| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) |
८. सकलिकसुत्तवण्णना
8. Sakalikasuttavaṇṇanā
३८. अट्ठमे मद्दकुच्छिस्मिन्ति एवंनामके उय्याने। तञ्हि अजातसत्तुम्हि कुच्छिगते तस्स मातरा – ‘‘अयं मय्हं कुच्छिगतो गब्भो रञ्ञो सत्तु भविस्सति। किं मे इमिना’’ति? गब्भपातनत्थं कुच्छि मद्दापिता। तस्मा ‘‘मद्दकुच्छी’’ति सङ्खं गतं। मिगानं पन अभयवासत्थाय दिन्नत्ता मिगदायोति वुच्चति।
38. Aṭṭhame maddakucchisminti evaṃnāmake uyyāne. Tañhi ajātasattumhi kucchigate tassa mātarā – ‘‘ayaṃ mayhaṃ kucchigato gabbho rañño sattu bhavissati. Kiṃ me iminā’’ti? Gabbhapātanatthaṃ kucchi maddāpitā. Tasmā ‘‘maddakucchī’’ti saṅkhaṃ gataṃ. Migānaṃ pana abhayavāsatthāya dinnattā migadāyoti vuccati.
तेन खो पन समयेनाति एत्थ अयं अनुपुब्बिकथा – देवदत्तो हि अजातसत्तुं निस्साय धनुग्गहे च धनपालकञ्च पयोजेत्वापि तथागतस्स जीवितन्तरायं कातुं असक्कोन्तो ‘‘सहत्थेनेव मारेस्सामी’’ति गिज्झकूटपब्बतं अभिरुहित्वा महन्तं कूटागारप्पमाणं सिलं उक्खिपित्वा, ‘‘समणो गोतमो चुण्णविचुण्णो होतू’’ति पविज्झि। महाथामवा किरेस पञ्चन्नं हत्थीनं बलं धारेति। अट्ठानं खो पनेतं, यं बुद्धानं परूपक्कमेन जीवितन्तरायो भवेय्याति तं तथागतस्स सरीराभिमुखं आगच्छन्तं आकासे अञ्ञा सिला उट्ठहित्वा सम्पटिच्छि। द्विन्नं सिलानं सम्पहारेन महन्तो पासाणस्स सकलिका उट्ठहित्वा भगवतो पिट्ठिपादपरियन्तं अभिहनि, पादो महाफरसुना पहतो विय समुग्गतलोहितेन लाखारसमक्खितो विय अहोसि। भगवा उद्धं उल्लोकेत्वा देवदत्तं एतदवोच – ‘‘बहु तया मोघपुरिस, अपुञ्ञं पसुतं, यो त्वं पदुट्ठचित्तो वधकचित्तो तथागतस्स लोहितं उप्पादेसी’’ति। ततो पट्ठाय भगवतो अफासु जातं। भिक्खू चिन्तयिंसु – ‘‘अयं विहारो उज्जङ्गलो विसमो, बहूनं खत्तियादीनञ्चेव पब्बजितानञ्च अनोकासो’’ति। ते तथागतं मञ्चसिविकाय आदाय मद्दकुच्छिं नयिंसु। तेन वुत्तं – ‘‘तेन खो पन समयेन भगवतो पादो सकलिकाय खतो होती’’ति।
Tena kho pana samayenāti ettha ayaṃ anupubbikathā – devadatto hi ajātasattuṃ nissāya dhanuggahe ca dhanapālakañca payojetvāpi tathāgatassa jīvitantarāyaṃ kātuṃ asakkonto ‘‘sahattheneva māressāmī’’ti gijjhakūṭapabbataṃ abhiruhitvā mahantaṃ kūṭāgārappamāṇaṃ silaṃ ukkhipitvā, ‘‘samaṇo gotamo cuṇṇavicuṇṇo hotū’’ti pavijjhi. Mahāthāmavā kiresa pañcannaṃ hatthīnaṃ balaṃ dhāreti. Aṭṭhānaṃ kho panetaṃ, yaṃ buddhānaṃ parūpakkamena jīvitantarāyo bhaveyyāti taṃ tathāgatassa sarīrābhimukhaṃ āgacchantaṃ ākāse aññā silā uṭṭhahitvā sampaṭicchi. Dvinnaṃ silānaṃ sampahārena mahanto pāsāṇassa sakalikā uṭṭhahitvā bhagavato piṭṭhipādapariyantaṃ abhihani, pādo mahāpharasunā pahato viya samuggatalohitena lākhārasamakkhito viya ahosi. Bhagavā uddhaṃ ulloketvā devadattaṃ etadavoca – ‘‘bahu tayā moghapurisa, apuññaṃ pasutaṃ, yo tvaṃ paduṭṭhacitto vadhakacitto tathāgatassa lohitaṃ uppādesī’’ti. Tato paṭṭhāya bhagavato aphāsu jātaṃ. Bhikkhū cintayiṃsu – ‘‘ayaṃ vihāro ujjaṅgalo visamo, bahūnaṃ khattiyādīnañceva pabbajitānañca anokāso’’ti. Te tathāgataṃ mañcasivikāya ādāya maddakucchiṃ nayiṃsu. Tena vuttaṃ – ‘‘tena kho pana samayena bhagavato pādo sakalikāya khato hotī’’ti.
भुसाति बलवतियो। सुदन्ति निपातमत्तं। दुक्खन्ति सुखपटिक्खेपो। तिब्बाति बहला। खराति फरुसा। कटुकाति तिखिणा। असाताति अमधुरा। न तासु मनो अप्पेति, न ता मनं अप्पायन्ति वड्ढेन्तीति अमनापा। सतो सम्पजानोति वेदनाधिवासनसतिसम्पजञ्ञेन समन्नागतो हुत्वा। अविहञ्ञमानोति अपीळियमानो, सम्परिवत्तसायिताय वेदनानं वसं अगच्छन्तो।
Bhusāti balavatiyo. Sudanti nipātamattaṃ. Dukkhanti sukhapaṭikkhepo. Tibbāti bahalā. Kharāti pharusā. Kaṭukāti tikhiṇā. Asātāti amadhurā. Na tāsu mano appeti, na tā manaṃ appāyanti vaḍḍhentīti amanāpā. Sato sampajānoti vedanādhivāsanasatisampajaññena samannāgato hutvā. Avihaññamānoti apīḷiyamāno, samparivattasāyitāya vedanānaṃ vasaṃ agacchanto.
सीहसेय्यन्ति एत्थ कामभोगिसेय्या, पेतसेय्या, सीहसेय्या, तथागतसेय्याति चतस्सो सेय्या। तत्थ ‘‘येभुय्येन, भिक्खवे, कामभोगी सत्ता वामेन पस्सेन सेन्ती’’ति अयं कामभोगिसेय्या। तेसु हि येभुय्येन दक्खिणपस्सेन सयानो नाम नत्थि। ‘‘येभुय्येन, भिक्खवे, पेता उत्ताना सेन्ती’’ति अयं पेतसेय्या। अप्पमंसलोहितत्ता हि अट्ठिसङ्घाटजटिता एकेन पस्सेन सयितुं न सक्कोन्ति, उत्तानाव सेन्ति। ‘‘येभुय्येन, भिक्खवे, सीहो मिगराजा नङ्गुट्ठं अन्तरसत्थिम्हि अनुपक्खिपित्वा दक्खिणेन पस्सेन सेती’’ति अयं सीहसेय्या। तेजुस्सदत्ता हि सीहो मिगराजा द्वे पुरिमपादे एकस्मिं, ‘पच्छिमपादे एकस्मिं ठाने ठपेत्वा नङ्गुट्ठं अन्तरसत्थिम्हि पक्खिपित्वा पुरिमपादपच्छिमपादनङ्गुट्ठानं ठितोकासं सल्लक्खेत्वा द्विन्नं पुरिमपादानं मत्थके सीसं ठपेत्वा सयति, दिवसम्पि सयित्वा पबुज्झमानो न उत्रसन्तो पबुज्झति, सीसं पन उक्खिपित्वा पुरिमपादादीनं ठितोकासं सल्लक्खेति’। सचे किञ्चि ठानं विजहित्वा ठितं होति, ‘‘नयिदं तुय्हं जातिया, न सूरभावस्स अनुरूप’’न्ति अनत्तमनो हुत्वा तत्थेव सयति, न गोचराय पक्कमति। अविजहित्वा ठिते पन ‘‘तुय्हं जातिया च सूरभावस्स च अनुरूपमिद’’न्ति हट्ठतुट्ठो उट्ठाय सीहविजम्भितं विजम्भित्वा केसरभारं विधुनित्वा तिक्खत्तुं सीहनादं नदित्वा गोचराय पक्कमति। चतुत्थज्झानसेय्या पन ‘‘तथागतसेय्या’’ति वुच्चति। तासु इध सीहसेय्या आगता। अयञ्हि तेजुस्सदइरियापथत्ता उत्तमसेय्या नाम।
Sīhaseyyanti ettha kāmabhogiseyyā, petaseyyā, sīhaseyyā, tathāgataseyyāti catasso seyyā. Tattha ‘‘yebhuyyena, bhikkhave, kāmabhogī sattā vāmena passena sentī’’ti ayaṃ kāmabhogiseyyā. Tesu hi yebhuyyena dakkhiṇapassena sayāno nāma natthi. ‘‘Yebhuyyena, bhikkhave, petā uttānā sentī’’ti ayaṃ petaseyyā. Appamaṃsalohitattā hi aṭṭhisaṅghāṭajaṭitā ekena passena sayituṃ na sakkonti, uttānāva senti. ‘‘Yebhuyyena, bhikkhave, sīho migarājā naṅguṭṭhaṃ antarasatthimhi anupakkhipitvā dakkhiṇena passena setī’’ti ayaṃ sīhaseyyā. Tejussadattā hi sīho migarājā dve purimapāde ekasmiṃ, ‘pacchimapāde ekasmiṃ ṭhāne ṭhapetvā naṅguṭṭhaṃ antarasatthimhi pakkhipitvā purimapādapacchimapādanaṅguṭṭhānaṃ ṭhitokāsaṃ sallakkhetvā dvinnaṃ purimapādānaṃ matthake sīsaṃ ṭhapetvā sayati, divasampi sayitvā pabujjhamāno na utrasanto pabujjhati, sīsaṃ pana ukkhipitvā purimapādādīnaṃ ṭhitokāsaṃ sallakkheti’. Sace kiñci ṭhānaṃ vijahitvā ṭhitaṃ hoti, ‘‘nayidaṃ tuyhaṃ jātiyā, na sūrabhāvassa anurūpa’’nti anattamano hutvā tattheva sayati, na gocarāya pakkamati. Avijahitvā ṭhite pana ‘‘tuyhaṃ jātiyā ca sūrabhāvassa ca anurūpamida’’nti haṭṭhatuṭṭho uṭṭhāya sīhavijambhitaṃ vijambhitvā kesarabhāraṃ vidhunitvā tikkhattuṃ sīhanādaṃ naditvā gocarāya pakkamati. Catutthajjhānaseyyā pana ‘‘tathāgataseyyā’’ti vuccati. Tāsu idha sīhaseyyā āgatā. Ayañhi tejussadairiyāpathattā uttamaseyyā nāma.
पादे पादन्ति दक्खिणपादे वामपादं। अच्चाधायाति अतिआधाय, ईसकं अतिक्कम्म ठपेत्वा । गोप्फकेन हि गोप्फके जाणुना वा जाणुम्हि सङ्घट्टियमाने अभिण्हं वेदना उप्पज्जति, चित्तं एकग्गं न होति, सेय्या अफासुका होति। यथा न सङ्घट्टेति, एवं अतिक्कम्म ठपिते वेदना नुप्पज्जति, चित्तं एकग्गं होति, सेय्या फासु होति। तस्मा एवं निपज्जि। सतो सम्पजानोति सयनपरिग्गाहकसतिसम्पजञ्ञेन समन्नागतो। ‘‘उट्ठानसञ्ञ’’न्ति पनेत्थ न वुत्तं, गिलानसेय्या हेसा तथागतस्स।
Pāde pādanti dakkhiṇapāde vāmapādaṃ. Accādhāyāti atiādhāya, īsakaṃ atikkamma ṭhapetvā . Gopphakena hi gopphake jāṇunā vā jāṇumhi saṅghaṭṭiyamāne abhiṇhaṃ vedanā uppajjati, cittaṃ ekaggaṃ na hoti, seyyā aphāsukā hoti. Yathā na saṅghaṭṭeti, evaṃ atikkamma ṭhapite vedanā nuppajjati, cittaṃ ekaggaṃ hoti, seyyā phāsu hoti. Tasmā evaṃ nipajji. Sato sampajānoti sayanapariggāhakasatisampajaññena samannāgato. ‘‘Uṭṭhānasañña’’nti panettha na vuttaṃ, gilānaseyyā hesā tathāgatassa.
सत्तसताति इमस्मिं सुत्ते सब्बापि ता देवता गिलानसेय्यट्ठानं आगता। उदानं उदानेसीति गिलानसेय्यं आगतानं दोमनस्सेन भवितब्बं सिया। इमासं पन तथागतस्स वेदनाधिवासनं दिस्वा, ‘‘अहो बुद्धानं महानुभावता! एवरूपासु नाम वेदनासु वत्तमानासु विकारमत्तम्पि नत्थि, सिरीसयने अलङ्करित्वा ठपितसुवण्णरूपकं विय अनिञ्जमानेन कायेन निपन्नो, इदानिस्स अधिकतरं मुखवण्णो विरोचति, आभासम्पन्नो पुण्णचन्दो विय सम्पति विकसितं विय च अरविन्दं अस्स मुखं सोभति, कायेपि वण्णायतनं इदानि सुसम्मट्ठकञ्चनं विय विप्पसीदती’’ति उदानं उदपादि।
Sattasatāti imasmiṃ sutte sabbāpi tā devatā gilānaseyyaṭṭhānaṃ āgatā. Udānaṃ udānesīti gilānaseyyaṃ āgatānaṃ domanassena bhavitabbaṃ siyā. Imāsaṃ pana tathāgatassa vedanādhivāsanaṃ disvā, ‘‘aho buddhānaṃ mahānubhāvatā! Evarūpāsu nāma vedanāsu vattamānāsu vikāramattampi natthi, sirīsayane alaṅkaritvā ṭhapitasuvaṇṇarūpakaṃ viya aniñjamānena kāyena nipanno, idānissa adhikataraṃ mukhavaṇṇo virocati, ābhāsampanno puṇṇacando viya sampati vikasitaṃ viya ca aravindaṃ assa mukhaṃ sobhati, kāyepi vaṇṇāyatanaṃ idāni susammaṭṭhakañcanaṃ viya vippasīdatī’’ti udānaṃ udapādi.
नागो वत भोति, एत्थ भोति धम्मालपनं। बलवन्तट्ठेन नागो। नागवताति नागभावेन। सीहो वतातिआदीसु असन्तासनट्ठेन सीहो। ब्यत्तपरिचयट्ठेन कारणाकारणजाननेन वा आजानीयो। अप्पटिसमट्ठेन निसभो। गवसतजेट्ठको हि उसभो, गवसहस्सजेट्ठको वसभो, गवसतसहस्सजेट्ठको निसभोति वुच्चति। भगवा पन अप्पटिसमट्ठेन आसभं ठानं पटिजानाति। तेनेवत्थेन इध ‘‘निसभो’’ति वुत्तो। धुरवाहट्ठेन धोरय्हो। निब्बिसेवनट्ठेन दन्तो।
Nāgovata bhoti, ettha bhoti dhammālapanaṃ. Balavantaṭṭhena nāgo. Nāgavatāti nāgabhāvena. Sīho vatātiādīsu asantāsanaṭṭhena sīho. Byattaparicayaṭṭhena kāraṇākāraṇajānanena vā ājānīyo. Appaṭisamaṭṭhena nisabho. Gavasatajeṭṭhako hi usabho, gavasahassajeṭṭhako vasabho, gavasatasahassajeṭṭhako nisabhoti vuccati. Bhagavā pana appaṭisamaṭṭhena āsabhaṃ ṭhānaṃ paṭijānāti. Tenevatthena idha ‘‘nisabho’’ti vutto. Dhuravāhaṭṭhena dhorayho. Nibbisevanaṭṭhena danto.
पस्साति अनियमिताणत्ति। समाधिन्ति अरहत्तफलसमाधिं। सुविमुत्तन्ति फलविमुत्तिया सुविमुत्तं। रागानुगतं पन चित्तं अभिनतं नाम होति, दोसानुगतं अपनतं। तदुभयपटिक्खेपेन न चाभिनतं न चापनतन्ति आह। न च ससङ्खारनिग्गय्हवारितगतन्ति न ससङ्खारेन सप्पयोगेन किलेसे निग्गहेत्वा वारितवतं, किलेसानं पन छिन्नत्ता वतं फलसमाधिना समाहितन्ति अत्थो। अतिक्कमितब्बन्ति विहेठेतब्बं घट्टेतब्बं। अदस्सनाति अञ्ञाणा। अञ्ञाणी हि अन्धबालोव एवरूपे सत्थरि अपरज्झेय्याति देवदत्तं घट्टयमाना वदन्ति।
Passāti aniyamitāṇatti. Samādhinti arahattaphalasamādhiṃ. Suvimuttanti phalavimuttiyā suvimuttaṃ. Rāgānugataṃ pana cittaṃ abhinataṃ nāma hoti, dosānugataṃ apanataṃ. Tadubhayapaṭikkhepena na cābhinataṃ na cāpanatanti āha. Na ca sasaṅkhāraniggayhavāritagatanti na sasaṅkhārena sappayogena kilese niggahetvā vāritavataṃ, kilesānaṃ pana chinnattā vataṃ phalasamādhinā samāhitanti attho. Atikkamitabbanti viheṭhetabbaṃ ghaṭṭetabbaṃ. Adassanāti aññāṇā. Aññāṇī hi andhabālova evarūpe satthari aparajjheyyāti devadattaṃ ghaṭṭayamānā vadanti.
पञ्चवेदाति इतिहासपञ्चमानं वेदानं धारका। सतं समन्ति वस्ससतं। तपस्सीति तपनिस्सितका हुत्वा। चरन्ति चरन्ता। न सम्माविमुत्तन्ति सचेपि एवरूपा ब्राह्मणा वस्ससतं चरन्ति, चित्तञ्च नेसं सम्मा विमुत्तं न होति। हीनत्तरूपा न पारं गमा तेति हीनत्तसभावा ते निब्बानङ्गमा न होन्ति। ‘‘हीनत्थरूपा’’तिपि पाठो, हीनत्थजातिका परिहीनत्थाति अत्थो। तण्हाधिपन्नाति तण्हाय अज्झोत्थटा। वतसीलबद्धाति अजवतकुक्कुरवतादीहि च वतेहि तादिसेहेव च सीलेहि बद्धा। लूखं तपन्ति पञ्चातपतापनं कण्टकसेय्यादिकं तपं। इदानि सा देवता सासनस्स निय्यानिकभावं कथेन्ती न मानकामस्सातिआदिमाह। तं वुत्तत्थमेवाति। अट्ठमं।
Pañcavedāti itihāsapañcamānaṃ vedānaṃ dhārakā. Sataṃ samanti vassasataṃ. Tapassīti tapanissitakā hutvā. Caranti carantā. Na sammāvimuttanti sacepi evarūpā brāhmaṇā vassasataṃ caranti, cittañca nesaṃ sammā vimuttaṃ na hoti. Hīnattarūpā na pāraṃ gamā teti hīnattasabhāvā te nibbānaṅgamā na honti. ‘‘Hīnattharūpā’’tipi pāṭho, hīnatthajātikā parihīnatthāti attho. Taṇhādhipannāti taṇhāya ajjhotthaṭā. Vatasīlabaddhāti ajavatakukkuravatādīhi ca vatehi tādiseheva ca sīlehi baddhā. Lūkhaṃ tapanti pañcātapatāpanaṃ kaṇṭakaseyyādikaṃ tapaṃ. Idāni sā devatā sāsanassa niyyānikabhāvaṃ kathentī na mānakāmassātiādimāha. Taṃ vuttatthamevāti. Aṭṭhamaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / ८. सकलिकसुत्तं • 8. Sakalikasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) / ८. सकलिकसुत्तवण्णना • 8. Sakalikasuttavaṇṇanā
