| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
५. सच्चयमकं
5. Saccayamakaṃ
१. पण्णत्तिवारवण्णना
1. Paṇṇattivāravaṇṇanā
१०-२६. सोति दुक्खसद्दो। अञ्ञत्थाति सङ्खारदुक्खविपरिणामदुक्खदुक्खाधिट्ठानेसु। अञ्ञनिरपेक्खोति सङ्खारादिपदन्तरानपेक्खो। तेनाति अञ्ञनिरपेक्खदुक्खपदग्गहणतो। तस्मिं दुक्खदुक्खे विसयभूते। एस दुक्खसद्दो ‘‘दुक्खं दुक्खसच्च’’न्ति एत्थ पठमो दुक्खसद्दो। तञ्च दुक्खदुक्खं। ‘‘दुक्खं दुक्खसच्च’’न्ति एत्थ दुक्खमेव दुक्खसच्चन्ति नयिदं अवधारणं इच्छितब्बं, दुक्खं दुक्खसच्चमेवाति पन इच्छितब्बन्ति आह ‘‘एकन्तेन दुक्खसच्चमेवा’’ति। सच्चविभङ्गे वुत्तेसु समुदयेसु कोचि फलधम्मेसु नत्थीति सच्चविभङ्गे पञ्चधा वुत्तेसु समुदयेसु एकोपि फलसभावेसु नत्थि, फलसभावो नत्थीति अत्थो। ‘‘फलधम्मो नत्थी’’ति च पाठो। मग्गसद्दो च फलङ्गेसूति सामञ्ञफलङ्गेसु सम्मादिट्ठिआदीसु ‘‘मग्गङ्गं मग्गपरियापन्न’’न्तिआदिना (विभ॰ ४९२, ४९५) आगतो मग्गसद्दो मग्गफलत्ता पवत्तति कारणूपचारेनाति अधिप्पायो। तेनाह ‘‘न मग्गकिच्चसब्भावा’’तिआदि। तस्माति यस्मा सच्चदेसनाय पभवादिसभावा एव धम्मा समुदयादिपरियायेन वुत्ता, न अप्पभवादिसभावा, तस्मा । एत्थ च तेभूमकधम्मानं यथारहं दुक्खसमुदयसच्चन्तोगधत्ता असच्चसभावे सभावधम्मे च उद्धरन्तो फलधम्मे एव उद्धरि। ननु च मग्गसम्पयुत्तापि धम्मा असच्चसभावाति तेपि उद्धरितब्बाति? न, तेसं मग्गगतिकत्ता। ‘‘फलधम्मेसू’’ति एत्थ धम्मग्गहणेन वा फलसम्पयुत्तधम्मानं विय तेसम्पि गहणं दट्ठब्बं।
10-26. Soti dukkhasaddo. Aññatthāti saṅkhāradukkhavipariṇāmadukkhadukkhādhiṭṭhānesu. Aññanirapekkhoti saṅkhārādipadantarānapekkho. Tenāti aññanirapekkhadukkhapadaggahaṇato. Tasmiṃ dukkhadukkhe visayabhūte. Esa dukkhasaddo ‘‘dukkhaṃ dukkhasacca’’nti ettha paṭhamo dukkhasaddo. Tañca dukkhadukkhaṃ. ‘‘Dukkhaṃ dukkhasacca’’nti ettha dukkhameva dukkhasaccanti nayidaṃ avadhāraṇaṃ icchitabbaṃ, dukkhaṃ dukkhasaccamevāti pana icchitabbanti āha ‘‘ekantena dukkhasaccamevā’’ti. Saccavibhaṅge vuttesu samudayesu koci phaladhammesu natthīti saccavibhaṅge pañcadhā vuttesu samudayesu ekopi phalasabhāvesu natthi, phalasabhāvo natthīti attho. ‘‘Phaladhammo natthī’’ti ca pāṭho. Maggasaddo ca phalaṅgesūti sāmaññaphalaṅgesu sammādiṭṭhiādīsu ‘‘maggaṅgaṃ maggapariyāpanna’’ntiādinā (vibha. 492, 495) āgato maggasaddo maggaphalattā pavattati kāraṇūpacārenāti adhippāyo. Tenāha ‘‘na maggakiccasabbhāvā’’tiādi. Tasmāti yasmā saccadesanāya pabhavādisabhāvā eva dhammā samudayādipariyāyena vuttā, na appabhavādisabhāvā, tasmā . Ettha ca tebhūmakadhammānaṃ yathārahaṃ dukkhasamudayasaccantogadhattā asaccasabhāve sabhāvadhamme ca uddharanto phaladhamme eva uddhari. Nanu ca maggasampayuttāpi dhammā asaccasabhāvāti tepi uddharitabbāti? Na, tesaṃ maggagatikattā. ‘‘Phaladhammesū’’ti ettha dhammaggahaṇena vā phalasampayuttadhammānaṃ viya tesampi gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ.
पदसोधनेन…पे॰… इध गहिताति एतेन असच्चसभावानं धम्मानं पकरणेन निवत्तिततं आह। तेसन्ति दुक्खादीनं। तब्बिसेसनयोगविसेसन्ति तेन दुक्खादिविसेसनयोगेन विसिट्ठतं। सच्चविसेसनभावेनेव दुक्खादीनं परिञ्ञेय्यतादिभावो सिद्धोति आह ‘‘एकन्तसच्चत्ता’’ति। यथा चेत्थाति यथा एतस्मिं सच्चयमके सुद्धसच्चवारे सच्चविसेसनभूता एव दुक्खादयो गहिता। एवं खन्धयमकादीसुपीति न सुद्धसच्चवारे एव अयं नयो दस्सितोति अत्थो। पदसोधनवारे तंमूलचक्कवारे च ‘‘रूपं रूपक्खन्धो’’तिआदिना समुदायपदानंयेव वुत्तत्ता वत्तब्बमेव नत्थीति ‘‘सुद्धक्खन्धादिवारेसू’’ति वुत्तं। तथा चेत्थापि सुद्धवारे एव अयं नयो दस्सितो। यदि सुद्धक्खन्धादिवारेसु खन्धादिविसेसनभूतानमेव रूपादीनं गहणेन भवितब्बं, अथ कस्मा खन्धादिविसेसनतो अञ्ञेसम्पि रूपादीनं वसेन अत्थो दस्सितोति चोदनं सन्धायाह ‘‘अट्ठकथायं पना’’तिआदि। पुरिमो एव अत्थो युत्तो, युत्तितो पाठोव बलवाति।
Padasodhanena…pe… idha gahitāti etena asaccasabhāvānaṃ dhammānaṃ pakaraṇena nivattitataṃ āha. Tesanti dukkhādīnaṃ. Tabbisesanayogavisesanti tena dukkhādivisesanayogena visiṭṭhataṃ. Saccavisesanabhāveneva dukkhādīnaṃ pariññeyyatādibhāvo siddhoti āha ‘‘ekantasaccattā’’ti. Yathā cetthāti yathā etasmiṃ saccayamake suddhasaccavāre saccavisesanabhūtā eva dukkhādayo gahitā. Evaṃ khandhayamakādīsupīti na suddhasaccavāre eva ayaṃ nayo dassitoti attho. Padasodhanavāre taṃmūlacakkavāre ca ‘‘rūpaṃ rūpakkhandho’’tiādinā samudāyapadānaṃyeva vuttattā vattabbameva natthīti ‘‘suddhakkhandhādivāresū’’ti vuttaṃ. Tathā cetthāpi suddhavāre eva ayaṃ nayo dassito. Yadi suddhakkhandhādivāresu khandhādivisesanabhūtānameva rūpādīnaṃ gahaṇena bhavitabbaṃ, atha kasmā khandhādivisesanato aññesampi rūpādīnaṃ vasena attho dassitoti codanaṃ sandhāyāha ‘‘aṭṭhakathāyaṃ panā’’tiādi. Purimo eva attho yutto, yuttito pāṭhova balavāti.
पण्णत्तिवारवण्णना निट्ठिता।
Paṇṇattivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
२. पवत्तिवारवण्णना
2. Pavattivāravaṇṇanā
२७-१६४. दुक्खपरिञ्ञा याव दुक्खसमतिक्कमनत्थाति सप्पदेसं पवत्तापि सा तदत्थावहा भवेय्याति कस्सचि आसङ्का सियाति दस्सेन्तो आह ‘‘अरियत्ता…पे॰… कत्वा वुत्त’’न्ति। केचि पनेत्थ ‘‘अन्तिमभवे ठितत्ता’’ति कारणं वदन्ति, तं न युज्जति उपपत्तिया दुक्खविचारत्ता, न च सब्बे सुद्धावासा अन्तिमभविका उद्धंसोतवचनतो। ‘‘यस्स दुक्खसच्चं उप्पज्जती’’ति उप्पादावत्था। अविसेसेन दुक्खसच्चपरियापन्ना धम्मा सम्बन्धीभावेनेव तंसमङ्गी च पुग्गलो वुत्तोति दस्सेन्तो ‘‘सब्बे उपपज्जन्ता’’तिआदिं वत्वा स्वायमत्थो यस्मा निच्छयरूपेन गहितो, निच्छितस्सेव च अत्थस्स विभागदस्सनेन भवितब्बं, तस्मा ‘‘तेस्वेव…पे॰… उपपन्नमेवा’’ति आह। तत्थ तेस्वेव केचि दस्सीयन्तीति सम्बन्धो। एककोट्ठासुप्पत्तिसमङ्गिनोति दुक्खकोट्ठासुप्पत्तिसमङ्गिनो। तेसूति सन्निट्ठानेन गहितेसु। मग्गफलुप्पादसमङ्गीसूति मग्गफलुप्पादसमङ्गीनं, अयमेव वा पाठो।
27-164. Dukkhapariññā yāva dukkhasamatikkamanatthāti sappadesaṃ pavattāpi sā tadatthāvahā bhaveyyāti kassaci āsaṅkā siyāti dassento āha ‘‘ariyattā…pe… katvā vutta’’nti. Keci panettha ‘‘antimabhave ṭhitattā’’ti kāraṇaṃ vadanti, taṃ na yujjati upapattiyā dukkhavicārattā, na ca sabbe suddhāvāsā antimabhavikā uddhaṃsotavacanato. ‘‘Yassa dukkhasaccaṃ uppajjatī’’ti uppādāvatthā. Avisesena dukkhasaccapariyāpannā dhammā sambandhībhāveneva taṃsamaṅgī ca puggalo vuttoti dassento ‘‘sabbe upapajjantā’’tiādiṃ vatvā svāyamattho yasmā nicchayarūpena gahito, nicchitasseva ca atthassa vibhāgadassanena bhavitabbaṃ, tasmā ‘‘tesveva…pe… upapannamevā’’ti āha. Tattha tesveva keci dassīyantīti sambandho. Ekakoṭṭhāsuppattisamaṅginoti dukkhakoṭṭhāsuppattisamaṅgino. Tesūti sanniṭṭhānena gahitesu. Maggaphaluppādasamaṅgīsūti maggaphaluppādasamaṅgīnaṃ, ayameva vā pāṭho.
एत्थ चातिआदिना ‘‘सब्बेस’’न्तिआदिपाळिया पिण्डत्थं दस्सेति। तत्थ समुदयसच्चुप्पादवोमिस्सस्स दुक्खसच्चुप्पादस्साति इदं अनादरे सामिवचनं। कत्थचि समुदयसच्चुप्पादवोमिस्सेपि दुक्खसच्चे तंरहितस्स समुदयसच्चुप्पादरहितस्स दुक्खसच्चुप्पादस्स दस्सनवसेन वुत्तन्ति योजना। केचि पन ‘‘समुदयसच्चावोमिस्सस्सा’’ति पठन्ति, तेसं ‘‘तंरहितस्सा’’ति इदं पुरिमपदस्स अत्थविवरणं वेदितब्बं। तंसहितस्साति समुदयसच्चुप्पादसहितस्स दुक्खसच्चुप्पादस्स दस्सनवसेन वुत्तन्ति योजना। तेसन्ति असञ्ञसत्तानं, पवत्तियं दुक्खसच्चस्स उप्पादो ‘‘पवत्ते’’तिआदिना वुत्तेसु द्वीसुपि कोट्ठासेसु न गहितोति अत्थो। पटिसन्धियं पन तेसं उप्पादस्स पठमकोट्ठासेन गहितता दस्सिता एव। तथा निरोधो चाति यथा असञ्ञसत्तानं पटिसन्धियं दुक्खसच्चस्स उप्पादो पठमकोट्ठासेन गहितो, पवत्तियं पन सो द्वीहि कोट्ठासेहि न गहितो, तथा तेसं दुक्खसच्चस्स निरोधोपीति अत्थो। तथा हि ‘‘सब्बेसं चवन्तानं पवत्ते तण्हाविप्पयुत्तचित्तस्स भङ्गक्खणे’’तिआदिना (यम॰ १.सच्चयमक.८८) निरोधवारे पाळि पवत्ता। एसेव नयोति य्वायं ‘‘एत्थ चा’’तिआदिना समुदयसच्चयमके पाळिया अत्थनयो वुत्तो, मग्गसच्चयमकेपि एसेव नयो, एवमेव तत्थापि अत्थो नेतब्बोति अत्थो। तथा हि ‘‘सब्बेसं उपपज्जन्तान’’न्तिआदिना तत्थ पाळि पवत्ता।
Ettha cātiādinā ‘‘sabbesa’’ntiādipāḷiyā piṇḍatthaṃ dasseti. Tattha samudayasaccuppādavomissassa dukkhasaccuppādassāti idaṃ anādare sāmivacanaṃ. Katthaci samudayasaccuppādavomissepi dukkhasacce taṃrahitassa samudayasaccuppādarahitassa dukkhasaccuppādassa dassanavasena vuttanti yojanā. Keci pana ‘‘samudayasaccāvomissassā’’ti paṭhanti, tesaṃ ‘‘taṃrahitassā’’ti idaṃ purimapadassa atthavivaraṇaṃ veditabbaṃ. Taṃsahitassāti samudayasaccuppādasahitassa dukkhasaccuppādassa dassanavasena vuttanti yojanā. Tesanti asaññasattānaṃ, pavattiyaṃ dukkhasaccassa uppādo ‘‘pavatte’’tiādinā vuttesu dvīsupi koṭṭhāsesu na gahitoti attho. Paṭisandhiyaṃ pana tesaṃ uppādassa paṭhamakoṭṭhāsena gahitatā dassitā eva. Tathā nirodho cāti yathā asaññasattānaṃ paṭisandhiyaṃ dukkhasaccassa uppādo paṭhamakoṭṭhāsena gahito, pavattiyaṃ pana so dvīhi koṭṭhāsehi na gahito, tathā tesaṃ dukkhasaccassa nirodhopīti attho. Tathā hi ‘‘sabbesaṃ cavantānaṃ pavatte taṇhāvippayuttacittassa bhaṅgakkhaṇe’’tiādinā (yama. 1.saccayamaka.88) nirodhavāre pāḷi pavattā. Eseva nayoti yvāyaṃ ‘‘ettha cā’’tiādinā samudayasaccayamake pāḷiyā atthanayo vutto, maggasaccayamakepi eseva nayo, evameva tatthāpi attho netabboti attho. Tathā hi ‘‘sabbesaṃ upapajjantāna’’ntiādinā tattha pāḷi pavattā.
एवञ्च सतीति एवं खणवसेन ओकासग्गहणे सतीति यथावुत्तमत्थं अननुजाननवसेन पच्चामसति। एतस्स विस्सज्जनेति एतस्स यमकपदस्स विस्सज्जने। ‘‘अग्गमग्गस्स उप्पादक्खणे, अरहन्तानं चित्तस्स उप्पादक्खणे, यस्स चित्तस्स अनन्तरा अग्गमग्गं पटिलभिस्सन्ति, तस्स चित्तस्स उप्पादक्खणे, असञ्ञसत्तं उपपज्जन्तानं तेसं तत्थ दुक्खसच्चं उप्पज्जति, नो च तेसं तत्थ समुदयसच्चं उप्पज्जिस्सती’’ति (यम॰ १.सच्चयमक.७१) पुरिमकोट्ठासस्स आगतत्ता विरोधो नत्थीति ‘‘पच्छिमकोट्ठासे’’तिआदि वुत्तं । तत्थ तस्माति यस्मा न उपपत्तिचित्तुप्पादक्खणो भाविनो समुदयपच्चुप्पादस्स आधारो, अथ खो कामावचरादिओकासो, तस्मा। पुग्गलोकासवारो हेसाति यस्मा पुग्गलोकासवारो एस, तस्मा ‘‘तेसं तत्था’’ति एत्थ ओकासवसेन तत्थ-सद्दस्स अत्थो वेदितब्बो। यदि पुग्गलोकासवारे कामावचरादिओकासवसेनेव अत्थो गहेतब्बो, न खणवसेन, अथ कस्मा ‘‘सब्बेसं उपपज्जन्तान’’न्तिआदिना ओकासं अनामसित्वा तत्थ विस्सज्जनं पवत्तन्ति चोदनं सन्धायाह ‘‘तत्थ…पे॰… सो एवा’’ति। तत्थ तत्थाति ओकासवारे। पुग्गलविसेसदस्सनत्थन्ति पुग्गलसङ्खातविसेसदस्सनत्थं। यत्थ तेति यस्मिं कामावचरादिओकासे ते पुग्गला।
Evañca satīti evaṃ khaṇavasena okāsaggahaṇe satīti yathāvuttamatthaṃ ananujānanavasena paccāmasati. Etassa vissajjaneti etassa yamakapadassa vissajjane. ‘‘Aggamaggassa uppādakkhaṇe, arahantānaṃ cittassa uppādakkhaṇe, yassa cittassa anantarā aggamaggaṃ paṭilabhissanti, tassa cittassa uppādakkhaṇe, asaññasattaṃ upapajjantānaṃ tesaṃ tattha dukkhasaccaṃ uppajjati, no ca tesaṃ tattha samudayasaccaṃ uppajjissatī’’ti (yama. 1.saccayamaka.71) purimakoṭṭhāsassa āgatattā virodho natthīti ‘‘pacchimakoṭṭhāse’’tiādi vuttaṃ . Tattha tasmāti yasmā na upapatticittuppādakkhaṇo bhāvino samudayapaccuppādassa ādhāro, atha kho kāmāvacarādiokāso, tasmā. Puggalokāsavāro hesāti yasmā puggalokāsavāro esa, tasmā ‘‘tesaṃ tatthā’’ti ettha okāsavasena tattha-saddassa attho veditabbo. Yadi puggalokāsavāre kāmāvacarādiokāsavaseneva attho gahetabbo, na khaṇavasena, atha kasmā ‘‘sabbesaṃ upapajjantāna’’ntiādinā okāsaṃ anāmasitvā tattha vissajjanaṃ pavattanti codanaṃ sandhāyāha ‘‘tattha…pe… so evā’’ti. Tattha tatthāti okāsavāre. Puggalavisesadassanatthanti puggalasaṅkhātavisesadassanatthaṃ. Yattha teti yasmiṃ kāmāvacarādiokāse te puggalā.
केचीति धम्मसिरित्थेरं सन्धायाह। सो हि ‘‘पवत्ते चित्तस्स भङ्गक्खणे दुक्खसच्चं नुप्पज्जती’’ति एत्थ चित्तजरूपमेव अधिप्पेतं चित्तपटिबद्धवुत्तित्ताति कारणं वदति। अपरे ‘‘अरूपेति इमं पुरिमापेक्खम्पि होतीति तेन पवत्तं विसेसेत्वा अरूपभववसेन अयमत्थो वुत्तो , तस्मा ‘यस्स वा पन समुदयसच्चं निरुज्झति, तस्स दुक्खसच्चं उप्पज्जतीति? नो’तिआदीसुपि एवमत्थो वेदितब्बो’’ति वदन्ति। पुग्गलो न चित्तं अपेक्खित्वाव गहितोति इदं चित्तस्स अनधिकतत्ता वुत्तं। यत्थ पन समुदयसच्चस्स उप्पादनिच्छयो, तत्थेव तस्स अनुप्पादनिच्छयेनपि भवितब्बं चित्तेन च विना पुग्गलस्सेव अनुपलब्भनतोति ‘‘यस्स समुदयसच्चं नुप्पज्जती’’ति एत्थ समुदयसच्चाधारं चित्तं अत्थतो गहितमेवाति सक्का विञ्ञातुं। अपिच इन्द्रियबद्धेपि न सब्बो रूपुप्पादो एकन्तेन चित्तुप्पादाधीनोति सक्का वत्तुं चित्तुप्पत्तिया विनापि तत्थ रूपुप्पत्तिदस्सनतो, तस्मा चित्तजरूपमेव चित्तस्स उप्पादक्खणे उप्पज्जति, न इतरं, इतरं पन तस्स तीसुपि खणेसु उप्पज्जतीति निट्ठमेत्थ गन्तब्बं। विभजितब्बा अविभत्ता नाम नत्थीति सियायं पसङ्गो पठमवारे, दुतियवारे पन विभजना एव साति नायं पसङ्गो लब्भति, पठमवारेपि वा नायं पसङ्गो। कस्मा? एसा हि यमकस्स पकति, यदिदं यथालाभवसेन योजना।
Kecīti dhammasirittheraṃ sandhāyāha. So hi ‘‘pavatte cittassa bhaṅgakkhaṇe dukkhasaccaṃ nuppajjatī’’ti ettha cittajarūpameva adhippetaṃ cittapaṭibaddhavuttittāti kāraṇaṃ vadati. Apare ‘‘arūpeti imaṃ purimāpekkhampi hotīti tena pavattaṃ visesetvā arūpabhavavasena ayamattho vutto , tasmā ‘yassa vā pana samudayasaccaṃ nirujjhati, tassa dukkhasaccaṃ uppajjatīti? No’tiādīsupi evamattho veditabbo’’ti vadanti. Puggalo na cittaṃ apekkhitvāva gahitoti idaṃ cittassa anadhikatattā vuttaṃ. Yattha pana samudayasaccassa uppādanicchayo, tattheva tassa anuppādanicchayenapi bhavitabbaṃ cittena ca vinā puggalasseva anupalabbhanatoti ‘‘yassa samudayasaccaṃ nuppajjatī’’ti ettha samudayasaccādhāraṃ cittaṃ atthato gahitamevāti sakkā viññātuṃ. Apica indriyabaddhepi na sabbo rūpuppādo ekantena cittuppādādhīnoti sakkā vattuṃ cittuppattiyā vināpi tattha rūpuppattidassanato, tasmā cittajarūpameva cittassa uppādakkhaṇe uppajjati, na itaraṃ, itaraṃ pana tassa tīsupi khaṇesu uppajjatīti niṭṭhamettha gantabbaṃ. Vibhajitabbā avibhattā nāma natthīti siyāyaṃ pasaṅgo paṭhamavāre, dutiyavāre pana vibhajanā eva sāti nāyaṃ pasaṅgo labbhati, paṭhamavārepi vā nāyaṃ pasaṅgo. Kasmā? Esā hi yamakassa pakati, yadidaṃ yathālābhavasena yojanā.
दुतिये चित्ते वत्तमानेति एत्थ ‘‘पठमं भवङ्गं, दुतियं चित्त’’न्ति वदन्ति। भवनिकन्तिया आवज्जनम्पि विपाकप्पवत्तितो विसदिसत्ता ‘‘दुतिय’’न्ति वत्तुं सक्का, ततो पट्ठाय पुब्बे तस्स तत्थ समुदयसच्चं नुप्पज्जित्थाति वत्तब्बाति अपरे। भवनिकन्तिया पन सहजातं पठमं चित्तं इध दुतियं चित्तन्ति अधिप्पेतं। ततो पुब्बे पवत्तं सब्बं अब्याकतभावेन समानजातिकत्ता एकन्ति कत्वा ततो पट्ठाय हेट्ठा तस्स तत्थ समुदयसच्चं नुप्पज्जित्थेवाति । तेनाह ‘‘सब्बन्तिमेन परिच्छेदेना’’तिआदि। तस्मिन्ति दुतिये चित्ते। तेन समानगतिकत्ताति तेन यथावुत्तदुतियचित्तेन च तंसमङ्गिनो वा दुक्खसच्चं उप्पज्जित्थ, नो च समुदयसच्चन्ति वत्तब्बभावेन समानगतिकत्ता। एवञ्च कत्वाति तेन समानगतिकताय दस्सितत्ता एव। यथावुत्ताति दुतियाकुसलचित्ततो पुरिमसब्बचित्तसमङ्गिनो अग्गहिता होन्ति इतरभावाभावतो। वुत्तमेवत्थं पाठन्तरेन समत्थेतुं ‘‘यथा’’तिआदि वुत्तं। तेति चतुवोकारा। वज्जेतब्बाति ‘‘इतरेस’’न्ति विसेसनेन निवत्तेतब्बा। पञ्चवोकारा विय यथावुत्ता सुद्धावासाति दुतियचित्तक्खणसमङ्गिभावेन वुत्तप्पकारा यथा सुद्धावाससङ्खाता पञ्चवोकारा पुब्बे वुत्ता सन्ति, एवं चतुवोकारा पुब्बे वुत्ता न हि सन्तीति योजना।
Dutiye citte vattamāneti ettha ‘‘paṭhamaṃ bhavaṅgaṃ, dutiyaṃ citta’’nti vadanti. Bhavanikantiyā āvajjanampi vipākappavattito visadisattā ‘‘dutiya’’nti vattuṃ sakkā, tato paṭṭhāya pubbe tassa tattha samudayasaccaṃ nuppajjitthāti vattabbāti apare. Bhavanikantiyā pana sahajātaṃ paṭhamaṃ cittaṃ idha dutiyaṃ cittanti adhippetaṃ. Tato pubbe pavattaṃ sabbaṃ abyākatabhāvena samānajātikattā ekanti katvā tato paṭṭhāya heṭṭhā tassa tattha samudayasaccaṃ nuppajjitthevāti . Tenāha ‘‘sabbantimena paricchedenā’’tiādi. Tasminti dutiye citte. Tena samānagatikattāti tena yathāvuttadutiyacittena ca taṃsamaṅgino vā dukkhasaccaṃ uppajjittha, no ca samudayasaccanti vattabbabhāvena samānagatikattā. Evañca katvāti tena samānagatikatāya dassitattā eva. Yathāvuttāti dutiyākusalacittato purimasabbacittasamaṅgino aggahitā honti itarabhāvābhāvato. Vuttamevatthaṃ pāṭhantarena samatthetuṃ ‘‘yathā’’tiādi vuttaṃ. Teti catuvokārā. Vajjetabbāti ‘‘itaresa’’nti visesanena nivattetabbā. Pañcavokārā viya yathāvuttā suddhāvāsāti dutiyacittakkhaṇasamaṅgibhāvena vuttappakārā yathā suddhāvāsasaṅkhātā pañcavokārā pubbe vuttā santi, evaṃ catuvokārā pubbe vuttā na hi santīti yojanā.
‘‘यस्स यत्था’’ति पुग्गलोकासा आधेय्याधारभावेन अपेक्खिताति आह ‘‘पुग्गलोकासा अञ्ञमञ्ञपरिच्छिन्ना गहिता’’ति। कामावचरे…पे॰… उपपन्नाति एत्थ कामावचरे अभिसमेताविनो रूपावचरं उपपन्ना, रूपावचरे अभिसमेताविनो अरूपावचरं उपपन्ना, वा-सद्देन कामावचरे अभिसमेताविनो अरूपावचरं उपपन्नाति च योजेतब्बं। तत्थाति उपपन्नोकासे। अभिसमयोति उपरिमग्गाभिसमयो याव उपपन्नो न भविस्सति, ताव ते तत्थ उपपन्नपुग्गला एत्थ एतस्मिं ‘‘अभिसमेतावीन’’न्तिआदिना वुत्ते दुतियकोट्ठासे न गय्हन्ति पुग्गलोकासानं अञ्ञमञ्ञं परिच्छिन्नत्ता। यदि एवं किं ते इमस्मिं यमके असङ्गहिताति आह ‘‘ते पना’’तिआदि। तत्थ यं वुत्तं ‘‘समानगतिकाति विसुं न दस्सिता’’ति, तं पाकटतरं कातुं ‘‘अनभिसमेतावीन’’न्तिआदि वुत्तं। तस्सत्थो – ‘‘अनभिसमेतावीन’’न्ति इमिना पठमपदेन गहिता सब्बत्थ मग्गुप्पत्तिरहे सम्पत्तिभवे तत्थ सुद्धावासे ये अनभिसमेताविनो, तेसु द्विप्पकारेसु सुद्धावासा यस्मिं काले तत्थ अनभिसमेताविनोति गहेतब्बा, तत्थ नेसं तथा गहेतब्बकालस्स विसेसनत्थं ‘‘सुद्धावासानं दुतिये चित्ते वत्तमाने’’ति वुत्तन्ति।
‘‘Yassa yatthā’’ti puggalokāsā ādheyyādhārabhāvena apekkhitāti āha ‘‘puggalokāsā aññamaññaparicchinnā gahitā’’ti. Kāmāvacare…pe… upapannāti ettha kāmāvacare abhisametāvino rūpāvacaraṃ upapannā, rūpāvacare abhisametāvino arūpāvacaraṃ upapannā, vā-saddena kāmāvacare abhisametāvino arūpāvacaraṃ upapannāti ca yojetabbaṃ. Tatthāti upapannokāse. Abhisamayoti uparimaggābhisamayo yāva upapanno na bhavissati, tāva te tattha upapannapuggalā ettha etasmiṃ ‘‘abhisametāvīna’’ntiādinā vutte dutiyakoṭṭhāse na gayhanti puggalokāsānaṃ aññamaññaṃ paricchinnattā. Yadi evaṃ kiṃ te imasmiṃ yamake asaṅgahitāti āha ‘‘te panā’’tiādi. Tattha yaṃ vuttaṃ ‘‘samānagatikāti visuṃ na dassitā’’ti, taṃ pākaṭataraṃ kātuṃ ‘‘anabhisametāvīna’’ntiādi vuttaṃ. Tassattho – ‘‘anabhisametāvīna’’nti iminā paṭhamapadena gahitā sabbattha magguppattirahe sampattibhave tattha suddhāvāse ye anabhisametāvino, tesu dvippakāresu suddhāvāsā yasmiṃ kāle tattha anabhisametāvinoti gahetabbā, tattha nesaṃ tathā gahetabbakālassa visesanatthaṃ ‘‘suddhāvāsānaṃ dutiye citte vattamāne’’ti vuttanti.
एतेनाति एतेन वचनेन। वोदानचित्तं नाम मग्गचित्तानं अनन्तरपच्चयभूतं चित्तं, इध पन अग्गमग्गचित्तस्स। ततोति यथावुत्तवोदानचित्ततो पुरिमतरचित्तसमङ्गिनो, अनुलोमञाणसम्पयुत्तचित्तसमङ्गिनो, अवसिट्ठवुट्ठानगामिनिविपस्सनाचित्तादिसमङ्गिनोपि। तेनाह ‘‘याव सब्बन्तिमतण्हासम्पयुत्तचित्तसमङ्गी, ताव दस्सिता’’ति।
Etenāti etena vacanena. Vodānacittaṃ nāma maggacittānaṃ anantarapaccayabhūtaṃ cittaṃ, idha pana aggamaggacittassa. Tatoti yathāvuttavodānacittato purimataracittasamaṅgino, anulomañāṇasampayuttacittasamaṅgino, avasiṭṭhavuṭṭhānagāminivipassanācittādisamaṅginopi. Tenāha ‘‘yāva sabbantimataṇhāsampayuttacittasamaṅgī, tāva dassitā’’ti.
पटिसन्धिचुतिचित्तानं भङ्गुप्पादक्खणा पवत्ते चित्तस्स भङ्गुप्पादक्खणेहि दुक्खसच्चादीनं नुप्पादादीसु समानगतिकाति कत्वा वुत्तं ‘‘पवत्ते चित्तस्सा’’तिआदि। तत्थ चुतिचित्तस्सपि उप्पादक्खणस्स गहणं दट्ठब्बन्ति योजना। द्वीसुपि कोट्ठासेसूति समुदयसच्चस्स भाविनो निरोधस्स अप्पटिक्खेपपटिक्खेपवसेन पवत्तेसु पुरिमपच्छिमकोट्ठासेसु। न विसेसितन्ति यथावुत्ते अप्पटिक्खेपे च सतिपि विसेसेत्वा न वुत्तन्ति अत्थो। एकस्सपि पुग्गलस्स तादिसस्स मग्गस्स च फलस्स च भङ्गक्खणसमङ्गिनो पुरिमकोट्ठासस्सेव अभजनतो कोट्ठासद्वयसम्भवाभावतोति अत्थो। इदानि तमेवत्थं विवरितुं ‘‘यस्स दुक्खसच्च’’न्तिआदि वुत्तं। केसञ्चि पुग्गलानं। निद्धारणे चेतं सामिवचनं। ‘‘मग्गस्स च फलस्स चा’’ति वुत्तमग्गफलानि दस्सेन्तो ‘‘तिण्णं फलानं द्विन्नञ्च मग्गान’’न्ति आह। तानि पन हेट्ठिमानि तीणि फलानि मज्झे च द्वे मग्गा वेदितब्बा। निरन्तरं अनुप्पादेत्वाति पटिपक्खधम्मेहि अवोकिण्णं कत्वा सह विपस्सनाय मग्गं उप्पादेन्तेन या सातच्चकिरिया कातब्बा, तं अकत्वाति अत्थो। तेनाह ‘‘अन्तरन्तरा…पे॰… उप्पादेत्वा’’ति। ‘‘अरूपे मग्गस्स च फलस्स च भङ्गक्खणे’’ति अविसेसतो वुत्ते कथमयं विसेसो लब्भतीति आह ‘‘सामञ्ञवचनेनपी’’तिआदि। तेन अपवादविसयपरियायेन उपसग्गा अभिनिविसन्तीति लोकसिद्धोयं ञायोति दस्सेति।
Paṭisandhicuticittānaṃ bhaṅguppādakkhaṇā pavatte cittassa bhaṅguppādakkhaṇehi dukkhasaccādīnaṃ nuppādādīsu samānagatikāti katvā vuttaṃ ‘‘pavatte cittassā’’tiādi. Tattha cuticittassapi uppādakkhaṇassa gahaṇaṃ daṭṭhabbanti yojanā. Dvīsupi koṭṭhāsesūti samudayasaccassa bhāvino nirodhassa appaṭikkhepapaṭikkhepavasena pavattesu purimapacchimakoṭṭhāsesu. Na visesitanti yathāvutte appaṭikkhepe ca satipi visesetvā na vuttanti attho. Ekassapi puggalassa tādisassa maggassa ca phalassa ca bhaṅgakkhaṇasamaṅgino purimakoṭṭhāsasseva abhajanato koṭṭhāsadvayasambhavābhāvatoti attho. Idāni tamevatthaṃ vivarituṃ ‘‘yassa dukkhasacca’’ntiādi vuttaṃ. Kesañci puggalānaṃ. Niddhāraṇe cetaṃ sāmivacanaṃ. ‘‘Maggassa ca phalassa cā’’ti vuttamaggaphalāni dassento ‘‘tiṇṇaṃ phalānaṃ dvinnañca maggāna’’nti āha. Tāni pana heṭṭhimāni tīṇi phalāni majjhe ca dve maggā veditabbā. Nirantaraṃ anuppādetvāti paṭipakkhadhammehi avokiṇṇaṃ katvā saha vipassanāya maggaṃ uppādentena yā sātaccakiriyā kātabbā, taṃ akatvāti attho. Tenāha ‘‘antarantarā…pe… uppādetvā’’ti. ‘‘Arūpe maggassa ca phalassa ca bhaṅgakkhaṇe’’ti avisesato vutte kathamayaṃ viseso labbhatīti āha ‘‘sāmaññavacanenapī’’tiādi. Tena apavādavisayapariyāyena upasaggā abhinivisantīti lokasiddhoyaṃ ñāyoti dasseti.
पवत्तिवारवण्णना निट्ठिता।
Pavattivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
३. परिञ्ञावारवण्णना
3. Pariññāvāravaṇṇanā
१६५-१७०. एत्थेवाति इमस्मिं सच्चयमके एव। अपरिञ्ञेय्यतादस्सनत्थन्ति एत्थ अ-कारो न परिञ्ञेय्याभाववचनो, नापि परिञ्ञेय्यपटिपक्खवचनो, अथ खो तदञ्ञवचनोति यथारहं सच्चेसु लब्भमानानं पहातब्बतादीनम्पि दस्सने आपन्नेयेव समयवारो दस्सनपरो, येसञ्च न दस्सनपरो, तेसु केसुचि सच्चेसु लब्भमानानम्पि केसञ्चि विसेसानं अयं वारो न दस्सनपरोति दस्सेन्तो ‘‘सच्छिकरण…पे॰… दस्सनत्थञ्चा’’ति आह। समुदये पहानपरिञ्ञाव वुत्ता, न तीरणपरिञ्ञाति युत्तं तावेतं समुदयस्सपि तीरेतब्बसभावत्ता, ‘‘दुक्खे तीरणपरिञ्ञाव वुत्ता, न पहानपरिञ्ञा’’ति इदं पन कस्मा वुत्तं, ननु दुक्खं अप्पहातब्बमेवाति? समुदयसच्चविभङ्गे वुत्तानं केसञ्चि समुदयकोट्ठासानं दुक्खसच्चे सङ्गहणतो दुक्खसमुदये वा असङ्करतोव गहेत्वा भूतकथनमेतं दट्ठब्बं। उभयत्थाति दुक्खे समुदये च वुत्ता। कस्मा? तेसं साधारणाति। एवं साधारणासाधारणभेदभिन्नं यथावुत्तं परिञ्ञाकिच्चं पुब्बभागे नानक्खणे लब्भमानम्पि मग्गकाले एकक्खणे एव लब्भति एकञाणकिच्चत्ताति दस्सेतुं ‘‘मग्गञाणञ्ही’’तिआदि वुत्तं।
165-170. Etthevāti imasmiṃ saccayamake eva. Apariññeyyatādassanatthanti ettha a-kāro na pariññeyyābhāvavacano, nāpi pariññeyyapaṭipakkhavacano, atha kho tadaññavacanoti yathārahaṃ saccesu labbhamānānaṃ pahātabbatādīnampi dassane āpanneyeva samayavāro dassanaparo, yesañca na dassanaparo, tesu kesuci saccesu labbhamānānampi kesañci visesānaṃ ayaṃ vāro na dassanaparoti dassento ‘‘sacchikaraṇa…pe… dassanatthañcā’’ti āha. Samudaye pahānapariññāva vuttā, na tīraṇapariññāti yuttaṃ tāvetaṃ samudayassapi tīretabbasabhāvattā, ‘‘dukkhe tīraṇapariññāvavuttā, na pahānapariññā’’ti idaṃ pana kasmā vuttaṃ, nanu dukkhaṃ appahātabbamevāti? Samudayasaccavibhaṅge vuttānaṃ kesañci samudayakoṭṭhāsānaṃ dukkhasacce saṅgahaṇato dukkhasamudaye vā asaṅkaratova gahetvā bhūtakathanametaṃ daṭṭhabbaṃ. Ubhayatthāti dukkhe samudaye ca vuttā. Kasmā? Tesaṃ sādhāraṇāti. Evaṃ sādhāraṇāsādhāraṇabhedabhinnaṃ yathāvuttaṃ pariññākiccaṃ pubbabhāge nānakkhaṇe labbhamānampi maggakāle ekakkhaṇe eva labbhati ekañāṇakiccattāti dassetuṃ ‘‘maggañāṇañhī’’tiādi vuttaṃ.
परिञ्ञावारवण्णना निट्ठिता।
Pariññāvāravaṇṇanā niṭṭhitā.
सच्चयमकवण्णना निट्ठिता।
Saccayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / यमकपाळि • Yamakapāḷi / ५. सच्चयमकं • 5. Saccayamakaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā / ५. सच्चयमकं • 5. Saccayamakaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ५. सच्चयमकं • 5. Saccayamakaṃ
