| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ปญฺจปกรณ-อนุฎีกา • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
๖. สหชาตปจฺจยนิเทฺทสวณฺณนา
6. Sahajātapaccayaniddesavaṇṇanā
๖. โปราณปาโฐติ ปุราตโน อฎฺฐกถาปาโฐฯ อิมสฺสาติ อิมสฺส ปทสฺสฯ อวุตฺตสฺสาติ ปาฬิยํ อวุตฺตสฺสฯ ยทิปิ สหคตสทฺทสฺส อตฺถสํวณฺณนายํ สํสฎฺฐสทฺทสฺส วิย สมานตฺถสฺสปิ กตฺถจิ สทฺทนฺตรสฺส อโตฺถ วุจฺจติ ปริยายวิเสสโพธนตฺถํ, ตถาปิ น มูลสทฺทสฺส อโตฺถ วิภาวิโต โหตีติ ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘น จ…เป.… โหตี’’ติฯ ‘‘อญฺญมญฺญ’’นฺติ จ ‘‘อญฺญอญฺญ’’นฺติ วตฺตเพฺพ ม-การาคมํ กตฺวา นิเทฺทโส, กมฺมพฺยติหาเร เจตํ ปทํ, ตสฺมา อิตเรตรนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนานํ เอกสฺมิํเยว ขเณ ปจฺจยุปฺปนฺนปจฺจยภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา โย หิ ยสฺส ปจฺจโย ยสฺมิํ ขเณ, ตสฺมิํเยว ขเณ โสปิ ตสฺส ปจฺจโยติ อยเมตฺถ อญฺญมญฺญปจฺจยตาฯ ตถา หิ อฎฺฐกถายํ ‘‘อโญฺญ อญฺญสฺสา’’ติ วตฺวา ‘‘อิมินา…เป.… ทีเปตี’’ติ วุตฺตํฯ โอกฺกมนํ ปวิสนนฺติ อโตฺถฯ อาสนกฺขเณ หิ ธมฺมา ปุริมภวโต อิมํ ภวํ ปวิสนฺตา วิย โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปรโลกโต อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ปวิสนฺตํ วิย อุปฺปชฺชตี’’ติฯ ตสฺมา อวิเสเสน ปฎิสนฺธิ โอกฺกนฺติสทฺทาภิเธยฺยาติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ ‘‘โอกฺกนฺติ…เป.… อธิปฺปาเยนาหา’’ติฯ ตํนิวารณตฺถนฺติ ตสฺส ขณนฺตเร รูปีนํ สหชาตปจฺจยภาวสฺส ‘‘กญฺจิ กาเล น สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ นิวารณตฺถํฯ เตน ปททฺวเยน สมาเนสุ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธเมฺมสุ ปุริมโต ปจฺฉิมสฺส วิเสสมตฺถํ ทเสฺสติฯ
6. Porāṇapāṭhoti purātano aṭṭhakathāpāṭho. Imassāti imassa padassa. Avuttassāti pāḷiyaṃ avuttassa. Yadipi sahagatasaddassa atthasaṃvaṇṇanāyaṃ saṃsaṭṭhasaddassa viya samānatthassapi katthaci saddantarassa attho vuccati pariyāyavisesabodhanatthaṃ, tathāpi na mūlasaddassa attho vibhāvito hotīti dassento āha ‘‘na ca…pe… hotī’’ti. ‘‘Aññamañña’’nti ca ‘‘aññaañña’’nti vattabbe ma-kārāgamaṃ katvā niddeso, kammabyatihāre cetaṃ padaṃ, tasmā itaretaranti vuttaṃ hoti. Paccayapaccayuppannānaṃ ekasmiṃyeva khaṇe paccayuppannapaccayabhāvassa icchitattā yo hi yassa paccayo yasmiṃ khaṇe, tasmiṃyeva khaṇe sopi tassa paccayoti ayamettha aññamaññapaccayatā. Tathā hi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘añño aññassā’’ti vatvā ‘‘iminā…pe… dīpetī’’ti vuttaṃ. Okkamanaṃ pavisananti attho. Āsanakkhaṇe hi dhammā purimabhavato imaṃ bhavaṃ pavisantā viya honti. Tena vuttaṃ ‘‘paralokato imaṃ lokaṃ āgantvā pavisantaṃ viya uppajjatī’’ti. Tasmā avisesena paṭisandhi okkantisaddābhidheyyāti adhippāyena vuttaṃ ‘‘okkanti…pe… adhippāyenāhā’’ti. Taṃnivāraṇatthanti tassa khaṇantare rūpīnaṃ sahajātapaccayabhāvassa ‘‘kañci kāle na sahajātapaccayena paccayo’’ti nivāraṇatthaṃ. Tena padadvayena samānesu paccayapaccayuppannadhammesu purimato pacchimassa visesamatthaṃ dasseti.
เอวญฺจ ‘‘กญฺจิ กาเล’’ติ ปทสฺส ‘‘เกจิ กาเลติ วา, กิสฺมิญฺจิ กาเล’’ติ วา วิภตฺติวิปลฺลาเสน อโตฺถ คเหตโพฺพติ อธิปฺปาเยน ปฐมวิกปฺปํ ทเสฺสตฺวา อิทานิ ปการนฺตเรน ทเสฺสตุํ ‘‘กญฺจิ กาเลติ เกจิ กิสฺมิญฺจิ กาเลติ วา อโตฺถ’’ติ อาหฯ เตน ‘‘กญฺจี’’ติ อยํ สามญฺญนิเทฺทโสติ ทเสฺสติฯ โย หิ อยํ ‘‘เกจี’’ติ ปจฺจตฺตพหุวจนาภิเธโยฺย อโตฺถ, โย จ ‘‘กิสฺมิญฺจี’’ติ ภุเมฺมกวจนาภิเธโยฺย, ตทุภยํ สติ กาลวนฺตกาลตาวิภาเค กิํ-สทฺทสฺส วจนียตาสามเญฺญน ปน เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘กญฺจี’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ ตํ วิภชิตฺวา ทเสฺสตุํ ‘‘เกจิ กิสฺมิญฺจี’’ติ วุตฺตํฯ อฎฺฐกถายํ ปน ‘‘กิสฺมิญฺจี’’ติ ภุมฺมวเสเนว วุตฺตํฯ เตน ยถาวุตฺตอตฺถวิภาเคน ปเทนฯ วตฺถุภูตาติ วตฺถุสภาวาฯ หทยรูปเมว สนฺธาย วทติฯ รูปนฺตรานนฺติ หทยวตฺถุโต อญฺญรูปานํฯ อรูปีนํ สหชาตปจฺจยตํ ปุเพฺพ ‘‘โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูป’’นฺติ เอตฺถ อนิวาริตํ นิวาเรตีติ โยชนา, ตถา วตฺถุสฺส จ กาลนฺตเร ปฎิสนฺธิกาลโต อญฺญสฺมิํ กาเล อรูปีนํ นิวาเรตีติฯ เอวญฺจ กตฺวาติอาทินา ยถาวุตฺตอตฺถวณฺณนาย ปาฬิยํ วิภตฺตินิเทฺทสสฺส รูปกภาวมาหฯ ปุนปิ ปุริมโต ปจฺฉิมสฺส อุปจเยน วิเสสํ ทเสฺสตุํ ‘‘ปุริเมน จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปุริเมนาติ ‘‘โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูป’’นฺติ อิมินา ปจฺจยนิเทฺทสวจเนนฯ ‘‘เอโก ขโนฺธ วตฺถุ จ ติณฺณํ ขนฺธาน’’นฺติอาทินา ปฎิจฺจวาราทิปาเฐนฯ อตฺถวิวรณญฺหิ ปจฺจยนิเทฺทสปาฬิยา สเพฺพปิ สตฺต มหาวาราฯ วตฺถุสฺส วตฺตพฺพเตฺต อาปเนฺน กินฺติ ปจฺจโยติ ตสฺส นามสฺสาติ โยชนาฯ เอเตนาติ ‘‘รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมาน’’นฺติ เอเตน วจเนนฯ เกวลสฺสาติ นามรหิตสฺส วตฺถุสฺสฯ ตถาติ นามสฺส ปจฺจยภาเวนฯ
Evañca ‘‘kañci kāle’’ti padassa ‘‘keci kāleti vā, kismiñci kāle’’ti vā vibhattivipallāsena attho gahetabboti adhippāyena paṭhamavikappaṃ dassetvā idāni pakārantarena dassetuṃ ‘‘kañci kāleti kecikismiñci kāleti vā attho’’ti āha. Tena ‘‘kañcī’’ti ayaṃ sāmaññaniddesoti dasseti. Yo hi ayaṃ ‘‘kecī’’ti paccattabahuvacanābhidheyyo attho, yo ca ‘‘kismiñcī’’ti bhummekavacanābhidheyyo, tadubhayaṃ sati kālavantakālatāvibhāge kiṃ-saddassa vacanīyatāsāmaññena pana ekajjhaṃ katvā ‘‘kañcī’’ti pāḷiyaṃ vuttanti taṃ vibhajitvā dassetuṃ ‘‘keci kismiñcī’’ti vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘kismiñcī’’ti bhummavaseneva vuttaṃ. Tena yathāvuttaatthavibhāgena padena. Vatthubhūtāti vatthusabhāvā. Hadayarūpameva sandhāya vadati. Rūpantarānanti hadayavatthuto aññarūpānaṃ. Arūpīnaṃ sahajātapaccayataṃ pubbe ‘‘okkantikkhaṇe nāmarūpa’’nti ettha anivāritaṃ nivāretīti yojanā, tathā vatthussa ca kālantare paṭisandhikālato aññasmiṃ kāle arūpīnaṃ nivāretīti. Evañca katvātiādinā yathāvuttaatthavaṇṇanāya pāḷiyaṃ vibhattiniddesassa rūpakabhāvamāha. Punapi purimato pacchimassa upacayena visesaṃ dassetuṃ ‘‘purimena cā’’tiādi vuttaṃ. Tattha purimenāti ‘‘okkantikkhaṇe nāmarūpa’’nti iminā paccayaniddesavacanena. ‘‘Eko khandho vatthu ca tiṇṇaṃ khandhāna’’ntiādinā paṭiccavārādipāṭhena. Atthavivaraṇañhi paccayaniddesapāḷiyā sabbepi satta mahāvārā. Vatthussa vattabbatte āpanne kinti paccayoti tassa nāmassāti yojanā. Etenāti ‘‘rūpino dhammā arūpīnaṃ dhammāna’’nti etena vacanena. Kevalassāti nāmarahitassa vatthussa. Tathāti nāmassa paccayabhāvena.
กตฺถจีติ ‘‘รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมานํ กญฺจิ กาลํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอตสฺมิํ นิเทฺทเสฯ เอตฺถ หิ อญฺญมญฺญสหชาตปจฺจยภาโว ลพฺภติฯ วจเนนาติ ‘‘อญฺญมญฺญ’’นฺติ อิมินา วจเนน ปาฬิยํ สหชาตปจฺจยภาวสฺส อสงฺคหิตตฺตา, อตฺถโต ปน ลพฺภเตวาติฯ เตนาห ‘‘ลพฺภมาเนปี’’ติฯ ตสฺสาติ อญฺญมญฺญปจฺจยตฺตสฺสฯ เอวนฺติ ‘‘น อญฺญมญฺญวเสนา’’ติ อิมินา ปกาเรนฯ สมุทาเยกเทสวเสน สามิวจนนฺติ อวยวาวยวิสมฺพเนฺธ อวยวินิ สามิวจนนฺติ อโตฺถ, นิทฺธารเณ วา ‘‘กณฺหา คาวีน’’นฺติอาทีสุ วิยฯ
Katthacīti ‘‘rūpino dhammā arūpīnaṃ dhammānaṃ kañci kālaṃ sahajātapaccayena paccayo’’ti etasmiṃ niddese. Ettha hi aññamaññasahajātapaccayabhāvo labbhati. Vacanenāti ‘‘aññamañña’’nti iminā vacanena pāḷiyaṃ sahajātapaccayabhāvassa asaṅgahitattā, atthato pana labbhatevāti. Tenāha ‘‘labbhamānepī’’ti. Tassāti aññamaññapaccayattassa. Evanti ‘‘na aññamaññavasenā’’ti iminā pakārena. Samudāyekadesavasena sāmivacananti avayavāvayavisambandhe avayavini sāmivacananti attho, niddhāraṇe vā ‘‘kaṇhā gāvīna’’ntiādīsu viya.
สหชาตปจฺจยนิเทฺทสวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Sahajātapaccayaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / อภิธมฺมปิฎก • Abhidhammapiṭaka / ปฎฺฐานปาฬิ • Paṭṭhānapāḷi / (๒) ปจฺจยนิเทฺทโส • (2) Paccayaniddeso
ฎีกา • Tīkā / อภิธมฺมปิฎก (ฎีกา) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ปญฺจปกรณ-มูลฎีกา • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ๖. สหชาตปจฺจยนิเทฺทสวณฺณนา • 6. Sahajātapaccayaniddesavaṇṇanā
