| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
८. सकलिकसुत्तवण्णना
8. Sakalikasuttavaṇṇanā
३८. तन्ति उय्यानं सङ्खं गतन्ति सम्बन्धो। धनुना सरेन गहन्ति पोथयन्ति बाधेन्तीति धनुग्गहा। तं सम्पटिच्छीति तस्सा सिलाय हेट्ठाभागेन उग्गन्त्वा सम्पटिच्छि। सत्थु पुञ्ञानुभावेन उपहतत्ता सयम्पि परिपतन्ती वातं उपत्थम्भेति। अभिहनि सत्थारा अनावज्जितत्ता। तञ्च खो कम्मफलवसेनाति दट्ठब्बं। ततो एव ततो पट्ठाय भगवतो अफासु जातन्ति एतेनपि उपादिण्णकसरीरे नाम अनिट्ठापि सम्फस्सका पतन्ति एव तथारूपेन कम्मुना कतोकासेति दस्सेति। अयं विहारोति गिज्झकूटविहारो। उज्जङ्गलो न कत्तब्बपरो। विसमोति भूमिभागवसेन विसमो। सिविकाकारेन सज्जितो मञ्चो एव मञ्चसिविका।
38.Tanti uyyānaṃ saṅkhaṃ gatanti sambandho. Dhanunā sarena gahanti pothayanti bādhentīti dhanuggahā. Taṃ sampaṭicchīti tassā silāya heṭṭhābhāgena uggantvā sampaṭicchi. Satthu puññānubhāvena upahatattā sayampi paripatantī vātaṃ upatthambheti. Abhihani satthārā anāvajjitattā. Tañca kho kammaphalavasenāti daṭṭhabbaṃ. Tato eva tato paṭṭhāya bhagavato aphāsu jātanti etenapi upādiṇṇakasarīre nāma aniṭṭhāpi samphassakā patanti eva tathārūpena kammunā katokāseti dasseti. Ayaṃvihāroti gijjhakūṭavihāro. Ujjaṅgalo na kattabbaparo. Visamoti bhūmibhāgavasena visamo. Sivikākārena sajjito mañco eva mañcasivikā.
भुसाति दळ्हा। दुक्खाति दुक्खमा दुत्तितिक्खा। खराति कक्कसा। कटुकाति अनिट्ठा। असाताति न साता अप्पिया। न अप्पेतीति न उपेति। न अप्पायन्तीति न खमन्ति। वेदनाधिवासनखन्तिया सतिसम्पजञ्ञयुत्तत्ता सब्बसत्तट्ठिताहारसमुदयवत्थुजातस्स आदीनवनिस्सरणानं पगेव सुप्पटिविदितत्ता यथा समुदाचारो चित्तं नाभिभवति, एवं सम्मदेव उपट्ठापितसतिसम्पजञ्ञत्ता वुत्तं ‘‘वेदनाधिवासन…पे॰… हुत्वा’’ति। अपीळियमानोति अबाधियमानो। कामं अनिट्ठाय वेदनाय फुट्ठो ताय अपीळियमानो नाम नत्थि, परिञ्ञातवत्थुकत्ता पन तस्सा वसे अवत्तमानो ‘‘अविहञ्ञमानो’’ति वुत्तो। तेनाह ‘‘सम्परिवत्तसायिताय वेदनानं वसं अगच्छन्तो’’ति।
Bhusāti daḷhā. Dukkhāti dukkhamā duttitikkhā. Kharāti kakkasā. Kaṭukāti aniṭṭhā. Asātāti na sātā appiyā. Na appetīti na upeti. Na appāyantīti na khamanti. Vedanādhivāsanakhantiyā satisampajaññayuttattā sabbasattaṭṭhitāhārasamudayavatthujātassa ādīnavanissaraṇānaṃ pageva suppaṭividitattā yathā samudācāro cittaṃ nābhibhavati, evaṃ sammadeva upaṭṭhāpitasatisampajaññattā vuttaṃ ‘‘vedanādhivāsana…pe… hutvā’’ti. Apīḷiyamānoti abādhiyamāno. Kāmaṃ aniṭṭhāya vedanāya phuṭṭho tāya apīḷiyamāno nāma natthi, pariññātavatthukattā pana tassā vase avattamāno ‘‘avihaññamāno’’ti vutto. Tenāha ‘‘samparivattasāyitāya vedanānaṃ vasaṃ agacchanto’’ti.
सीहसेय्यन्ति एत्थ सयनं सेय्या, सीहस्स विय सेय्या सीहसेय्या, तं सीहसेय्यं। अथ वा सीहसेय्यन्ति सेट्ठसेय्यं उत्तमसेय्यं। स्वायमत्थो अट्ठकथायमेव आगमिस्सति। ‘‘वामेन पस्सेन सेन्ती’’ति एवं वुत्ता कामभोगिसेय्या। दक्खिणपस्सेन सयानो नाम नत्थि दक्खिणहत्थस्स सरीरग्गहणादियोगक्खमतो। पुरिसवसेन चेतं वुत्तं। एकेन पस्सेन सयितुं न सक्कोन्ति दुक्खुप्पत्तितो। अयं सीहसेय्याति अयं यथावुत्ता सीहसेय्या। तेजुस्सदत्ताति इमिना सीहस्स अभीतभावं दस्सेति। भीरुकजातिका हि सेसमिगा अत्तनो आसयं पविसित्वा उत्रासबहुला सन्तासपुब्बकं यथा तथा सयन्ति, सीहो पन अभिरुकभावतो सतोकारी भिक्खु विय सतिं उपट्ठपेत्वाव सयति। तेनाह ‘‘द्वे पुरिमपादे’’तिआदि। पुरिमपादेति दक्खिणपुरिमपादे वामस्स पुरिमपादस्स ठपनवसेन द्वे पुरिमपादे एकस्मिं ठाने ठपेत्वा। पच्छिमपादेति द्वे पच्छिमपादे। वुत्तनयेनेव इधापि एकस्मिं ठाने ठपनं वेदितब्बं। ठितोकाससल्लक्खणं अभीरुकभावेनेव। सीसं पन उक्खिपित्वातिआदिना वुत्तसीहकिरिया अनुत्रासपबुज्झनं विय अभीरुकभावसिद्धा धम्मतावसेनेवाति वेदितब्बा। सीहविजम्भितविजम्भनं अतिवेलं एकाकारेन ठपितानं सरीरावयवानं गमनादिकिरियासु योग्गभावापादनत्थं। तिक्खत्तुं सीहनादनदनं अप्पेसक्खमिगजातपरिहरणत्थं।
Sīhaseyyanti ettha sayanaṃ seyyā, sīhassa viya seyyā sīhaseyyā, taṃ sīhaseyyaṃ. Atha vā sīhaseyyanti seṭṭhaseyyaṃ uttamaseyyaṃ. Svāyamattho aṭṭhakathāyameva āgamissati. ‘‘Vāmena passena sentī’’ti evaṃ vuttā kāmabhogiseyyā. Dakkhiṇapassena sayāno nāma natthi dakkhiṇahatthassa sarīraggahaṇādiyogakkhamato. Purisavasena cetaṃ vuttaṃ. Ekena passena sayituṃ na sakkonti dukkhuppattito. Ayaṃ sīhaseyyāti ayaṃ yathāvuttā sīhaseyyā. Tejussadattāti iminā sīhassa abhītabhāvaṃ dasseti. Bhīrukajātikā hi sesamigā attano āsayaṃ pavisitvā utrāsabahulā santāsapubbakaṃ yathā tathā sayanti, sīho pana abhirukabhāvato satokārī bhikkhu viya satiṃ upaṭṭhapetvāva sayati. Tenāha ‘‘dve purimapāde’’tiādi. Purimapādeti dakkhiṇapurimapāde vāmassa purimapādassa ṭhapanavasena dve purimapāde ekasmiṃ ṭhāne ṭhapetvā. Pacchimapādeti dve pacchimapāde. Vuttanayeneva idhāpi ekasmiṃ ṭhāne ṭhapanaṃ veditabbaṃ. Ṭhitokāsasallakkhaṇaṃ abhīrukabhāveneva. Sīsaṃ pana ukkhipitvātiādinā vuttasīhakiriyā anutrāsapabujjhanaṃ viya abhīrukabhāvasiddhā dhammatāvasenevāti veditabbā. Sīhavijambhitavijambhanaṃ ativelaṃ ekākārena ṭhapitānaṃ sarīrāvayavānaṃ gamanādikiriyāsu yoggabhāvāpādanatthaṃ. Tikkhattuṃ sīhanādanadanaṃ appesakkhamigajātapariharaṇatthaṃ.
सेति अब्यावटभावेन पवत्तति एत्थाति सेय्या, चतुत्थज्झानमेव सेय्या चतुत्थज्झानसेय्या। किं पनेत्थ तं चतुत्थज्झानन्ति? आनापानचतुत्थज्झानं। ततो हि वुट्ठहित्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अनुक्कमेन अग्गमग्गं अधिगन्त्वा तथागतो जातोति। ‘‘तयिदं पदट्ठानं नाम, न सेय्या, तथापि यस्मा ‘चतुत्थज्झाना वुट्ठहित्वा समनन्तरं भगवा परिनिब्बायी’ति महापरिनिब्बाने (दी॰ नि॰ २.२१९) आगतं। तस्मा लोकियचतुत्थज्झानसमापत्ति एव तथागतसेय्या’’ति केचि। एवं सति परिनिब्बानकालिकाव तथागतसेय्याति आपज्जति; न च तथागतो लोकियचतुत्थज्झानसमापज्जनबहुलो विहासि। अग्गफलवसेन पवत्तं पनेत्थ चतुत्थज्झानं वेदितब्बं। तत्थ यथा सत्तानं निद्दुपगमलक्खणा सेय्या भवङ्गचित्तवसेन होति, सा च नेसं पठमं जातिसमन्वया येभुय्यवुत्तिका, एवं भगवतो अरियजातिसमन्वयं येभुय्यवुत्तिकं अग्गफलभूतं चतुत्थज्झानं तथागतसेय्याति वेदितब्बा। सीहसेय्या नाम सेट्ठसेय्याति आह ‘‘उत्तमसेय्या’’ति।
Seti abyāvaṭabhāvena pavattati etthāti seyyā, catutthajjhānameva seyyā catutthajjhānaseyyā. Kiṃ panettha taṃ catutthajjhānanti? Ānāpānacatutthajjhānaṃ. Tato hi vuṭṭhahitvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā anukkamena aggamaggaṃ adhigantvā tathāgato jātoti. ‘‘Tayidaṃ padaṭṭhānaṃ nāma, na seyyā, tathāpi yasmā ‘catutthajjhānā vuṭṭhahitvā samanantaraṃ bhagavā parinibbāyī’ti mahāparinibbāne (dī. ni. 2.219) āgataṃ. Tasmā lokiyacatutthajjhānasamāpatti eva tathāgataseyyā’’ti keci. Evaṃ sati parinibbānakālikāva tathāgataseyyāti āpajjati; na ca tathāgato lokiyacatutthajjhānasamāpajjanabahulo vihāsi. Aggaphalavasena pavattaṃ panettha catutthajjhānaṃ veditabbaṃ. Tattha yathā sattānaṃ niddupagamalakkhaṇā seyyā bhavaṅgacittavasena hoti, sā ca nesaṃ paṭhamaṃ jātisamanvayā yebhuyyavuttikā, evaṃ bhagavato ariyajātisamanvayaṃ yebhuyyavuttikaṃ aggaphalabhūtaṃ catutthajjhānaṃ tathāgataseyyāti veditabbā. Sīhaseyyā nāma seṭṭhaseyyāti āha ‘‘uttamaseyyā’’ti.
‘‘कालपरिच्छेदं कत्वा यथापरिच्छेदं उट्ठहिस्सामी’’ति एवं तदा मनसिकारस्स अकतत्ता पाळियं ‘‘उट्ठानसञ्ञं मनसिकरित्वा’’ति न वुत्तन्ति आह ‘‘उट्ठानसञ्ञन्ति पनेत्थ न वुत्त’’न्ति। तत्थ कारणमाह ‘‘गिलानसेय्या हेसा’’ति। सा हि चिरकालप्पवत्तिका होति।
‘‘Kālaparicchedaṃ katvā yathāparicchedaṃ uṭṭhahissāmī’’ti evaṃ tadā manasikārassa akatattā pāḷiyaṃ ‘‘uṭṭhānasaññaṃ manasikaritvā’’ti na vuttanti āha ‘‘uṭṭhānasaññanti panettha na vutta’’nti. Tattha kāraṇamāha ‘‘gilānaseyyā hesā’’ti. Sā hi cirakālappavattikā hoti.
विसुं विसुं रासिवसेन अनागन्त्वा एकज्झं पुञ्जवसेन आगतत्ता वुत्तं ‘‘सब्बापि ता’’ति। तेनाह ‘‘सत्तसता’’ति। विकारमत्तम्पीति वेदनाय असहनवसेन पवत्तनाकारमत्तम्पि। सुसम्मट्ठकञ्चनं वियाति सम्मट्ठसुसज्जितसुवण्णं विय।
Visuṃ visuṃ rāsivasena anāgantvā ekajjhaṃ puñjavasena āgatattā vuttaṃ ‘‘sabbāpi tā’’ti. Tenāha ‘‘sattasatā’’ti. Vikāramattampīti vedanāya asahanavasena pavattanākāramattampi. Susammaṭṭhakañcanaṃ viyāti sammaṭṭhasusajjitasuvaṇṇaṃ viya.
धम्मालपनन्ति असङ्खारिकसमुप्पन्नसभावालपनं। समुल्लपितञ्हि आकारसमानवचनमेतं। नागो विय वाति पवत्ततीति नागवो। तस्स भावो नागवता। विभत्तिलोपेन हेस निद्देसो, महानागहत्थिसदिसतायाति अत्थो। ब्यत्तुपरिचरणट्ठेनाति ब्यत्तं उपरूपरि अत्तनो किरियाचरणेन। आजानीयोति सम्मापतितं दुक्खं सहन्तो अत्तना कातब्बकिरियं धीरो हुत्वा नित्थारको। कारणाकारणजाननेनाति निय्यानिकानिय्यानिककरणञातताय। तेनेवट्ठेनाति अप्पटिसमट्ठेनेव। ‘‘मुत्तो मोचेय्य’’न्तिआदि धुरवाहट्ठेन। निब्बिसेवनट्ठेनाति रागादिविसविगतभावेन।
Dhammālapananti asaṅkhārikasamuppannasabhāvālapanaṃ. Samullapitañhi ākārasamānavacanametaṃ. Nāgo viya vāti pavattatīti nāgavo. Tassa bhāvo nāgavatā. Vibhattilopena hesa niddeso, mahānāgahatthisadisatāyāti attho. Byattuparicaraṇaṭṭhenāti byattaṃ uparūpari attano kiriyācaraṇena. Ājānīyoti sammāpatitaṃ dukkhaṃ sahanto attanā kātabbakiriyaṃ dhīro hutvā nitthārako. Kāraṇākāraṇajānanenāti niyyānikāniyyānikakaraṇañātatāya. Tenevaṭṭhenāti appaṭisamaṭṭheneva. ‘‘Mutto moceyya’’ntiādi dhuravāhaṭṭhena. Nibbisevanaṭṭhenāti rāgādivisavigatabhāvena.
अनियमिताणत्तीति अनुद्देसिकं आणापनं। सामञ्ञकतोपि समाधिसद्दो पकरणतो इध विसेसत्थोति आह ‘‘समाधिन्ति अरहत्तफलसमाधि’’न्ति। पटिप्पस्सद्धिवसेन सब्बकिलेसेहि सुट्ठु विमुत्तन्ति सुविमुत्तं। अभिनतं नाम आरम्मणे अभिमुखभावेन पवत्तिया। अपनतं अपगमनवसेन पवत्तिया, विमुखतायाति अत्थो। लोकियज्झानचित्तं विय विपस्सना विय च ससङ्खारेन सप्पयोगेन तदङ्गप्पहानविक्खम्भनपहानवसेन च विक्खम्भेत्वा न अधिगतं न ठपितं, किञ्चरहि किलेसानं सब्बसो छिन्नतायाति आह ‘‘छिन्नत्ता वतं फलसमाधिना समाहित’’न्ति। अतिक्कमितब्बन्ति आचारातिक्कमवसेन लङ्घितब्बं। सा पन लङ्घना आसादना घट्टनाति आह ‘‘घट्टेतब्ब’’न्ति।
Aniyamitāṇattīti anuddesikaṃ āṇāpanaṃ. Sāmaññakatopi samādhisaddo pakaraṇato idha visesatthoti āha ‘‘samādhinti arahattaphalasamādhi’’nti. Paṭippassaddhivasena sabbakilesehi suṭṭhu vimuttanti suvimuttaṃ. Abhinataṃ nāma ārammaṇe abhimukhabhāvena pavattiyā. Apanataṃ apagamanavasena pavattiyā, vimukhatāyāti attho. Lokiyajjhānacittaṃ viya vipassanā viya ca sasaṅkhārena sappayogena tadaṅgappahānavikkhambhanapahānavasena ca vikkhambhetvā na adhigataṃ na ṭhapitaṃ, kiñcarahi kilesānaṃ sabbaso chinnatāyāti āha ‘‘chinnattā vataṃ phalasamādhinā samāhita’’nti. Atikkamitabbanti ācārātikkamavasena laṅghitabbaṃ. Sā pana laṅghanā āsādanā ghaṭṭanāti āha ‘‘ghaṭṭetabba’’nti.
पञ्चवेदा नाम – इरुवेदो, यजुवेदो, सामवेदो, आथब्बणवेदो, इतिहासो चाति एवं इतिहासपञ्चमानं वेदानं। ‘‘चर’’न्ति वचनविपल्लासेन वुत्तन्ति आह ‘‘चरन्ता’’ति, तपन्ताति अत्थो। हीनत्तरूपाति हीनाधिमुत्तिकताय निहीनचित्तसभावा। विमुत्तिकताय अभावतो निब्बानङ्गमा न होन्ति। अरहत्ताधिगमकम्मस्स अभब्बताय परिहीनत्था। अज्झोत्थटाति अभिभूता। तादिसेहेव सीलेहीति गोसीलादीहि। बद्धाति समादपेत्वा पवत्तनवसेन अनुबद्धा। लूखं तपन्ति अत्तकिलमथानुयोगं। तं पन एकदेसेन दस्सेन्तो ‘‘पञ्चातपतापन’’न्तिआदिमाह। ‘‘एवं पटिपन्नस्स मोक्खो नत्थि, एवं पटिपन्नस्स वट्टतो मुत्ति अत्थी’’ति वदन्ती सा अत्ततो सासनस्स निय्यानभावो कथितो नाम होतीति आह ‘‘सासनस्स निय्यानिकभावं कथेन्ती’’ति। आदिन्ति गाथाद्वयं।
Pañcavedā nāma – iruvedo, yajuvedo, sāmavedo, āthabbaṇavedo, itihāso cāti evaṃ itihāsapañcamānaṃ vedānaṃ. ‘‘Cara’’nti vacanavipallāsena vuttanti āha ‘‘carantā’’ti, tapantāti attho. Hīnattarūpāti hīnādhimuttikatāya nihīnacittasabhāvā. Vimuttikatāya abhāvato nibbānaṅgamā na honti. Arahattādhigamakammassa abhabbatāya parihīnatthā. Ajjhotthaṭāti abhibhūtā. Tādiseheva sīlehīti gosīlādīhi. Baddhāti samādapetvā pavattanavasena anubaddhā. Lūkhaṃ tapanti attakilamathānuyogaṃ. Taṃ pana ekadesena dassento ‘‘pañcātapatāpana’’ntiādimāha. ‘‘Evaṃ paṭipannassa mokkho natthi, evaṃ paṭipannassa vaṭṭato mutti atthī’’ti vadantī sā attato sāsanassa niyyānabhāvo kathito nāma hotīti āha ‘‘sāsanassa niyyānikabhāvaṃ kathentī’’ti. Ādinti gāthādvayaṃ.
सकलिकसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Sakalikasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / ८. सकलिकसुत्तं • 8. Sakalikasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / ८. सकलिकसुत्तवण्णना • 8. Sakalikasuttavaṇṇanā
