| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
४. समचित्तवग्गवण्णना
4. Samacittavaggavaṇṇanā
३३. चतुत्थस्स पठमे भवन्ति एत्थ पतिट्ठहन्तीति भूमि, असप्पुरिसानं भूमि असप्पुरिसभूमि। सप्पुरिसभूमियम्पि एसेव नयो। कतं न जानातीति अकतञ्ञू, असमत्थसमासोयं गमकत्ता ‘‘असूरियपस्सा’’तिआदीसु विय। तेनाह ‘‘कतं न जानाती’’ति। अकतवेदीति एत्थापि एसेव नयो। पाकटं कत्वा न जानातीति ‘‘इदञ्चिदञ्च मय्हं इमिना कत’’न्ति सङ्घमज्झगणमज्झादीसु पाकटं कत्वा न जानाति, न पकासेतीति वुत्तं होति। उपञ्ञातन्ति थोमनावसेन उपगन्त्वा ञातं। तेनाह ‘‘वण्णित’’न्तिआदि।
33. Catutthassa paṭhame bhavanti ettha patiṭṭhahantīti bhūmi, asappurisānaṃ bhūmi asappurisabhūmi. Sappurisabhūmiyampi eseva nayo. Kataṃ na jānātīti akataññū, asamatthasamāsoyaṃ gamakattā ‘‘asūriyapassā’’tiādīsu viya. Tenāha ‘‘kataṃ na jānātī’’ti. Akatavedīti etthāpi eseva nayo. Pākaṭaṃ katvā na jānātīti ‘‘idañcidañca mayhaṃ iminā kata’’nti saṅghamajjhagaṇamajjhādīsu pākaṭaṃ katvā na jānāti, na pakāsetīti vuttaṃ hoti. Upaññātanti thomanāvasena upagantvā ñātaṃ. Tenāha ‘‘vaṇṇita’’ntiādi.
३४. दुतिये वस्ससतपरिमाणमायु अस्साति वस्ससतायुको, वस्ससतायुकतञ्च वस्ससतायुककाले जातस्सेव होति, नाञ्ञस्साति आह ‘‘वस्ससतायुककाले जातो’’ति। वस्ससतं जीवति सीलेनाति वस्ससतजीवी। वस्ससतन्ति च अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं। तेनाह ‘‘सकलं वस्ससतं जीवन्तो’’ति। मातापितूनं माताव बहूपकारतराति तस्सायेव पधानभावेन पटिकातब्बत्ता दक्खिणं अंसकूटं वदन्ति। हदयलोहितं पायेत्वाति खीरं सन्धाय वदति। लोहितञ्हि खीरभावेन परिणामं गच्छति। त्यास्साति ते अस्स। सेसमेत्थ उत्तानमेव।
34. Dutiye vassasataparimāṇamāyu assāti vassasatāyuko, vassasatāyukatañca vassasatāyukakāle jātasseva hoti, nāññassāti āha ‘‘vassasatāyukakāle jāto’’ti. Vassasataṃ jīvati sīlenāti vassasatajīvī. Vassasatanti ca accantasaṃyoge upayogavacanaṃ. Tenāha ‘‘sakalaṃ vassasataṃ jīvanto’’ti. Mātāpitūnaṃ mātāva bahūpakāratarāti tassāyeva padhānabhāvena paṭikātabbattā dakkhiṇaṃ aṃsakūṭaṃ vadanti. Hadayalohitaṃ pāyetvāti khīraṃ sandhāya vadati. Lohitañhi khīrabhāvena pariṇāmaṃ gacchati. Tyāssāti te assa. Sesamettha uttānameva.
३५. ततिये तेनुपसङ्कमीति एत्थ येनाधिप्पायेन सो ब्राह्मणो भगवन्तं उपसङ्कमि, तं पाकटं कत्वा दस्सेतुं ‘‘सो हि ब्राह्मणो’’तिआदिमाह। विरज्झनपञ्हन्ति यं पञ्हं पुट्ठो विरज्झित्वा कथेसि, अविपरीतं कत्वा सम्पादेतुं न सक्कोति, तादिसं पञ्हन्ति अत्थो। उभतोकोटिकं पञ्हन्ति उभोहि कोटीहि युत्तं पञ्हं। ‘‘किंवादी भवं गोतमो’’ति हि पुट्ठो ‘‘किरियवादिम्ही’’ति वा वदेय्य ‘‘अकिरियवादिम्ही’’ति वा, तस्मा इमस्स पञ्हस्स विस्सज्जने ‘‘किरियवादिम्ही’’ति एका कोटि, ‘‘अकिरियवादिम्ही’’ति दुतियाति कोटिद्वययुत्तो अयं पञ्हो। उग्गिलितुन्ति द्वे कोटियो मोचेत्वा कथेतुं असक्कोन्तो बहि नीहरितुं अत्थतो अपनेतुं न सक्खिस्सति। द्वे कोटियो मोचेन्तो हि तं बहि नीहरति नाम। निग्गिलितुन्ति पुच्छाय दोसं दत्वा हारेतुं असक्कोन्तो पवेसेतुं न सक्खिस्सति। तत्थ दोसं दत्वा हारेन्तो हि गिलित्वा विय अदस्सनं गमेन्तो पवेसेति नाम। किंलद्धिकोति किंद्दिट्ठिको। वदन्ति एतेनाति वादो, दिट्ठि। को वादो एतस्साति किंवादी। किमक्खायीति किमभिधायी, कीदिसी धम्मकथा। तेनाह ‘‘किं नाम…पे॰… पुच्छती’’ति। सेसमेत्थ उत्तानमेव।
35. Tatiye tenupasaṅkamīti ettha yenādhippāyena so brāhmaṇo bhagavantaṃ upasaṅkami, taṃ pākaṭaṃ katvā dassetuṃ ‘‘so hi brāhmaṇo’’tiādimāha. Virajjhanapañhanti yaṃ pañhaṃ puṭṭho virajjhitvā kathesi, aviparītaṃ katvā sampādetuṃ na sakkoti, tādisaṃ pañhanti attho. Ubhatokoṭikaṃ pañhanti ubhohi koṭīhi yuttaṃ pañhaṃ. ‘‘Kiṃvādī bhavaṃ gotamo’’ti hi puṭṭho ‘‘kiriyavādimhī’’ti vā vadeyya ‘‘akiriyavādimhī’’ti vā, tasmā imassa pañhassa vissajjane ‘‘kiriyavādimhī’’ti ekā koṭi, ‘‘akiriyavādimhī’’ti dutiyāti koṭidvayayutto ayaṃ pañho. Uggilitunti dve koṭiyo mocetvā kathetuṃ asakkonto bahi nīharituṃ atthato apanetuṃ na sakkhissati. Dve koṭiyo mocento hi taṃ bahi nīharati nāma. Niggilitunti pucchāya dosaṃ datvā hāretuṃ asakkonto pavesetuṃ na sakkhissati. Tattha dosaṃ datvā hārento hi gilitvā viya adassanaṃ gamento paveseti nāma. Kiṃladdhikoti kiṃddiṭṭhiko. Vadanti etenāti vādo, diṭṭhi. Ko vādo etassāti kiṃvādī. Kimakkhāyīti kimabhidhāyī, kīdisī dhammakathā. Tenāha ‘‘kiṃ nāma…pe… pucchatī’’ti. Sesamettha uttānameva.
३६. चतुत्थे दक्खिणं अरहन्तीति दक्खिणेय्या। आहुनं वुच्चति दानं, तं अरहन्तीति आहुनेय्या।
36. Catutthe dakkhiṇaṃ arahantīti dakkhiṇeyyā. Āhunaṃ vuccati dānaṃ, taṃ arahantīti āhuneyyā.
३७. पञ्चमे कथमयं मिगारमाता नाम जाताति आह ‘‘सा ही’’तिआदि। सब्बजेट्ठकस्स पुत्तस्साति अत्तनो पुत्तेसु सब्बपठमं जातस्स पुत्तस्स। अय्यकसेट्ठिनोव समाननामकत्ताति मिगारसेट्ठिना एव सदिसनामकत्ता। तस्सा किर सब्बजेट्ठस्स पुत्तस्स नामग्गहणदिवसे अय्यकस्स मिगारसेट्ठिस्सेव नामं अकंसु। अनिबद्धवासो हुत्वाति एकस्मिंयेव विहारे निबद्धवासो अहुत्वा। धुवपरिभोगानीति नियतपरिभोगानि। ननु भगवा कदाचि चारिकम्पि पक्कमति, कथं तानि सेनासनानि धुवपरिभोगेन परिभुञ्जीति आह ‘‘उतुवस्सं चारिकं चरित्वापी’’तिआदि। तत्थ उतुवस्सन्ति हेमन्तगिम्हे सन्धाय वदति। मग्गं ठपेत्वाति थेरस्स आगमनमग्गं ठपेत्वा। उण्हवलाहकाति उण्हउतुनो पच्चयभूतमेघमालासमुट्ठापका देवपुत्ता। तेसं किर तथाचित्तुप्पादसमकालमेव यथिच्छितं ठानं उण्हं फरमाना, वलाहकमाला नातिबहला इतो चितो नभं छादेन्ती विधावति। एस नयो सीतवलाहकवस्सवलाहकासु। अब्भवलाहका पन देवता सीतुण्हवस्सेहि विना केवलं अब्भपटलस्सेव समुट्ठापका वेदितब्बा। केवलं वा वातस्सेव, तेनेव देवता वातवलाहका।
37. Pañcame kathamayaṃ migāramātā nāma jātāti āha ‘‘sā hī’’tiādi. Sabbajeṭṭhakassa puttassāti attano puttesu sabbapaṭhamaṃ jātassa puttassa. Ayyakaseṭṭhinova samānanāmakattāti migāraseṭṭhinā eva sadisanāmakattā. Tassā kira sabbajeṭṭhassa puttassa nāmaggahaṇadivase ayyakassa migāraseṭṭhisseva nāmaṃ akaṃsu. Anibaddhavāso hutvāti ekasmiṃyeva vihāre nibaddhavāso ahutvā. Dhuvaparibhogānīti niyataparibhogāni. Nanu bhagavā kadāci cārikampi pakkamati, kathaṃ tāni senāsanāni dhuvaparibhogena paribhuñjīti āha ‘‘utuvassaṃ cārikaṃ caritvāpī’’tiādi. Tattha utuvassanti hemantagimhe sandhāya vadati. Maggaṃ ṭhapetvāti therassa āgamanamaggaṃ ṭhapetvā. Uṇhavalāhakāti uṇhautuno paccayabhūtameghamālāsamuṭṭhāpakā devaputtā. Tesaṃ kira tathācittuppādasamakālameva yathicchitaṃ ṭhānaṃ uṇhaṃ pharamānā, valāhakamālā nātibahalā ito cito nabhaṃ chādentī vidhāvati. Esa nayo sītavalāhakavassavalāhakāsu. Abbhavalāhakā pana devatā sītuṇhavassehi vinā kevalaṃ abbhapaṭalasseva samuṭṭhāpakā veditabbā. Kevalaṃ vā vātasseva, teneva devatā vātavalāhakā.
एत्थ च यं वस्साने च सिसिरे च अब्भं उप्पज्जति, तं उतुसमुट्ठानं पाकतिकमेव। यं पन अब्भम्हियेव अतिअब्भं सत्ताहम्पि चन्दसूरिये छादेत्वा एकन्धकारं करोति, यञ्च चित्तवेसाखमासेसु अब्भं, तं देवतानुभावेन उप्पन्नं अब्भन्ति वेदितब्बं। यो च तस्मिं तस्मिं उतुम्हि उत्तरदक्खिणादिपकतिवातो होति, अयं उतुसमुट्ठानो। वातेपि वनरुक्खक्खन्धादिप्पदालनो अतिवातो नाम अत्थि। अयञ्चेव, यो च अञ्ञोपि अकालवातो, अयञ्च देवतानुभावेन निब्बत्तो। यं गिम्हाने उण्हं, तं उतुसमुट्ठानिकं पाकतिमेव। यं पन उण्हेपि अतिउण्हं सीतकाले च उप्पन्नं उण्हं, तं देवतानुभावेन निब्बत्तं। यं वस्साने च हेमन्ते च सीतं होति, तं उतुसमुट्ठानमेव। यं पन सीतेपि अतिसीतं, गिम्हे च उप्पन्नं सीतं, तं देवतानुभावेन निब्बत्तं। यं वस्सिके चत्तारो मासे वस्सं, तं उतुसमुट्ठानमेव, यं पन वस्सेयेव अतिवस्सं, यञ्च चित्तवेसाखमासेसु वस्सं, तं देवतानुभावेन निब्बत्तं।
Ettha ca yaṃ vassāne ca sisire ca abbhaṃ uppajjati, taṃ utusamuṭṭhānaṃ pākatikameva. Yaṃ pana abbhamhiyeva atiabbhaṃ sattāhampi candasūriye chādetvā ekandhakāraṃ karoti, yañca cittavesākhamāsesu abbhaṃ, taṃ devatānubhāvena uppannaṃ abbhanti veditabbaṃ. Yo ca tasmiṃ tasmiṃ utumhi uttaradakkhiṇādipakativāto hoti, ayaṃ utusamuṭṭhāno. Vātepi vanarukkhakkhandhādippadālano ativāto nāma atthi. Ayañceva, yo ca aññopi akālavāto, ayañca devatānubhāvena nibbatto. Yaṃ gimhāne uṇhaṃ, taṃ utusamuṭṭhānikaṃ pākatimeva. Yaṃ pana uṇhepi atiuṇhaṃ sītakāle ca uppannaṃ uṇhaṃ, taṃ devatānubhāvena nibbattaṃ. Yaṃ vassāne ca hemante ca sītaṃ hoti, taṃ utusamuṭṭhānameva. Yaṃ pana sītepi atisītaṃ, gimhe ca uppannaṃ sītaṃ, taṃ devatānubhāvena nibbattaṃ. Yaṃ vassike cattāro māse vassaṃ, taṃ utusamuṭṭhānameva, yaṃ pana vasseyeva ativassaṃ, yañca cittavesākhamāsesu vassaṃ, taṃ devatānubhāvena nibbattaṃ.
तत्रिदं वत्थु – एको किर वस्सवलाहकदेवपुत्तो तगरकूटवासिखीणासवत्थेरस्स सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा अट्ठासि। थेरो – ‘‘कोसि त्व’’न्ति पुच्छि। अहं, भन्ते, वस्सवलाहको देवपुत्तोति । तुम्हाकं किर चित्तेन देवो वस्सतीति? आम, भन्तेति। पस्सितुकामा मयन्ति। तेमिस्सथ, भन्तेति। मेघसीसं वा गज्जितं वा न पञ्ञायति, कथं तेमिस्सामाति? भन्ते, अम्हाकं चित्तेन देवो वस्सति, तुम्हे पण्णसालं पविसथाति। साधु देवपुत्ताति पादे धोवित्वा पण्णसालं पाविसि। देवपुत्तो तस्मिं पविसन्तेयेव एकं गीतं गायित्वा हत्थं उक्खिपि, समन्ता तियोजनट्ठानं एकमेघं अहोसि। थेरो अड्ढतिन्तो पण्णसालं पविट्ठोति।
Tatridaṃ vatthu – eko kira vassavalāhakadevaputto tagarakūṭavāsikhīṇāsavattherassa santikaṃ gantvā vanditvā aṭṭhāsi. Thero – ‘‘kosi tva’’nti pucchi. Ahaṃ, bhante, vassavalāhako devaputtoti . Tumhākaṃ kira cittena devo vassatīti? Āma, bhanteti. Passitukāmā mayanti. Temissatha, bhanteti. Meghasīsaṃ vā gajjitaṃ vā na paññāyati, kathaṃ temissāmāti? Bhante, amhākaṃ cittena devo vassati, tumhe paṇṇasālaṃ pavisathāti. Sādhu devaputtāti pāde dhovitvā paṇṇasālaṃ pāvisi. Devaputto tasmiṃ pavisanteyeva ekaṃ gītaṃ gāyitvā hatthaṃ ukkhipi, samantā tiyojanaṭṭhānaṃ ekameghaṃ ahosi. Thero aḍḍhatinto paṇṇasālaṃ paviṭṭhoti.
कामं हेट्ठा वुत्तापि देवता चातुमहाराजिकाव, ता पन तेन तेन विसेसेन वत्वा इदानि तदञ्ञे पठमभूमिके कामावचरदेवे सामञ्ञतो गण्हन्तो ‘‘चातुमहाराजिका’’ति आह। धतरट्ठविरूळ्हकविरूपक्खकुवेरसङ्खाता चत्तारो महाराजानो एतेसन्ति चातुमहाराजिका, ते सिनेरुस्स पब्बतस्स वेमज्झे होन्ति। तेसु पब्बतट्ठकापि अत्थि आकासट्ठकापि। तेसं परम्परा चक्कवाळपब्बतं पत्ता। खिड्डापदोसिका मनोपदोसिका चन्दिमा देवपुत्तो सूरियो देवपुत्तोति एते सब्बेपि चातुमहाराजिकदेवलोकट्ठा एव।
Kāmaṃ heṭṭhā vuttāpi devatā cātumahārājikāva, tā pana tena tena visesena vatvā idāni tadaññe paṭhamabhūmike kāmāvacaradeve sāmaññato gaṇhanto ‘‘cātumahārājikā’’ti āha. Dhataraṭṭhavirūḷhakavirūpakkhakuverasaṅkhātā cattāro mahārājāno etesanti cātumahārājikā, te sinerussa pabbatassa vemajjhe honti. Tesu pabbataṭṭhakāpi atthi ākāsaṭṭhakāpi. Tesaṃ paramparā cakkavāḷapabbataṃ pattā. Khiḍḍāpadosikā manopadosikā candimā devaputto sūriyo devaputtoti ete sabbepi cātumahārājikadevalokaṭṭhā eva.
तावतिंसाति तावतिंसानं देवानं नामं, तेपि अत्थि पब्बतट्ठका, अत्थि आकासट्ठका, तेसं परम्परा चक्कवाळपब्बतं पत्ता। तथा यामादीनं। एकदेवलोकेपि हि देवानं परम्परा चक्कवाळपब्बतं अप्पत्ता नाम नत्थि। तत्थ मघेन माणवेन सद्धिं मचलगामे कालं कत्वा तेत्तिंस सहपुञ्ञकारिनो एत्थ निब्बत्ताति तं सहचारितं ठानं तेत्तिंसं, तदेव तावतिंसं, तं निवासो एतेसन्ति तावतिंसाति वदन्ति। यस्मा पन सेसचक्कवाळेसुपि छकामावचरदेवलोका अत्थि। वुत्तम्पि चेतं ‘‘सहस्सं चातुमहाराजिकानं सहस्सं तावतिंसान’’न्ति (अ॰ नि॰ ३.८१)। तस्मा नामपण्णत्तियेवेसा तस्स देवलोकस्साति वेदितब्बा। दुक्खतो याता अपयाताति यामा। अत्तनो सिरिसम्पत्तिया तुसं इता गताति तुसिता। निम्माने रति एतेसन्ति निम्मानरतिनो। वसवत्ती देवताति परनिम्मितवसवत्तिनो देवा। परनिम्मितेसु भोगेसु वसं वत्तेन्तीति परनिम्मितवसवत्तिनो।
Tāvatiṃsāti tāvatiṃsānaṃ devānaṃ nāmaṃ, tepi atthi pabbataṭṭhakā, atthi ākāsaṭṭhakā, tesaṃ paramparā cakkavāḷapabbataṃ pattā. Tathā yāmādīnaṃ. Ekadevalokepi hi devānaṃ paramparā cakkavāḷapabbataṃ appattā nāma natthi. Tattha maghena māṇavena saddhiṃ macalagāme kālaṃ katvā tettiṃsa sahapuññakārino ettha nibbattāti taṃ sahacāritaṃ ṭhānaṃ tettiṃsaṃ, tadeva tāvatiṃsaṃ, taṃ nivāso etesanti tāvatiṃsāti vadanti. Yasmā pana sesacakkavāḷesupi chakāmāvacaradevalokā atthi. Vuttampi cetaṃ ‘‘sahassaṃ cātumahārājikānaṃ sahassaṃ tāvatiṃsāna’’nti (a. ni. 3.81). Tasmā nāmapaṇṇattiyevesā tassa devalokassāti veditabbā. Dukkhato yātā apayātāti yāmā. Attano sirisampattiyā tusaṃ itā gatāti tusitā. Nimmāne rati etesanti nimmānaratino. Vasavattī devatāti paranimmitavasavattino devā. Paranimmitesu bhogesu vasaṃ vattentīti paranimmitavasavattino.
ब्रूहितो परिवुद्धो तेहि तेहि झानादीहि विसिट्ठेहि गुणेहीति ब्रह्मा। वण्णवन्तताय चेव दीघायुकताय च ब्रह्मपारिसज्जादीहि महन्तो ब्रह्माति महाब्रह्मा। तस्स परिसायं भवा परिचारिकाति ब्रह्मपारिसज्जा। तस्सेव पुरोहितट्ठाने ठिताति ब्रह्मपुरोहिता। आभस्सरेहि परित्ता आभा एतेसन्ति परित्ताभा। अप्पमाणा आभा एतेसन्ति अप्पमाणाभा। दीपिकाय अच्चि विय एतेसं सरीरतो आभा छिज्जित्वा छिज्जित्वा पतन्ती विय सरति विस्सरतीति आभस्सरा, यथावुत्तप्पभाय आभासनसीला वा आभस्सरा। सुभाति सोभना पभा। सुभाति हि एकग्घना निच्चला सरीराभा वुच्चति , सा परित्ता सुभा एतेसन्ति परित्तसुभा। अप्पमाणा सुभा एतेसन्ति अप्पमाणसुभा। सुभेन ओकिण्णा विकिण्णा, सुभेन सरीरप्पभावण्णेन एकग्घना सुवण्णमञ्जूसाय ठपितसम्पज्जलितकञ्चनपिण्डसस्सिरिकाति सुभकिण्णा। तत्थ सोभनाय पभाय किण्णा सुभाकिण्णाति वत्तब्बे भा-सद्दस्स रस्सत्तं अन्तिम ण-कारस्स ह-कारञ्च कत्वा ‘‘सुभकिण्हा’’ति वुत्तं। विपुलफला वेहप्फला। विपुलफलाति च विपुलसन्तसुखवण्णादिफला। अप्पकेन कालेन अत्तनो ठानं न विजहन्तीति अविहा। केनचि न तपनीयाति अतप्पा। अकिच्छेन सुखेन पस्सितब्बा मनुञ्ञरूपतायाति सुदस्सा। सुपरिसुद्धदस्सनताय सम्मा पस्सन्ति सीलेनाति सुदस्सी। उक्कट्ठसम्पत्तीहि योगतो नत्थि एतेसं कनिट्ठा सम्पत्तीति अकनिट्ठा।
Brūhito parivuddho tehi tehi jhānādīhi visiṭṭhehi guṇehīti brahmā. Vaṇṇavantatāya ceva dīghāyukatāya ca brahmapārisajjādīhi mahanto brahmāti mahābrahmā. Tassa parisāyaṃ bhavā paricārikāti brahmapārisajjā. Tasseva purohitaṭṭhāne ṭhitāti brahmapurohitā. Ābhassarehi parittā ābhā etesanti parittābhā. Appamāṇā ābhā etesanti appamāṇābhā. Dīpikāya acci viya etesaṃ sarīrato ābhā chijjitvā chijjitvā patantī viya sarati vissaratīti ābhassarā, yathāvuttappabhāya ābhāsanasīlā vā ābhassarā. Subhāti sobhanā pabhā. Subhāti hi ekagghanā niccalā sarīrābhā vuccati , sā parittā subhā etesanti parittasubhā. Appamāṇā subhā etesanti appamāṇasubhā. Subhena okiṇṇā vikiṇṇā, subhena sarīrappabhāvaṇṇena ekagghanā suvaṇṇamañjūsāya ṭhapitasampajjalitakañcanapiṇḍasassirikāti subhakiṇṇā. Tattha sobhanāya pabhāya kiṇṇā subhākiṇṇāti vattabbe bhā-saddassa rassattaṃ antima ṇa-kārassa ha-kārañca katvā ‘‘subhakiṇhā’’ti vuttaṃ. Vipulaphalā vehapphalā. Vipulaphalāti ca vipulasantasukhavaṇṇādiphalā. Appakena kālena attano ṭhānaṃ na vijahantīti avihā. Kenaci na tapanīyāti atappā. Akicchena sukhena passitabbā manuññarūpatāyāti sudassā. Suparisuddhadassanatāya sammā passanti sīlenāti sudassī. Ukkaṭṭhasampattīhi yogato natthi etesaṃ kaniṭṭhā sampattīti akaniṭṭhā.
कायसक्खीहीति नामकायेन देसनाय सम्पटिच्छनवसेन सक्खिभूतेहि। हलाहलन्ति कोलाहलं। महग्गतचित्तेनाति चतुत्थज्झानपादकेन अभिञ्ञाचित्तेन।
Kāyasakkhīhīti nāmakāyena desanāya sampaṭicchanavasena sakkhibhūtehi. Halāhalanti kolāhalaṃ. Mahaggatacittenāti catutthajjhānapādakena abhiññācittena.
ननु च ‘‘अज्झत्तन्ति कामभवो, बहिद्धाति रूपारूपभवो’’ति च अयुत्तमेतं? यस्मिञ्हि भवे सत्ता बहुतरं कालं वसन्ति, सो नेसं अज्झत्तं। यस्मिञ्च अप्पतरं कालं वसन्ति, सो नेसं बहिद्धाति वत्तुं युत्तं। रूपारूपभवे च सत्ता चिरतरं वसन्ति, अप्पतरं कामभवे, तस्मा ‘‘अज्झत्तन्ति कामभवो, बहिद्धाति रूपारूपभवो’’ति कस्मा वुत्तन्ति आह ‘‘किञ्चापी’’तिआदि। चतुत्थमेव कोट्ठासन्ति विवट्टट्ठायिसङ्खातं चतुत्थं असङ्ख्येय्यकप्पं। इतरेसूति संवट्टसंवट्टट्ठायिविवट्टसङ्खातेसु तीसु असङ्ख्येय्यकप्पेसु। आलयोति सङ्गो। पत्थनाति ‘‘कथं नाम तत्रूपपन्ना भविस्सामा’’ति अभिपत्थना। अभिलासोति तत्रूपपज्जितुकामता। तस्मातिआदिना यथावुत्तमत्थं निगमेति।
Nanu ca ‘‘ajjhattanti kāmabhavo, bahiddhāti rūpārūpabhavo’’ti ca ayuttametaṃ? Yasmiñhi bhave sattā bahutaraṃ kālaṃ vasanti, so nesaṃ ajjhattaṃ. Yasmiñca appataraṃ kālaṃ vasanti, so nesaṃ bahiddhāti vattuṃ yuttaṃ. Rūpārūpabhave ca sattā cirataraṃ vasanti, appataraṃ kāmabhave, tasmā ‘‘ajjhattanti kāmabhavo, bahiddhāti rūpārūpabhavo’’ti kasmā vuttanti āha ‘‘kiñcāpī’’tiādi. Catutthameva koṭṭhāsanti vivaṭṭaṭṭhāyisaṅkhātaṃ catutthaṃ asaṅkhyeyyakappaṃ. Itaresūti saṃvaṭṭasaṃvaṭṭaṭṭhāyivivaṭṭasaṅkhātesu tīsu asaṅkhyeyyakappesu. Ālayoti saṅgo. Patthanāti ‘‘kathaṃ nāma tatrūpapannā bhavissāmā’’ti abhipatthanā. Abhilāsoti tatrūpapajjitukāmatā. Tasmātiādinā yathāvuttamatthaṃ nigameti.
एत्थायं अधिप्पायो – कस्सचिपि किलेसस्स अविक्खम्भितत्ता केनचिपि पकारेन विक्खम्भनमत्तेनपि अविमुत्तो कामभवो अज्झत्तग्गहणस्स अत्तानं अधिकिच्च उद्दिस्स पवत्तग्गाहस्स विसेसपच्चयोति अज्झत्तं नाम। तत्थ बन्धनं अज्झत्तसंयोजनं, तेन संयुत्तो अज्झत्तसंयोजनो। तब्बिपरियायतो बहिद्धासंयोजनोति।
Etthāyaṃ adhippāyo – kassacipi kilesassa avikkhambhitattā kenacipi pakārena vikkhambhanamattenapi avimutto kāmabhavo ajjhattaggahaṇassa attānaṃ adhikicca uddissa pavattaggāhassa visesapaccayoti ajjhattaṃ nāma. Tattha bandhanaṃ ajjhattasaṃyojanaṃ, tena saṃyutto ajjhattasaṃyojano. Tabbipariyāyato bahiddhāsaṃyojanoti.
छन्दरागवसेनेव अज्झत्तसंयोजनं बहिद्धासंयोजनञ्च पुग्गलं दस्सेत्वा इदानि ओरम्भागियउद्धम्भागियसंयोजनवसेनपि दस्सेतुं ‘‘ओरम्भागियानि वा’’तिआदिमाह। ओरं वुच्चति कामधातु, पटिसन्धिया पच्चयभावेन तं ओरं भजन्तीति ओरम्भागियानि। तत्थ च कम्मुना विपाकं सत्तेन च दुक्खं संयोजेन्तीति संयोजनानि, सक्कायदिट्ठिविचिकिच्छासीलब्बतपरामासकामरागपटिघा। उद्धं वुच्चति रूपारूपधातु, वुत्तनयेनेतं उद्धं भजन्तीति उद्धम्भागियानि, संयोजनानि। रूपरागारूपरागमानुद्धच्चाविज्जा। अथ वा ओरम्भागो वुच्चति कामधातु रूपारूपभवतो हेट्ठाभूतत्ता, तत्रूपपत्तिया पच्चयभावतो ओरम्भागस्स हितानीति ओरम्भागियानि यथा ‘‘वच्छायोगो दुहको’’ति। उद्धम्भागो नाम महग्गतभावो, तस्स हितानि उद्धम्भागियानि। पादेसु बद्धपासाणो विय पञ्चोरम्भागियसंयोजनानि हेट्ठा आकड्ढमानाकारानि होन्ति। हत्थेहि गहितरुक्खसाखा विय पञ्चुद्धम्भागियसंयोजनानि उपरि आकड्ढमानाकारानि। येसञ्हि सक्कायदिट्ठिआदीनि अप्पहीनानि, ते भवग्गेपि निब्बत्ते एतानि आकड्ढित्वा कामभवेयेव पातेन्ति, तस्मा एतानि पञ्च गच्छन्तं वारेन्ति, गतं पुन आनेन्ति। रूपरागादीनि पञ्च गच्छन्तं न वारेन्ति, आगन्तुं पन न देन्ति।
Chandarāgavaseneva ajjhattasaṃyojanaṃ bahiddhāsaṃyojanañca puggalaṃ dassetvā idāni orambhāgiyauddhambhāgiyasaṃyojanavasenapi dassetuṃ ‘‘orambhāgiyāni vā’’tiādimāha. Oraṃ vuccati kāmadhātu, paṭisandhiyā paccayabhāvena taṃ oraṃ bhajantīti orambhāgiyāni. Tattha ca kammunā vipākaṃ sattena ca dukkhaṃ saṃyojentīti saṃyojanāni, sakkāyadiṭṭhivicikicchāsīlabbataparāmāsakāmarāgapaṭighā. Uddhaṃ vuccati rūpārūpadhātu, vuttanayenetaṃ uddhaṃ bhajantīti uddhambhāgiyāni, saṃyojanāni. Rūparāgārūparāgamānuddhaccāvijjā. Atha vā orambhāgo vuccati kāmadhātu rūpārūpabhavato heṭṭhābhūtattā, tatrūpapattiyā paccayabhāvato orambhāgassa hitānīti orambhāgiyāni yathā ‘‘vacchāyogo duhako’’ti. Uddhambhāgo nāma mahaggatabhāvo, tassa hitāni uddhambhāgiyāni. Pādesu baddhapāsāṇo viya pañcorambhāgiyasaṃyojanāni heṭṭhā ākaḍḍhamānākārāni honti. Hatthehi gahitarukkhasākhā viya pañcuddhambhāgiyasaṃyojanāni upari ākaḍḍhamānākārāni. Yesañhi sakkāyadiṭṭhiādīni appahīnāni, te bhavaggepi nibbatte etāni ākaḍḍhitvā kāmabhaveyeva pātenti, tasmā etāni pañca gacchantaṃ vārenti, gataṃ puna ānenti. Rūparāgādīni pañca gacchantaṃ na vārenti, āgantuṃ pana na denti.
असमुच्छिन्नेसु ओरम्भागियसंयोजनेसु लद्धपच्चयेसु उद्धम्भागियानि संयोजनानि अगणनूपगानि होन्तीति लब्भमानानम्पि पुथुज्जनानं वसेन अविभजित्वा अरियानं योगवसेन विभजितुकामो ‘‘उभयम्पि चेत’’न्तिआदिमाह। तत्थ वट्टनिस्सितमहाजनस्साति पुथुज्जने सन्धाय वदति। द्वेधा परिच्छिन्नोति कामसुगतिरूपारूपभववसेन द्वीहि पकारेहि परिच्छिन्नो।
Asamucchinnesu orambhāgiyasaṃyojanesu laddhapaccayesu uddhambhāgiyāni saṃyojanāni agaṇanūpagāni hontīti labbhamānānampi puthujjanānaṃ vasena avibhajitvā ariyānaṃ yogavasena vibhajitukāmo ‘‘ubhayampi ceta’’ntiādimāha. Tattha vaṭṭanissitamahājanassāti puthujjane sandhāya vadati. Dvedhā paricchinnoti kāmasugatirūpārūpabhavavasena dvīhi pakārehi paricchinno.
वच्छकसालोपमं उत्तानत्थमेव। ओपम्मसंसन्दने पन कस्सचि किलेसस्स अविक्खम्भितत्ता, कथञ्चिपि अविमुत्तो कामभवो अज्झत्तग्गहणस्स विसेसपच्चयत्ता, इमेसं सत्तानं अब्भन्तरट्ठेन अन्तो नाम। रूपारूपभवो तब्बिपरियायतो बहि नाम। तथा हि यस्स ओरम्भागियानि संयोजनानि अप्पहीनानि, सो अज्झत्तसंयोजनो वुत्तो। यस्स तानि पहीनानि, सो बहिद्धासंयोजनो। तस्मा अन्तो असमुच्छिन्नबन्धनताय बहि च पवत्तमानभवङ्गसन्तानताय अन्तोबद्धो बहिसयितो नाम। निरन्तरप्पवत्तभवङ्गसन्तानवसेन हि सयितवोहारो। कामं नेसं बहिबन्धनम्पि असमुच्छिन्नं, अन्तोबन्धनस्स पन मूलताय एवं वुत्तं। तेनाह ‘‘संयोजनं पन तेसं कामावचरूपनिबद्धमेवा’’ति। इमिना नयेन सेसत्तयेपि अत्थो वेदितब्बो।
Vacchakasālopamaṃ uttānatthameva. Opammasaṃsandane pana kassaci kilesassa avikkhambhitattā, kathañcipi avimutto kāmabhavo ajjhattaggahaṇassa visesapaccayattā, imesaṃ sattānaṃ abbhantaraṭṭhena anto nāma. Rūpārūpabhavo tabbipariyāyato bahi nāma. Tathā hi yassa orambhāgiyāni saṃyojanāni appahīnāni, so ajjhattasaṃyojano vutto. Yassa tāni pahīnāni, so bahiddhāsaṃyojano. Tasmā anto asamucchinnabandhanatāya bahi ca pavattamānabhavaṅgasantānatāya antobaddho bahisayito nāma. Nirantarappavattabhavaṅgasantānavasena hi sayitavohāro. Kāmaṃ nesaṃ bahibandhanampi asamucchinnaṃ, antobandhanassa pana mūlatāya evaṃ vuttaṃ. Tenāha ‘‘saṃyojanaṃ pana tesaṃ kāmāvacarūpanibaddhamevā’’ti. Iminā nayena sesattayepi attho veditabbo.
एत्तावता च किराति किर-सद्दो अरुचिसंसूचनत्थो। तेनेत्थ आचरियवादस्स अत्तनो अरुच्चनभावं दीपेति। ‘‘सीलवा’’ति अनामट्ठविसेससामञ्ञतो सीलसङ्खेपेन गहितं, तञ्च चतुब्बिधन्ति आचरियत्थेरो ‘‘चतुपारिसुद्धिसीलं उद्दिसित्वा’’ति आह। तत्थाति चतुपारिसुद्धिसीलेसु। जेट्ठकसीलन्ति पधानसीलं। उभयत्थाति उद्देसनिद्देसेसु, निद्देसे विय उद्देसेपि पातिमोक्खसंवरोव थेरेन वुत्तो ‘‘सीलवा’’ति वुत्तत्ताति अधिप्पायो। सीलग्गहणञ्हि पाळियं पातिमोक्खसंवरवसेनेव आगतं। तेनाह ‘‘पातिमोक्खसंवरोयेवा’’तिआदि। तत्थ अवधारणेन इतरेसं तिण्णं एकदेसेन पातिमोक्खन्तोगधभावं दीपेति। तथा हि अनोलोकियोलोकने आजीवहेतु च सिक्खापदवीतिक्कमे गिलानपच्चयस्स अपच्चवेक्खितपरिभोगे च आपत्ति विहिताति। तीणीति इन्द्रियसंवरसीलादीनि। सीलन्ति वुत्तट्ठानं नाम अत्थीति सीलपरियायेन तेसं कत्थचि सुत्ते गहितट्ठानं नाम किं अत्थि यथा ‘‘पातिमोक्खसंवरो’’ति? आचरियस्स सम्मुखताय अप्पटिक्खिपन्तो उपचारेन पुच्छन्तो विय वदति। तेनाह ‘‘अननुजानन्तो’’ति। छद्वाररक्खामत्तकमेवाति तस्स सल्लहुकभावमाह चित्ताधिट्ठानभावमत्तेन पटिपाकतिकभावापत्तितो। इतरद्वयेपि एसेव नयो। पच्चयुप्पत्तिमत्तकन्ति फलेन हेतुं दस्सेति। उप्पादनहेतुका हि पच्चयानं उप्पत्ति। इदमत्थन्ति इदं पयोजनं इमस्स पच्चयस्स परिभुञ्जनेति अधिप्पायो। निप्परियायेनाति इमिना इन्द्रियसंवरादीनि तीणि पधानस्स सीलस्स परिपालनवसेन पवत्तिया परियायसीलानि नामाति दस्सेति। इदानि पातिमोक्खसंवरस्सेव पधानभावं ब्यतिरेकतो अन्वयतो च उपमाय विभावेतुं ‘‘यस्सा’’तिआदिमाह। तत्थ सो पातिमोक्खसंवरो। सेसानि इन्द्रियसंवरादीनि।
Ettāvatā ca kirāti kira-saddo arucisaṃsūcanattho. Tenettha ācariyavādassa attano aruccanabhāvaṃ dīpeti. ‘‘Sīlavā’’ti anāmaṭṭhavisesasāmaññato sīlasaṅkhepena gahitaṃ, tañca catubbidhanti ācariyatthero ‘‘catupārisuddhisīlaṃ uddisitvā’’ti āha. Tatthāti catupārisuddhisīlesu. Jeṭṭhakasīlanti padhānasīlaṃ. Ubhayatthāti uddesaniddesesu, niddese viya uddesepi pātimokkhasaṃvarova therena vutto ‘‘sīlavā’’ti vuttattāti adhippāyo. Sīlaggahaṇañhi pāḷiyaṃ pātimokkhasaṃvaravaseneva āgataṃ. Tenāha ‘‘pātimokkhasaṃvaroyevā’’tiādi. Tattha avadhāraṇena itaresaṃ tiṇṇaṃ ekadesena pātimokkhantogadhabhāvaṃ dīpeti. Tathā hi anolokiyolokane ājīvahetu ca sikkhāpadavītikkame gilānapaccayassa apaccavekkhitaparibhoge ca āpatti vihitāti. Tīṇīti indriyasaṃvarasīlādīni. Sīlanti vuttaṭṭhānaṃ nāma atthīti sīlapariyāyena tesaṃ katthaci sutte gahitaṭṭhānaṃ nāma kiṃ atthi yathā ‘‘pātimokkhasaṃvaro’’ti? Ācariyassa sammukhatāya appaṭikkhipanto upacārena pucchanto viya vadati. Tenāha ‘‘ananujānanto’’ti. Chadvārarakkhāmattakamevāti tassa sallahukabhāvamāha cittādhiṭṭhānabhāvamattena paṭipākatikabhāvāpattito. Itaradvayepi eseva nayo. Paccayuppattimattakanti phalena hetuṃ dasseti. Uppādanahetukā hi paccayānaṃ uppatti. Idamatthanti idaṃ payojanaṃ imassa paccayassa paribhuñjaneti adhippāyo. Nippariyāyenāti iminā indriyasaṃvarādīni tīṇi padhānassa sīlassa paripālanavasena pavattiyā pariyāyasīlāni nāmāti dasseti. Idāni pātimokkhasaṃvarasseva padhānabhāvaṃ byatirekato anvayato ca upamāya vibhāvetuṃ ‘‘yassā’’tiādimāha. Tattha so pātimokkhasaṃvaro. Sesāni indriyasaṃvarādīni.
पातिमोक्खसंवरसंवुतोति यो हि नं पाति रक्खति, तं मोक्खेति मोचेति आपायिकादीहि दुक्खेहीति पातिमोक्खन्ति लद्धनामेन सिक्खापदसीलेन पिहितकायवचीद्वारो। सो पन यस्मा एवंभूतो तेन समन्नागतो नाम होति, तस्मा वुत्तं ‘‘पातीमोक्खसंवरेन समन्नागतो’’ति।
Pātimokkhasaṃvarasaṃvutoti yo hi naṃ pāti rakkhati, taṃ mokkheti moceti āpāyikādīhi dukkhehīti pātimokkhanti laddhanāmena sikkhāpadasīlena pihitakāyavacīdvāro. So pana yasmā evaṃbhūto tena samannāgato nāma hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘pātīmokkhasaṃvarena samannāgato’’ti.
अपरो नयो – किलेसानं बलवभावतो, पापकिरियाय च सुकरभावतो, पुञ्ञकिरियाय च दुक्करभावतो बहुक्खत्तुं अपायेसु पतनसीलोति पाती, पुथुज्जनो। अनिच्चताय वा भवादीसु कम्मवेगक्खित्तो घटियन्तं विय अनवट्ठानेन परिब्भमनतो गमनतो गमनसीलोति पाती, मरणवसेन तम्हि तम्हि सत्तनिकाये अत्तभावस्स पातनसीलो वा पाती, सत्तसन्तानो, चित्तमेव वा। तं पातिं संसारदुक्खतो मोक्खेतीति पातिमोक्खं। चित्तस्स हि विमोक्खेन सत्तो विमुत्तोति वुच्चति। वुत्तञ्हि ‘‘चित्तवोदाना विसुज्झन्ती’’ति, ‘‘अनुपादाय आसवेहि चित्तं विमुत्त’’न्ति (महाव॰ २८) च।
Aparo nayo – kilesānaṃ balavabhāvato, pāpakiriyāya ca sukarabhāvato, puññakiriyāya ca dukkarabhāvato bahukkhattuṃ apāyesu patanasīloti pātī, puthujjano. Aniccatāya vā bhavādīsu kammavegakkhitto ghaṭiyantaṃ viya anavaṭṭhānena paribbhamanato gamanato gamanasīloti pātī, maraṇavasena tamhi tamhi sattanikāye attabhāvassa pātanasīlo vā pātī, sattasantāno, cittameva vā. Taṃ pātiṃ saṃsāradukkhato mokkhetīti pātimokkhaṃ. Cittassa hi vimokkhena satto vimuttoti vuccati. Vuttañhi ‘‘cittavodānā visujjhantī’’ti, ‘‘anupādāya āsavehi cittaṃ vimutta’’nti (mahāva. 28) ca.
अथ वा अविज्जादिना हेतुना संसारे पतति गच्छति पवत्ततीति पाति, ‘‘अविज्जानीवरणानं सत्तानं तण्हासंयोजनानं सन्धावतं संसरत’’न्ति (सं॰ नि॰ २.१२४) हि वुत्तं, तस्स पातिनो सत्तस्स तण्हादिसंकिलेसत्तयतो मोक्खो एतेनाति पातिमोक्खो। ‘‘कण्ठेकाळो’’तिआदीनं वियस्स समाससिद्धि वेदितब्बा।
Atha vā avijjādinā hetunā saṃsāre patati gacchati pavattatīti pāti, ‘‘avijjānīvaraṇānaṃ sattānaṃ taṇhāsaṃyojanānaṃ sandhāvataṃ saṃsarata’’nti (saṃ. ni. 2.124) hi vuttaṃ, tassa pātino sattassa taṇhādisaṃkilesattayato mokkho etenāti pātimokkho. ‘‘Kaṇṭhekāḷo’’tiādīnaṃ viyassa samāsasiddhi veditabbā.
अथ वा पातेति विनिपातेति दुक्खेति पाति, चित्तं। वुत्तञ्हि –
Atha vā pāteti vinipāteti dukkheti pāti, cittaṃ. Vuttañhi –
‘‘चित्तेन नीयते लोको, चित्तेन परिकस्सती’’ति। (सं॰ नि॰ १.६२)।
‘‘Cittena nīyate loko, cittena parikassatī’’ti; (Saṃ. ni. 1.62);
तस्स पातिनो मोक्खो एतेनाति पातिमोक्खो। पतति वा एतेन अपायदुक्खे संसारदुक्खे चाति पाति, तण्हादिसंकिलेसो। वुत्तञ्हि –
Tassa pātino mokkho etenāti pātimokkho. Patati vā etena apāyadukkhe saṃsāradukkhe cāti pāti, taṇhādisaṃkileso. Vuttañhi –
‘‘तण्हा जनेहि पुरिसं, (सं॰ नि॰ १.५६-५७) तण्हादुतियो पुरिसो’’ति (इतिवु॰ १५, १०५; अ॰ नि॰ ४.९) च आदि।
‘‘Taṇhā janehi purisaṃ, (saṃ. ni. 1.56-57) taṇhādutiyo puriso’’ti (itivu. 15, 105; a. ni. 4.9) ca ādi;
ततो पातितो मोक्खोति पातिमोक्खो।
Tato pātito mokkhoti pātimokkho.
अथ वा पतति एत्थाति पाति, छ अज्झत्तिकबाहिरानि आयतनानि। वुत्तञ्हि –
Atha vā patati etthāti pāti, cha ajjhattikabāhirāni āyatanāni. Vuttañhi –
‘‘छसु लोको समुप्पन्नो, छसु कुब्बति सन्थव’’न्ति (सं॰ नि॰ १.७०; सु॰ नि॰ १७१)।
‘‘Chasu loko samuppanno, chasu kubbati santhava’’nti (saṃ. ni. 1.70; su. ni. 171);
ततो छअज्झत्तिकबाहिरायतनसङ्खाततो पातितो मोक्खोति पातिमोक्खो।
Tato chaajjhattikabāhirāyatanasaṅkhātato pātito mokkhoti pātimokkho.
अथ वा पातो विनिपातो अस्स अत्थीति पाती, संसारो। ततो मोक्खोति पातिमोक्खो।
Atha vā pāto vinipāto assa atthīti pātī, saṃsāro. Tato mokkhoti pātimokkho.
अथ वा सब्बलोकाधिपतिभावतो धम्मिस्सरो भगवा ‘‘पती’’ति वुच्चति, मुच्चति एतेनाति मोक्खो, पतिनो मोक्खो पतिमोक्खो तेन पञ्ञत्तत्ताति, पतिमोक्खो एव पातिमोक्खो। सब्बगुणानं वा मूलभावतो उत्तमट्ठेन पति च सो यथावुत्तट्ठेन मोक्खो चाति पतिमोक्खो, पतिमोक्खो एव पातिमोक्खो। तथा हि वुत्तं ‘‘पातिमोक्खन्ति आदिमेतं मुखमेतं पमुखमेत’’न्ति (महाव॰ १३५) वित्थारो।
Atha vā sabbalokādhipatibhāvato dhammissaro bhagavā ‘‘patī’’ti vuccati, muccati etenāti mokkho, patino mokkho patimokkho tena paññattattāti, patimokkho eva pātimokkho. Sabbaguṇānaṃ vā mūlabhāvato uttamaṭṭhena pati ca so yathāvuttaṭṭhena mokkho cāti patimokkho, patimokkho eva pātimokkho. Tathā hi vuttaṃ ‘‘pātimokkhanti ādimetaṃ mukhametaṃ pamukhameta’’nti (mahāva. 135) vitthāro.
अथ वा प-इति पकारे, अतीति अच्चन्तत्थे निपातो, तस्मा पकारेहि अच्चन्तं मोक्खेतीति पातिमोक्खो। इदञ्हि सीलं सयं तदङ्गवसेन, समाधिसहितं पञ्ञासहितञ्च विक्खम्भनवसेन, समुच्छेदवसेन च अच्चन्तं मोक्खेति मोचेतीति पातिमोक्खो। पति पति मोक्खोति वा पतिमोक्खो, तम्हा तम्हा वीतिक्कमदोसतो पच्चेकं मोक्खोति अत्थो। पतिमोक्खो एव पातिमोक्खो। मोक्खो वा निब्बानं, तस्स मोक्खस्स पतिबिम्बभूतोति पतिमोक्खो। सीलसंवरो हि सूरियस्स अरुणुग्गमनं विय निब्बानस्स उदयभूतो तप्पटिभागो विय यथारहं किलेसनिब्बापनतो पतिमोक्खं, पतिमोक्खंयेव पातिमोक्खं।
Atha vā pa-iti pakāre, atīti accantatthe nipāto, tasmā pakārehi accantaṃ mokkhetīti pātimokkho. Idañhi sīlaṃ sayaṃ tadaṅgavasena, samādhisahitaṃ paññāsahitañca vikkhambhanavasena, samucchedavasena ca accantaṃ mokkheti mocetīti pātimokkho. Pati pati mokkhoti vā patimokkho, tamhā tamhā vītikkamadosato paccekaṃ mokkhoti attho. Patimokkho eva pātimokkho. Mokkho vā nibbānaṃ, tassa mokkhassa patibimbabhūtoti patimokkho. Sīlasaṃvaro hi sūriyassa aruṇuggamanaṃ viya nibbānassa udayabhūto tappaṭibhāgo viya yathārahaṃ kilesanibbāpanato patimokkhaṃ, patimokkhaṃyeva pātimokkhaṃ.
अथ वा मोक्खं पति वत्तति, मोक्खाभिमुखन्ति वा पतिमोक्खं, पतिमोक्खमेव पातिमोक्खन्ति एवमेत्थ पातिमोक्खसद्दस्स अत्थो वेदितब्बो।
Atha vā mokkhaṃ pati vattati, mokkhābhimukhanti vā patimokkhaṃ, patimokkhameva pātimokkhanti evamettha pātimokkhasaddassa attho veditabbo.
आचारगोचरसम्पन्नोति कायिकवाचसिकअवीतिक्कमसङ्खातेन आचारेन, नवेसियादिगोचरतादिसङ्खातेन गोचरेन सम्पन्नो, सम्पन्नआचारगोचरोति अत्थो। अप्पमत्तकेसूति परित्तकेसु अनापत्तिगमनीयेसु। ‘‘दुक्कटदुब्भासितमत्तेसू’’ति अपरे। वज्जेसूति गारय्हेसु। ते पन एकन्ततो अकुसलसभावा होन्तीति आह ‘‘अकुसलधम्मेसू’’ति। भयदस्सीति भयतो दस्सनसीलो, परमाणुमत्तम्पि वज्जं सिनेरुप्पमाणं विय कत्वा भायनसीलो। सम्मा आदियित्वाति सम्मदेव सक्कच्चं सब्बसोव आदियित्वा। सिक्खापदेसूति निद्धारणे भुम्मन्ति समुदायतो अवयवनिद्धारणं दस्सेन्तो ‘‘सिक्खापदेसु तं तं सिक्खापदं समादियित्वा सिक्खती’’ति अत्थमाह, सिक्खापदमेव हि समादातब्बं सिक्खितब्बञ्चाति अधिप्पायो। यं किञ्चि सिक्खापदेसूति सिक्खाकोट्ठासेसु मूलपञ्ञत्तिअनुपञ्ञत्तिसब्बत्थपञ्ञत्तिपदेसपञ्ञत्तिआदिभेदं यं किञ्चि सिक्खितब्बं। यं पटिपज्जितब्बं पूरेतब्बं सीलं, तं पन द्वारवसेन दुविधमेवाति आह ‘‘कायिकं वा वाचसिकं वा’’ति। इमस्मिं अत्थविकप्पे सिक्खापदेसूति आधारे भुम्मं सिक्खाभागेसु कस्सचि विसुं अग्गहणतो। तेनाह ‘‘तं सब्ब’’न्ति।
Ācāragocarasampannoti kāyikavācasikaavītikkamasaṅkhātena ācārena, navesiyādigocaratādisaṅkhātena gocarena sampanno, sampannaācāragocaroti attho. Appamattakesūti parittakesu anāpattigamanīyesu. ‘‘Dukkaṭadubbhāsitamattesū’’ti apare. Vajjesūti gārayhesu. Te pana ekantato akusalasabhāvā hontīti āha ‘‘akusaladhammesū’’ti. Bhayadassīti bhayato dassanasīlo, paramāṇumattampi vajjaṃ sineruppamāṇaṃ viya katvā bhāyanasīlo. Sammā ādiyitvāti sammadeva sakkaccaṃ sabbasova ādiyitvā. Sikkhāpadesūti niddhāraṇe bhummanti samudāyato avayavaniddhāraṇaṃ dassento ‘‘sikkhāpadesu taṃ taṃ sikkhāpadaṃ samādiyitvā sikkhatī’’ti atthamāha, sikkhāpadameva hi samādātabbaṃ sikkhitabbañcāti adhippāyo. Yaṃ kiñci sikkhāpadesūti sikkhākoṭṭhāsesu mūlapaññattianupaññattisabbatthapaññattipadesapaññattiādibhedaṃ yaṃ kiñci sikkhitabbaṃ. Yaṃ paṭipajjitabbaṃ pūretabbaṃ sīlaṃ, taṃ pana dvāravasena duvidhamevāti āha ‘‘kāyikaṃ vā vācasikaṃ vā’’ti. Imasmiṃ atthavikappe sikkhāpadesūti ādhāre bhummaṃ sikkhābhāgesu kassaci visuṃ aggahaṇato. Tenāha ‘‘taṃ sabba’’nti.
अञ्ञतरं देवघटन्ति अञ्ञतरं देवनिकायं। आगामी होतीति पटिसन्धिवसेन आगमनसीलो होति। आगन्ताति एत्थापि एसेव नयो। इमिना अङ्गेनाति इमिना कारणेन।
Aññataraṃ devaghaṭanti aññataraṃ devanikāyaṃ. Āgāmī hotīti paṭisandhivasena āgamanasīlo hoti. Āgantāti etthāpi eseva nayo. Iminā aṅgenāti iminā kāraṇena.
सुक्खविपस्सको येभुय्येन चतुधातुववत्थानमुखेन कम्मट्ठानाभिनिवेसी होतीति आह ‘‘सुक्खविपस्सकस्स धातुकम्मट्ठानिकभिक्खुनो’’ति। वुत्तमेवत्थं सम्पिण्डेत्वा निगमेन्तो ‘‘पठमेन अङ्गेना’’तिआदिमाह।
Sukkhavipassako yebhuyyena catudhātuvavatthānamukhena kammaṭṭhānābhinivesī hotīti āha ‘‘sukkhavipassakassa dhātukammaṭṭhānikabhikkhuno’’ti. Vuttamevatthaṃ sampiṇḍetvā nigamento ‘‘paṭhamena aṅgenā’’tiādimāha.
चित्तस्स सुखुमभावो इध सुखमत्तभावमापन्नेन दट्ठब्बोति आह ‘‘सब्बापि हि ता’’तिआदि। तन्तिवसेनाति केवलं तन्तिट्ठपनवसेन, न पन थेरस्स कस्सचि मग्गस्स वा फलस्स वा उप्पादनत्थाय, नापि सम्मापटिपत्तियं योजनत्थायाति अधिप्पायो।
Cittassa sukhumabhāvo idha sukhamattabhāvamāpannena daṭṭhabboti āha ‘‘sabbāpi hi tā’’tiādi. Tantivasenāti kevalaṃ tantiṭṭhapanavasena, na pana therassa kassaci maggassa vā phalassa vā uppādanatthāya, nāpi sammāpaṭipattiyaṃ yojanatthāyāti adhippāyo.
३८. छट्ठे महाकच्चानोति गिहिकाले उज्जेनिरञ्ञो पुरोहितपुत्तो अभिरूपो दस्सनीयो पासादिको सुवण्णवण्णो च। वरणा नाम रुक्खो, तस्स अविदूरे भवत्ता नगरम्पि वरणसद्देन वुच्चतीति आह ‘‘वरणा नाम एकं नगर’’न्ति। द्वन्दपदस्स पच्चेकं अभिसम्बन्धो होतीति हेतुसद्दं पच्चेकं योजेत्वा दस्सेन्तो ‘‘कामरागाभिनिवेसहेतू’’तिआदिमाह। हेतुसद्देन सम्बन्धे सति यो अत्थो सम्भवति, तं दस्सेतुं ‘‘इदं वुत्तं होती’’तिआदिमाह। तत्थ कामरागेन अभिनिविट्ठत्ताति एतेन कामरागाभिनिवेसहेतूति इमस्स अत्थं दीपेति, तथा विनिबद्धत्तातिआदीहि कामरागविनिबद्धहेतूतिआदीनं। ततो मुखोति तदभिमुखो। मानन्ति आळ्हकादिमानभण्डं। सेसमेत्थ उत्तानमेव।
38. Chaṭṭhe mahākaccānoti gihikāle ujjenirañño purohitaputto abhirūpo dassanīyo pāsādiko suvaṇṇavaṇṇo ca. Varaṇā nāma rukkho, tassa avidūre bhavattā nagarampi varaṇasaddena vuccatīti āha ‘‘varaṇā nāma ekaṃ nagara’’nti. Dvandapadassa paccekaṃ abhisambandho hotīti hetusaddaṃ paccekaṃ yojetvā dassento ‘‘kāmarāgābhinivesahetū’’tiādimāha. Hetusaddena sambandhe sati yo attho sambhavati, taṃ dassetuṃ ‘‘idaṃ vuttaṃ hotī’’tiādimāha. Tattha kāmarāgena abhiniviṭṭhattāti etena kāmarāgābhinivesahetūti imassa atthaṃ dīpeti, tathā vinibaddhattātiādīhi kāmarāgavinibaddhahetūtiādīnaṃ. Tato mukhoti tadabhimukho. Mānanti āḷhakādimānabhaṇḍaṃ. Sesamettha uttānameva.
३९. सत्तमे मधुरायन्ति उत्तरमधुरायं। गुन्दावनेति कण्हगुन्दावने, काळपिप्पलिवनेति अत्थो। जराजिण्णेति जराय जिण्णे, न ब्याधिआदीनं वसेन जिण्णसदिसे नापि अकालिकेन जराय अभिभूते। वयोवुद्धेति जिण्णत्ता एव चस्स वयोवुद्धिप्पत्तिया वुद्धेन सीलादिवुद्धिया। जातिमहल्लकेति जातिया महन्तताय चिररत्तताय महल्लके, न भोगपरिवारादीहीति अत्थो। अद्धगतेति एत्थ अद्ध-सद्दो दीघकालवाचीति आह ‘‘दीघकालद्धानं अतिक्कन्ते’’ति। वयोति पुरिमपदलोपेनायं निद्देसोति आह ‘‘पच्छिमवय’’न्ति, वस्ससतस्स ततियकोट्ठाससङ्खातं पच्छिमवयं अनुप्पत्तेति अत्थो।
39. Sattame madhurāyanti uttaramadhurāyaṃ. Gundāvaneti kaṇhagundāvane, kāḷapippalivaneti attho. Jarājiṇṇeti jarāya jiṇṇe, na byādhiādīnaṃ vasena jiṇṇasadise nāpi akālikena jarāya abhibhūte. Vayovuddheti jiṇṇattā eva cassa vayovuddhippattiyā vuddhena sīlādivuddhiyā. Jātimahallaketi jātiyā mahantatāya cirarattatāya mahallake, na bhogaparivārādīhīti attho. Addhagateti ettha addha-saddo dīghakālavācīti āha ‘‘dīghakāladdhānaṃ atikkante’’ti. Vayoti purimapadalopenāyaṃ niddesoti āha ‘‘pacchimavaya’’nti, vassasatassa tatiyakoṭṭhāsasaṅkhātaṃ pacchimavayaṃ anuppatteti attho.
भवति एत्थ फलं तदायत्तवुत्तितायाति भूमि, कारणन्ति आह ‘‘येन कारणेना’’तिआदि। परिपक्कोति परिणतो, वुद्धिभावं पत्तोति अत्थो। मोघजिण्णोति अन्तो थिरकरणानं धम्मानं अभावेन तुच्छजिण्णो नाम। बालदारकोपि दहरोति वुच्चतीति ततो विसेसनत्थं ‘‘युवा’’ति वुत्तं। अतिक्कन्तपठमवया एव सत्ता सभावेन पलितसिरा होन्तीति पठमवये ठितभावं दस्सेतुं ‘‘सुसुकाळकेसो’’ति वुत्तं। भद्रेनाति लद्धकेन। एकच्चो हि दहरोपि समानो काणो वा होति कुणिआदीनं वा अञ्ञतरो, सो न भद्रेन योब्बनेन समन्नागतो नाम होति। यो पन अभिरूपो होति दस्सनीयो पासादिको सब्बसम्पत्तिसम्पन्नो यं यदेव अलङ्कारपरिहारं इच्छति, तेन तेन अलङ्कतो देवपुत्तो विय चरति, अयं भद्रेन योब्बनेन समन्नागतो नाम होति। तेनेवाह ‘‘येन योब्बनेन समन्नागतो’’तिआदि।
Bhavati ettha phalaṃ tadāyattavuttitāyāti bhūmi, kāraṇanti āha ‘‘yena kāraṇenā’’tiādi. Paripakkoti pariṇato, vuddhibhāvaṃ pattoti attho. Moghajiṇṇoti anto thirakaraṇānaṃ dhammānaṃ abhāvena tucchajiṇṇo nāma. Bāladārakopi daharoti vuccatīti tato visesanatthaṃ ‘‘yuvā’’ti vuttaṃ. Atikkantapaṭhamavayā eva sattā sabhāvena palitasirā hontīti paṭhamavaye ṭhitabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘susukāḷakeso’’ti vuttaṃ. Bhadrenāti laddhakena. Ekacco hi daharopi samāno kāṇo vā hoti kuṇiādīnaṃ vā aññataro, so na bhadrena yobbanena samannāgato nāma hoti. Yo pana abhirūpo hoti dassanīyo pāsādiko sabbasampattisampanno yaṃ yadeva alaṅkāraparihāraṃ icchati, tena tena alaṅkato devaputto viya carati, ayaṃ bhadrena yobbanena samannāgato nāma hoti. Tenevāha ‘‘yena yobbanena samannāgato’’tiādi.
यम्हि सच्चञ्च धम्मो चाति यम्हि पुग्गले सोळसहाकारेहि पटिविद्धत्ता चतुब्बिधं सच्चं, ञाणेन सच्छिकतत्ता नवविधलोकुत्तरधम्मो च अत्थि। अहिंसाति देसनामत्तमेतं, यम्हि पन चतुब्बिधापि अप्पमञ्ञाभावना अत्थीति अत्थो। संयमो दमोति सीलञ्चेव इन्द्रियसंवरो च। वन्तमलोति मग्गञाणेन नीहटमलो। धीरोति धितिसम्पन्नो। थेरोति सो इमेहि थिरभावकारणेहि समन्नागतत्ता थेरोति पवुच्चतीति अत्थो।
Yamhisaccañca dhammo cāti yamhi puggale soḷasahākārehi paṭividdhattā catubbidhaṃ saccaṃ, ñāṇena sacchikatattā navavidhalokuttaradhammo ca atthi. Ahiṃsāti desanāmattametaṃ, yamhi pana catubbidhāpi appamaññābhāvanā atthīti attho. Saṃyamo damoti sīlañceva indriyasaṃvaro ca. Vantamaloti maggañāṇena nīhaṭamalo. Dhīroti dhitisampanno. Theroti so imehi thirabhāvakāraṇehi samannāgatattā theroti pavuccatīti attho.
४०. अट्ठमे ‘‘चोरा बलवन्तो होन्ती’’ति पदं उद्धरित्वा येहि कारणेहि ते बलवन्तो होन्ति, तेसं सब्भावं दस्सेन्तो ‘‘पक्खसम्पन्ना’’तिआदिमाह। तत्थ निवासट्ठानसम्पन्नता गिरिदुग्गादिसब्भावतो। अतियातुन्ति अन्तो यातुं, गन्तुं पविसितुन्ति अत्थो। तं पन अन्तोपविसनं केनचि कारणेन बहिगतस्स होतीति आह ‘‘बहिद्धा जनपदचारिकं चरित्वा’’तिआदि। निय्यातुन्ति बहि निक्खमितुं। तञ्च बहिनिक्खमनं बहिद्धाकरणीये सति सम्भवतीति आह ‘‘चोरा जनपदं विलुम्पन्ती’’तिआदि। अनुसञ्ञातुन्ति अनुसञ्चरितुं। सेसमेत्थ उत्तानमेव।
40. Aṭṭhame ‘‘corā balavanto hontī’’ti padaṃ uddharitvā yehi kāraṇehi te balavanto honti, tesaṃ sabbhāvaṃ dassento ‘‘pakkhasampannā’’tiādimāha. Tattha nivāsaṭṭhānasampannatā giriduggādisabbhāvato. Atiyātunti anto yātuṃ, gantuṃ pavisitunti attho. Taṃ pana antopavisanaṃ kenaci kāraṇena bahigatassa hotīti āha ‘‘bahiddhā janapadacārikaṃ caritvā’’tiādi. Niyyātunti bahi nikkhamituṃ. Tañca bahinikkhamanaṃ bahiddhākaraṇīye sati sambhavatīti āha ‘‘corā janapadaṃ vilumpantī’’tiādi. Anusaññātunti anusañcarituṃ. Sesamettha uttānameva.
४१. नवमे मिच्छापटिपत्ताधिकरणहेतूति एत्थ अधि-सद्दो अनत्थकोति आह ‘‘मिच्छापटिपत्तिया करणहेतू’’ति। न आराधकोति न सम्पादको न परिपूरको। ञायति पटिविज्झनवसेन निब्बानं गच्छतीति ञायो, सो एव तंसमङ्गिनं वट्टदुक्खपाततो धारणट्ठेन धम्मोति ञायो धम्मो, अरियमग्गो। सो पनेत्थ सह विपस्सनाय अधिप्पेतोति आह ‘‘सहविपस्सनकं मग्ग’’न्ति। आराधनं नाम संसिद्धि, सा पन यस्मा सम्पादनेन परिपूरणेन इच्छिता, तस्मा वुत्तं ‘‘सम्पादेतुं पूरेतु’’न्ति।
41. Navame micchāpaṭipattādhikaraṇahetūti ettha adhi-saddo anatthakoti āha ‘‘micchāpaṭipattiyā karaṇahetū’’ti. Na ārādhakoti na sampādako na paripūrako. Ñāyati paṭivijjhanavasena nibbānaṃ gacchatīti ñāyo, so eva taṃsamaṅginaṃ vaṭṭadukkhapātato dhāraṇaṭṭhena dhammoti ñāyo dhammo, ariyamaggo. So panettha saha vipassanāya adhippetoti āha ‘‘sahavipassanakaṃ magga’’nti. Ārādhanaṃ nāma saṃsiddhi, sā pana yasmā sampādanena paripūraṇena icchitā, tasmā vuttaṃ ‘‘sampādetuṃ pūretu’’nti.
४२. दसमे दुग्गहितेहीति अत्थतो ब्यञ्जनतो च दुट्ठु गहितेहि, ऊनाधिकविपरीतपदपच्चाभट्ठादिवसेन विलोमेत्वा गहितेहीति अत्थो। उप्पटिपाटिया गहितेहीति इदं पन निदस्सनमत्तं दुग्गहस्स ऊनाधिकादिवसेनपि सम्भवतो। तेनेवाह ‘‘अत्तनो दुग्गहितसुत्तन्तानंयेव अत्थञ्च पाळिञ्च उत्तरितरं कत्वा दस्सेन्ती’’ति।
42. Dasame duggahitehīti atthato byañjanato ca duṭṭhu gahitehi, ūnādhikaviparītapadapaccābhaṭṭhādivasena vilometvā gahitehīti attho. Uppaṭipāṭiyā gahitehīti idaṃ pana nidassanamattaṃ duggahassa ūnādhikādivasenapi sambhavato. Tenevāha ‘‘attano duggahitasuttantānaṃyeva atthañca pāḷiñca uttaritaraṃ katvā dassentī’’ti.
समचित्तवग्गवण्णना निट्ठिता।
Samacittavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / ४. समचित्तवग्गो • 4. Samacittavaggo
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / ४. समचित्तवग्गवण्णना • 4. Samacittavaggavaṇṇanā
