| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
३७. सल्लेखट्ठञाणनिद्देसवण्णना
37. Sallekhaṭṭhañāṇaniddesavaṇṇanā
८८. सल्लेखट्ठञाणनिद्देसे रागो पुथूति रागो विसुं, लोकुत्तरेहि असम्मिस्सोति अत्थो। एस नयो सेसेसु। रागोति रञ्जनट्ठेन। दोसोति दुस्सनट्ठेन। मोहोति मुय्हनट्ठेन। रञ्जनलक्खणो रागो, दुस्सनलक्खणो दोसो, मुय्हनलक्खणो मोहोति इमे तयो सीसकिलेसे वत्वा इदानि पभेदतो दस्सेन्तो कोधोतिआदिमाह। तत्थ कुज्झनलक्खणो कोधोति इध सत्तवत्थुको अधिप्पेतो। उपनन्धनलक्खणो उपनाहो, दळ्हभावप्पत्तो कोधोयेव। परगुणमक्खनलक्खणो मक्खो, परगुणपुञ्छनन्ति अत्थो। युगग्गाहलक्खणो पळासो, युगग्गाहवसेन परगुणदस्सनन्ति अत्थो। परसम्पत्तिखीयनलक्खणा इस्सा, उसूयनाति अत्थो । अत्तसम्पत्तिनिगूहनलक्खणं मच्छरियं, ‘‘मय्हं अच्छरियं मा परस्स होतू’’ति अत्थो। अत्तना कतपापपटिच्छादनलक्खणा माया, पटिच्छादनट्ठेन माया वियाति अत्थो। अत्तनो अविज्जमानगुणप्पकासनलक्खणं साठेय्यं, सठभावोति अत्थो। चित्तस्स उद्धुमातभावलक्खणो थम्भो, थद्धभावोति अत्थो। करणुत्तरियलक्खणो सारम्भो। उन्नतिलक्खणो मानो। अब्भुन्नतिलक्खणो अतिमानो। मत्तभावलक्खणो मदो। पञ्चसु कामगुणेसु चित्तवोसग्गलक्खणो पमादो।
88. Sallekhaṭṭhañāṇaniddese rāgo puthūti rāgo visuṃ, lokuttarehi asammissoti attho. Esa nayo sesesu. Rāgoti rañjanaṭṭhena. Dosoti dussanaṭṭhena. Mohoti muyhanaṭṭhena. Rañjanalakkhaṇo rāgo, dussanalakkhaṇo doso, muyhanalakkhaṇo mohoti ime tayo sīsakilese vatvā idāni pabhedato dassento kodhotiādimāha. Tattha kujjhanalakkhaṇo kodhoti idha sattavatthuko adhippeto. Upanandhanalakkhaṇo upanāho, daḷhabhāvappatto kodhoyeva. Paraguṇamakkhanalakkhaṇo makkho, paraguṇapuñchananti attho. Yugaggāhalakkhaṇo paḷāso, yugaggāhavasena paraguṇadassananti attho. Parasampattikhīyanalakkhaṇā issā, usūyanāti attho . Attasampattinigūhanalakkhaṇaṃ macchariyaṃ, ‘‘mayhaṃ acchariyaṃ mā parassa hotū’’ti attho. Attanā katapāpapaṭicchādanalakkhaṇā māyā, paṭicchādanaṭṭhena māyā viyāti attho. Attano avijjamānaguṇappakāsanalakkhaṇaṃ sāṭheyyaṃ, saṭhabhāvoti attho. Cittassa uddhumātabhāvalakkhaṇo thambho, thaddhabhāvoti attho. Karaṇuttariyalakkhaṇo sārambho. Unnatilakkhaṇo māno. Abbhunnatilakkhaṇo atimāno. Mattabhāvalakkhaṇo mado. Pañcasu kāmaguṇesu cittavosaggalakkhaṇo pamādo.
एवं विसुं विसुं किलेसवसेन पुथू दस्सेत्वा वुत्तकिलेसे च अवुत्ते च अञ्ञे सब्बसङ्गाहिकवसेन दस्सेतुं सब्बे किलेसातिआदिमाह। तत्थ दिट्ठधम्मसम्परायेसु सत्ते किलेसेन्ति उपतापेन्ति विबाधेन्तीति किलेसा। अकुसलकम्मपथसङ्गहिता च असङ्गहिता च। दुट्ठु चरिता, दुट्ठा वा चरिताति दुच्चरिता। ते पन कायदुच्चरितं वचीदुच्चरितं मनोदुच्चरितन्ति तिप्पकारा। विपाकं अभिसङ्खरोन्तीति अभिसङ्खारा। तेपि पुञ्ञाभिसङ्खारो अपुञ्ञाभिसङ्खारो आनेञ्जाभिसङ्खारोति तिप्पकारा। विपाकवसेन भवं गच्छन्तीतिभवगामिनो , भवगामिनो कम्मा भवगामिकम्मा। इमिना अभिसङ्खारभावेपि सति अवेदनीयानि कम्मानि पटिक्खित्तानि होन्तीति अयं विसेसो। ‘‘दुच्चरिता’’ति च ‘‘कम्मा’’ति च लिङ्गविपल्लासो कतो। नानत्तेकत्तन्ति एत्थ उद्देसे एकत्तसद्दस्स अभावेपि नानत्तेकत्तानं अञ्ञमञ्ञापेक्खत्ता एकत्तम्पि निद्दिसितुकामेन ‘‘नानत्तेकत्त’’न्ति उद्देसो कतो। नानत्तसल्लेखके एकत्ते दस्सिते सल्लेखञाणं सुखेन दस्सीयतीति। नानत्तन्ति अनवट्ठितत्ता सपरिप्फन्दत्ता च नानासभावो। एकत्तन्ति अवट्ठितत्ता अपरिप्फन्दत्ता च एकसभावो।
Evaṃ visuṃ visuṃ kilesavasena puthū dassetvā vuttakilese ca avutte ca aññe sabbasaṅgāhikavasena dassetuṃ sabbe kilesātiādimāha. Tattha diṭṭhadhammasamparāyesu satte kilesenti upatāpenti vibādhentīti kilesā. Akusalakammapathasaṅgahitā ca asaṅgahitā ca. Duṭṭhu caritā, duṭṭhā vā caritāti duccaritā. Te pana kāyaduccaritaṃ vacīduccaritaṃ manoduccaritanti tippakārā. Vipākaṃ abhisaṅkharontīti abhisaṅkhārā. Tepi puññābhisaṅkhāro apuññābhisaṅkhāro āneñjābhisaṅkhāroti tippakārā. Vipākavasena bhavaṃ gacchantītibhavagāmino , bhavagāmino kammā bhavagāmikammā. Iminā abhisaṅkhārabhāvepi sati avedanīyāni kammāni paṭikkhittāni hontīti ayaṃ viseso. ‘‘Duccaritā’’ti ca ‘‘kammā’’ti ca liṅgavipallāso kato. Nānattekattanti ettha uddese ekattasaddassa abhāvepi nānattekattānaṃ aññamaññāpekkhattā ekattampi niddisitukāmena ‘‘nānattekatta’’nti uddeso kato. Nānattasallekhake ekatte dassite sallekhañāṇaṃ sukhena dassīyatīti. Nānattanti anavaṭṭhitattā saparipphandattā ca nānāsabhāvo. Ekattanti avaṭṭhitattā aparipphandattā ca ekasabhāvo.
चरणतेजोति चरन्ति तेन अगतं दिसं निब्बानं गच्छन्तीति चरणं। किं तं? सीलं। तदेव पटिपक्खतापनट्ठेन तेजो। गुणतेजोति सीलेन लद्धपतिट्ठो समाधितेजो। पञ्ञातेजोति समाधिना लद्धपतिट्ठो विपस्सनातेजो। पुञ्ञतेजोति विपस्सनाहि लद्धपतिट्ठो अरियमग्गकुसलतेजो। धम्मतेजोति चतुन्नं तेजानं पतिट्ठाभूतो बुद्धवचनतेजो। चरणतेजेन तेजितत्ताति सीलतेजेन तिखिणीकतत्ता। दुस्सील्यतेजन्ति दुस्सीलभावसङ्खातं तेजं। तम्पि हि सन्तानं तापनतो तेजो नाम। परियादियतीति खेपेति। अगुणतेजन्ति समाधिस्स पटिपक्खं विक्खेपतेजं। दुप्पञ्ञतेजन्ति विपस्सनाञाणपटिपक्खं मोहतेजं। अपुञ्ञतेजन्ति तंतंमग्गवज्झकिलेसप्पहानेन किलेससहायं अकुसलकम्मतेजं। न केवलञ्हेतं अपुञ्ञमेव खेपेति, ‘‘अत्थि, भिक्खवे, कम्मं अकण्हं असुक्कं अकण्हअसुक्कविपाकं कम्मं कम्मक्खयाय संवत्तती’’ति (अ॰ नि॰ ४.२३३; दी॰ नि॰ ३.३१२; म॰ नि॰ २.१८) वचनतो कुसलकम्मम्पि खेपेतियेव। पुञ्ञतेजपटिपक्खवसेन अपुञ्ञतेजमेव वुत्तं। अधम्मतेजन्ति नानातित्थियानं समयवचनतेजं। इमस्स ञाणस्स उद्देसवण्णनायं वुत्ते दुतिये अत्थविकप्पे रागादयो एकूनवीसति पुथु दुस्सील्यतेजा होन्ति। ‘‘अभिसङ्खारा, भवगामिकम्मा’’ति एत्थ अपुञ्ञाभिसङ्खारा अकुसलकम्मञ्च अपुञ्ञतेजा होन्ति, आनेञ्जाभिसङ्खारानि लोकियकुसलकम्मानि पुञ्ञतेजेनेव खेपनीयतो अपुञ्ञतेजपक्खिकाव होन्ति। कामच्छन्दादयो पञ्चदस नानत्ता अगुणतेजा होन्ति, निच्चसञ्ञादयो अट्ठारस नानत्ता दुप्पञ्ञतेजा होन्ति, चतुमग्गवज्झा चत्तारो नानत्ता अपुञ्ञतेजा होन्ति। सोतापत्तिमग्गवज्झनानत्तेन अधम्मतेजो सङ्गहेतब्बो।
Caraṇatejoti caranti tena agataṃ disaṃ nibbānaṃ gacchantīti caraṇaṃ. Kiṃ taṃ? Sīlaṃ. Tadeva paṭipakkhatāpanaṭṭhena tejo. Guṇatejoti sīlena laddhapatiṭṭho samādhitejo. Paññātejoti samādhinā laddhapatiṭṭho vipassanātejo. Puññatejoti vipassanāhi laddhapatiṭṭho ariyamaggakusalatejo. Dhammatejoti catunnaṃ tejānaṃ patiṭṭhābhūto buddhavacanatejo. Caraṇatejena tejitattāti sīlatejena tikhiṇīkatattā. Dussīlyatejanti dussīlabhāvasaṅkhātaṃ tejaṃ. Tampi hi santānaṃ tāpanato tejo nāma. Pariyādiyatīti khepeti. Aguṇatejanti samādhissa paṭipakkhaṃ vikkhepatejaṃ. Duppaññatejanti vipassanāñāṇapaṭipakkhaṃ mohatejaṃ. Apuññatejanti taṃtaṃmaggavajjhakilesappahānena kilesasahāyaṃ akusalakammatejaṃ. Na kevalañhetaṃ apuññameva khepeti, ‘‘atthi, bhikkhave, kammaṃ akaṇhaṃ asukkaṃ akaṇhaasukkavipākaṃ kammaṃ kammakkhayāya saṃvattatī’’ti (a. ni. 4.233; dī. ni. 3.312; ma. ni. 2.18) vacanato kusalakammampi khepetiyeva. Puññatejapaṭipakkhavasena apuññatejameva vuttaṃ. Adhammatejanti nānātitthiyānaṃ samayavacanatejaṃ. Imassa ñāṇassa uddesavaṇṇanāyaṃ vutte dutiye atthavikappe rāgādayo ekūnavīsati puthu dussīlyatejā honti. ‘‘Abhisaṅkhārā, bhavagāmikammā’’ti ettha apuññābhisaṅkhārā akusalakammañca apuññatejā honti, āneñjābhisaṅkhārāni lokiyakusalakammāni puññatejeneva khepanīyato apuññatejapakkhikāva honti. Kāmacchandādayo pañcadasa nānattā aguṇatejā honti, niccasaññādayo aṭṭhārasa nānattā duppaññatejā honti, catumaggavajjhā cattāro nānattā apuññatejā honti. Sotāpattimaggavajjhanānattena adhammatejo saṅgahetabbo.
निद्देसे सल्लेखपटिपक्खेन असल्लेखेन सल्लेखं दस्सेतुकामेन असल्लेखपुब्बको सल्लेखो निद्दिट्ठो। नेक्खम्मादयो सत्ततिंस एकत्तधम्माव पच्चनीकानं सल्लिखनतो ‘‘सल्लेखो’’ति वुत्ता। तस्मिं नेक्खम्मादिके सत्ततिंसपभेदे सल्लेखे ञाणं सल्लेखट्ठे ञाणन्ति।
Niddese sallekhapaṭipakkhena asallekhena sallekhaṃ dassetukāmena asallekhapubbako sallekho niddiṭṭho. Nekkhammādayo sattatiṃsa ekattadhammāva paccanīkānaṃ sallikhanato ‘‘sallekho’’ti vuttā. Tasmiṃ nekkhammādike sattatiṃsapabhede sallekhe ñāṇaṃ sallekhaṭṭhe ñāṇanti.
सल्लेखट्ठञाणनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Sallekhaṭṭhañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ३७. सल्लेखट्ठञाणनिद्देसो • 37. Sallekhaṭṭhañāṇaniddeso
