| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
साजीवपदभाजनीयवण्णना
Sājīvapadabhājanīyavaṇṇanā
विवट्टूपनिस्सया सीलादयो लोकियेहि अभिविसिट्ठत्ता अधिसीलादिवोहारेन वुत्ताति दस्सेतुं कतमं पनातिआदि आरद्धं। तत्थ पञ्चङ्गदसङ्गसीलन्ति अबुद्धुप्पादकाले सीलं सन्धाय वुत्तं तस्स विवट्टूपनिस्सयत्ताभावा। यं पन बुद्धुप्पादे रतनत्तयगुणं तथतो ञत्वा सासने सुनिविट्ठसद्धाहि उपासकोपासिकाहि चेव सामणेरसिक्खमानाहि च रक्खियमानं पञ्चङ्गअट्ठङ्गदसङ्गसीलं, तम्पि अधिसीलमेव मग्गुप्पत्तिहेतुतो। विपस्सनामग्गुप्पत्तिनिमित्तताय हि पातिमोक्खसंवरसीलं लोकियानं सीलेहि अधिसीलं जातं अधिचित्तं विय। न हि विपस्सनामग्गनिमित्ततं मुञ्चित्वा लोकियचित्ततो अधिचित्तस्स अञ्ञो कोचि विसेसो उपलब्भति, तदुभयञ्च अनादिमतो संसारवट्टस्स अत्तादिसारविरहितताय तिलक्खणब्भाहतत्तं, ‘‘अहं ममा’’ति आकारेन पवत्तअविज्जातण्हादिदोसमूलकत्तञ्च, तंदोसमूलविद्धंसनसमत्थाय सीलचित्तबलोपत्थद्धाय विपस्सनाय उक्कंसेनेव तस्स संसारवट्टस्स विगमञ्च, तदुपदेसकस्स सम्मासम्बुद्धस्स सब्बञ्ञुतादिअपरिमितगुणगणयोगेन अविपरीतसद्धम्मदेसकत्तञ्च याथावतो ञत्वा पटिपन्नेन समादाय सिक्खितब्बताय विवट्टूपनिस्सयं जातं, न अञ्ञेन कारणेन, तञ्च विवट्टूपनिस्सयत्तं यदि सासने पञ्चसीलादिस्सापि समानं, किमिदं अधिसीलं न सिया। पञ्चसीलादिमत्ते ठितानञ्हि अनाथपिण्डिकादीनं गहट्ठानम्पि मग्गो उप्पज्जति। न हि अधिसीलाधिचित्तं विना मग्गुप्पत्ति होति, तञ्च किञ्चापि केसञ्चि अनुपनिस्सयताय तस्मिं अत्तभावे मग्गुप्पत्तिया हेतु न होति, तथापि भवन्तरे अवस्सं होतेवाति अधिसीलमेव कालं करोन्तानं कल्याणपुथुज्जनानं पातिमोक्खसंवरसीलं विय, तेनाह बुद्धुप्पादेयेव च पवत्ततीतिआदि। विवट्टं पत्थेत्वा रक्खियमानम्पि पञ्चसीलादि बुद्धुप्पादेयेव पवत्तति। न हि तं पञ्ञत्तिन्तिआदि पन उक्कट्ठवसेन सब्बं पातिमोक्खं सन्धाय वुत्तं। तदेकदेसभूतम्पि हि पाणातिपातादिन्नादानादिगहट्ठसीलम्पि। बुद्धायेव विनये पाराजिकसुत्तविभङ्गादीसु आगतवसेन सब्बसो कायवचीद्वारेसु मग्गुप्पत्तिया विबन्धकअज्झाचारसोतं विच्छिन्दित्वा मग्गुप्पत्तिया पदट्ठानभावेन पञ्ञपेतुं सक्कोन्ति, न अञ्ञे। मग्गुप्पत्तिं सन्धाय हिस्स अधिसीलता वुत्ता। तेनाह ‘‘पातिमोक्खसंवरतोपि च मग्गफलसम्पयुत्तमेव सीलं अधिसील’’न्ति। तस्सेव हि अधिसीलन्ति अब्यवधानेन मग्गाधिट्ठानाति। इध अनधिप्पेतन्ति इमस्मिं पठमपाराजिकविसये ‘‘सिक्खा’’ति अनधिप्पेतं।
Vivaṭṭūpanissayā sīlādayo lokiyehi abhivisiṭṭhattā adhisīlādivohārena vuttāti dassetuṃ katamaṃ panātiādi āraddhaṃ. Tattha pañcaṅgadasaṅgasīlanti abuddhuppādakāle sīlaṃ sandhāya vuttaṃ tassa vivaṭṭūpanissayattābhāvā. Yaṃ pana buddhuppāde ratanattayaguṇaṃ tathato ñatvā sāsane suniviṭṭhasaddhāhi upāsakopāsikāhi ceva sāmaṇerasikkhamānāhi ca rakkhiyamānaṃ pañcaṅgaaṭṭhaṅgadasaṅgasīlaṃ, tampi adhisīlameva magguppattihetuto. Vipassanāmagguppattinimittatāya hi pātimokkhasaṃvarasīlaṃ lokiyānaṃ sīlehi adhisīlaṃ jātaṃ adhicittaṃ viya. Na hi vipassanāmagganimittataṃ muñcitvā lokiyacittato adhicittassa añño koci viseso upalabbhati, tadubhayañca anādimato saṃsāravaṭṭassa attādisāravirahitatāya tilakkhaṇabbhāhatattaṃ, ‘‘ahaṃ mamā’’ti ākārena pavattaavijjātaṇhādidosamūlakattañca, taṃdosamūlaviddhaṃsanasamatthāya sīlacittabalopatthaddhāya vipassanāya ukkaṃseneva tassa saṃsāravaṭṭassa vigamañca, tadupadesakassa sammāsambuddhassa sabbaññutādiaparimitaguṇagaṇayogena aviparītasaddhammadesakattañca yāthāvato ñatvā paṭipannena samādāya sikkhitabbatāya vivaṭṭūpanissayaṃ jātaṃ, na aññena kāraṇena, tañca vivaṭṭūpanissayattaṃ yadi sāsane pañcasīlādissāpi samānaṃ, kimidaṃ adhisīlaṃ na siyā. Pañcasīlādimatte ṭhitānañhi anāthapiṇḍikādīnaṃ gahaṭṭhānampi maggo uppajjati. Na hi adhisīlādhicittaṃ vinā magguppatti hoti, tañca kiñcāpi kesañci anupanissayatāya tasmiṃ attabhāve magguppattiyā hetu na hoti, tathāpi bhavantare avassaṃ hotevāti adhisīlameva kālaṃ karontānaṃ kalyāṇaputhujjanānaṃ pātimokkhasaṃvarasīlaṃ viya, tenāha buddhuppādeyeva ca pavattatītiādi. Vivaṭṭaṃ patthetvā rakkhiyamānampi pañcasīlādi buddhuppādeyeva pavattati. Na hi taṃ paññattintiādi pana ukkaṭṭhavasena sabbaṃ pātimokkhaṃ sandhāya vuttaṃ. Tadekadesabhūtampi hi pāṇātipātādinnādānādigahaṭṭhasīlampi. Buddhāyeva vinaye pārājikasuttavibhaṅgādīsu āgatavasena sabbaso kāyavacīdvāresu magguppattiyā vibandhakaajjhācārasotaṃ vicchinditvā magguppattiyā padaṭṭhānabhāvena paññapetuṃ sakkonti, na aññe. Magguppattiṃ sandhāya hissa adhisīlatā vuttā. Tenāha ‘‘pātimokkhasaṃvaratopi ca maggaphalasampayuttameva sīlaṃ adhisīla’’nti. Tasseva hi adhisīlanti abyavadhānena maggādhiṭṭhānāti. Idha anadhippetanti imasmiṃ paṭhamapārājikavisaye ‘‘sikkhā’’ti anadhippetaṃ.
लोकियअट्ठसमापत्तिचित्तानीति सासनसभावं अजानन्तेहि लोकियजनेहि समापज्जितब्बानि अट्ठ रूपारूपज्झानसम्पयुत्तचित्तानि सन्धाय वुत्तं। न हि महग्गतेसु लोकियलोकुत्तरभेदो अत्थि, येन लोकियविसेसनं लोकुत्तरनिवत्तनं सिया। तस्मा सासनिकेहि समापज्जितब्बमहग्गतज्झाननिवत्तनमेव लोकियविसेसनं कतं। यथा चेत्थ, एवं कामावचरानि पन अट्ठ कुसलचित्तानीति एत्थापि लोकियविसेसनं कातब्बमेव। अयमेव हि अधिचित्ततो चित्तस्स भेदो, यं सासनं अजानन्तस्स पुग्गलस्स समुप्पज्जनं। एवञ्च अबुद्धुप्पादेपि सासनसभावं जानन्तानं पच्चेकबुद्धादीनम्पि सीलचित्तानं अधिसीलाधिचित्तता समत्थिता होति। न विना बुद्धुप्पादाति इदं पन अञ्ञेसं अभिसमयहेतुभावेन पच्चेकबुद्धबोधिसत्तादीनं देसनासामत्थियाभावतो वुत्तं। आयतिं वासनाहेतुं पन सीलचित्तं तेपि देसेन्तियेव, तञ्च मग्गहेतुताय अधिसीलाधिचित्तम्पि होन्तं अप्पकताय विप्फारिकताबाहुजञ्ञत्ताभावेन अब्बोहारिकन्ति ‘‘बुद्धुप्पादेयेवा’’ति अवधारणं कतन्ति वेदितब्बं। न हि तंसमापन्नोतिआदिअट्ठकथावचनेहि इध अधिचित्तनिद्देसे, उपरि अधिपञ्ञानिद्देसे च मग्गफलसम्पयुत्तअधिचित्तअधिपञ्ञानमेव पटिक्खेपतो लोकियाधिचित्ताधिपञ्ञानं इध अधिप्पेतता, तं द्वयं समापन्नस्सापि मेथुनधम्मसमापज्जनसभावो च विञ्ञायति, पाळियं पन ‘‘यायं अधिसीलसिक्खा, अयं इमस्मिं अत्थे अधिप्पेता सिक्खा’’ति वुत्तत्ता लोकियापि अधिचित्ताधिपञ्ञा अनधिप्पेताति विञ्ञायति। तस्मा पाळियं अट्ठकथायञ्च एवमधिप्पायो वेदितब्बो – ‘‘मेथुनं धम्मं पटिसेविस्सामी’’ति चित्ते उप्पन्नमत्ते लोकियं अधिचित्तं अधिपञ्ञा च परिहायति, अधिसीलं पन चित्तुप्पादमत्तेन न परिहायतीति पाळियं अधिसीलसिक्खाव वुत्ता। अट्ठकथायं पन पटिलद्धलोकुत्तरमग्गस्स भिक्खुनो ‘‘मेथुनं पटिसेविस्सामी’’ति चित्तम्पि न उप्पज्जति सब्बसो अकुप्पधम्मत्ता, पुथुज्जनानं समापत्तिलाभीनम्पि केनचि कारणेन उप्पज्जति कुप्पधम्मत्ताति इमं विसेसं दस्सेतुं ‘‘न हि तंसमापन्नो’’ति लोकुत्तराव पटिक्खित्ताति वेदितब्बं।
Lokiyaaṭṭhasamāpatticittānīti sāsanasabhāvaṃ ajānantehi lokiyajanehi samāpajjitabbāni aṭṭha rūpārūpajjhānasampayuttacittāni sandhāya vuttaṃ. Na hi mahaggatesu lokiyalokuttarabhedo atthi, yena lokiyavisesanaṃ lokuttaranivattanaṃ siyā. Tasmā sāsanikehi samāpajjitabbamahaggatajjhānanivattanameva lokiyavisesanaṃ kataṃ. Yathā cettha, evaṃ kāmāvacarāni pana aṭṭha kusalacittānīti etthāpi lokiyavisesanaṃ kātabbameva. Ayameva hi adhicittato cittassa bhedo, yaṃ sāsanaṃ ajānantassa puggalassa samuppajjanaṃ. Evañca abuddhuppādepi sāsanasabhāvaṃ jānantānaṃ paccekabuddhādīnampi sīlacittānaṃ adhisīlādhicittatā samatthitā hoti. Na vinā buddhuppādāti idaṃ pana aññesaṃ abhisamayahetubhāvena paccekabuddhabodhisattādīnaṃ desanāsāmatthiyābhāvato vuttaṃ. Āyatiṃ vāsanāhetuṃ pana sīlacittaṃ tepi desentiyeva, tañca maggahetutāya adhisīlādhicittampi hontaṃ appakatāya vipphārikatābāhujaññattābhāvena abbohārikanti ‘‘buddhuppādeyevā’’ti avadhāraṇaṃ katanti veditabbaṃ. Na hi taṃsamāpannotiādiaṭṭhakathāvacanehi idha adhicittaniddese, upari adhipaññāniddese ca maggaphalasampayuttaadhicittaadhipaññānameva paṭikkhepato lokiyādhicittādhipaññānaṃ idha adhippetatā, taṃ dvayaṃ samāpannassāpi methunadhammasamāpajjanasabhāvo ca viññāyati, pāḷiyaṃ pana ‘‘yāyaṃ adhisīlasikkhā, ayaṃ imasmiṃ atthe adhippetā sikkhā’’ti vuttattā lokiyāpi adhicittādhipaññā anadhippetāti viññāyati. Tasmā pāḷiyaṃ aṭṭhakathāyañca evamadhippāyo veditabbo – ‘‘methunaṃ dhammaṃ paṭisevissāmī’’ti citte uppannamatte lokiyaṃ adhicittaṃ adhipaññā ca parihāyati, adhisīlaṃ pana cittuppādamattena na parihāyatīti pāḷiyaṃ adhisīlasikkhāva vuttā. Aṭṭhakathāyaṃ pana paṭiladdhalokuttaramaggassa bhikkhuno ‘‘methunaṃ paṭisevissāmī’’ti cittampi na uppajjati sabbaso akuppadhammattā, puthujjanānaṃ samāpattilābhīnampi kenaci kāraṇena uppajjati kuppadhammattāti imaṃ visesaṃ dassetuṃ ‘‘na hi taṃsamāpanno’’ti lokuttarāva paṭikkhittāti veditabbaṃ.
अत्थि दिन्नन्ति एत्थ दिन्नन्ति दानचेतना अधिप्पेता, तस्स दिन्नस्स फलं अत्थीति अत्थो। एस नयो अत्थि यिट्ठन्ति एत्थापि। आदि-सद्देन हुतादीनं सङ्गहो। तत्थ यिट्ठन्ति महायागो सब्बसाधारणं महादानमेव। हुतन्ति पहोनकसक्कारो, अत्तनो वा होतु, परेसं वा दस अकुसलकम्मपथा, सब्बेपि वा अकुसला धम्मा अनत्थुप्पादनतो न सकं कम्मं नाम, तब्बिपरीता कुसला धम्मा सकं नाम, तदुभयम्पि वा कुसलाकुसलं कम्मस्सकोम्हीतिआदिवचनतो सति संसारप्पवत्तियं अधिमुच्चनट्ठेन सत्तानं सकन्ति एवं कम्मस्सकताय सकभावे अत्तनो सन्तकताय उप्पज्जनकञाणं कम्मस्सकतञ्ञाणं, उपलक्खणमत्तञ्चेतं। सासननिस्सिता पन सब्बापि वट्टगामिनिकुसलपञ्ञा कम्मस्सकतञ्ञाणे पविट्ठा। सासननिस्सिता हि विवट्टगामिनी सब्बापि पञ्ञा ‘‘सच्चानुलोमिकञाण’’न्ति वुच्चति। सा एव च अधिपञ्ञा तदवसेसं सब्बं कम्मस्सकतञ्ञाणन्ति वेदितब्बं, तेनेव भगवा ‘‘कम्मस्सकतञ्ञाणं सच्चानुलोमिकञाणं मग्गसमङ्गिस्स ञाणं फलसमङ्गिस्स ञाण’’न्ति सब्बम्पि ञाणचतुक्केयेव सङ्गहेसि। तिलक्खणाकारपरिच्छेदकं पन विपस्सनाञाणन्ति इदं पन मग्गस्स आसन्नपच्चयताय उक्कट्ठवसेन वुत्तं। तदितरासञ्हि रतनत्तयानुस्सरणादिपञ्ञानम्पि मग्गहेतुताय अधिपञ्ञता समानावाति गहेतब्बं।
Atthi dinnanti ettha dinnanti dānacetanā adhippetā, tassa dinnassa phalaṃ atthīti attho. Esa nayo atthi yiṭṭhanti etthāpi. Ādi-saddena hutādīnaṃ saṅgaho. Tattha yiṭṭhanti mahāyāgo sabbasādhāraṇaṃ mahādānameva. Hutanti pahonakasakkāro, attano vā hotu, paresaṃ vā dasa akusalakammapathā, sabbepi vā akusalā dhammā anatthuppādanato na sakaṃ kammaṃ nāma, tabbiparītā kusalā dhammā sakaṃ nāma, tadubhayampi vā kusalākusalaṃ kammassakomhītiādivacanato sati saṃsārappavattiyaṃ adhimuccanaṭṭhena sattānaṃ sakanti evaṃ kammassakatāya sakabhāve attano santakatāya uppajjanakañāṇaṃ kammassakataññāṇaṃ, upalakkhaṇamattañcetaṃ. Sāsananissitā pana sabbāpi vaṭṭagāminikusalapaññā kammassakataññāṇe paviṭṭhā. Sāsananissitā hi vivaṭṭagāminī sabbāpi paññā ‘‘saccānulomikañāṇa’’nti vuccati. Sā eva ca adhipaññā tadavasesaṃ sabbaṃ kammassakataññāṇanti veditabbaṃ, teneva bhagavā ‘‘kammassakataññāṇaṃ saccānulomikañāṇaṃ maggasamaṅgissa ñāṇaṃ phalasamaṅgissa ñāṇa’’nti sabbampi ñāṇacatukkeyeva saṅgahesi. Tilakkhaṇākāraparicchedakaṃ pana vipassanāñāṇanti idaṃ pana maggassa āsannapaccayatāya ukkaṭṭhavasena vuttaṃ. Taditarāsañhi ratanattayānussaraṇādipaññānampi maggahetutāya adhipaññatā samānāvāti gahetabbaṃ.
साजीवपदभाजनीयवण्णनानयो निट्ठितो।
Sājīvapadabhājanīyavaṇṇanānayo niṭṭhito.
