| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[१०७] ७. सालित्तकजातकवण्णना
[107] 7. Sālittakajātakavaṇṇanā
साधू खो सिप्पकं नामाति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं हंसपहरनकं भिक्खुं आरब्भ कथेसि। सो किरेको सावत्थिवासी कुलपुत्तो सालित्तकसिप्पे निप्फत्तिं पत्तो। ‘‘सालित्तकसिप्प’’न्ति सक्खराखिपनसिप्पं वुच्चति। सो एकदिवसं धम्मं सुत्वा सासने उरं दत्वा पब्बजित्वा उपसम्पदं लभि, न पन सिक्खाकामो, न पटिपत्तिसाधको अहोसि। सो एकदिवसं एकं दहरभिक्खुं आदाय अचिरवतिं गन्त्वा न्हायित्वा नदीतीरे अट्ठासि। तस्मिं समये द्वे सेतहंसा आकासेन गच्छन्ति। सो तं दहरं आह ‘‘इमं पच्छिमहंसं सक्खराय अक्खिम्हि पहरित्वा पादमूले पातेमी’’ति। इतरो ‘‘कथं पातेस्ससि, न सक्खिस्ससि पहरितु’’न्ति आह। इतरो ‘‘तिट्ठतु तावस्स ओरतो अक्खि, परतो अक्खिम्हि तं पहरामी’’ति। इदानि पन त्वं असन्तं कथेसीति। ‘‘तेन हि उपधारेही’’ति एकं तिखिणसक्खरं गहेत्वा अङ्गुलिया परियन्ते कत्वा तस्स हंसस्स पच्छतो खिपि। सा ‘‘रु’’न्ति सद्दं अकासि, हंसो ‘‘परिस्सयेन भवितब्ब’’न्ति निवत्तित्वा सद्दं सोतुं आरभि। इतरो तस्मिं खणे एकं वट्टसक्खरं गहेत्वा तस्स निवत्तित्वा ओलोकेन्तस्स परभागे अक्खिं पहरि। सक्खरा इतरम्पि अक्खिं विनिविज्झित्वा गता। हंसो महारवं रवन्तो पादमूलेयेव पति। ततो ततो भिक्खू आगन्त्वा गरहित्वा ‘‘अननुच्छविकं ते कत’’न्ति सत्थु सन्तिकं नेत्वा ‘‘भन्ते, इमिना इदं नाम कत’’न्ति तमत्थं आरोचेसुं। सत्था तं भिक्खुं गरहित्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेवेस एतस्मिं सिप्पे कुसलो, पुब्बेपि कुसलोयेव अहोसी’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Sādhūkho sippakaṃ nāmāti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ haṃsapaharanakaṃ bhikkhuṃ ārabbha kathesi. So kireko sāvatthivāsī kulaputto sālittakasippe nipphattiṃ patto. ‘‘Sālittakasippa’’nti sakkharākhipanasippaṃ vuccati. So ekadivasaṃ dhammaṃ sutvā sāsane uraṃ datvā pabbajitvā upasampadaṃ labhi, na pana sikkhākāmo, na paṭipattisādhako ahosi. So ekadivasaṃ ekaṃ daharabhikkhuṃ ādāya aciravatiṃ gantvā nhāyitvā nadītīre aṭṭhāsi. Tasmiṃ samaye dve setahaṃsā ākāsena gacchanti. So taṃ daharaṃ āha ‘‘imaṃ pacchimahaṃsaṃ sakkharāya akkhimhi paharitvā pādamūle pātemī’’ti. Itaro ‘‘kathaṃ pātessasi, na sakkhissasi paharitu’’nti āha. Itaro ‘‘tiṭṭhatu tāvassa orato akkhi, parato akkhimhi taṃ paharāmī’’ti. Idāni pana tvaṃ asantaṃ kathesīti. ‘‘Tena hi upadhārehī’’ti ekaṃ tikhiṇasakkharaṃ gahetvā aṅguliyā pariyante katvā tassa haṃsassa pacchato khipi. Sā ‘‘ru’’nti saddaṃ akāsi, haṃso ‘‘parissayena bhavitabba’’nti nivattitvā saddaṃ sotuṃ ārabhi. Itaro tasmiṃ khaṇe ekaṃ vaṭṭasakkharaṃ gahetvā tassa nivattitvā olokentassa parabhāge akkhiṃ pahari. Sakkharā itarampi akkhiṃ vinivijjhitvā gatā. Haṃso mahāravaṃ ravanto pādamūleyeva pati. Tato tato bhikkhū āgantvā garahitvā ‘‘ananucchavikaṃ te kata’’nti satthu santikaṃ netvā ‘‘bhante, iminā idaṃ nāma kata’’nti tamatthaṃ ārocesuṃ. Satthā taṃ bhikkhuṃ garahitvā ‘‘na, bhikkhave, idānevesa etasmiṃ sippe kusalo, pubbepi kusaloyeva ahosī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो तस्स अमच्चो अहोसि। तस्मिं काले रञ्ञो पुरोहितो अतिमुखरो होति बहुभाणी, तस्मिं कथेतुं आरद्धे अञ्ञे ओकासमेव न लभन्ति। राजा चिन्तेसि ‘‘कदा नु खो एतस्स वचनुपच्छेदकं कञ्चि लभिस्सामी’’ति। सो ततो पट्ठाय तथारूपं एकं उपधारेन्तो विचरति। तस्मिं काले बाराणसियं एको पीठसप्पी सक्खराखिपनसिप्पे निप्फत्तिं पत्तो होति। गामदारका तं रथकं आरोपेत्वा आकड्ढमाना बाराणसिनगरद्वारमूले एको विटपसम्पन्नो महानिग्रोधो अत्थि, तत्थ आनेत्वा सम्परिवारेत्वा काकणिकादीनि दत्वा ‘‘हत्थिरूपकं कर, अस्सरूपकं करा’’ति वदन्ति। सो सक्खरा खिपित्वा खिपित्वा निग्रोधपण्णेसु नानारूपानि दस्सेति, सब्बानि पण्णानि छिद्दावछिद्दानेव अहेसुं।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto tassa amacco ahosi. Tasmiṃ kāle rañño purohito atimukharo hoti bahubhāṇī, tasmiṃ kathetuṃ āraddhe aññe okāsameva na labhanti. Rājā cintesi ‘‘kadā nu kho etassa vacanupacchedakaṃ kañci labhissāmī’’ti. So tato paṭṭhāya tathārūpaṃ ekaṃ upadhārento vicarati. Tasmiṃ kāle bārāṇasiyaṃ eko pīṭhasappī sakkharākhipanasippe nipphattiṃ patto hoti. Gāmadārakā taṃ rathakaṃ āropetvā ākaḍḍhamānā bārāṇasinagaradvāramūle eko viṭapasampanno mahānigrodho atthi, tattha ānetvā samparivāretvā kākaṇikādīni datvā ‘‘hatthirūpakaṃ kara, assarūpakaṃ karā’’ti vadanti. So sakkharā khipitvā khipitvā nigrodhapaṇṇesu nānārūpāni dasseti, sabbāni paṇṇāni chiddāvachiddāneva ahesuṃ.
अथ बाराणसिराजा उय्यानं गच्छन्तो तं ठानं पापुणि। उस्सारणाभयेन सब्बे दारका पलायिंसु, पीठसप्पी तत्थेव निपज्जि। राजा निग्रोधमूलं पत्वा रथे निसिन्नो पत्तानं छिद्दताय छायं कबरकबरं दिस्वा ओलोकेन्तो सब्बेसं पत्तानं छिद्दभावं दिस्वा ‘‘केनेतानि एवं कतानी’’ति पुच्छि। ‘‘पीठसप्पिना, देवा’’ति। राजा ‘‘इमं निस्साय ब्राह्मणस्स वचनुपच्छेदं कातुं सक्का भविस्सती’’ति चिन्तेत्वा ‘‘कहं, भणे, पीठसप्पी’’ति पुच्छि। विचिनन्ता मूलन्तरे निपन्नं दिस्वा ‘‘अयं, देवा’’ति आहंसु। राजा नं पक्कोसापेत्वा परिसं उस्सारेत्वा पुच्छि ‘‘अम्हाकं सन्तिके एको मुखरब्राह्मणो अत्थि, सक्खिस्ससि तं निस्सद्दं कातु’’न्ति। नाळिमत्ता अजलण्डिका लभन्तो सक्खिस्सामि, देवाति। राजा पीठसप्पिं घरं नेत्वा अन्तोसाणियं निसीदापेत्वा साणियं छिद्दं कारेत्वा ब्राह्मणस्स छिद्दाभिमुखं आसनं पञ्ञपेत्वा नाळिमत्ता सुक्खा अजलण्डिका पीठसप्पिस्स सन्तिके ठपापेत्वा ब्राह्मणं उपट्ठानकाले आगतं तस्मिं आसने निसीदापेत्वा कथं समुट्ठापेसि। ब्राह्मणो अञ्ञेसं ओकासं अदत्वा रञ्ञा सद्धिं कथेतुं आरभि। अथस्स सो पीठसप्पी साणिच्छिद्देन एकेकं अजलण्डिकं पच्छियं पवेसेन्तो विय तालुतलम्हियेव पातेति, ब्राह्मणो आगतागतं नाळियं तेलं पवेसेन्तो विय गिलति, सब्बा परिक्खयं गमिंसु। तस्सेता नाळिमत्ता अजलण्डिका कुच्छिं पविट्ठा अड्ढाळ्हकमत्ता अहेसुं।
Atha bārāṇasirājā uyyānaṃ gacchanto taṃ ṭhānaṃ pāpuṇi. Ussāraṇābhayena sabbe dārakā palāyiṃsu, pīṭhasappī tattheva nipajji. Rājā nigrodhamūlaṃ patvā rathe nisinno pattānaṃ chiddatāya chāyaṃ kabarakabaraṃ disvā olokento sabbesaṃ pattānaṃ chiddabhāvaṃ disvā ‘‘kenetāni evaṃ katānī’’ti pucchi. ‘‘Pīṭhasappinā, devā’’ti. Rājā ‘‘imaṃ nissāya brāhmaṇassa vacanupacchedaṃ kātuṃ sakkā bhavissatī’’ti cintetvā ‘‘kahaṃ, bhaṇe, pīṭhasappī’’ti pucchi. Vicinantā mūlantare nipannaṃ disvā ‘‘ayaṃ, devā’’ti āhaṃsu. Rājā naṃ pakkosāpetvā parisaṃ ussāretvā pucchi ‘‘amhākaṃ santike eko mukharabrāhmaṇo atthi, sakkhissasi taṃ nissaddaṃ kātu’’nti. Nāḷimattā ajalaṇḍikā labhanto sakkhissāmi, devāti. Rājā pīṭhasappiṃ gharaṃ netvā antosāṇiyaṃ nisīdāpetvā sāṇiyaṃ chiddaṃ kāretvā brāhmaṇassa chiddābhimukhaṃ āsanaṃ paññapetvā nāḷimattā sukkhā ajalaṇḍikā pīṭhasappissa santike ṭhapāpetvā brāhmaṇaṃ upaṭṭhānakāle āgataṃ tasmiṃ āsane nisīdāpetvā kathaṃ samuṭṭhāpesi. Brāhmaṇo aññesaṃ okāsaṃ adatvā raññā saddhiṃ kathetuṃ ārabhi. Athassa so pīṭhasappī sāṇicchiddena ekekaṃ ajalaṇḍikaṃ pacchiyaṃ pavesento viya tālutalamhiyeva pāteti, brāhmaṇo āgatāgataṃ nāḷiyaṃ telaṃ pavesento viya gilati, sabbā parikkhayaṃ gamiṃsu. Tassetā nāḷimattā ajalaṇḍikā kucchiṃ paviṭṭhā aḍḍhāḷhakamattā ahesuṃ.
राजा तासं परिक्खीणभावं ञत्वा आह – ‘‘आचरिय, तुम्हे अतिमुखरताय नाळिमत्ता अजलण्डिका गिलन्ता किञ्चि न जानित्थ, इतो दानि उत्तरि जीरापेतुं न सक्खिस्सथ। गच्छथ, पियङ्गुदकं पिवित्वा छड्डेत्वा अत्तानं अरोगं करोथा’’ति ब्राह्मणो ततो पट्ठाय पिहितमुखो विय हुत्वा कथेन्तेनापि सद्धिं अकथनसीलो अहोसि। राजा ‘‘इमिना मे कण्णसुखं कत’’न्ति पीठसप्पिस्स सतसहस्सुट्ठानके चतूसु दिसासु चत्तारो गामे अदासि। बोधिसत्तो राजानं उपसङ्कमित्वा ‘‘देव, सिप्पं नाम लोके पण्डितेहि उग्गहितब्बं, पीठसप्पिना सालित्तकमत्तेनापि अयं सम्पत्ति लद्धा’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Rājā tāsaṃ parikkhīṇabhāvaṃ ñatvā āha – ‘‘ācariya, tumhe atimukharatāya nāḷimattā ajalaṇḍikā gilantā kiñci na jānittha, ito dāni uttari jīrāpetuṃ na sakkhissatha. Gacchatha, piyaṅgudakaṃ pivitvā chaḍḍetvā attānaṃ arogaṃ karothā’’ti brāhmaṇo tato paṭṭhāya pihitamukho viya hutvā kathentenāpi saddhiṃ akathanasīlo ahosi. Rājā ‘‘iminā me kaṇṇasukhaṃ kata’’nti pīṭhasappissa satasahassuṭṭhānake catūsu disāsu cattāro gāme adāsi. Bodhisatto rājānaṃ upasaṅkamitvā ‘‘deva, sippaṃ nāma loke paṇḍitehi uggahitabbaṃ, pīṭhasappinā sālittakamattenāpi ayaṃ sampatti laddhā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
१०७.
107.
‘‘साधुं खो सिप्पकं नाम, अपि यादिस कीदिसं।
‘‘Sādhuṃ kho sippakaṃ nāma, api yādisa kīdisaṃ;
पस्स खञ्जप्पहारेन, लद्धा गामा चतुद्दिसा’’ति॥
Passa khañjappahārena, laddhā gāmā catuddisā’’ti.
तत्थ पस्स खञ्जप्पहारेनाति पस्स, महाराज, इमिना खञ्जपीठसप्पिना अजलण्डिकापहारेन चतुद्दिसा चत्तारो गामा लद्धा, अञ्ञेसं सिप्पानं को आनिसंसपरिच्छेदोति सिप्पगुणं कथेसि।
Tattha passa khañjappahārenāti passa, mahārāja, iminā khañjapīṭhasappinā ajalaṇḍikāpahārena catuddisā cattāro gāmā laddhā, aññesaṃ sippānaṃ ko ānisaṃsaparicchedoti sippaguṇaṃ kathesi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा पीठसप्पी अयं भिक्खु अहोसि, राजा आनन्दो, पण्डितामच्चो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā pīṭhasappī ayaṃ bhikkhu ahosi, rājā ānando, paṇḍitāmacco pana ahameva ahosi’’nti.
सालित्तकजातकवण्णना सत्तमा।
Sālittakajātakavaṇṇanā sattamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / १०७. सालित्तकजातकं • 107. Sālittakajātakaṃ
