| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / उदान-अट्ठकथा • Udāna-aṭṭhakathā |
७. सक्कुदानसुत्तवण्णना
7. Sakkudānasuttavaṇṇanā
२७. सत्तमे सत्ताहं एकपल्लङ्केन निसिन्नो होति अञ्ञतरं समाधिं समापज्जित्वाति एत्थ केचि ताव आहु ‘‘अरहत्तफलसमाधि इध ‘अञ्ञतरो समाधी’ति अधिप्पेतो’’ति। तञ्हि सो आयस्मा बहुलं समापज्जति दिट्ठधम्मसुखविहारत्थं, पहोति च सत्ताहम्पि फलसमापत्तिया वीतिनामेतुं। तथा हि भगवता –
27. Sattame sattāhaṃ ekapallaṅkena nisinno hoti aññataraṃ samādhiṃ samāpajjitvāti ettha keci tāva āhu ‘‘arahattaphalasamādhi idha ‘aññataro samādhī’ti adhippeto’’ti. Tañhi so āyasmā bahulaṃ samāpajjati diṭṭhadhammasukhavihāratthaṃ, pahoti ca sattāhampi phalasamāpattiyā vītināmetuṃ. Tathā hi bhagavatā –
‘‘अहं, भिक्खवे, यावदे आकङ्खामि विविच्चेव कामेहि, विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि…पे॰… विहरामि। कस्सपोपि, भिक्खवे, यावदे आकङ्खति विविच्चेव कामेहि…पे॰… विहरती’’ति (सं॰ नि॰ २.१५२) –
‘‘Ahaṃ, bhikkhave, yāvade ākaṅkhāmi vivicceva kāmehi, vivicca akusalehi dhammehi…pe… viharāmi. Kassapopi, bhikkhave, yāvade ākaṅkhati vivicceva kāmehi…pe… viharatī’’ti (saṃ. ni. 2.152) –
आदिना नवानुपुब्बविहारछळभिञ्ञादिभेदे उत्तरिमनुस्सधम्मे अत्तना समसमट्ठाने ठपितो, न चेत्थ ‘‘यदि एवं थेरो यमकपाटिहारियम्पि करेय्या’’ति वत्तब्बं सावकसाधारणानंयेव झानादीनं अधिप्पेतत्ताति।
Ādinā navānupubbavihārachaḷabhiññādibhede uttarimanussadhamme attanā samasamaṭṭhāne ṭhapito, na cettha ‘‘yadi evaṃ thero yamakapāṭihāriyampi kareyyā’’ti vattabbaṃ sāvakasādhāraṇānaṃyeva jhānādīnaṃ adhippetattāti.
पोराणा पनाहु – अञ्ञतरं समाधिं समापज्जित्वाति निरोधसमापत्तिं समापज्जित्वा। कथं पन निरोधसमापत्ति समाधीति वुत्ता? समाधानट्ठेन। को पनायं समाधानट्ठो? सम्मदेव आधातब्बता। या हि एसा पच्चनीकधम्मेहि अकम्पनीया बलप्पत्तिया समथबलं विपस्सनाबलन्ति इमेहि द्वीहि बलेहि, अनिच्चदुक्खानत्तनिब्बिदाविरागनिरोधपटिनिस्सग्गविवट्टानुपस्सना चत्तारि मग्गञाणानि चत्तारि च फलञाणानीति इमेसं सोळसन्नं ञाणानं वसेन सोळसहि ञाणचरियाहि, पठमज्झानसमाधिआदयो अट्ठ समाधी एकज्झं कत्वा गहितो तेसं उपचारसमाधि चाति इमेसं नवन्नं समाधीनं वसेन नवहि समाधिचरियाहि कायसङ्खारो वचीसङ्खारो चित्तसङ्खारोति इमेसं तिण्णं सङ्खारानं तत्थ तत्थ पटिप्पस्सद्धिया तथा विहरितुकामेन यथावुत्तेसु ठानेसु वसीभावप्पत्तेन अरहता अनागामिना वा यथाधिप्पेतं कालं चित्तचेतसिकसन्तानस्स सम्मदेव अप्पवत्ति आधातब्बा, तस्सा तथा समाधातब्बता इध समाधानट्ठो, तेनायं विहारो समाधीति वुत्तो, न अविक्खेपट्ठेन। एतेनस्स समापत्तिअत्थोपि वुत्तोति वेदितब्बो। इमञ्हि निरोधसमापत्तिं सन्धाय पटिसम्भिदामग्गे –
Porāṇā panāhu – aññataraṃ samādhiṃ samāpajjitvāti nirodhasamāpattiṃ samāpajjitvā. Kathaṃ pana nirodhasamāpatti samādhīti vuttā? Samādhānaṭṭhena. Ko panāyaṃ samādhānaṭṭho? Sammadeva ādhātabbatā. Yā hi esā paccanīkadhammehi akampanīyā balappattiyā samathabalaṃ vipassanābalanti imehi dvīhi balehi, aniccadukkhānattanibbidāvirāganirodhapaṭinissaggavivaṭṭānupassanā cattāri maggañāṇāni cattāri ca phalañāṇānīti imesaṃ soḷasannaṃ ñāṇānaṃ vasena soḷasahi ñāṇacariyāhi, paṭhamajjhānasamādhiādayo aṭṭha samādhī ekajjhaṃ katvā gahito tesaṃ upacārasamādhi cāti imesaṃ navannaṃ samādhīnaṃ vasena navahi samādhicariyāhi kāyasaṅkhāro vacīsaṅkhāro cittasaṅkhāroti imesaṃ tiṇṇaṃ saṅkhārānaṃ tattha tattha paṭippassaddhiyā tathā viharitukāmena yathāvuttesu ṭhānesu vasībhāvappattena arahatā anāgāminā vā yathādhippetaṃ kālaṃ cittacetasikasantānassa sammadeva appavatti ādhātabbā, tassā tathā samādhātabbatā idha samādhānaṭṭho, tenāyaṃ vihāro samādhīti vutto, na avikkhepaṭṭhena. Etenassa samāpattiatthopi vuttoti veditabbo. Imañhi nirodhasamāpattiṃ sandhāya paṭisambhidāmagge –
‘‘कथं द्वीहि बलेहि समन्नागतत्ता तिण्णं सङ्खारानं पटिप्पस्सद्धिया सोळसहि ञाणचरियाहि नवहि समाधिचरियाहि वसीभावताय सञ्ञानिरोधसमापत्तिया ञाण’’न्ति (पटि॰ म॰ १.८३) –
‘‘Kathaṃ dvīhi balehi samannāgatattā tiṇṇaṃ saṅkhārānaṃ paṭippassaddhiyā soḷasahi ñāṇacariyāhi navahi samādhicariyāhi vasībhāvatāya saññānirodhasamāpattiyā ñāṇa’’nti (paṭi. ma. 1.83) –
पुच्छित्वा ‘‘द्वीहि बलेही’’ति द्वे बलानि समथबलं विपस्सनाबलन्ति वित्थारो। सायं निरोधसमापत्तिकथा विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ २.८६७ आदयो) संवण्णिताव। कस्मा पनायं थेरो फलसमापत्तिं असमापज्जित्वा निरोधं समापज्जि? सत्तेसु अनुकम्पाय। अयञ्हि महाथेरो सब्बापि समापत्तियो वळञ्जेति, सत्तानुग्गहेन पन येभुय्येन निरोधं समापज्जति। तञ्हि समापज्जित्वा वुट्ठितस्स कतो अप्पकोपि सक्कारो विसेसतो महप्फलो महानिसंसो होतीति।
Pucchitvā ‘‘dvīhi balehī’’ti dve balāni samathabalaṃ vipassanābalanti vitthāro. Sāyaṃ nirodhasamāpattikathā visuddhimagge (visuddhi. 2.867 ādayo) saṃvaṇṇitāva. Kasmā panāyaṃ thero phalasamāpattiṃ asamāpajjitvā nirodhaṃ samāpajji? Sattesu anukampāya. Ayañhi mahāthero sabbāpi samāpattiyo vaḷañjeti, sattānuggahena pana yebhuyyena nirodhaṃ samāpajjati. Tañhi samāpajjitvā vuṭṭhitassa kato appakopi sakkāro visesato mahapphalo mahānisaṃso hotīti.
वुट्ठासीति अरहत्तफलचित्तुप्पत्तिया वुट्ठासि। निरोधं समापन्नो हि अरहा चे अरहत्तफलस्स, अनागामी चे अनागामिफलस्स उप्पादेन वुट्ठितो नाम होति।
Vuṭṭhāsīti arahattaphalacittuppattiyā vuṭṭhāsi. Nirodhaṃ samāpanno hi arahā ce arahattaphalassa, anāgāmī ce anāgāmiphalassa uppādena vuṭṭhito nāma hoti.
तेन खो पन समयेन सक्को देवानमिन्दो आयस्मतो महाकस्सपस्स पिण्डपातं दातुकामो होतीति कथं तस्स दातुकामता जाता? यानि ‘‘तानि पञ्चमत्तानि देवतासतानी’’ति वुत्तानि, ता सक्कस्स देवरञ्ञो परिचारिका ककुटपादिनियो पुब्बे ‘‘अय्यो महाकस्सपो राजगहं पिण्डाय पविसति, गच्छथ थेरस्स दानं देथा’’ति सक्केन पेसिता उपगन्त्वा दिब्बाहारं दातुकामा ठिता थेरेन पटिक्खित्ता देवलोकमेव गता। इदानि पुरिमप्पटिक्खेपं चिन्तेत्वा ‘‘कदाचि गण्हेय्या’’ति समापत्तितो वुट्ठितस्स थेरस्स दानं दातुकामा सक्कस्स अनारोचेत्वा सयमेव आगन्त्वा दिब्बभोजनानि उपनेन्तियो पुरिमनयेनेव थेरेन पटिक्खित्ता देवलोकं गन्त्वा सक्केन ‘‘कहं गतत्था’’ति पुट्ठा तमत्थं आरोचेत्वा ‘‘दिन्नो वो थेरस्स पिण्डपातो’’ति सक्केन वुत्ते ‘‘गण्हितुं न इच्छती’’ति। ‘‘किं कथेसी’’ति? ‘‘‘दुग्गतानं सङ्गहं करिस्सामी’ति आह, देवा’’ति। ‘‘तुम्हे केनाकारेन गता’’ति? ‘‘इमिनाव, देवा’’ति। सक्को ‘‘तुम्हादिसियो थेरस्स पिण्डपातं किं दस्सन्ती’’ति? सयं दातुकामो, जराजिण्णो खण्डदन्तो पलितकेसो ओभग्गसरीरो महल्लको तन्तवायो हुत्वा, सुजम्पि असुरधीतरं तथारूपिमेव महल्लिकं कत्वा, एकं पेसकारवीथिं मापेत्वा तन्तं पसारेन्तो अच्छि, सुजा तसरं पूरेति। तेन वुत्तं – ‘‘तेन खो पन समयेन सक्को देवानमिन्दो…पे॰… तसरं पूरेती’’ति।
Tena kho pana samayena sakko devānamindo āyasmato mahākassapassa piṇḍapātaṃ dātukāmo hotīti kathaṃ tassa dātukāmatā jātā? Yāni ‘‘tāni pañcamattāni devatāsatānī’’ti vuttāni, tā sakkassa devarañño paricārikā kakuṭapādiniyo pubbe ‘‘ayyo mahākassapo rājagahaṃ piṇḍāya pavisati, gacchatha therassa dānaṃ dethā’’ti sakkena pesitā upagantvā dibbāhāraṃ dātukāmā ṭhitā therena paṭikkhittā devalokameva gatā. Idāni purimappaṭikkhepaṃ cintetvā ‘‘kadāci gaṇheyyā’’ti samāpattito vuṭṭhitassa therassa dānaṃ dātukāmā sakkassa anārocetvā sayameva āgantvā dibbabhojanāni upanentiyo purimanayeneva therena paṭikkhittā devalokaṃ gantvā sakkena ‘‘kahaṃ gatatthā’’ti puṭṭhā tamatthaṃ ārocetvā ‘‘dinno vo therassa piṇḍapāto’’ti sakkena vutte ‘‘gaṇhituṃ na icchatī’’ti. ‘‘Kiṃ kathesī’’ti? ‘‘‘Duggatānaṃ saṅgahaṃ karissāmī’ti āha, devā’’ti. ‘‘Tumhe kenākārena gatā’’ti? ‘‘Imināva, devā’’ti. Sakko ‘‘tumhādisiyo therassa piṇḍapātaṃ kiṃ dassantī’’ti? Sayaṃ dātukāmo, jarājiṇṇo khaṇḍadanto palitakeso obhaggasarīro mahallako tantavāyo hutvā, sujampi asuradhītaraṃ tathārūpimeva mahallikaṃ katvā, ekaṃ pesakāravīthiṃ māpetvā tantaṃ pasārento acchi, sujā tasaraṃ pūreti. Tena vuttaṃ – ‘‘tena kho pana samayena sakko devānamindo…pe… tasaraṃ pūretī’’ti.
तत्थ तन्तं विनातीति पसारिततन्तं विनन्तो विय होति। तसरं पूरेतीति तसरवट्टिं वड्ढेन्ती विय। येन सक्कस्स देवानमिन्दस्स निवेसनं तेनुपसङ्कमीति थेरो निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय ‘‘दुग्गतजनसङ्गहं करिस्सामी’’ति नगराभिमुखो गच्छन्तो बहिनगरे सक्केन मापितं पेसकारवीथिं पटिपज्जित्वा ओलोकेन्तो अद्दस ओलुग्गविलुग्गजिण्णसालं तत्थ च ते जायम्पतिके यथावुत्तरूपे तन्तवायकम्मं करोन्ते दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘इमे महल्लककालेपि कम्मं करोन्ति। इमस्मिं नगरे इमेहि दुग्गततरा नत्थि मञ्ञे। इमेहि दिन्नं साकमत्तम्पि गहेत्वा इमेसं सङ्गहं करिस्सामी’’ति। सो तेसं गेहाभिमुखो अगमासि। सक्को तं आगच्छन्तं दिस्वा सुजं आह – ‘‘भद्दे, मय्हं अय्यो इतो आगच्छति, तं त्वं अपस्सन्ती विय तुण्ही हुत्वा निसीद। खणेनेव वञ्चेत्वा पिण्डपातं दस्सामा’’ति थेरो गन्त्वा गेहद्वारे अट्ठासि। तेपि अपस्सन्ता विय अत्तनो कम्ममेव करोन्ता थोकं आगमयिंसु। अथ सक्को ‘‘गेहद्वारे ठितो एको थेरो विय खायति, उपधारेहि तावा’’ति आह। ‘‘तुम्हे गन्त्वा उपधारेथ, सामी’’ति। सो गेहा निक्खमित्वा थेरं पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा उभोहि हत्थेहि जण्णुकानि ओलुम्बित्वा नित्थुनन्तो उट्ठाय ‘‘कतरत्थेरो नु खो अय्यो’’ति थोकं ओसक्कित्वा ‘‘अक्खीनि मे धूमायन्ती’’ति वत्वा नलाटे हत्थं ठपेत्वा उद्धं उल्लोकेत्वा ‘‘अहो दुक्खं अय्यो नो महाकस्सपत्थेरोव चिरस्सं मे कुटिद्वारं आगतो। अत्थि नु खो किञ्चि गेहे’’ति आह। सुजा थोकं आकुला विय हुत्वा ‘‘अत्थि, सामी’’ति पटिवचनं अदासि। सक्को, ‘‘भन्ते, लूखं वा पणीतं वाति अचिन्तेत्वा सङ्गहं नो करोथा’’ति पत्तं गण्हि। थेरो पत्तं देन्तो ‘‘इमेसं एव दुग्गतानं जराजिण्णानं मया सङ्गहो कातब्बो’’ति चिन्तेसि। सो अन्तो पविसित्वा घटिओदनं नाम घटितो उद्धरित्वा, पत्तं पूरेत्वा, थेरस्स हत्थे ठपेसि। तेन वुत्तं – ‘‘अद्दसा खो सक्को देवानमिन्दो…पे॰… अदासी’’ति।
Tattha tantaṃ vinātīti pasāritatantaṃ vinanto viya hoti. Tasaraṃ pūretīti tasaravaṭṭiṃ vaḍḍhentī viya. Yena sakkassa devānamindassa nivesanaṃ tenupasaṅkamīti thero nivāsetvā pattacīvaramādāya ‘‘duggatajanasaṅgahaṃ karissāmī’’ti nagarābhimukho gacchanto bahinagare sakkena māpitaṃ pesakāravīthiṃ paṭipajjitvā olokento addasa oluggaviluggajiṇṇasālaṃ tattha ca te jāyampatike yathāvuttarūpe tantavāyakammaṃ karonte disvā cintesi – ‘‘ime mahallakakālepi kammaṃ karonti. Imasmiṃ nagare imehi duggatatarā natthi maññe. Imehi dinnaṃ sākamattampi gahetvā imesaṃ saṅgahaṃ karissāmī’’ti. So tesaṃ gehābhimukho agamāsi. Sakko taṃ āgacchantaṃ disvā sujaṃ āha – ‘‘bhadde, mayhaṃ ayyo ito āgacchati, taṃ tvaṃ apassantī viya tuṇhī hutvā nisīda. Khaṇeneva vañcetvā piṇḍapātaṃ dassāmā’’ti thero gantvā gehadvāre aṭṭhāsi. Tepi apassantā viya attano kammameva karontā thokaṃ āgamayiṃsu. Atha sakko ‘‘gehadvāre ṭhito eko thero viya khāyati, upadhārehi tāvā’’ti āha. ‘‘Tumhe gantvā upadhāretha, sāmī’’ti. So gehā nikkhamitvā theraṃ pañcapatiṭṭhitena vanditvā ubhohi hatthehi jaṇṇukāni olumbitvā nitthunanto uṭṭhāya ‘‘kataratthero nu kho ayyo’’ti thokaṃ osakkitvā ‘‘akkhīni me dhūmāyantī’’ti vatvā nalāṭe hatthaṃ ṭhapetvā uddhaṃ ulloketvā ‘‘aho dukkhaṃ ayyo no mahākassapattherova cirassaṃ me kuṭidvāraṃ āgato. Atthi nu kho kiñci gehe’’ti āha. Sujā thokaṃ ākulā viya hutvā ‘‘atthi, sāmī’’ti paṭivacanaṃ adāsi. Sakko, ‘‘bhante, lūkhaṃ vā paṇītaṃ vāti acintetvā saṅgahaṃ no karothā’’ti pattaṃ gaṇhi. Thero pattaṃ dento ‘‘imesaṃ eva duggatānaṃ jarājiṇṇānaṃ mayā saṅgaho kātabbo’’ti cintesi. So anto pavisitvā ghaṭiodanaṃ nāma ghaṭito uddharitvā, pattaṃ pūretvā, therassa hatthe ṭhapesi. Tena vuttaṃ – ‘‘addasā kho sakko devānamindo…pe… adāsī’’ti.
तत्थ घटियाति भत्तघटितो। ‘‘घटिओदन’’न्तिपि पाठो, तस्स घटिओदनं नाम देवानं कोचि आहारविसेसोति अत्थं वदन्ति। उद्धरित्वाति कुतोचि भाजनतो उद्धरित्वा। अनेकसूपो सो एव आहारो पत्ते पक्खिपित्वा थेरस्स हत्थे ठपनकाले कपणानं उपकप्पनकलूखाहारो विय पञ्ञायित्थ, हत्थे ठपितमत्ते पन अत्तनो दिब्बसभावेनेव अट्ठासि। अनेकसूपोति मुग्गमासादिसूपेहि चेव खज्जविकतीहि च अनेकविधसूपो। अनेकब्यञ्जनोति नानाविधउत्तरिभङ्गो। अनेकरसब्यञ्जनोति अनेकेहि सूपेहि चेव ब्यञ्जनेहि च मधुरादिमूलरसानञ्चेव सम्भिन्नरसानञ्च अभिब्यञ्जको, नानग्गरससूपब्यञ्जनोति अत्थो।
Tattha ghaṭiyāti bhattaghaṭito. ‘‘Ghaṭiodana’’ntipi pāṭho, tassa ghaṭiodanaṃ nāma devānaṃ koci āhāravisesoti atthaṃ vadanti. Uddharitvāti kutoci bhājanato uddharitvā. Anekasūpo so eva āhāro patte pakkhipitvā therassa hatthe ṭhapanakāle kapaṇānaṃ upakappanakalūkhāhāro viya paññāyittha, hatthe ṭhapitamatte pana attano dibbasabhāveneva aṭṭhāsi. Anekasūpoti muggamāsādisūpehi ceva khajjavikatīhi ca anekavidhasūpo. Anekabyañjanoti nānāvidhauttaribhaṅgo. Anekarasabyañjanoti anekehi sūpehi ceva byañjanehi ca madhurādimūlarasānañceva sambhinnarasānañca abhibyañjako, nānaggarasasūpabyañjanoti attho.
सो किर पिण्डपातो थेरस्स हत्थे ठपितकाले राजगहनगरं अत्तनो दिब्बगन्धेन अज्झोत्थरि, ततो थेरो चिन्तेसि – ‘‘अयं पुरिसो अप्पेसक्खो, पिण्डपातो अतिविय पणीतो सक्कस्स भोजनसदिसो। को नु खो एसो’’ति? अथ नं ‘‘सक्को’’ति ञत्वा आह – ‘‘भारियं ते, कोसिय, कम्मं कतं दुग्गतानं सम्पत्तिं विलुम्पन्तेन, अज्ज मय्हं दानं दत्वा कोचिदेव दुग्गतो सेनापतिट्ठानं वा सेट्ठिट्ठानं वा लभेय्या’’ति। ‘‘को मया दुग्गततरो अत्थि, भन्ते’’ति? ‘‘कथं त्वं दुग्गतो देवरज्जसिरिं अनुभवन्तो’’ति? ‘‘भन्ते, एवं नामेतं, मया पन अनुप्पन्ने बुद्धे कल्याणकम्मं कतं, बुद्धुप्पादे पन वत्तमाने पुञ्ञकम्मं कत्वा चूळरथदेवपुत्तो महारथदेवपुत्तो अनेकवण्णदेवपुत्तोति इमे तयो देवपुत्ता ममासन्नट्ठाने निब्बत्ता महातेजवन्ततरा। अहं तेसु देवपुत्तेसु ‘नक्खत्तं कीळिस्सामा’ति परिचारिकायो गहेत्वा अन्तरवीथिं ओतिण्णेसु पलायित्वा गेहं पविसामि। तेसञ्हि सरीरतो तेजो मम सरीरं ओत्थरति, मम सरीरतो तेजो तेसं सरीरं न ओत्थरति। को मया दुग्गततरो, भन्ते’’ति? ‘‘एवं सन्तेपि इतो पट्ठाय मय्हं मा एवं वञ्चेत्वा दानमदासी’’ति। ‘‘वञ्चेत्वा तुम्हाकं दाने दिन्ने मय्हं कुसलं अत्थि नत्थी’’ति? ‘‘अत्थि, आवुसो’’ति। ‘‘एवं सन्ते कुसलकरणं नाम मय्हं भारो, भन्ते’’ति वत्वा थेरं वन्दित्वा सुजं आदाय थेरं पदक्खिणं कत्वा, वेहासं अब्भुग्गन्त्वा ‘‘अहो दानं परमदानं, कस्सपे सुप्पतिट्ठित’’न्ति तिक्खत्तुं उदानं उदानेसि। तेन वुत्तं ‘‘अथ खो आयस्मतो महाकस्सपस्स एतदहोसी’’तिआदि।
So kira piṇḍapāto therassa hatthe ṭhapitakāle rājagahanagaraṃ attano dibbagandhena ajjhotthari, tato thero cintesi – ‘‘ayaṃ puriso appesakkho, piṇḍapāto ativiya paṇīto sakkassa bhojanasadiso. Ko nu kho eso’’ti? Atha naṃ ‘‘sakko’’ti ñatvā āha – ‘‘bhāriyaṃ te, kosiya, kammaṃ kataṃ duggatānaṃ sampattiṃ vilumpantena, ajja mayhaṃ dānaṃ datvā kocideva duggato senāpatiṭṭhānaṃ vā seṭṭhiṭṭhānaṃ vā labheyyā’’ti. ‘‘Ko mayā duggatataro atthi, bhante’’ti? ‘‘Kathaṃ tvaṃ duggato devarajjasiriṃ anubhavanto’’ti? ‘‘Bhante, evaṃ nāmetaṃ, mayā pana anuppanne buddhe kalyāṇakammaṃ kataṃ, buddhuppāde pana vattamāne puññakammaṃ katvā cūḷarathadevaputto mahārathadevaputto anekavaṇṇadevaputtoti ime tayo devaputtā mamāsannaṭṭhāne nibbattā mahātejavantatarā. Ahaṃ tesu devaputtesu ‘nakkhattaṃ kīḷissāmā’ti paricārikāyo gahetvā antaravīthiṃ otiṇṇesu palāyitvā gehaṃ pavisāmi. Tesañhi sarīrato tejo mama sarīraṃ ottharati, mama sarīrato tejo tesaṃ sarīraṃ na ottharati. Ko mayā duggatataro, bhante’’ti? ‘‘Evaṃ santepi ito paṭṭhāya mayhaṃ mā evaṃ vañcetvā dānamadāsī’’ti. ‘‘Vañcetvā tumhākaṃ dāne dinne mayhaṃ kusalaṃ atthi natthī’’ti? ‘‘Atthi, āvuso’’ti. ‘‘Evaṃ sante kusalakaraṇaṃ nāma mayhaṃ bhāro, bhante’’ti vatvā theraṃ vanditvā sujaṃ ādāya theraṃ padakkhiṇaṃ katvā, vehāsaṃ abbhuggantvā ‘‘aho dānaṃ paramadānaṃ, kassape suppatiṭṭhita’’nti tikkhattuṃ udānaṃ udānesi. Tena vuttaṃ ‘‘atha kho āyasmato mahākassapassa etadahosī’’tiādi.
तत्थ कोसियाति सक्कं देवानमिन्दं गोत्तेन आलपति। पुञ्ञेन अत्थोति पुञ्ञेन पयोजनं। अत्थीति वचनसेसो। वेहासं अब्भुग्गन्त्वाति पथवितो वेहासं अभिउग्गन्त्वा। आकासे अन्तलिक्खेति आकासमेव परियायसद्देन अन्तलिक्खेति वदन्ति। अथ वा अन्तलिक्खसङ्खाते आकासे न कसिणुग्घाटिमादिआकासेति विसेसेन्तो वदति। अहो दानन्ति एत्थ अहोति अच्छरियत्थे निपातो। सक्को हि देवानमिन्दो, ‘‘यस्मा निरोधा वुट्ठितस्स अय्यस्स महाकस्सपत्थेरस्स सक्कच्चं सहत्थेन चित्तीकत्वा अनपविद्धं कालेन परेसं अनुपहच्च, सम्मादिट्ठिं पुरक्खत्वा इदमीदिसं मया दिब्बभोजनदानं दिन्नं, तस्मा खेत्तसम्पत्ति देय्यधम्मसम्पत्ति चित्तसम्पत्तीति, तिविधायपि सम्पत्तिया समन्नागतत्ता सब्बङ्गसम्पन्नं वत मया दानं पवत्तित’’न्ति अच्छरियब्भुतचित्तजातो तदा अत्तनो हदयब्भन्तरगतं पीतिसोमनस्सं समुग्गिरन्तो ‘‘अहो दान’’न्ति वत्वा तस्स दानस्स वुत्तनयेन उत्तमदानभावं खेत्तङ्गतभावञ्च पकासेन्तो ‘‘परमदानं कस्सपे सुप्पतिट्ठित’’न्ति उदानं उदानेसि।
Tattha kosiyāti sakkaṃ devānamindaṃ gottena ālapati. Puññena atthoti puññena payojanaṃ. Atthīti vacanaseso. Vehāsaṃ abbhuggantvāti pathavito vehāsaṃ abhiuggantvā. Ākāse antalikkheti ākāsameva pariyāyasaddena antalikkheti vadanti. Atha vā antalikkhasaṅkhāte ākāse na kasiṇugghāṭimādiākāseti visesento vadati. Aho dānanti ettha ahoti acchariyatthe nipāto. Sakko hi devānamindo, ‘‘yasmā nirodhā vuṭṭhitassa ayyassa mahākassapattherassa sakkaccaṃ sahatthena cittīkatvā anapaviddhaṃ kālena paresaṃ anupahacca, sammādiṭṭhiṃ purakkhatvā idamīdisaṃ mayā dibbabhojanadānaṃ dinnaṃ, tasmā khettasampatti deyyadhammasampatti cittasampattīti, tividhāyapi sampattiyā samannāgatattā sabbaṅgasampannaṃ vata mayā dānaṃ pavattita’’nti acchariyabbhutacittajāto tadā attano hadayabbhantaragataṃ pītisomanassaṃ samuggiranto ‘‘aho dāna’’nti vatvā tassa dānassa vuttanayena uttamadānabhāvaṃ khettaṅgatabhāvañca pakāsento ‘‘paramadānaṃ kassape suppatiṭṭhita’’nti udānaṃ udānesi.
एवं पन सक्कस्स उदानेन्तस्स भगवा विहारे ठितोयेव दिब्बसोतेन सद्दं सुत्वा ‘‘पस्सथ, भिक्खवे, सक्कं देवानमिन्दं उदानं उदानेत्वा आकासेन गच्छन्त’’न्ति भिक्खूनं वत्वा तेहि ‘‘किं पन, भन्ते, तेन कत’’न्ति पुट्ठो ‘‘मम पुत्तस्स कस्सपस्स वञ्चेत्वा दानं अदासि, तेन च अत्तमनो उदानेसी’’ति आह। तेन वुत्तं ‘‘अस्सोसि खो भगवा दिब्बाय सोतधातुया’’तिआदि।
Evaṃ pana sakkassa udānentassa bhagavā vihāre ṭhitoyeva dibbasotena saddaṃ sutvā ‘‘passatha, bhikkhave, sakkaṃ devānamindaṃ udānaṃ udānetvā ākāsena gacchanta’’nti bhikkhūnaṃ vatvā tehi ‘‘kiṃ pana, bhante, tena kata’’nti puṭṭho ‘‘mama puttassa kassapassa vañcetvā dānaṃ adāsi, tena ca attamano udānesī’’ti āha. Tena vuttaṃ ‘‘assosi kho bhagavā dibbāya sotadhātuyā’’tiādi.
तत्थ दिब्बाय सोतधातुयाति दिब्बसदिसत्ता दिब्बा। देवतानञ्हि सुचरितकम्मनिब्बत्ता पित्तसेम्हरुहिरादीहि अपलिबुद्धा उपक्किलेसविनिमुत्तताय दूरेपि आरम्मणं गहेतुं समत्था दिब्बपसादसोतधातु होति। अयञ्चापि भगवतो वीरियभावनाबलनिब्बत्ता ञाणमया सोतधातु तादिसा एवाति दिब्बसदिसत्ता दिब्बा। अपि च दिब्बविहारवसेन पटिलद्धत्ता अत्तना च दिब्बविहारसन्निस्सितत्तापि दिब्बा। सवनट्ठेन च सभावधारणट्ठेन च सोतधातु, सोतधातुयापि किच्चकरणेन सोतधातु वियाति सोतधातु, ताय दिब्बाय सोतधातुया। विसुद्धायाति परिसुद्धाय निरुपक्किलेसाय। अतिक्कन्तमानुसिकायाति मनुस्सूपचारं अतिक्कमित्वा सद्दस्सवनेन मानुसिकमंससोतधातुं अतिक्कमित्वा ठिताय।
Tattha dibbāya sotadhātuyāti dibbasadisattā dibbā. Devatānañhi sucaritakammanibbattā pittasemharuhirādīhi apalibuddhā upakkilesavinimuttatāya dūrepi ārammaṇaṃ gahetuṃ samatthā dibbapasādasotadhātu hoti. Ayañcāpi bhagavato vīriyabhāvanābalanibbattā ñāṇamayā sotadhātu tādisā evāti dibbasadisattā dibbā. Api ca dibbavihāravasena paṭiladdhattā attanā ca dibbavihārasannissitattāpi dibbā. Savanaṭṭhena ca sabhāvadhāraṇaṭṭhena ca sotadhātu, sotadhātuyāpi kiccakaraṇena sotadhātu viyāti sotadhātu, tāya dibbāya sotadhātuyā. Visuddhāyāti parisuddhāya nirupakkilesāya. Atikkantamānusikāyāti manussūpacāraṃ atikkamitvā saddassavanena mānusikamaṃsasotadhātuṃ atikkamitvā ṭhitāya.
एतमत्थं विदित्वाति ‘‘सम्मापटिपत्तिया गुणविसेसे पतिट्ठितं पुरिसातिसयं देवापि मनुस्सापि आदरजाता अतिविय पिहयन्ती’’ति इममत्थं विदित्वा तदत्थदीपनं इमं उदानं उदानेसि।
Etamatthaṃ viditvāti ‘‘sammāpaṭipattiyā guṇavisese patiṭṭhitaṃ purisātisayaṃ devāpi manussāpi ādarajātā ativiya pihayantī’’ti imamatthaṃ viditvā tadatthadīpanaṃ imaṃ udānaṃ udānesi.
तत्र पिण्डपातिकङ्गसङ्खातं धुतङ्गं समादाय तस्स परिपूरणेन पिण्डपातिकस्स। ननु चायं गाथा आयस्मन्तं महाकस्सपं निमित्तं कत्वा भासिता, थेरो च सब्बेसं धुतवादानं अग्गो तेरसधुतङ्गधरो, सो कस्मा एकेनेव धुतङ्गेन कित्तितोति? अट्ठुप्पत्तिवसेनायं निद्देसो। अथ वा देसनामत्तमेतं, इमिना देसनासीसेन सब्बेपिस्स धुतङ्गा वुत्ताति वेदितब्बा। अथ वा ‘‘यथापि भमरो पुप्फ’’न्ति (ध॰ प॰ ४९) गाथाय वुत्तनयेन परमप्पिच्छताय कुलानुद्दयताय चस्स सब्बं पिण्डपातिकवत्तं अक्खण्डेत्वा तत्थ सातिसयं पटिपत्तिया पकासनत्थं ‘‘पिण्डपातिकस्सा’’ति वुत्तं। पिण्डपातिकस्साति च पिहयन्तीति पदं अपेक्खित्वा सम्पदानवचनं, तं उपयोगत्थे दट्ठब्बं। अत्तभरस्साति ‘‘अप्पानि च तानि सुलभानि अनवज्जानी’’ति (अ॰ नि॰ ४.२७; इतिवु॰ १०१) एवं वुत्तेहि अप्पानवज्जसुलभरूपेहि चतूहि पच्चयेहि अत्तानमेव भरन्तस्स। अनञ्ञपोसिनोति आमिससङ्गण्हनेन अञ्ञे सिस्सादिके पोसेतुं अनुस्सुक्कताय अनञ्ञपोसिनो। पदद्वयेनस्स कायपरिहारिकेन चीवरेन कुच्छिपरिहारिकेन पिण्डपातेन विचरणतो सल्लहुकवुत्तितं सुभरतं परमञ्च सन्तुट्ठिं दस्सेति। अथ वा अत्तभरस्साति एकवचनिच्छाय अत्तभावसङ्खातं एकंयेव इमं अत्तानं भरति, न इतो परं अञ्ञन्ति अत्तभरो, ततो एव अत्तना अञ्ञस्स पोसेतब्बस्स अभावतो अनञ्ञपोसी, तस्स अत्तभरस्स अनञ्ञपोसिनो। पदद्वयेनपि खीणासवभावेन आयतिं अनादानतं दस्सेति।
Tatra piṇḍapātikaṅgasaṅkhātaṃ dhutaṅgaṃ samādāya tassa paripūraṇena piṇḍapātikassa. Nanu cāyaṃ gāthā āyasmantaṃ mahākassapaṃ nimittaṃ katvā bhāsitā, thero ca sabbesaṃ dhutavādānaṃ aggo terasadhutaṅgadharo, so kasmā ekeneva dhutaṅgena kittitoti? Aṭṭhuppattivasenāyaṃ niddeso. Atha vā desanāmattametaṃ, iminā desanāsīsena sabbepissa dhutaṅgā vuttāti veditabbā. Atha vā ‘‘yathāpi bhamaro puppha’’nti (dha. pa. 49) gāthāya vuttanayena paramappicchatāya kulānuddayatāya cassa sabbaṃ piṇḍapātikavattaṃ akkhaṇḍetvā tattha sātisayaṃ paṭipattiyā pakāsanatthaṃ ‘‘piṇḍapātikassā’’ti vuttaṃ. Piṇḍapātikassāti ca pihayantīti padaṃ apekkhitvā sampadānavacanaṃ, taṃ upayogatthe daṭṭhabbaṃ. Attabharassāti ‘‘appāni ca tāni sulabhāni anavajjānī’’ti (a. ni. 4.27; itivu. 101) evaṃ vuttehi appānavajjasulabharūpehi catūhi paccayehi attānameva bharantassa. Anaññaposinoti āmisasaṅgaṇhanena aññe sissādike posetuṃ anussukkatāya anaññaposino. Padadvayenassa kāyaparihārikena cīvarena kucchiparihārikena piṇḍapātena vicaraṇato sallahukavuttitaṃ subharataṃ paramañca santuṭṭhiṃ dasseti. Atha vā attabharassāti ekavacanicchāya attabhāvasaṅkhātaṃ ekaṃyeva imaṃ attānaṃ bharati, na ito paraṃ aññanti attabharo, tato eva attanā aññassa posetabbassa abhāvato anaññaposī, tassa attabharassa anaññaposino. Padadvayenapi khīṇāsavabhāvena āyatiṃ anādānataṃ dasseti.
देवा पिहयन्ति…पे॰… सतीमतोति तं अग्गफलाधिगमेन सब्बकिलेसदरथपरिळाहानं वूपसमेन पटिप्पस्सद्धिया उपसन्तं, सतिवेपुल्लप्पत्तिया निच्चकालं सतोकारिताय सतिमन्तं, ततो एव इट्ठानिट्ठादीसु तादिलक्खणप्पत्तं खीणासवं सक्कादयो देवा पिहयन्ति पत्थेन्ति, तस्स सीलादिगुणविसेसेसु बहुमानं उप्पादेन्ता आदरं जनेन्ति, पगेव मनुस्साति।
Devāpihayanti…pe… satīmatoti taṃ aggaphalādhigamena sabbakilesadarathapariḷāhānaṃ vūpasamena paṭippassaddhiyā upasantaṃ, sativepullappattiyā niccakālaṃ satokāritāya satimantaṃ, tato eva iṭṭhāniṭṭhādīsu tādilakkhaṇappattaṃ khīṇāsavaṃ sakkādayo devā pihayanti patthenti, tassa sīlādiguṇavisesesu bahumānaṃ uppādentā ādaraṃ janenti, pageva manussāti.
सत्तमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Sattamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / उदानपाळि • Udānapāḷi / ७. सक्कुदानसुत्तं • 7. Sakkudānasuttaṃ
