| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / วิมติวิโนทนี-ฎีกา • Vimativinodanī-ṭīkā |
สาชีวปทภาชนียวณฺณนา
Sājīvapadabhājanīyavaṇṇanā
วิวฎฺฎูปนิสฺสยา สีลาทโย โลกิเยหิ อภิวิสิฎฺฐตฺตา อธิสีลาทิโวหาเรน วุตฺตาติ ทเสฺสตุํ กตมํ ปนาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ปญฺจงฺคทสงฺคสีลนฺติ อพุทฺธุปฺปาทกาเล สีลํ สนฺธาย วุตฺตํ ตสฺส วิวฎฺฎูปนิสฺสยตฺตาภาวาฯ ยํ ปน พุทฺธุปฺปาเท รตนตฺตยคุณํ ตถโต ญตฺวา สาสเน สุนิวิฎฺฐสทฺธาหิ อุปาสโกปาสิกาหิ เจว สามเณรสิกฺขมานาหิ จ รกฺขิยมานํ ปญฺจงฺคอฎฺฐงฺคทสงฺคสีลํ, ตมฺปิ อธิสีลเมว มคฺคุปฺปตฺติเหตุโตฯ วิปสฺสนามคฺคุปฺปตฺตินิมิตฺตตาย หิ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ โลกิยานํ สีเลหิ อธิสีลํ ชาตํ อธิจิตฺตํ วิยฯ น หิ วิปสฺสนามคฺคนิมิตฺตตํ มุญฺจิตฺวา โลกิยจิตฺตโต อธิจิตฺตสฺส อโญฺญ โกจิ วิเสโส อุปลพฺภติ, ตทุภยญฺจ อนาทิมโต สํสารวฎฺฎสฺส อตฺตาทิสารวิรหิตตาย ติลกฺขณพฺภาหตตฺตํ, ‘‘อหํ มมา’’ติ อากาเรน ปวตฺตอวิชฺชาตณฺหาทิโทสมูลกตฺตญฺจ, ตํโทสมูลวิทฺธํสนสมตฺถาย สีลจิตฺตพโลปตฺถทฺธาย วิปสฺสนาย อุกฺกํเสเนว ตสฺส สํสารวฎฺฎสฺส วิคมญฺจ, ตทุปเทสกสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สพฺพญฺญุตาทิอปริมิตคุณคณโยเคน อวิปรีตสทฺธมฺมเทสกตฺตญฺจ ยาถาวโต ญตฺวา ปฎิปเนฺนน สมาทาย สิกฺขิตพฺพตาย วิวฎฺฎูปนิสฺสยํ ชาตํ, น อเญฺญน การเณน, ตญฺจ วิวฎฺฎูปนิสฺสยตฺตํ ยทิ สาสเน ปญฺจสีลาทิสฺสาปิ สมานํ, กิมิทํ อธิสีลํ น สิยาฯ ปญฺจสีลาทิมเตฺต ฐิตานญฺหิ อนาถปิณฺฑิกาทีนํ คหฎฺฐานมฺปิ มโคฺค อุปฺปชฺชติฯ น หิ อธิสีลาธิจิตฺตํ วินา มคฺคุปฺปตฺติ โหติ, ตญฺจ กิญฺจาปิ เกสญฺจิ อนุปนิสฺสยตาย ตสฺมิํ อตฺตภาเว มคฺคุปฺปตฺติยา เหตุ น โหติ, ตถาปิ ภวนฺตเร อวสฺสํ โหเตวาติ อธิสีลเมว กาลํ กโรนฺตานํ กลฺยาณปุถุชฺชนานํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ วิย, เตนาห พุทฺธุปฺปาเทเยว จ ปวตฺตตีติอาทิฯ วิวฎฺฎํ ปเตฺถตฺวา รกฺขิยมานมฺปิ ปญฺจสีลาทิ พุทฺธุปฺปาเทเยว ปวตฺตติฯ น หิ ตํ ปญฺญตฺตินฺติอาทิ ปน อุกฺกฎฺฐวเสน สพฺพํ ปาติโมกฺขํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตเทกเทสภูตมฺปิ หิ ปาณาติปาตาทินฺนาทานาทิคหฎฺฐสีลมฺปิฯ พุทฺธาเยว วินเย ปาราชิกสุตฺตวิภงฺคาทีสุ อาคตวเสน สพฺพโส กายวจีทฺวาเรสุ มคฺคุปฺปตฺติยา วิพนฺธกอชฺฌาจารโสตํ วิจฺฉินฺทิตฺวา มคฺคุปฺปตฺติยา ปทฎฺฐานภาเวน ปญฺญเปตุํ สโกฺกนฺติ, น อเญฺญฯ มคฺคุปฺปตฺติํ สนฺธาย หิสฺส อธิสีลตา วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘ปาติโมกฺขสํวรโตปิ จ มคฺคผลสมฺปยุตฺตเมว สีลํ อธิสีล’’นฺติฯ ตเสฺสว หิ อธิสีลนฺติ อพฺยวธาเนน มคฺคาธิฎฺฐานาติฯ อิธ อนธิเปฺปตนฺติ อิมสฺมิํ ปฐมปาราชิกวิสเย ‘‘สิกฺขา’’ติ อนธิเปฺปตํฯ
Vivaṭṭūpanissayā sīlādayo lokiyehi abhivisiṭṭhattā adhisīlādivohārena vuttāti dassetuṃ katamaṃ panātiādi āraddhaṃ. Tattha pañcaṅgadasaṅgasīlanti abuddhuppādakāle sīlaṃ sandhāya vuttaṃ tassa vivaṭṭūpanissayattābhāvā. Yaṃ pana buddhuppāde ratanattayaguṇaṃ tathato ñatvā sāsane suniviṭṭhasaddhāhi upāsakopāsikāhi ceva sāmaṇerasikkhamānāhi ca rakkhiyamānaṃ pañcaṅgaaṭṭhaṅgadasaṅgasīlaṃ, tampi adhisīlameva magguppattihetuto. Vipassanāmagguppattinimittatāya hi pātimokkhasaṃvarasīlaṃ lokiyānaṃ sīlehi adhisīlaṃ jātaṃ adhicittaṃ viya. Na hi vipassanāmagganimittataṃ muñcitvā lokiyacittato adhicittassa añño koci viseso upalabbhati, tadubhayañca anādimato saṃsāravaṭṭassa attādisāravirahitatāya tilakkhaṇabbhāhatattaṃ, ‘‘ahaṃ mamā’’ti ākārena pavattaavijjātaṇhādidosamūlakattañca, taṃdosamūlaviddhaṃsanasamatthāya sīlacittabalopatthaddhāya vipassanāya ukkaṃseneva tassa saṃsāravaṭṭassa vigamañca, tadupadesakassa sammāsambuddhassa sabbaññutādiaparimitaguṇagaṇayogena aviparītasaddhammadesakattañca yāthāvato ñatvā paṭipannena samādāya sikkhitabbatāya vivaṭṭūpanissayaṃ jātaṃ, na aññena kāraṇena, tañca vivaṭṭūpanissayattaṃ yadi sāsane pañcasīlādissāpi samānaṃ, kimidaṃ adhisīlaṃ na siyā. Pañcasīlādimatte ṭhitānañhi anāthapiṇḍikādīnaṃ gahaṭṭhānampi maggo uppajjati. Na hi adhisīlādhicittaṃ vinā magguppatti hoti, tañca kiñcāpi kesañci anupanissayatāya tasmiṃ attabhāve magguppattiyā hetu na hoti, tathāpi bhavantare avassaṃ hotevāti adhisīlameva kālaṃ karontānaṃ kalyāṇaputhujjanānaṃ pātimokkhasaṃvarasīlaṃ viya, tenāha buddhuppādeyeva ca pavattatītiādi. Vivaṭṭaṃ patthetvā rakkhiyamānampi pañcasīlādi buddhuppādeyeva pavattati. Na hi taṃ paññattintiādi pana ukkaṭṭhavasena sabbaṃ pātimokkhaṃ sandhāya vuttaṃ. Tadekadesabhūtampi hi pāṇātipātādinnādānādigahaṭṭhasīlampi. Buddhāyeva vinaye pārājikasuttavibhaṅgādīsu āgatavasena sabbaso kāyavacīdvāresu magguppattiyā vibandhakaajjhācārasotaṃ vicchinditvā magguppattiyā padaṭṭhānabhāvena paññapetuṃ sakkonti, na aññe. Magguppattiṃ sandhāya hissa adhisīlatā vuttā. Tenāha ‘‘pātimokkhasaṃvaratopi ca maggaphalasampayuttameva sīlaṃ adhisīla’’nti. Tasseva hi adhisīlanti abyavadhānena maggādhiṭṭhānāti. Idha anadhippetanti imasmiṃ paṭhamapārājikavisaye ‘‘sikkhā’’ti anadhippetaṃ.
โลกิยอฎฺฐสมาปตฺติจิตฺตานีติ สาสนสภาวํ อชานเนฺตหิ โลกิยชเนหิ สมาปชฺชิตพฺพานิ อฎฺฐ รูปารูปชฺฌานสมฺปยุตฺตจิตฺตานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ น หิ มหคฺคเตสุ โลกิยโลกุตฺตรเภโท อตฺถิ, เยน โลกิยวิเสสนํ โลกุตฺตรนิวตฺตนํ สิยาฯ ตสฺมา สาสนิเกหิ สมาปชฺชิตพฺพมหคฺคตชฺฌานนิวตฺตนเมว โลกิยวิเสสนํ กตํฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ กามาวจรานิ ปน อฎฺฐ กุสลจิตฺตานีติ เอตฺถาปิ โลกิยวิเสสนํ กาตพฺพเมวฯ อยเมว หิ อธิจิตฺตโต จิตฺตสฺส เภโท, ยํ สาสนํ อชานนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส สมุปฺปชฺชนํฯ เอวญฺจ อพุทฺธุปฺปาเทปิ สาสนสภาวํ ชานนฺตานํ ปเจฺจกพุทฺธาทีนมฺปิ สีลจิตฺตานํ อธิสีลาธิจิตฺตตา สมตฺถิตา โหติฯ น วินา พุทฺธุปฺปาทาติ อิทํ ปน อเญฺญสํ อภิสมยเหตุภาเวน ปเจฺจกพุทฺธโพธิสตฺตาทีนํ เทสนาสามตฺถิยาภาวโต วุตฺตํฯ อายติํ วาสนาเหตุํ ปน สีลจิตฺตํ เตปิ เทเสนฺติเยว, ตญฺจ มคฺคเหตุตาย อธิสีลาธิจิตฺตมฺปิ โหนฺตํ อปฺปกตาย วิปฺผาริกตาพาหุชญฺญตฺตาภาเวน อโพฺพหาริกนฺติ ‘‘พุทฺธุปฺปาเทเยวา’’ติ อวธารณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ น หิ ตํสมาปโนฺนติอาทิอฎฺฐกถาวจเนหิ อิธ อธิจิตฺตนิเทฺทเส, อุปริ อธิปญฺญานิเทฺทเส จ มคฺคผลสมฺปยุตฺตอธิจิตฺตอธิปญฺญานเมว ปฎิเกฺขปโต โลกิยาธิจิตฺตาธิปญฺญานํ อิธ อธิเปฺปตตา, ตํ ทฺวยํ สมาปนฺนสฺสาปิ เมถุนธมฺมสมาปชฺชนสภาโว จ วิญฺญายติ, ปาฬิยํ ปน ‘‘ยายํ อธิสีลสิกฺขา, อยํ อิมสฺมิํ อเตฺถ อธิเปฺปตา สิกฺขา’’ติ วุตฺตตฺตา โลกิยาปิ อธิจิตฺตาธิปญฺญา อนธิเปฺปตาติ วิญฺญายติฯ ตสฺมา ปาฬิยํ อฎฺฐกถายญฺจ เอวมธิปฺปาโย เวทิตโพฺพ – ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฎิเสวิสฺสามี’’ติ จิเตฺต อุปฺปนฺนมเตฺต โลกิยํ อธิจิตฺตํ อธิปญฺญา จ ปริหายติ, อธิสีลํ ปน จิตฺตุปฺปาทมเตฺตน น ปริหายตีติ ปาฬิยํ อธิสีลสิกฺขาว วุตฺตาฯ อฎฺฐกถายํ ปน ปฎิลทฺธโลกุตฺตรมคฺคสฺส ภิกฺขุโน ‘‘เมถุนํ ปฎิเสวิสฺสามี’’ติ จิตฺตมฺปิ น อุปฺปชฺชติ สพฺพโส อกุปฺปธมฺมตฺตา, ปุถุชฺชนานํ สมาปตฺติลาภีนมฺปิ เกนจิ การเณน อุปฺปชฺชติ กุปฺปธมฺมตฺตาติ อิมํ วิเสสํ ทเสฺสตุํ ‘‘น หิ ตํสมาปโนฺน’’ติ โลกุตฺตราว ปฎิกฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ
Lokiyaaṭṭhasamāpatticittānīti sāsanasabhāvaṃ ajānantehi lokiyajanehi samāpajjitabbāni aṭṭha rūpārūpajjhānasampayuttacittāni sandhāya vuttaṃ. Na hi mahaggatesu lokiyalokuttarabhedo atthi, yena lokiyavisesanaṃ lokuttaranivattanaṃ siyā. Tasmā sāsanikehi samāpajjitabbamahaggatajjhānanivattanameva lokiyavisesanaṃ kataṃ. Yathā cettha, evaṃ kāmāvacarāni pana aṭṭha kusalacittānīti etthāpi lokiyavisesanaṃ kātabbameva. Ayameva hi adhicittato cittassa bhedo, yaṃ sāsanaṃ ajānantassa puggalassa samuppajjanaṃ. Evañca abuddhuppādepi sāsanasabhāvaṃ jānantānaṃ paccekabuddhādīnampi sīlacittānaṃ adhisīlādhicittatā samatthitā hoti. Na vinā buddhuppādāti idaṃ pana aññesaṃ abhisamayahetubhāvena paccekabuddhabodhisattādīnaṃ desanāsāmatthiyābhāvato vuttaṃ. Āyatiṃ vāsanāhetuṃ pana sīlacittaṃ tepi desentiyeva, tañca maggahetutāya adhisīlādhicittampi hontaṃ appakatāya vipphārikatābāhujaññattābhāvena abbohārikanti ‘‘buddhuppādeyevā’’ti avadhāraṇaṃ katanti veditabbaṃ. Na hi taṃsamāpannotiādiaṭṭhakathāvacanehi idha adhicittaniddese, upari adhipaññāniddese ca maggaphalasampayuttaadhicittaadhipaññānameva paṭikkhepato lokiyādhicittādhipaññānaṃ idha adhippetatā, taṃ dvayaṃ samāpannassāpi methunadhammasamāpajjanasabhāvo ca viññāyati, pāḷiyaṃ pana ‘‘yāyaṃ adhisīlasikkhā, ayaṃ imasmiṃ atthe adhippetā sikkhā’’ti vuttattā lokiyāpi adhicittādhipaññā anadhippetāti viññāyati. Tasmā pāḷiyaṃ aṭṭhakathāyañca evamadhippāyo veditabbo – ‘‘methunaṃ dhammaṃ paṭisevissāmī’’ti citte uppannamatte lokiyaṃ adhicittaṃ adhipaññā ca parihāyati, adhisīlaṃ pana cittuppādamattena na parihāyatīti pāḷiyaṃ adhisīlasikkhāva vuttā. Aṭṭhakathāyaṃ pana paṭiladdhalokuttaramaggassa bhikkhuno ‘‘methunaṃ paṭisevissāmī’’ti cittampi na uppajjati sabbaso akuppadhammattā, puthujjanānaṃ samāpattilābhīnampi kenaci kāraṇena uppajjati kuppadhammattāti imaṃ visesaṃ dassetuṃ ‘‘na hi taṃsamāpanno’’ti lokuttarāva paṭikkhittāti veditabbaṃ.
อตฺถิ ทินฺนนฺติ เอตฺถ ทินฺนนฺติ ทานเจตนา อธิเปฺปตา, ตสฺส ทินฺนสฺส ผลํ อตฺถีติ อโตฺถฯ เอส นโย อตฺถิ ยิฎฺฐนฺติ เอตฺถาปิฯ อาทิ-สเทฺทน หุตาทีนํ สงฺคโหฯ ตตฺถ ยิฎฺฐนฺติ มหายาโค สพฺพสาธารณํ มหาทานเมวฯ หุตนฺติ ปโหนกสกฺกาโร, อตฺตโน วา โหตุ, ปเรสํ วา ทส อกุสลกมฺมปถา, สเพฺพปิ วา อกุสลา ธมฺมา อนตฺถุปฺปาทนโต น สกํ กมฺมํ นาม, ตพฺพิปรีตา กุสลา ธมฺมา สกํ นาม, ตทุภยมฺปิ วา กุสลากุสลํ กมฺมสฺสโกมฺหีติอาทิวจนโต สติ สํสารปฺปวตฺติยํ อธิมุจฺจนเฎฺฐน สตฺตานํ สกนฺติ เอวํ กมฺมสฺสกตาย สกภาเว อตฺตโน สนฺตกตาย อุปฺปชฺชนกญาณํ กมฺมสฺสกตญฺญาณํ, อุปลกฺขณมตฺตเญฺจตํฯ สาสนนิสฺสิตา ปน สพฺพาปิ วฎฺฎคามินิกุสลปญฺญา กมฺมสฺสกตญฺญาเณ ปวิฎฺฐาฯ สาสนนิสฺสิตา หิ วิวฎฺฎคามินี สพฺพาปิ ปญฺญา ‘‘สจฺจานุโลมิกญาณ’’นฺติ วุจฺจติฯ สา เอว จ อธิปญฺญา ตทวเสสํ สพฺพํ กมฺมสฺสกตญฺญาณนฺติ เวทิตพฺพํ, เตเนว ภควา ‘‘กมฺมสฺสกตญฺญาณํ สจฺจานุโลมิกญาณํ มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํ ผลสมงฺคิสฺส ญาณ’’นฺติ สพฺพมฺปิ ญาณจตุเกฺกเยว สงฺคเหสิฯ ติลกฺขณาการปริเจฺฉทกํ ปน วิปสฺสนาญาณนฺติ อิทํ ปน มคฺคสฺส อาสนฺนปจฺจยตาย อุกฺกฎฺฐวเสน วุตฺตํฯ ตทิตราสญฺหิ รตนตฺตยานุสฺสรณาทิปญฺญานมฺปิ มคฺคเหตุตาย อธิปญฺญตา สมานาวาติ คเหตพฺพํฯ
Atthi dinnanti ettha dinnanti dānacetanā adhippetā, tassa dinnassa phalaṃ atthīti attho. Esa nayo atthi yiṭṭhanti etthāpi. Ādi-saddena hutādīnaṃ saṅgaho. Tattha yiṭṭhanti mahāyāgo sabbasādhāraṇaṃ mahādānameva. Hutanti pahonakasakkāro, attano vā hotu, paresaṃ vā dasa akusalakammapathā, sabbepi vā akusalā dhammā anatthuppādanato na sakaṃ kammaṃ nāma, tabbiparītā kusalā dhammā sakaṃ nāma, tadubhayampi vā kusalākusalaṃ kammassakomhītiādivacanato sati saṃsārappavattiyaṃ adhimuccanaṭṭhena sattānaṃ sakanti evaṃ kammassakatāya sakabhāve attano santakatāya uppajjanakañāṇaṃ kammassakataññāṇaṃ, upalakkhaṇamattañcetaṃ. Sāsananissitā pana sabbāpi vaṭṭagāminikusalapaññā kammassakataññāṇe paviṭṭhā. Sāsananissitā hi vivaṭṭagāminī sabbāpi paññā ‘‘saccānulomikañāṇa’’nti vuccati. Sā eva ca adhipaññā tadavasesaṃ sabbaṃ kammassakataññāṇanti veditabbaṃ, teneva bhagavā ‘‘kammassakataññāṇaṃ saccānulomikañāṇaṃ maggasamaṅgissa ñāṇaṃ phalasamaṅgissa ñāṇa’’nti sabbampi ñāṇacatukkeyeva saṅgahesi. Tilakkhaṇākāraparicchedakaṃ pana vipassanāñāṇanti idaṃ pana maggassa āsannapaccayatāya ukkaṭṭhavasena vuttaṃ. Taditarāsañhi ratanattayānussaraṇādipaññānampi maggahetutāya adhipaññatā samānāvāti gahetabbaṃ.
สาชีวปทภาชนียวณฺณนานโย นิฎฺฐิโตฯ
Sājīvapadabhājanīyavaṇṇanānayo niṭṭhito.
