుమ్హి, సువానో లేడ్డుమ్హి పటిపజ్జతి, న పహారకే. ఖయగమనవసేన విరజ్జతి, అప్పవత్తిగమనవసేన నిరుజ్ఝతి. అనపేక్ఖతాయ చజనవసేన హానివసేన చ చజీయతి, పున యథా న పవత్తతి, తథా దూరఖిపనవసేన పటినిస్సజ్జీయతి, బన్ధనభూతాయ మోచనవసేన ముచ్చతి, అసంకిలేసవసేన న అల్లీయతి. ఆయూహనం సముదయో, తప్పటిపక్ఖవసేన అనాయూహనం.

    Sīho vedhake paṭipajjati, na usumhi, suvāno leḍḍumhi paṭipajjati, na pahārake. Khayagamanavasena virajjati, appavattigamanavasena nirujjhati. Anapekkhatāya cajanavasena hānivasena ca cajīyati, puna yathā na pavattati, tathā dūrakhipanavasena paṭinissajjīyati, bandhanabhūtāya mocanavasena muccati, asaṃkilesavasena na allīyati. Āyūhanaṃ samudayo, tappaṭipakkhavasena anāyūhanaṃ.

    అపఞ్ఞత్తిన్తి అపఞ్ఞాపనం, ‘‘తిత్తఅలాబు అత్థీ’’తి వోహారాభావం వా. తిత్తఅలాబువల్లియా అప్పవత్తిం ఇచ్ఛన్తో పురిసో వియ మగ్గో దట్ఠబ్బో, తస్స తస్సా అప్పవత్తినిన్నచిత్తస్స మూలచ్ఛేదనం వియ మగ్గస్స నిబ్బానారమ్మణస్స తణ్హాపహానం. తదాప్పవత్తి వియ తణ్హాయ అప్పవత్తిభూతం నిబ్బానం దట్ఠబ్బం. దుతియూపమాయ దక్ఖిణద్వారం వియ నిబ్బానం, చోరఘాతకా వియ మగ్గో దట్ఠబ్బో, పురిమా వా ఉపమా మగ్గేన నిరుద్ధాయ పియరూపసాతరూపేసు నిరుద్ధాతి వత్తబ్బతాదస్సనత్థం వుత్తా, పచ్ఛిమా నిబ్బానం ఆగమ్మ నిరుద్ధాయపి.

    Apaññattinti apaññāpanaṃ, ‘‘tittaalābu atthī’’ti vohārābhāvaṃ vā. Tittaalābuvalliyā appavattiṃ icchanto puriso viya maggo daṭṭhabbo, tassa tassā appavattininnacittassa mūlacchedanaṃ viya maggassa nibbānārammaṇassa taṇhāpahānaṃ. Tadāppavatti viya taṇhāya appavattibhūtaṃ nibbānaṃ daṭṭhabbaṃ. Dutiyūpamāya dakkhiṇadvāraṃ viya nibbānaṃ, coraghātakā viya maggo daṭṭhabbo, purimā vā upamā maggena niruddhāya piyarūpasātarūpesu niruddhāti vattabbatādassanatthaṃ vuttā, pacchimā nibbānaṃ āgamma niruddhāyapi.

    నిరోధసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

    Nirodhasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ౪. మగ్గసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా

    4. Maggasaccaniddesavaṇṇanā

    ౨౦౫. అఞ్ఞమగ్గపటిక్ఖేపనత్థన్తి తిత్థియేహి కప్పితస్స మగ్గస్స దుక్ఖనిరోధగామినిపటిపదాభావం పటిక్ఖేపేతున్తి అత్థో, అఞ్ఞస్స వా మగ్గభావపటిక్ఖేపో అఞ్ఞమగ్గపటిక్ఖేపో. పుగ్గలస్స అరియభావకరత్తా అరియం కరోతీతి అరియో, అరియఫలపటిలాభకరత్తా అరియం లభాపేతి జనేతీతి అరియో. అత్తనో కిచ్చవసేన ఫలవసేన చ అరియనామలాభో ఏవ వుత్తోతి దట్ఠబ్బో. అట్ఠ అఙ్గాని అస్సాతి అఞ్ఞపదత్థసమాసం అకత్వా ‘‘అట్ఠఙ్గాని అస్స సన్తీతి అట్ఠఙ్గికో’’తి పదసిద్ధి దట్ఠబ్బా.

    205. Aññamaggapaṭikkhepanatthanti titthiyehi kappitassa maggassa dukkhanirodhagāminipaṭipadābhāvaṃ paṭikkhepetunti attho, aññassa vā maggabhāvapaṭikkhepo aññamaggapaṭikkhepo. Puggalassa ariyabhāvakarattā ariyaṃ karotīti ariyo, ariyaphalapaṭilābhakarattā ariyaṃ labhāpeti janetīti ariyo. Attano kiccavasena phalavasena ca ariyanāmalābho eva vuttoti daṭṭhabbo. Aṭṭha aṅgāni assāti aññapadatthasamāsaṃ akatvā ‘‘aṭṭhaṅgāni assa santīti aṭṭhaṅgiko’’ti padasiddhi daṭṭhabbā.

    చతురఙ్గసమన్నాగతా వాచా జనం సఙ్గణ్హాతీతి తబ్బిపక్ఖవిరతిసభావా సమ్మావాచా భేదకరమిచ్ఛావాచాపహానేన జనే సమ్పయుత్తే చ పరిగ్గణ్హనకిచ్చవతీ హోతీతి ‘‘పరిగ్గహలక్ఖణా’’తి వుత్తా. యథా చీవరకమ్మాదికో కమ్మన్తో ఏకం కాతబ్బం సముట్ఠాపేతి నిప్ఫాదేతి, తంతంకిరియానిప్ఫాదకో వా చేతనాసఙ్ఖాతో కమ్మన్తో హత్థపాదచలనాదికం కిరియం సముట్ఠాపేతి, ఏవం సావజ్జకత్తబ్బకిరియాసముట్ఠాపకమిచ్ఛాకమ్మన్తప్పహానేన సమ్మాకమ్మన్తో నిరవజ్జసముట్ఠాపనకిచ్చవా హోతి, సమ్పయుత్తధమ్మే చ సముట్ఠాపేన్తో ఏవ పవత్తతీతి ‘‘సముట్ఠాపనలక్ఖణో’’తి వుత్తో. కాయవాచానం ఖన్ధసన్తానస్స చ సంకిలేసభూతమిచ్ఛాఆజీవప్పహానేన సమ్మాఆజీవో ‘‘వోదాపనలక్ఖణో’’తి వుత్తో.

    Caturaṅgasamannāgatā vācā janaṃ saṅgaṇhātīti tabbipakkhaviratisabhāvā sammāvācā bhedakaramicchāvācāpahānena jane sampayutte ca pariggaṇhanakiccavatī hotīti ‘‘pariggahalakkhaṇā’’ti vuttā. Yathā cīvarakammādiko kammanto ekaṃ kātabbaṃ samuṭṭhāpeti nipphādeti, taṃtaṃkiriyānipphādako vā cetanāsaṅkhāto kammanto hatthapādacalanādikaṃ kiriyaṃ samuṭṭhāpeti, evaṃ sāvajjakattabbakiriyāsamuṭṭhāpakamicchākammantappahānena sammākammanto niravajjasamuṭṭhāpanakiccavā hoti, sampayuttadhamme ca samuṭṭhāpento eva pavattatīti ‘‘samuṭṭhāpanalakkhaṇo’’ti vutto. Kāyavācānaṃ khandhasantānassa ca saṃkilesabhūtamicchāājīvappahānena sammāājīvo ‘‘vodāpanalakkhaṇo’’ti vutto.

    అత్తనో పచ్చనీకకిలేసా దిట్ఠేకట్ఠా అవిజ్జాదయో. పస్సతీతి పకాసేతీతి అత్థో. తేనేవ హి అఙ్గేన తత్థ పచ్చవేక్ఖణా పవత్తతీతి. తథేవాతి అత్తనో పచ్చనీకకిలేసేహి సద్ధిన్తి అత్థో.

    Attano paccanīkakilesā diṭṭhekaṭṭhā avijjādayo. Passatīti pakāsetīti attho. Teneva hi aṅgena tattha paccavekkhaṇā pavattatīti. Tathevāti attano paccanīkakilesehi saddhinti attho.

    కిచ్చతోతి పుబ్బభాగేహి దుక్ఖాదిఞాణేహి కత్తబ్బకిచ్చస్స ఇధ నిప్ఫత్తితో, ఇమస్సేవ వా ఞాణస్స దుక్ఖాదిప్పకాసనకిచ్చతో. తీణి నామాని లభతి కామసఙ్కప్పాదిప్పహానకిచ్చనిప్ఫత్తితో. సిక్ఖాపదవిభఙ్గే (విభ॰ ౭౦౩ ఆదయో) ‘‘విరతిచేతనా సబ్బే సమ్పయుత్తధమ్మా చ సిక్ఖాపదానీ’’తి వుత్తాతి తత్థ పధానానం విరతిచేతనానం వసేన ‘‘విరతియోపి హోన్తి చేతనాయోపీ’’తి ఆహ. ముసావాదాదీహి విరమణకాలే వా విరతియో సుభాసితాదివాచాభాసనాదికాలే చ చేతనాయో యోజేతబ్బా, మగ్గక్ఖణే విరతియోవ చేతనానం అమగ్గఙ్గత్తా ఏకస్స ఞాణస్స దుక్ఖాదిఞాణతా వియ ఏకాయ విరతియా ముసావాదాదివిరతిభావో వియ చ ఏకాయ చేతనాయ సమ్మావాచాదికిచ్చత్తయసాధనసభావాభావా సమ్మావాచాదిభావాసిద్ధితో, తంసిద్ధియఞ్చ అఙ్గత్తయత్తాసిద్ధితో చ.

    Kiccatoti pubbabhāgehi dukkhādiñāṇehi kattabbakiccassa idha nipphattito, imasseva vā ñāṇassa dukkhādippakāsanakiccato. Tīṇi nāmāni labhati kāmasaṅkappādippahānakiccanipphattito. Sikkhāpadavibhaṅge (vibha. 703 ādayo) ‘‘viraticetanā sabbe sampayuttadhammā ca sikkhāpadānī’’ti vuttāti tattha padhānānaṃ viraticetanānaṃ vasena ‘‘viratiyopi honti cetanāyopī’’ti āha. Musāvādādīhi viramaṇakāle vā viratiyo subhāsitādivācābhāsanādikāle ca cetanāyo yojetabbā, maggakkhaṇe viratiyova cetanānaṃ amaggaṅgattā ekassa ñāṇassa dukkhādiñāṇatā viya ekāya viratiyā musāvādādiviratibhāvo viya ca ekāya cetanāya sammāvācādikiccattayasādhanasabhāvābhāvā sammāvācādibhāvāsiddhito, taṃsiddhiyañca aṅgattayattāsiddhito ca.

    పుబ్బభాగేపి మగ్గక్ఖణేపి సమ్మాసమాధి ఏవాతి యదిపి సమాధిఉపకారకానం అభినిరోపనానుమజ్జనసమ్పియాయనబ్రూహనసన్తసుఖానం వితక్కాదీనం వసేన చతూహి ఝానేహి సమ్మాసమాధి విభత్తో, తథాపి వాయామో వియ అనుప్పన్నాకుసలానుప్పాదనాదిచతువాయామకిచ్చం, సతి వియ చ అసుభాసుఖానిచ్చానత్తేసు కాయాదీసు సుభాదిసఞ్ఞాపహానచతుసతికిచ్చం, ఏకో సమాధి చతుక్కజ్ఝానసమాధికిచ్చం న సాధేతీతి పుబ్బభాగేపి పఠమజ్ఝానసమాధిచిత్తే ఝానసమాధి పఠమజ్ఝానసమాధి ఏవ మగ్గక్ఖణేపి, తథా పుబ్బభాగేపి చతుత్థజ్ఝానసమాధిచిత్తే ఝానసమాధి చతుత్థజ్ఝానసమాధి ఏవ మగ్గక్ఖణేపీతి అత్థో.

    Pubbabhāgepi maggakkhaṇepi sammāsamādhi evāti yadipi samādhiupakārakānaṃ abhiniropanānumajjanasampiyāyanabrūhanasantasukhānaṃ vitakkādīnaṃ vasena catūhi jhānehi sammāsamādhi vibhatto, tathāpi vāyāmo viya anuppannākusalānuppādanādicatuvāyāmakiccaṃ, sati viya ca asubhāsukhāniccānattesu kāyādīsu subhādisaññāpahānacatusatikiccaṃ, eko samādhi catukkajjhānasamādhikiccaṃ na sādhetīti pubbabhāgepi paṭhamajjhānasamādhicitte jhānasamādhi paṭhamajjhānasamādhi eva maggakkhaṇepi, tathā pubbabhāgepi catutthajjhānasamādhicitte jhānasamādhi catutthajjhānasamādhi eva maggakkhaṇepīti attho.

    వచీభేదస్స ఉపకారకో వితక్కో సావజ్జానవజ్జవచీభేదనివత్తనపవత్తనకరాయ సమ్మావాచాయపి ఉపకారకో ఏవాతి ‘‘స్వాయ’’న్తిఆదిమాహ. వచీభేదనియామికా వాచా కాయికకిరియానియామకస్స సమ్మాకమ్మన్తస్స ఉపకారికా. ఇదం వీరియన్తి చతుసమ్మప్పధానవీరియం. గతియోతి నిప్ఫత్తియో, కిచ్చాదిసభావే వా. సమన్వేసిత్వాతి ఉపధారేత్వా.

    Vacībhedassa upakārako vitakko sāvajjānavajjavacībhedanivattanapavattanakarāya sammāvācāyapi upakārako evāti ‘‘svāya’’ntiādimāha. Vacībhedaniyāmikā vācā kāyikakiriyāniyāmakassa sammākammantassa upakārikā. Idaṃ vīriyanti catusammappadhānavīriyaṃ. Gatiyoti nipphattiyo, kiccādisabhāve vā. Samanvesitvāti upadhāretvā.

    పురిమాని ద్వే సచ్చాని ఉగ్గణ్హిత్వాతి సమ్బన్ధో. ఇట్ఠం కన్తన్తి నిరోధమగ్గేసు నిన్నభావం దస్సేతి, న అభినన్దనం, తన్నిన్నభావోయేవ చ తత్థ కమ్మకరణం దట్ఠబ్బం.

    Purimāni dve saccāni uggaṇhitvāti sambandho. Iṭṭhaṃ kantanti nirodhamaggesu ninnabhāvaṃ dasseti, na abhinandanaṃ, tanninnabhāvoyeva ca tattha kammakaraṇaṃ daṭṭhabbaṃ.

    కిచ్చతోతి పరిఞ్ఞాదితో. ఆరమ్మణపటివేధోతి సచ్ఛికిరియాపటివేధమాహ. సబ్బమ్పి పటివేధఞాణం లోకుత్తరన్తి కస్మా వుత్తం, నను ఉగ్గహాదిపటివేధో చ పటివేధోవ, న చ సో లోకుత్తరోతి? న, కేవలేన పటివేధ-సద్దేన ఉగ్గహాదిపటివేధానం అవచనీయత్తా, పటివేధనిమిత్తత్తా వా ఉగ్గహాదివసేన పవత్తం దుక్ఖాదీసు పుబ్బభాగే ఞాణం ‘‘పటివేధో’’తి వుత్తం, న పటివేధత్తా, పటివేధభూతమేవ పన ఞాణం సన్ధాయాహ ‘‘సబ్బమ్పి పటివేధఞాణం లోకుత్తర’’న్తి. ఉగ్గహపరిపుచ్ఛాఞాణానిపి సవనఞాణే ఏవ అవరోధం గచ్ఛన్తీతి ‘‘సవనధారణసమ్మసనఞాణం లోకియ’’న్తి తివిధమేవ ఞాణమాహ. ఉగ్గహాదీహి సచ్చపరిగ్గణ్హనం పరిగ్గహో.

    Kiccatoti pariññādito. Ārammaṇapaṭivedhoti sacchikiriyāpaṭivedhamāha. Sabbampi paṭivedhañāṇaṃ lokuttaranti kasmā vuttaṃ, nanu uggahādipaṭivedho ca paṭivedhova, na ca so lokuttaroti? Na, kevalena paṭivedha-saddena uggahādipaṭivedhānaṃ avacanīyattā, paṭivedhanimittattā vā uggahādivasena pavattaṃ dukkhādīsu pubbabhāge ñāṇaṃ ‘‘paṭivedho’’ti vuttaṃ, na paṭivedhattā, paṭivedhabhūtameva pana ñāṇaṃ sandhāyāha ‘‘sabbampi paṭivedhañāṇaṃ lokuttara’’nti. Uggahaparipucchāñāṇānipi savanañāṇe eva avarodhaṃ gacchantīti ‘‘savanadhāraṇasammasanañāṇaṃ lokiya’’nti tividhameva ñāṇamāha. Uggahādīhi saccapariggaṇhanaṃ pariggaho.

    పయోగోతి కిరియా, వాయామో వా. తస్స మహన్తతరస్స ఇచ్ఛితబ్బతం దుక్కరతరతఞ్చ ఉపమాహి దస్సేతి ‘‘భవగ్గగహణత్థ’’న్తిఆదినా.

    Payogoti kiriyā, vāyāmo vā. Tassa mahantatarassa icchitabbataṃ dukkarataratañca upamāhi dasseti ‘‘bhavaggagahaṇattha’’ntiādinā.

    పదఘాతన్తి ఏత్థ గతమగ్గో ‘‘పద’’న్తి వుచ్చతి. యేన చుపాయేన కారణేన కామవితక్కో ఉప్పజ్జతి, సో తస్స గతమగ్గోతి తస్స ఘాతో పదఘాతో. ఉస్సుక్కాపేత్వాతి ఉద్ధం ఉద్ధం సన్తివిసేసయుత్తం కత్వా, వడ్ఢేత్వాతి అత్థో.

    Padaghātanti ettha gatamaggo ‘‘pada’’nti vuccati. Yena cupāyena kāraṇena kāmavitakko uppajjati, so tassa gatamaggoti tassa ghāto padaghāto. Ussukkāpetvāti uddhaṃ uddhaṃ santivisesayuttaṃ katvā, vaḍḍhetvāti attho.

    పాళియం విభత్తేసూతి కతరపాళియం? ధమ్మసఙ్గహే తావ అట్ఠ కసిణాని దస అసుభా చత్తారో బ్రహ్మవిహారా చత్తారి ఆరుప్పాని విభత్తాని, ఆగమేసు దస అనుస్సతియో ఆహారే పటికూలసఞ్ఞా చతుధాతువవత్థానన్తి ఇమాని చాతి తత్థ తత్థ విభత్తం. ఇమేసు తీసూతి కామాదీసు తీసు ఠానేసు.

    Pāḷiyaṃ vibhattesūti katarapāḷiyaṃ? Dhammasaṅgahe tāva aṭṭha kasiṇāni dasa asubhā cattāro brahmavihārā cattāri āruppāni vibhattāni, āgamesu dasa anussatiyo āhāre paṭikūlasaññā catudhātuvavatthānanti imāni cāti tattha tattha vibhattaṃ. Imesu tīsūti kāmādīsu tīsu ṭhānesu.

    మిచ్ఛావాచాసఙ్ఖాతాయాతి ఏతేన ఏకాయ చేతనాయ పహాతబ్బఏకత్తం దస్సేతి. ఇధ అరియసావకో సకల్యాణపుథుజ్జనకో సేక్ఖో. కాయద్వారవీతిక్కమాతి ఆజీవహేతుకతో పాణాతిపాతాదితో విసుం విసుం విరమణం యోజేతబ్బం.

    Micchāvācāsaṅkhātāyāti etena ekāya cetanāya pahātabbaekattaṃ dasseti. Idha ariyasāvako sakalyāṇaputhujjanako sekkho. Kāyadvāravītikkamāti ājīvahetukato pāṇātipātādito visuṃ visuṃ viramaṇaṃ yojetabbaṃ.

    అయం పనస్సాతి మగ్గభావేన చతుబ్బిధమ్పి ఏకత్తేన గహేత్వా అస్స మగ్గస్స అయం ఝానవసేన సబ్బసదిససబ్బాసదిసఏకచ్చసదిసతా విసేసో. పాదకజ్ఝాననియామేన హోతీతి ఇధ పాదకజ్ఝాననియామం ధురం కత్వా ఆహ, అట్ఠసాలినియం పన విపస్సనానియామం తత్థ సబ్బవాదావిరోధతో, ఇధ పన సమ్మసితజ్ఝానపుగ్గలజ్ఝాసయవాదనివత్తనతో పాదకజ్ఝాననియామం. విపస్సనానియామో పన సాధారణత్తా ఇధాపి న పటిక్ఖిత్తోతి దట్ఠబ్బో. అఞ్ఞే చాచరియవాదా వక్ఖమానా విభజితబ్బాతి యథావుత్తమేవ తావ పాదకజ్ఝాననియామం విభజన్తో ఆహ ‘‘పాదకజ్ఝాననియామేన తావా’’తి.

    Ayaṃ panassāti maggabhāvena catubbidhampi ekattena gahetvā assa maggassa ayaṃ jhānavasena sabbasadisasabbāsadisaekaccasadisatā viseso. Pādakajjhānaniyāmena hotīti idha pādakajjhānaniyāmaṃ dhuraṃ katvā āha, aṭṭhasāliniyaṃ pana vipassanāniyāmaṃ tattha sabbavādāvirodhato, idha pana sammasitajjhānapuggalajjhāsayavādanivattanato pādakajjhānaniyāmaṃ. Vipassanāniyāmo pana sādhāraṇattā idhāpi na paṭikkhittoti daṭṭhabbo. Aññe cācariyavādā vakkhamānā vibhajitabbāti yathāvuttameva tāva pādakajjhānaniyāmaṃ vibhajanto āha ‘‘pādakajjhānaniyāmena tāvā’’ti.

    ఆరుప్పే చతుక్కపఞ్చక…పే॰… వుత్తం అట్ఠసాలినియన్తి అధిప్పాయో. నను తత్థ ‘‘ఆరుప్పే తికచతుక్కజ్ఝానం ఉప్పజ్జతీ’’తి వుత్తం, న ‘‘చతుక్కపఞ్చకజ్ఝాన’’న్తి? సచ్చం, యేసు పన సంసయో అత్థి, తేసం ఉప్పత్తిదస్సనేన, తేనత్థతో చతుక్కపఞ్చకజ్ఝానం ఉప్పజ్జతీతి వుత్తమేవ హోతీతి ఏవమాహాతి వేదితబ్బం. సముదాయఞ్చ అపేక్ఖిత్వా ‘‘తఞ్చ లోకుత్తరం, న లోకియ’’న్తి ఆహ. చతుత్థజ్ఝానమేవ హి లోకియం తత్థ ఉప్పజ్జతి, న చతుక్కం పఞ్చకఞ్చాతి. ఏత్థ కథన్తి పాదకజ్ఝానస్స అభావా కథం దట్ఠబ్బన్తి అత్థో. తంఝానికావ తస్స తత్థ తయో మగ్గా ఉప్పజ్జన్తి తజ్ఝానికం పఠమఫలాదిం పాదకం కత్వా ఉపరిమగ్గభావనాయాతి అధిప్పాయో, తికచతుక్కజ్ఝానికం పన మగ్గం భావేత్వా తత్థుప్పన్నస్స అరూపజ్ఝానం తజ్ఝానికం ఫలఞ్చ పాదకం కత్వా ఉపరిమగ్గభావనాయ అఞ్ఞఝానికాపి ఉప్పజ్జన్తీతి ఝానఙ్గాదినియామికా పుబ్బాభిసఙ్ఖారసమాపత్తి పాదకం, న సమ్మసితబ్బాతి ఫలస్సపి పాదకతా దట్ఠబ్బా.

    Āruppe catukkapañcaka…pe… vuttaṃ aṭṭhasāliniyanti adhippāyo. Nanu tattha ‘‘āruppe tikacatukkajjhānaṃ uppajjatī’’ti vuttaṃ, na ‘‘catukkapañcakajjhāna’’nti? Saccaṃ, yesu pana saṃsayo atthi, tesaṃ uppattidassanena, tenatthato catukkapañcakajjhānaṃ uppajjatīti vuttameva hotīti evamāhāti veditabbaṃ. Samudāyañca apekkhitvā ‘‘tañca lokuttaraṃ, na lokiya’’nti āha. Catutthajjhānameva hi lokiyaṃ tattha uppajjati, na catukkaṃ pañcakañcāti. Etthakathanti pādakajjhānassa abhāvā kathaṃ daṭṭhabbanti attho. Taṃjhānikāva tassa tattha tayo maggā uppajjanti tajjhānikaṃ paṭhamaphalādiṃ pādakaṃ katvā uparimaggabhāvanāyāti adhippāyo, tikacatukkajjhānikaṃ pana maggaṃ bhāvetvā tatthuppannassa arūpajjhānaṃ tajjhānikaṃ phalañca pādakaṃ katvā uparimaggabhāvanāya aññajhānikāpi uppajjantīti jhānaṅgādiniyāmikā pubbābhisaṅkhārasamāpatti pādakaṃ, na sammasitabbāti phalassapi pādakatā daṭṭhabbā.

    దుక్ఖఞాణాదీనం రూపాదిఛళారమ్మణత్తా నేక్ఖమ్మసఙ్కప్పాదీనం కసిణాదితంతంకుసలారమ్మణారమ్మణత్తా సమ్మావాచాదీనం అఙ్గానం తంతంవిరమితబ్బాదిఆరమ్మణత్తా ‘‘యథానురూప’’న్తి ఆహ. తదనురూపోతి అవిప్పటిసారకరసీలం వాయామస్స విసేసపచ్చయోతి సీలానురూపతా వాయామస్స వుత్తా సమ్పయుత్తస్సపి, సమ్పయుత్తస్సేవ చ వచనతో ‘‘సీలభూమియం పతిట్ఠితస్సా’’తి అవత్వా ‘‘పతిట్ఠమానస్సా’’తి వుత్తం. చేతసో అసమ్మోసోతి ‘‘ఏకారక్ఖో’’తి ఏత్థ వుత్తేన సతారక్ఖేన చేతసో రక్ఖితతా. తేనాహ ‘‘ఇతి…పే॰… సువిహితచిత్తారక్ఖస్సా’’తి.

    Dukkhañāṇādīnaṃ rūpādichaḷārammaṇattā nekkhammasaṅkappādīnaṃ kasiṇāditaṃtaṃkusalārammaṇārammaṇattā sammāvācādīnaṃ aṅgānaṃ taṃtaṃviramitabbādiārammaṇattā ‘‘yathānurūpa’’nti āha. Tadanurūpoti avippaṭisārakarasīlaṃ vāyāmassa visesapaccayoti sīlānurūpatā vāyāmassa vuttā sampayuttassapi, sampayuttasseva ca vacanato ‘‘sīlabhūmiyaṃ patiṭṭhitassā’’ti avatvā ‘‘patiṭṭhamānassā’’ti vuttaṃ. Cetaso asammosoti ‘‘ekārakkho’’ti ettha vuttena satārakkhena cetaso rakkhitatā. Tenāha ‘‘iti…pe… suvihitacittārakkhassā’’ti.

    ఆసవక్ఖయఞాణస్స విజ్జాభావో వుత్తోతి ఆసవక్ఖయసఙ్ఖాతే మగ్గే తీహి ఖన్ధేహి సఙ్గహితే పఞ్ఞాక్ఖన్ధో విజ్జా, సీలస్స చతున్నఞ్చ ఝానానం చరణభావో వుత్తోతి ఇతరే ద్వే ఖన్ధా చరణం. యన్తి ఏతేన నిబ్బానం గచ్ఛన్తీతి యానం, విపస్సనావ యానం విపస్సనాయానం. సీలం సమాధిస్స విసేసపచ్చయో, సమాధి విపస్సనాయాతి సమథస్స ఉపకారత్తా సీలక్ఖన్ధో చ సమథయానేన సఙ్గహితో. విపస్సనాయానేన కామేసు ఆదీనవం విభావేన్తో సమథయానేన నిరామిసం ఝానసుఖం అపరిచ్చజన్తో అన్తద్వయకుమ్మగ్గం వివజ్జేతి. పఞ్ఞా వియ మోహస్స, సీలసమాధయో చ దోసలోభానం ఉజువిపచ్చనీకా అదోసాలోభేహి సాధేతబ్బత్తా. సీలసమాధిపఞ్ఞాయోగతో ఆదిమజ్ఝపరియోసానకల్యాణం. సీలాదీని హి సాసనస్స ఆదిమజ్ఝపరియోసానన్తి. యస్మిం ఠితో మగ్గట్ఠో ఫలట్ఠో చ అరియో హోతి, తం మగ్గఫలసఙ్ఖాతం ఖన్ధత్తయసఙ్గహితం సాసనం అరియభూమి.

    Āsavakkhayañāṇassa vijjābhāvo vuttoti āsavakkhayasaṅkhāte magge tīhi khandhehi saṅgahite paññākkhandho vijjā, sīlassa catunnañca jhānānaṃ caraṇabhāvo vuttoti itare dve khandhā caraṇaṃ. Yanti etena nibbānaṃ gacchantīti yānaṃ, vipassanāva yānaṃ vipassanāyānaṃ. Sīlaṃ samādhissa visesapaccayo, samādhi vipassanāyāti samathassa upakārattā sīlakkhandho ca samathayānena saṅgahito. Vipassanāyānena kāmesu ādīnavaṃ vibhāvento samathayānena nirāmisaṃ jhānasukhaṃ apariccajanto antadvayakummaggaṃ vivajjeti. Paññā viya mohassa, sīlasamādhayo ca dosalobhānaṃ ujuvipaccanīkā adosālobhehi sādhetabbattā. Sīlasamādhipaññāyogato ādimajjhapariyosānakalyāṇaṃ. Sīlādīni hi sāsanassa ādimajjhapariyosānanti. Yasmiṃ ṭhito maggaṭṭho phalaṭṭho ca ariyo hoti, taṃ maggaphalasaṅkhātaṃ khandhattayasaṅgahitaṃ sāsanaṃ ariyabhūmi.

    మగ్గసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

    Maggasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    సుత్తన్తభాజనీయవణ్ణనా నిట్ఠితా.

    Suttantabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ౨. అభిధమ్మభాజనీయవణ్ణనా

    2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā

    ౨౦౬-౨౧౪. అరియసచ్చ-సద్దో సముదయే వత్తమానో పరిఞ్ఞేయ్యభావరహితే ఏకన్తపహాతబ్బే తణ్హాసఙ్ఖాతే సముదయే పవత్తతి, న పహాతబ్బపరిఞ్ఞేయ్యేసు అవసేసకిలేసావసేసాకుసలేసు అప్పహాతబ్బేసు చ సాసవకుసలమూలావసేససాసవకుసలేసూతి సప్పదేసో తత్థ సముదయో హోతి, కేవలం సచ్చసద్దే నిప్పదేసోతి ఆహ ‘‘నిప్పదేసతో సముదయం దస్సేతు’’న్తి. దుక్ఖనిరోధా పన అరియసచ్చదేసనాయం ధమ్మతో నిప్పదేసా ఏవ. న హి తతో అఞ్ఞో ధమ్మో అత్థి, యో సచ్చదేసనాయం దుక్ఖం నిరోధోతి చ వత్తబ్బో సియా, మగ్గోపి అట్ఠఙ్గికపఞ్చఙ్గికవారేసు అపుబ్బో నత్థి, తస్మా సముదయమేవ ‘‘నిప్పదేసతో దస్సేతు’’న్తి వదతి తస్స సబ్బత్థ తీసుపి వారేసు అపుబ్బస్స దస్సితత్తా. అపుబ్బసముదయదస్సనత్థాయపి హి సచ్చదేసనాయం ‘‘తత్థ కతమో దుక్ఖసముదయో? తణ్హా’’తి వచనం కేవలాయ తణ్హాయ సచ్చ-సద్దస్స పవత్తిదస్సనత్థన్తి. దేసనావసేన పన తం తం సముదయం ఠపేత్వా దుక్ఖం తస్స తస్స పహానవసేన నిరోధో అట్ఠఙ్గికపఞ్చఙ్గికసబ్బలోకుత్తరకుసలవసేన మగ్గో చ అరియసచ్చదేసనాయం న వుత్తోతి దుక్ఖాదీని చ తత్థ సప్పదేసాని దస్సితాని హోన్తీతి తాని చ నిప్పదేసాని దస్సేతుం సచ్చదేసనా వుత్తాతి వత్తుం వట్టతి. పచ్చయసఙ్ఖాతన్తి కమ్మకిలేసవసేన జాతిఆదిదుక్ఖస్స మూలభూతన్తి అత్థో.

    206-214. Ariyasacca-saddo samudaye vattamāno pariññeyyabhāvarahite ekantapahātabbe taṇhāsaṅkhāte samudaye pavattati, na pahātabbapariññeyyesu avasesakilesāvasesākusalesu appahātabbesu ca sāsavakusalamūlāvasesasāsavakusalesūti sappadeso tattha samudayo hoti, kevalaṃ saccasadde nippadesoti āha ‘‘nippadesato samudayaṃ dassetu’’nti. Dukkhanirodhā pana ariyasaccadesanāyaṃ dhammato nippadesā eva. Na hi tato añño dhammo atthi, yo saccadesanāyaṃ dukkhaṃ nirodhoti ca vattabbo siyā, maggopi aṭṭhaṅgikapañcaṅgikavāresu apubbo natthi, tasmā samudayameva ‘‘nippadesato dassetu’’nti vadati tassa sabbattha tīsupi vāresu apubbassa dassitattā. Apubbasamudayadassanatthāyapi hi saccadesanāyaṃ ‘‘tattha katamo dukkhasamudayo? Taṇhā’’ti vacanaṃ kevalāya taṇhāya sacca-saddassa pavattidassanatthanti. Desanāvasena pana taṃ taṃ samudayaṃ ṭhapetvā dukkhaṃ tassa tassa pahānavasena nirodho aṭṭhaṅgikapañcaṅgikasabbalokuttarakusalavasena maggo ca ariyasaccadesanāyaṃ na vuttoti dukkhādīni ca tattha sappadesāni dassitāni hontīti tāni ca nippadesāni dassetuṃ saccadesanā vuttāti vattuṃ vaṭṭati. Paccayasaṅkhātanti kammakilesavasena jātiādidukkhassa mūlabhūtanti attho.

    నిరోధసచ్చం…పే॰… పఞ్చహాకారేహి నిద్దిట్ఠన్తి అరియసచ్చదేసనతో సచ్చదేసనాయ విసేసం దస్సేతి. తత్థ ‘‘తిణ్ణన్నఞ్చ కుసలమూలానం అవసేసానఞ్చ సాసవకుసలానం పహాన’’న్తి ఇదం తేసం పచ్చయానం అవిజ్జాతణ్హాఉపాదానానం పహానవసేన, అవిజ్జాదీసు వా పహీనేసు తేసం అప్పవత్తివసేన వుత్తన్తి వేదితబ్బం. న హి కుసలా పహాతబ్బాతి. పహానన్తి చ మగ్గకిచ్చవసేన తదధిగమనీయం నిరోధం దస్సేతి, నిరోధస్సేవ వా తణ్హాదీనం అప్పవత్తిభావో పహానన్తి దట్ఠబ్బం.

    Nirodhasaccaṃ…pe… pañcahākārehi niddiṭṭhanti ariyasaccadesanato saccadesanāya visesaṃ dasseti. Tattha ‘‘tiṇṇannañca kusalamūlānaṃ avasesānañca sāsavakusalānaṃ pahāna’’nti idaṃ tesaṃ paccayānaṃ avijjātaṇhāupādānānaṃ pahānavasena, avijjādīsu vā pahīnesu tesaṃ appavattivasena vuttanti veditabbaṃ. Na hi kusalā pahātabbāti. Pahānanti ca maggakiccavasena tadadhigamanīyaṃ nirodhaṃ dasseti, nirodhasseva vā taṇhādīnaṃ appavattibhāvo pahānanti daṭṭhabbaṃ.

    యదిపి ‘‘పుబ్బేవ ఖో పనస్స కాయకమ్మం వచీకమ్మం ఆజీవో సుపరిసుద్ధో హోతి, ఏవమస్సాయం అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో భావనాపారిపూరిం గచ్ఛతీ’’తి (మ॰ ని॰ ౩.౪౩౧) లోకుత్తరమగ్గక్ఖణే అట్ఠఙ్గికమగ్గపారిపూరియా ఉపనిస్సయదస్సనత్థం ఇదం వుత్తం, తథాపి ‘‘పుబ్బేవ ఖో పనా’’తి వచనం కాయకమ్మాదిసుద్ధియా దూరతరుపనిస్సయతం, చక్ఖాదీసు అసారజ్జన్తస్స అసంయుత్తస్స అసమ్మూళ్హస్స ఆదీనవానుపస్సినో విహరతో తాయేవ వుట్ఠానగామినియా విపస్సనాయ ఆయతిం పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధేసు అపచయం గచ్ఛన్తేసు సబ్బసఙ్ఖారేసు వివట్టనవసేన, పోనోబ్భవికతణ్హాయ పహీయమానాయ కిలేసదూరీభావేన, కాయికచేతసికదరథసన్తాపపరిళాహేసు పహీయమానేసు పస్సద్ధకాయచిత్తవసేన కాయికచేతసికసుఖే పటిసంవేదియమానే ‘‘యా తథాభూతస్స దిట్ఠి, సాస్స హోతి సమ్మాదిట్ఠీ’’తిఆదినా (మ॰ ని॰ ౩.౪౩౧) వుత్తానం వుట్ఠానగామినివిపస్సనాక్ఖణే పవత్తానం పఞ్చన్నం సమ్మాదిట్ఠాదీనం అఙ్గానం ఆసన్నతరుపనిస్సయతఞ్చ దస్సేతీతి ఆసన్నతరుపనిస్సయవసేన పఞ్చఙ్గికం మగ్గం సుఖం బుజ్ఝన్తానం పుగ్గలానం అజ్ఝాసయవసేన పఞ్చఙ్గికమగ్గదేసనాయ పవత్తతం దీపేతి. తేనాహ ‘‘పుబ్బేవ ఖో…పే॰… సుపరిసుద్ధో హోతీతి వచనతో’’తిఆది. ఏవమిదం వచనతోతి నిస్సక్కవచనం దేసనుపాయస్స ఞాపకనిదస్సనం హోతి, వచనతోతి వా అత్తనో వచనానురూపం పఞ్చఙ్గికోపి మగ్గో పటిపదా ఏవాతి భగవతా దేసితోతి అత్థో. కత్థాతి? దేవపురే, తస్మా తం దేసితనయం దస్సేతుం పఞ్చఙ్గికవారోపి నిద్దిట్ఠో ధమ్మసఙ్గాహకేహి. అథ వా ‘‘పుబ్బేవ ఖో పనస్సా’’తి వచనేనేవ అజ్ఝాసయవిసేసకారణనిదస్సకేన పుగ్గలజ్ఝాసయవసేన పఞ్చఙ్గికో మగ్గోపి పటిపదా ఏవాతి దేసితో హోతీతి ఆహ ‘‘పుబ్బేవ ఖో పన…పే॰… వచనతో పన…పే॰… దేసితో’’తి, తస్మా తం సుత్తన్తే దేసితనయం దస్సేతుం పఞ్చఙ్గికవారోపి నిద్దిట్ఠో భగవతా దేవపురేతి అత్థో.

    Yadipi ‘‘pubbeva kho panassa kāyakammaṃ vacīkammaṃ ājīvo suparisuddho hoti, evamassāyaṃ ariyo aṭṭhaṅgiko maggo bhāvanāpāripūriṃ gacchatī’’ti (ma. ni. 3.431) lokuttaramaggakkhaṇe aṭṭhaṅgikamaggapāripūriyā upanissayadassanatthaṃ idaṃ vuttaṃ, tathāpi ‘‘pubbeva kho panā’’ti vacanaṃ kāyakammādisuddhiyā dūratarupanissayataṃ, cakkhādīsu asārajjantassa asaṃyuttassa asammūḷhassa ādīnavānupassino viharato tāyeva vuṭṭhānagāminiyā vipassanāya āyatiṃ pañcupādānakkhandhesu apacayaṃ gacchantesu sabbasaṅkhāresu vivaṭṭanavasena, ponobbhavikataṇhāya pahīyamānāya kilesadūrībhāvena, kāyikacetasikadarathasantāpapariḷāhesu pahīyamānesu passaddhakāyacittavasena kāyikacetasikasukhe paṭisaṃvediyamāne ‘‘yā tathābhūtassa diṭṭhi, sāssa hoti sammādiṭṭhī’’tiādinā (ma. ni. 3.431) vuttānaṃ vuṭṭhānagāminivipassanākkhaṇe pavattānaṃ pañcannaṃ sammādiṭṭhādīnaṃ aṅgānaṃ āsannatarupanissayatañca dassetīti āsannatarupanissayavasena pañcaṅgikaṃ maggaṃ sukhaṃ bujjhantānaṃ puggalānaṃ ajjhāsayavasena pañcaṅgikamaggadesanāya pavattataṃ dīpeti. Tenāha ‘‘pubbeva kho…pe… suparisuddho hotīti vacanato’’tiādi. Evamidaṃ vacanatoti nissakkavacanaṃ desanupāyassa ñāpakanidassanaṃ hoti, vacanatoti vā attano vacanānurūpaṃ pañcaṅgikopi maggo paṭipadā evāti bhagavatā desitoti attho. Katthāti? Devapure, tasmā taṃ desitanayaṃ dassetuṃ pañcaṅgikavāropi niddiṭṭho dhammasaṅgāhakehi. Atha vā ‘‘pubbeva kho panassā’’ti vacaneneva ajjhāsayavisesakāraṇanidassakena puggalajjhāsayavasena pañcaṅgiko maggopi paṭipadā evāti desito hotīti āha ‘‘pubbeva kho pana…pe… vacanato pana…pe… desito’’ti, tasmā taṃ suttante desitanayaṃ dassetuṃ pañcaṅgikavāropi niddiṭṭho bhagavatā devapureti attho.

    ఝానేహి దేసనాపవేసో, భావనాపవేసో వా ఝానాభినివేసో. ఏకేకస్మిం కోట్ఠాసే చతున్నం చతున్నం నయసహస్సానం దస్సనం గణనాసుఖత్థన్తి వేదితబ్బం. యథా పన పాళి ఠితా, తథా ఏకేకిస్సా పటిపదాయ సుఞ్ఞతాదీసు చ పఞ్చ పఞ్చ కోట్ఠాసే యోజేత్వా పాళిగమనం కతన్తి విఞ్ఞాయతి. తత్థ అట్ఠఙ్గికవారే దుతియజ్ఝానాదీసు తస్మిం సమయే సత్తఙ్గికో మగ్గో హోతీతి యోజనా కాతబ్బా, సబ్బసఙ్గాహికవారే చ యథా విజ్జమానధమ్మవసేనాతి.

    Jhānehi desanāpaveso, bhāvanāpaveso vā jhānābhiniveso. Ekekasmiṃ koṭṭhāse catunnaṃ catunnaṃ nayasahassānaṃ dassanaṃ gaṇanāsukhatthanti veditabbaṃ. Yathā pana pāḷi ṭhitā, tathā ekekissā paṭipadāya suññatādīsu ca pañca pañca koṭṭhāse yojetvā pāḷigamanaṃ katanti viññāyati. Tattha aṭṭhaṅgikavāre dutiyajjhānādīsu tasmiṃ samaye sattaṅgiko maggo hotīti yojanā kātabbā, sabbasaṅgāhikavāre ca yathā vijjamānadhammavasenāti.

    అభిధమ్మభాజనీయవణ్ణనా నిట్ఠితా.

    Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ౩. పఞ్హపుచ్ఛకవణ్ణనా

    3. Pañhapucchakavaṇṇanā

    ౨౧౫. ఏవం పురిమేసుపి ద్వీసూతి కస్మా వుత్తం, నను సుత్తన్తభాజనీయే దుక్ఖనిరోధగామినిపటిపదానిద్దేసే లోకియలోకుత్తరమిస్సకో మగ్గో వుత్తో. తస్స హి అట్ఠకథాయం (విభ॰ అట్ఠ॰ ౨౦౫) ‘‘చతూసు సచ్చేసు ఉగ్గహాదివసేన పుబ్బభాగఞాణుప్పత్తిం సన్ధాయ ఇదం ‘దుక్ఖే ఞాణ’న్తిఆది వుత్తం, పటివేధక్ఖణే పన ఏకమేవ ఞాణం హోతీ’’తి సమ్మాదిట్ఠియా, తథా సమ్మాసఙ్కప్పాదీనఞ్చ లోకియలోకుత్తరమిస్సకతా దస్సితా ‘‘అపిచేసా సమ్మాదిట్ఠి నామ పుబ్బభాగే నానాక్ఖణా నానారమ్మణా హోతి, మగ్గక్ఖణే ఏకక్ఖణా ఏకారమ్మణా’’తిఆదినా చాతి? సచ్చమేతం, ఏవం పన ఆగమనవసేన తత్థాపి చతుసచ్చకమ్మట్ఠానదస్సనాదిముఖేన అరియోవ అట్ఠఙ్గికో మగ్గో దస్సితో. ఏవఞ్చ కత్వా ‘‘పటివేధక్ఖణే పన ఏకమేవ ఞాణం హోతీ’’తి మగ్గఞాణస్స ఏకస్సేవ దుక్ఖఞాణాదితా, ‘‘మగ్గక్ఖణే పన…పే॰… ఏకోవ కుసలసఙ్కప్పో ఉప్పజ్జతి, అయం సమ్మాసఙ్కప్పో నామా’’తిఆదినా మగ్గసఙ్కప్పాదీనం సమ్మాసఙ్కప్పాదితా చ నిద్ధారితా, పాళియఞ్చ అట్ఠఙ్గికం మగ్గం ఉద్దిసిత్వా తమేవ నిద్దిసితుం ‘‘దుక్ఖే ఞాణ’’న్తిఆది వుత్తం. తేన సుత్తన్తభాజనీయేపి ద్విన్నం లోకియతా, ద్విన్నం లోకుత్తరతా వుత్తా ‘‘ఏవం పురిమేసుపి ద్వీసూతి ఏతేనాతి.

    215. Evaṃpurimesupi dvīsūti kasmā vuttaṃ, nanu suttantabhājanīye dukkhanirodhagāminipaṭipadāniddese lokiyalokuttaramissako maggo vutto. Tassa hi aṭṭhakathāyaṃ (vibha. aṭṭha. 205) ‘‘catūsu saccesu uggahādivasena pubbabhāgañāṇuppattiṃ sandhāya idaṃ ‘dukkhe ñāṇa’ntiādi vuttaṃ, paṭivedhakkhaṇe pana ekameva ñāṇaṃ hotī’’ti sammādiṭṭhiyā, tathā sammāsaṅkappādīnañca lokiyalokuttaramissakatā dassitā ‘‘apicesā sammādiṭṭhi nāma pubbabhāge nānākkhaṇā nānārammaṇā hoti, maggakkhaṇe ekakkhaṇā ekārammaṇā’’tiādinā cāti? Saccametaṃ, evaṃ pana āgamanavasena tatthāpi catusaccakammaṭṭhānadassanādimukhena ariyova aṭṭhaṅgiko maggo dassito. Evañca katvā ‘‘paṭivedhakkhaṇe pana ekameva ñāṇaṃ hotī’’ti maggañāṇassa ekasseva dukkhañāṇāditā, ‘‘maggakkhaṇe pana…pe… ekova kusalasaṅkappo uppajjati, ayaṃ sammāsaṅkappo nāmā’’tiādinā maggasaṅkappādīnaṃ sammāsaṅkappāditā ca niddhāritā, pāḷiyañca aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ uddisitvā tameva niddisituṃ ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādi vuttaṃ. Tena suttantabhājanīyepi dvinnaṃ lokiyatā, dvinnaṃ lokuttaratā vuttā ‘‘evaṃ purimesupi dvīsūti etenāti.

    పఞ్హపుచ్ఛకవణ్ణనా నిట్ఠితా.

    Pañhapucchakavaṇṇanā niṭṭhitā.

    సచ్చవిభఙ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

    Saccavibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / అభిధమ్మపిటక • Abhidhammapiṭaka / విభఙ్గపాళి • Vibhaṅgapāḷi / ౪. సచ్చవిభఙ్గో • 4. Saccavibhaṅgo

    అట్ఠకథా • Aṭṭhakathā / అభిధమ్మపిటక (అట్ఠకథా) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / సమ్మోహవినోదనీ-అట్ఠకథా • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā
    ౧. సుత్తన్తభాజనీయవణ్ణనా • 1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
    ౨. అభిధమ్మభాజనీయవణ్ణనా • 2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
    ౩. పఞ్హాపుచ్ఛకవణ్ణనా • 3. Pañhāpucchakavaṇṇanā

    టీకా • Tīkā / అభిధమ్మపిటక (టీకా) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / విభఙ్గ-అనుటీకా • Vibhaṅga-anuṭīkā / ౪. సచ్చవిభఙ్గో • 4. Saccavibhaṅgo


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact