| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
साजीवपदभाजनीयवण्णना
Sājīvapadabhājanīyavaṇṇanā
‘‘महाबोधिसत्ता नियता’’ति वुत्तं अनुगण्ठिपदे। यत्थ ‘‘अनुगण्ठिपदे’’ति, तत्थ ‘‘वजिरबुद्धित्थेरस्सा’’ति गहेतब्बं। सावकबोधिपच्चेकबोधिसम्मासम्बोधीति वा तीसु बोधीसु सम्मासम्बोधियं सत्ता बोधिसत्ता महाबोधिसत्ता नाम। पातिमोक्खसीलबहुकत्ता, भिक्खुसीलत्ता, किलेसपिदहनवसेन वत्तनतो, उत्तमेन भगवता पञ्ञत्तत्ता च अधिकं, बुद्धुप्पादेयेव पवत्तनतो उत्तमन्ति अञ्ञतरस्मिं गण्ठिपदे। किञ्चापि पच्चेकबुद्धापि धम्मतावसेन पातिमोक्खसंवरसीलेन समन्नागताव होन्ति, तथापि ‘‘बुद्धुप्पादेयेव पवत्तती’’ति नियमितं तेन परियायेनाति। तेनाह ‘‘न हि तं पञ्ञत्तिं उद्धरित्वा’’तिआदि। पातिमोक्खसंवरतोपि च मग्गफलसम्पयुत्तमेव सीलं अधिसीलं, तं पन इध अनधिप्पेतं। न हि तं पातिमोक्खुद्देसेन सङ्गहितन्ति। समन्तभद्रकं कारणवचनं सब्बसिक्खापदानं साधारणलक्खणत्ता इमिस्सा अनुपञ्ञत्तिया अरियपुग्गला च एकच्चं आपत्तिं आपज्जन्तीति साधितमेतं, तस्मा ‘‘न हि तं समापन्नो मेथुनं धम्मं पटिसेवती’’ति अट्ठकथावचनं असमत्थं विय दिस्सतीति? नासमत्थं, समत्थमेव यस्मिं यस्मिं सिक्खापदे सासा विचारणा, तस्स तस्सेव वसेन अट्ठकथाय पवत्तितो। तथा हि कङ्खावितरणियं (कङ्खा॰ अट्ठ॰ निदानवण्णना) उदकुक्खेपसीमाधिकारे ‘‘तिमण्डलं पटिच्छादेत्वा अन्तरवासकं अनुक्खिपित्वा उत्तरन्तिया भिक्खुनिया’’ति वुत्तं भिक्खुनिविभङ्गे आगतत्ता। एसेव नयो अञ्ञेपि एवरूपेसु। किमत्थन्ति चे तं? पाळिक्कमानुवत्तनेन पाळिक्कमदस्सनत्थं। तत्रिदं समासतो अधिप्पायदीपनं – पदसोधम्मसिक्खापदस्स तिकपरिच्छेदे उपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञी, अनापत्ति, अकटानुधम्मसिक्खापदवसेन उपसम्पन्ने उक्खित्तके सिया आपत्ति, तथा सहसेय्यसिक्खापदेति एवमादि। अत्थो पनेत्थ परतो आवि भविस्सति।
‘‘Mahābodhisattā niyatā’’ti vuttaṃ anugaṇṭhipade. Yattha ‘‘anugaṇṭhipade’’ti, tattha ‘‘vajirabuddhittherassā’’ti gahetabbaṃ. Sāvakabodhipaccekabodhisammāsambodhīti vā tīsu bodhīsu sammāsambodhiyaṃ sattā bodhisattā mahābodhisattā nāma. Pātimokkhasīlabahukattā, bhikkhusīlattā, kilesapidahanavasena vattanato, uttamena bhagavatā paññattattā ca adhikaṃ, buddhuppādeyeva pavattanato uttamanti aññatarasmiṃ gaṇṭhipade. Kiñcāpi paccekabuddhāpi dhammatāvasena pātimokkhasaṃvarasīlena samannāgatāva honti, tathāpi ‘‘buddhuppādeyeva pavattatī’’ti niyamitaṃ tena pariyāyenāti. Tenāha ‘‘na hi taṃ paññattiṃ uddharitvā’’tiādi. Pātimokkhasaṃvaratopi ca maggaphalasampayuttameva sīlaṃ adhisīlaṃ, taṃ pana idha anadhippetaṃ. Na hi taṃ pātimokkhuddesena saṅgahitanti. Samantabhadrakaṃ kāraṇavacanaṃ sabbasikkhāpadānaṃ sādhāraṇalakkhaṇattā imissā anupaññattiyā ariyapuggalā ca ekaccaṃ āpattiṃ āpajjantīti sādhitametaṃ, tasmā ‘‘na hi taṃ samāpanno methunaṃ dhammaṃ paṭisevatī’’ti aṭṭhakathāvacanaṃ asamatthaṃ viya dissatīti? Nāsamatthaṃ, samatthameva yasmiṃ yasmiṃ sikkhāpade sāsā vicāraṇā, tassa tasseva vasena aṭṭhakathāya pavattito. Tathā hi kaṅkhāvitaraṇiyaṃ (kaṅkhā. aṭṭha. nidānavaṇṇanā) udakukkhepasīmādhikāre ‘‘timaṇḍalaṃ paṭicchādetvā antaravāsakaṃ anukkhipitvā uttarantiyā bhikkhuniyā’’ti vuttaṃ bhikkhunivibhaṅge āgatattā. Eseva nayo aññepi evarūpesu. Kimatthanti ce taṃ? Pāḷikkamānuvattanena pāḷikkamadassanatthaṃ. Tatridaṃ samāsato adhippāyadīpanaṃ – padasodhammasikkhāpadassa tikaparicchede upasampanne upasampannasaññī, anāpatti, akaṭānudhammasikkhāpadavasena upasampanne ukkhittake siyā āpatti, tathā sahaseyyasikkhāpadeti evamādi. Attho panettha parato āvi bhavissati.
यं वुत्तं अट्ठकथायं ‘‘ततोपि च मग्गफलचित्तमेव अधिचित्तं, तं पन इध अनधिप्पेत’’न्ति च, ‘‘ततोपि च मग्गफलपञ्ञाव अधिपञ्ञा, सा पन इध अनधिप्पेता। न हि तंसमापन्नो भिक्खु मेथुनं धम्मं पटिसेवती’’ति। ‘‘तत्र यायं अधिसीलसिक्खा, अयं इमस्मिं अत्थे अधिप्पेता सिक्खा’’ति इमाय पाळिया विरुज्झति। अयञ्हि पाळि अधिसीलसिक्खाव इध अधिप्पेता, न इतराति दीपेति। अट्ठकथावचनं तासम्पि तिण्णं लोकियानं अधिप्पेततं दीपेति। अयं पनेत्थ अट्ठकथाधिप्पायो – तिस्सोपि लोकिया सिक्खा इमस्मिं पठमपाराजिके सम्भवन्ति, कालेनापि अधिचित्तपञ्ञालाभी भिक्खु तथारूपं असप्पायं पच्चयं पटिच्च ततो ततो अधिचित्ततो, अधिपञ्ञातो च आवत्तित्वा सीलभेदं पापुणेय्याति ठानमेतं विज्जति, न लोकुत्तरचित्तपञ्ञालाभी, अयं नयो इतरेसुपि सब्बेसु अदिन्नादानादीसु सचित्तकेसु लब्भति, अचित्तकेसु पन इतरोपि। तथापि केवलं विनयपिटकस्स, पातिमोक्खसीलस्स च सङ्गाहकत्ता ‘‘सिक्खं अप्पच्चक्खाया’’ति इमस्मिं उत्तरपदे पच्चक्खानारहा अधिसीलसिक्खाव लोकियाति दस्सनत्थं पाळियं ‘‘तत्र यायं अधिसीलसिक्खा, अयं इमस्मिं अत्थे अधिप्पेता सिक्खा’’ति वुत्तन्ति वेदितब्बं।
Yaṃ vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘tatopi ca maggaphalacittameva adhicittaṃ, taṃ pana idha anadhippeta’’nti ca, ‘‘tatopi ca maggaphalapaññāva adhipaññā, sā pana idha anadhippetā. Na hi taṃsamāpanno bhikkhu methunaṃ dhammaṃ paṭisevatī’’ti. ‘‘Tatra yāyaṃ adhisīlasikkhā, ayaṃ imasmiṃ atthe adhippetā sikkhā’’ti imāya pāḷiyā virujjhati. Ayañhi pāḷi adhisīlasikkhāva idha adhippetā, na itarāti dīpeti. Aṭṭhakathāvacanaṃ tāsampi tiṇṇaṃ lokiyānaṃ adhippetataṃ dīpeti. Ayaṃ panettha aṭṭhakathādhippāyo – tissopi lokiyā sikkhā imasmiṃ paṭhamapārājike sambhavanti, kālenāpi adhicittapaññālābhī bhikkhu tathārūpaṃ asappāyaṃ paccayaṃ paṭicca tato tato adhicittato, adhipaññāto ca āvattitvā sīlabhedaṃ pāpuṇeyyāti ṭhānametaṃ vijjati, na lokuttaracittapaññālābhī, ayaṃ nayo itaresupi sabbesu adinnādānādīsu sacittakesu labbhati, acittakesu pana itaropi. Tathāpi kevalaṃ vinayapiṭakassa, pātimokkhasīlassa ca saṅgāhakattā ‘‘sikkhaṃ appaccakkhāyā’’ti imasmiṃ uttarapade paccakkhānārahā adhisīlasikkhāva lokiyāti dassanatthaṃ pāḷiyaṃ ‘‘tatra yāyaṃ adhisīlasikkhā, ayaṃ imasmiṃ atthe adhippetā sikkhā’’ti vuttanti veditabbaṃ.
एत्थ सिक्खाति कायवचीदुच्चरिततो विरती च चेतना च, अञ्ञत्र चेतनायेव वेदितब्बा। सिक्खापदन्ति सउद्देससिक्खापदं, एकच्चं अनुद्देससिक्खापदञ्च लब्भति। चित्तस्स अधिकरणं कत्वाति तस्मिं सिक्खतीति अधिकरणत्थे भुम्मन्ति दस्सनत्थं वुत्तं। यथासिक्खापदन्ति पच्चवेक्खणवसेन वुत्तं। सीलपच्चवेक्खणापि हि सीलमेव, तस्मा सुप्पटिच्छन्नादिचारित्तेसु विरतिविप्पयुत्तचेतनं पवत्तेन्तोपि सिक्खं परिपूरेन्तोत्वेव सङ्ख्यं गच्छति। ‘‘सम्पजानमुसावादे पाचित्तिय’’न्ति (पाचि॰ २) वुत्तमरियादं अवीतिक्कमन्तो ‘‘तस्मिञ्च सिक्खापदे सिक्खती’’ति वुच्चति। अञ्ञतरस्मिं पन गण्ठिपदे वुत्तं ‘‘सिक्खाति तं सिक्खापदं सिक्खनभावेन पवत्तचित्तुप्पादो। साजीवन्ति पञ्ञत्ति। तदत्थदस्सनत्थं पुब्बे मेथुनसंवरस्सेतं अधिवचन’’न्ति। यस्मा सिक्खाय गुणसम्मताय पुञ्ञसम्मताय तन्तिया अभावतो लोकस्स दुब्बल्याविकम्मं तत्थ न सम्भवति। पत्थनीया हि सा, तस्मा ‘‘यञ्च साजीवं समापन्नो, तत्थ दुब्बल्यं अनाविकत्वा’’ति वुत्तं। आणाय हि दुब्बल्यं सम्भवतीति आयस्मा उपतिस्सो।
Ettha sikkhāti kāyavacīduccaritato viratī ca cetanā ca, aññatra cetanāyeva veditabbā. Sikkhāpadanti sauddesasikkhāpadaṃ, ekaccaṃ anuddesasikkhāpadañca labbhati. Cittassa adhikaraṇaṃ katvāti tasmiṃ sikkhatīti adhikaraṇatthe bhummanti dassanatthaṃ vuttaṃ. Yathāsikkhāpadanti paccavekkhaṇavasena vuttaṃ. Sīlapaccavekkhaṇāpi hi sīlameva, tasmā suppaṭicchannādicārittesu virativippayuttacetanaṃ pavattentopi sikkhaṃ paripūrentotveva saṅkhyaṃ gacchati. ‘‘Sampajānamusāvāde pācittiya’’nti (pāci. 2) vuttamariyādaṃ avītikkamanto ‘‘tasmiñca sikkhāpade sikkhatī’’ti vuccati. Aññatarasmiṃ pana gaṇṭhipade vuttaṃ ‘‘sikkhāti taṃ sikkhāpadaṃ sikkhanabhāvena pavattacittuppādo. Sājīvanti paññatti. Tadatthadassanatthaṃ pubbe methunasaṃvarassetaṃ adhivacana’’nti. Yasmā sikkhāya guṇasammatāya puññasammatāya tantiyā abhāvato lokassa dubbalyāvikammaṃ tattha na sambhavati. Patthanīyā hi sā, tasmā ‘‘yañca sājīvaṃ samāpanno, tattha dubbalyaṃ anāvikatvā’’ti vuttaṃ. Āṇāya hi dubbalyaṃ sambhavatīti āyasmā upatisso.
