| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) |
१३. सद्धम्मप्पतिरूपकसुत्तवण्णना
13. Saddhammappatirūpakasuttavaṇṇanā
१५६. तेरसमे अञ्ञाय सण्ठहिंसूति अरहत्ते पतिट्ठहिंसु। सद्धम्मप्पतिरूपकन्ति द्वे सद्धम्मप्पतिरूपकानि अधिगमसद्धम्मप्पतिरूपकञ्च परियत्तिसद्धम्मप्पतिरूपकञ्च। तत्थ –
156. Terasame aññāya saṇṭhahiṃsūti arahatte patiṭṭhahiṃsu. Saddhammappatirūpakanti dve saddhammappatirūpakāni adhigamasaddhammappatirūpakañca pariyattisaddhammappatirūpakañca. Tattha –
‘‘ओभासे चेव ञाणे च, पीतिया च विकम्पति।
‘‘Obhāse ceva ñāṇe ca, pītiyā ca vikampati;
पस्सद्धिया सुखे चेव, येहि चित्तं पवेधति॥
Passaddhiyā sukhe ceva, yehi cittaṃ pavedhati.
‘‘अधिमोक्खे च पग्गाहे, उपट्ठाने च कम्पति।
‘‘Adhimokkhe ca paggāhe, upaṭṭhāne ca kampati;
उपेक्खावज्जनाय चेव, उपेक्खाय च निकन्तिया॥
Upekkhāvajjanāya ceva, upekkhāya ca nikantiyā.
‘‘इमानि दस ठानानि, पञ्ञा यस्स परिचिता।
‘‘Imāni dasa ṭhānāni, paññā yassa paricitā;
धम्मुद्धच्चकुसलो होति, न च सम्मोह गच्छती’’ति॥ (पटि॰ म॰ २.७)। –
Dhammuddhaccakusalo hoti, na ca sammoha gacchatī’’ti. (paṭi. ma. 2.7); –
इदं विपस्सनाञाणस्स उपक्किलेसजातं अधिगमसद्धम्मप्पतिरूपकं नाम। तिस्सो पन सङ्गीतियो अनारुळ्हं धातुकथा आरम्मणकथा असुभकथा ञाणवत्थुकथा विज्जाकरण्डकोति इमेहि पञ्चहि कथावत्थूहि परिबाहिरं गुळ्हविनयं गुळ्हवेस्सन्तरं गुळ्हमहोसधं वण्णपिटकं अङ्गुलिमालपिटकं रट्ठपालगज्जितं आळवकगज्जितं वेदल्लपिटकन्ति अबुद्धवचनं परियत्तिसद्धम्मप्पतिरूपकं नाम।
Idaṃ vipassanāñāṇassa upakkilesajātaṃ adhigamasaddhammappatirūpakaṃ nāma. Tisso pana saṅgītiyo anāruḷhaṃ dhātukathā ārammaṇakathā asubhakathā ñāṇavatthukathā vijjākaraṇḍakoti imehi pañcahi kathāvatthūhi paribāhiraṃ guḷhavinayaṃ guḷhavessantaraṃ guḷhamahosadhaṃ vaṇṇapiṭakaṃ aṅgulimālapiṭakaṃ raṭṭhapālagajjitaṃ āḷavakagajjitaṃ vedallapiṭakanti abuddhavacanaṃ pariyattisaddhammappatirūpakaṃ nāma.
जातरूपप्पतिरूपकन्ति सुवण्णरसविधानं आरकूटमयं सुवण्णवण्णं आभरणजातं। छणकालेसु हि मनुस्सा ‘‘आभरणभण्डकं गण्हिस्सामा’’ति आपणं गच्छन्ति। अथ ने आपणिका एवं वदन्ति, ‘‘सचे तुम्हे आभरणत्थिका, इमानि गण्हथ। इमानि हि घनानि चेव वण्णवन्तानि च अप्पग्घानि चा’’ति। ते तेसं सुत्वा, ‘‘कारणं इमे वदन्ति, इमानि पिळन्धित्वा सक्का नक्खत्तं कीळितुं, सोभन्ति चेव अप्पग्घानि चा’’ति तानि गहेत्वा गच्छन्ति। सुवण्णभण्डं अविक्कियमानं निदहित्वा ठपेतब्बं होति। एवं तं जातरूपप्पतिरूपके उप्पन्ने अन्तरधायति नाम।
Jātarūpappatirūpakanti suvaṇṇarasavidhānaṃ ārakūṭamayaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ ābharaṇajātaṃ. Chaṇakālesu hi manussā ‘‘ābharaṇabhaṇḍakaṃ gaṇhissāmā’’ti āpaṇaṃ gacchanti. Atha ne āpaṇikā evaṃ vadanti, ‘‘sace tumhe ābharaṇatthikā, imāni gaṇhatha. Imāni hi ghanāni ceva vaṇṇavantāni ca appagghāni cā’’ti. Te tesaṃ sutvā, ‘‘kāraṇaṃ ime vadanti, imāni piḷandhitvā sakkā nakkhattaṃ kīḷituṃ, sobhanti ceva appagghāni cā’’ti tāni gahetvā gacchanti. Suvaṇṇabhaṇḍaṃ avikkiyamānaṃ nidahitvā ṭhapetabbaṃ hoti. Evaṃ taṃ jātarūpappatirūpake uppanne antaradhāyati nāma.
अथ सद्धम्मस्स अन्तरधानं होतीति अधिगमसद्धम्मस्स पटिपत्तिसद्धम्मस्स परियत्तिसद्धम्मस्साति तिविधस्सापि सद्धम्मस्स अन्तरधानं होति। पठमबोधियञ्हि भिक्खू पटिसम्भिदप्पत्ता अहेसुं। अथ काले गच्छन्ते पटिसम्भिदा पापुणितुं न सक्खिंसु, छळभिञ्ञा अहेसुं। ततो छ अभिञ्ञा पापुणितुं असक्कोन्ता तिस्सो विज्जा पापुणिंसु। इदानि काले गच्छन्ते तिस्सो विज्जा पापुणितुं असक्कोन्ता आसवक्खयमत्तं पापुणिस्सन्ति। तम्पि असक्कोन्ता अनागामिफलं, तम्पि असक्कोन्ता सकदागामिफलं, तम्पि असक्कोन्ता सोतापत्तिफलं। गच्छन्ते काले सोतापत्तिफलम्पि पत्तुं न सक्खिस्सन्ति। अथ नेसं यदा विपस्सना इमेहि उपक्किलेसेहि उपक्किलिट्ठा आरद्धमत्ताव ठस्सति, तदा अधिगमसद्धम्मो अन्तरहितो नाम भविस्सति।
Atha saddhammassa antaradhānaṃ hotīti adhigamasaddhammassa paṭipattisaddhammassa pariyattisaddhammassāti tividhassāpi saddhammassa antaradhānaṃ hoti. Paṭhamabodhiyañhi bhikkhū paṭisambhidappattā ahesuṃ. Atha kāle gacchante paṭisambhidā pāpuṇituṃ na sakkhiṃsu, chaḷabhiññā ahesuṃ. Tato cha abhiññā pāpuṇituṃ asakkontā tisso vijjā pāpuṇiṃsu. Idāni kāle gacchante tisso vijjā pāpuṇituṃ asakkontā āsavakkhayamattaṃ pāpuṇissanti. Tampi asakkontā anāgāmiphalaṃ, tampi asakkontā sakadāgāmiphalaṃ, tampi asakkontā sotāpattiphalaṃ. Gacchante kāle sotāpattiphalampi pattuṃ na sakkhissanti. Atha nesaṃ yadā vipassanā imehi upakkilesehi upakkiliṭṭhā āraddhamattāva ṭhassati, tadā adhigamasaddhammo antarahito nāma bhavissati.
पठमबोधियञ्हि भिक्खू चतुन्नं पटिसम्भिदानं अनुच्छविकं पटिपत्तिं पूरयिंसु। गच्छन्ते काले तं असक्कोन्ता छन्नं अभिञ्ञानं, तम्पि असक्कोन्ता तिस्सन्नं विज्जानं, तम्पि असक्कोन्ता अरहत्तफलमत्तस्स। गच्छन्ते पन काले अरहत्तस्स अनुच्छविकं पटिपत्तिं पूरेतुं असक्कोन्ता अनागामिफलस्स अनुच्छविकं पटिपत्तिं पूरेस्सन्ति , तम्पि असक्कोन्ता सकदागामिफलस्स, तम्पि असक्कोन्ता सोतापत्तिफलस्स। यदा पन सोतापत्तिफलस्सपि अनुच्छविकं पटिपदं पूरेतुं असक्कोन्ता सीलपारिसुद्धिमत्तेव ठस्सन्ति, तदा पटिपत्तिसद्धम्मो अन्तरहितो नाम भविस्सति।
Paṭhamabodhiyañhi bhikkhū catunnaṃ paṭisambhidānaṃ anucchavikaṃ paṭipattiṃ pūrayiṃsu. Gacchante kāle taṃ asakkontā channaṃ abhiññānaṃ, tampi asakkontā tissannaṃ vijjānaṃ, tampi asakkontā arahattaphalamattassa. Gacchante pana kāle arahattassa anucchavikaṃ paṭipattiṃ pūretuṃ asakkontā anāgāmiphalassa anucchavikaṃ paṭipattiṃ pūressanti , tampi asakkontā sakadāgāmiphalassa, tampi asakkontā sotāpattiphalassa. Yadā pana sotāpattiphalassapi anucchavikaṃ paṭipadaṃ pūretuṃ asakkontā sīlapārisuddhimatteva ṭhassanti, tadā paṭipattisaddhammo antarahito nāma bhavissati.
याव पन तेपिटकं बुद्धवचनं वत्तति, न ताव सासनं अन्तरहितन्ति वत्तुं वट्टति। तिट्ठन्तु तीणि वा, अभिधम्मपिटके अन्तरहिते इतरेसु द्वीसु तिट्ठन्तेसुपि अन्तरहितन्ति न वत्तब्बमेव। द्वीसु अन्तरहितेसु विनयपिटकमत्ते ठितेपि, तत्रापि खन्धकपरिवारेसु अन्तरहितेसु उभतोविभङ्गमत्ते, महाविनये अन्तरहिते द्वीसु पातिमोक्खेसु वत्तमानेसुपि सासनं अनन्तरहितमेव। यदा पन द्वे पातिमोक्खा अन्तरधायिस्सन्ति, अथ परियत्तिसद्धम्मस्स अन्तरधानं भविस्सति। तस्मिं अन्तरहिते सासनं अन्तरहितं नाम होति। परियत्तिया हि अन्तरहिताय पटिपत्ति अन्तरधायति, पटिपत्तिया अन्तरहिताय अधिगमो अन्तरधायति। किं कारणा? अयञ्हि परियत्ति पटिपत्तिया पच्चयो होति, पटिपत्ति अधिगमस्स। इति पटिपत्तितोपि परियत्तिमेव पमाणं।
Yāva pana tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ vattati, na tāva sāsanaṃ antarahitanti vattuṃ vaṭṭati. Tiṭṭhantu tīṇi vā, abhidhammapiṭake antarahite itaresu dvīsu tiṭṭhantesupi antarahitanti na vattabbameva. Dvīsu antarahitesu vinayapiṭakamatte ṭhitepi, tatrāpi khandhakaparivāresu antarahitesu ubhatovibhaṅgamatte, mahāvinaye antarahite dvīsu pātimokkhesu vattamānesupi sāsanaṃ anantarahitameva. Yadā pana dve pātimokkhā antaradhāyissanti, atha pariyattisaddhammassa antaradhānaṃ bhavissati. Tasmiṃ antarahite sāsanaṃ antarahitaṃ nāma hoti. Pariyattiyā hi antarahitāya paṭipatti antaradhāyati, paṭipattiyā antarahitāya adhigamo antaradhāyati. Kiṃ kāraṇā? Ayañhi pariyatti paṭipattiyā paccayo hoti, paṭipatti adhigamassa. Iti paṭipattitopi pariyattimeva pamāṇaṃ.
ननु च कस्सपसम्मासम्बुद्धकाले कपिलो नाम अनाराधकभिक्खु ‘‘पातिमोक्खं उद्दिसिस्सामी’’ति बीजनिं गहेत्वा आसने निसिन्नो ‘‘अत्थि इमस्मिं वत्तन्ता’’ति पुच्छि, अथ तस्स भयेन येसम्पि पातिमोक्खो वत्तति, तेपि ‘‘मयं वत्तामा’’ति अवत्वा ‘‘न वत्तामा’’ति वदिंसु, सो बीजनिं ठपेत्वा उट्ठायासना गतो, तदा सम्मासम्बुद्धस्स सासनं ओसक्कितन्ति? किञ्चापि ओसक्कितं, परियत्ति पन एकन्तेनेव पमाणं। यथा हि महतो तळाकस्स पाळिया थिराय उदकं न ठस्सतीति न वत्तब्बं, उदके सति पदुमादीनि पुप्फानि न पुप्फिस्सन्तीति न वत्तब्बं, एवमेव महातळाकस्स थिरपाळिसदिसे तेपिटके बुद्धवचने सति महातळाके उदकसदिसा पटिपत्तिपूरका कुलपुत्ता नत्थीति न वत्तब्बा, तेसु सति महातळाके पदुमादीनि पुप्फानि विय सोतापन्नादयो अरियपुग्गला नत्थीति न वत्तब्बाति एवं एकन्ततो परियत्तियेव पमाणं।
Nanu ca kassapasammāsambuddhakāle kapilo nāma anārādhakabhikkhu ‘‘pātimokkhaṃ uddisissāmī’’ti bījaniṃ gahetvā āsane nisinno ‘‘atthi imasmiṃ vattantā’’ti pucchi, atha tassa bhayena yesampi pātimokkho vattati, tepi ‘‘mayaṃ vattāmā’’ti avatvā ‘‘na vattāmā’’ti vadiṃsu, so bījaniṃ ṭhapetvā uṭṭhāyāsanā gato, tadā sammāsambuddhassa sāsanaṃ osakkitanti? Kiñcāpi osakkitaṃ, pariyatti pana ekanteneva pamāṇaṃ. Yathā hi mahato taḷākassa pāḷiyā thirāya udakaṃ na ṭhassatīti na vattabbaṃ, udake sati padumādīni pupphāni na pupphissantīti na vattabbaṃ, evameva mahātaḷākassa thirapāḷisadise tepiṭake buddhavacane sati mahātaḷāke udakasadisā paṭipattipūrakā kulaputtā natthīti na vattabbā, tesu sati mahātaḷāke padumādīni pupphāni viya sotāpannādayo ariyapuggalā natthīti na vattabbāti evaṃ ekantato pariyattiyeva pamāṇaṃ.
पथवीधातूति द्वे सतसहस्सानि चत्तारि च नहुतानि बहला महापथवी। आपोधातूति पथवितो पट्ठाय याव सुभकिण्हब्रह्मलोका उग्गतं कप्पविनासकं उदकं। तेजोधातूति पथवितो पट्ठाय याव आभस्सरब्रह्मलोका उग्गतो कप्पविनासको अग्गि। वायोधातूति पथवितो पट्ठाय याव वेहप्फलब्रह्मलोका उग्गतो कप्पविनासको वायु। एतेसु हि एकधम्मोपि सत्थु सासनं अन्तरधापेतुं न सक्कोति, तस्मा एवमाह। इधेव ते उप्पज्जन्तीति लोहतो लोहखादकं मलं विय इमस्मिं मय्हंयेव सासने ते उप्पज्जन्ति। मोघपुरिसाति तुच्छपुरिसा।
Pathavīdhātūti dve satasahassāni cattāri ca nahutāni bahalā mahāpathavī. Āpodhātūti pathavito paṭṭhāya yāva subhakiṇhabrahmalokā uggataṃ kappavināsakaṃ udakaṃ. Tejodhātūti pathavito paṭṭhāya yāva ābhassarabrahmalokā uggato kappavināsako aggi. Vāyodhātūti pathavito paṭṭhāya yāva vehapphalabrahmalokā uggato kappavināsako vāyu. Etesu hi ekadhammopi satthu sāsanaṃ antaradhāpetuṃ na sakkoti, tasmā evamāha. Idheva te uppajjantīti lohato lohakhādakaṃ malaṃ viya imasmiṃ mayhaṃyeva sāsane te uppajjanti. Moghapurisāti tucchapurisā.
आदिकेनेव ओपिलवतीति एत्थ आदिकेनाति आदानेन गहणेन। ओपिलवतीति निमुज्जति। इदं वुत्तं होति – यथा उदकचरा नावा भण्डं गण्हन्ती निमुज्जति, एवं परियत्तिआदीनं पूरणेन सद्धम्मस्स अन्तरधानं न होति। परियत्तिया हि हायमानाय पटिपत्ति हायति, पटिपत्तिया हायमानाय अधिगमो हायति। परियत्तिया पूरयमानाय परियत्तिधरा पुग्गला पटिपत्तिं पूरेन्ति, पटिपत्तिपूरका अधिगमं पूरेन्ति। इति नवचन्दो विय परियत्तियादीसु वड्ढमानासु मय्हं सासनं वड्ढति येवाति दस्सेति।
Ādikeneva opilavatīti ettha ādikenāti ādānena gahaṇena. Opilavatīti nimujjati. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā udakacarā nāvā bhaṇḍaṃ gaṇhantī nimujjati, evaṃ pariyattiādīnaṃ pūraṇena saddhammassa antaradhānaṃ na hoti. Pariyattiyā hi hāyamānāya paṭipatti hāyati, paṭipattiyā hāyamānāya adhigamo hāyati. Pariyattiyā pūrayamānāya pariyattidharā puggalā paṭipattiṃ pūrenti, paṭipattipūrakā adhigamaṃ pūrenti. Iti navacando viya pariyattiyādīsu vaḍḍhamānāsu mayhaṃ sāsanaṃ vaḍḍhati yevāti dasseti.
इदानि येहि धम्मेहि सद्धम्मस्स अन्तरधानञ्चेव ठिति च होति, ते दस्सेन्तो पञ्च खोतिआदिमाह। तत्थ ओक्कमनीयाति अवक्कमनीया, हेट्ठागमनीयाति अत्थो। सत्थरि अगारवातिआदीसु अगारवाति गारवरहिता। अप्पतिस्साति अप्पतिस्सया अनीचवुत्तिका। तत्थ यो चेतियङ्गणं आरोहन्तो छत्तं धारेति, उपाहनं धारेति, अञ्ञतो ओलोकेत्वा कथं कथेन्तो गच्छति, अयं सत्थरि अगारवो नाम।
Idāni yehi dhammehi saddhammassa antaradhānañceva ṭhiti ca hoti, te dassento pañca khotiādimāha. Tattha okkamanīyāti avakkamanīyā, heṭṭhāgamanīyāti attho. Satthari agāravātiādīsu agāravāti gāravarahitā. Appatissāti appatissayā anīcavuttikā. Tattha yo cetiyaṅgaṇaṃ ārohanto chattaṃ dhāreti, upāhanaṃ dhāreti, aññato oloketvā kathaṃ kathento gacchati, ayaṃ satthari agāravo nāma.
यो धम्मस्सवनस्स काले सङ्घुट्ठे दहरसामणेरेहि परिवारितो निसीदति, अञ्ञानि वा नवकम्मादीनि करोति, धम्मस्सवनग्गे निसिन्नो निद्दायति, विक्खित्तो वा अञ्ञं कथेन्तो निसीदति, अयं धम्मे अगारवो नाम।
Yo dhammassavanassa kāle saṅghuṭṭhe daharasāmaṇerehi parivārito nisīdati, aññāni vā navakammādīni karoti, dhammassavanagge nisinno niddāyati, vikkhitto vā aññaṃ kathento nisīdati, ayaṃ dhamme agāravo nāma.
यो थेरुपट्ठानं गन्त्वा, अवन्दित्वा निसीदति, हत्थपल्लत्थिकं दुस्सपल्लत्थिकं करोति, अञ्ञं वा पन हत्थपादकुक्कुच्चं करोति, वुड्ढानं सन्तिके अनज्झिट्ठो कथेति, अयं सङ्घे अगारवो नाम।
Yo therupaṭṭhānaṃ gantvā, avanditvā nisīdati, hatthapallatthikaṃ dussapallatthikaṃ karoti, aññaṃ vā pana hatthapādakukkuccaṃ karoti, vuḍḍhānaṃ santike anajjhiṭṭho katheti, ayaṃ saṅghe agāravo nāma.
तिस्सो पन सिक्खा अपूरेन्तोव सिक्खाय अगारवो नाम होति। अट्ठ समापत्तियो अनिब्बत्तेन्तो तासं वा पन निब्बत्तनत्थाय पयोगं अकरोन्तो समाधिस्मिं अगारवो नाम। सुक्कपक्खो वुत्तविपल्लासेनेव वेदितब्बोति। तेरसमं।
Tisso pana sikkhā apūrentova sikkhāya agāravo nāma hoti. Aṭṭha samāpattiyo anibbattento tāsaṃ vā pana nibbattanatthāya payogaṃ akaronto samādhismiṃ agāravo nāma. Sukkapakkho vuttavipallāseneva veditabboti. Terasamaṃ.
कस्सपसंयुत्तवण्णना निट्ठिता।
Kassapasaṃyuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / १३. सद्धम्मप्पतिरूपकसुत्तं • 13. Saddhammappatirūpakasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) / १३. सद्धम्मप्पतिरूपकसुत्तवण्णना • 13. Saddhammappatirūpakasuttavaṇṇanā
