| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / खुद्दसिक्खा-मूलसिक्खा • Khuddasikkhā-mūlasikkhā |
१३. समणकप्पनिद्देसवण्णना
13. Samaṇakappaniddesavaṇṇanā
१२५. समणकप्पाति समणवोहारा। भवन्ति, अहेसुन्ति वा भूता, वत्तमाने, भूते वा तप्पच्चयो। विरुळ्हमूलादिभावं आपज्जित्वा वड्ढमानकानं, वड्ढित्वा महन्तभावं पत्तानञ्च रुक्खलतादिसङ्खातानं भूतानं गामो, भूता एव वा गामो समूहो भूतगामो। तस्स समारम्भो छेदनफालनादि, तस्मिं। निमित्तत्थे चेतं भुम्मं, तंहेतु पाचित्तियं होतीति अत्थो। कतकप्पियं समणकप्पियं भवेति सम्बन्धो। तत्थ कतं कप्पियं यस्साति बहुब्बीहि। केनाति आह ‘‘नखेना’’तिआदि।
125.Samaṇakappāti samaṇavohārā. Bhavanti, ahesunti vā bhūtā, vattamāne, bhūte vā tappaccayo. Viruḷhamūlādibhāvaṃ āpajjitvā vaḍḍhamānakānaṃ, vaḍḍhitvā mahantabhāvaṃ pattānañca rukkhalatādisaṅkhātānaṃ bhūtānaṃ gāmo, bhūtā eva vā gāmo samūho bhūtagāmo. Tassa samārambho chedanaphālanādi, tasmiṃ. Nimittatthe cetaṃ bhummaṃ, taṃhetu pācittiyaṃ hotīti attho. Katakappiyaṃ samaṇakappiyaṃ bhaveti sambandho. Tattha kataṃ kappiyaṃ yassāti bahubbīhi. Kenāti āha ‘‘nakhenā’’tiādi.
१२६. इदानि यस्स समारम्भो, तं भूतगामं विभजित्वा दस्सेतुं ‘‘स मूला’’तिआदि आरद्धं। सोति भूतगामो। भवितुं उप्पज्जितुं पयोजेतीति कारितन्ता तप्पच्चयो, पभावितो उप्पादितोति अत्थो। अथ वा पभवनं पभवो, उप्पत्ति, सोव पभवो, पभावं करोतीति नामधातुतो कत्तरि तप्पच्चयो, पभावितो उप्पन्नोति अत्थो। मूलञ्च खन्धो च बीजञ्च अग्गञ्च फळु च मूल…पे॰… फळूनि। फळु नाम पब्बं। तानियेव बीजानि, तेहि पभावितो उप्पादितो, अथ वा तेहि अवधिभूतेहि, कारणभूतेहि वा पभावितो उप्पन्नोति कमेन विकप्पद्वये समासद्वयं वेदितब्बं। तत्थ मूलबीजं नाम हलिद्दिसिङ्गिवेरादि।
126. Idāni yassa samārambho, taṃ bhūtagāmaṃ vibhajitvā dassetuṃ ‘‘sa mūlā’’tiādi āraddhaṃ. Soti bhūtagāmo. Bhavituṃ uppajjituṃ payojetīti kāritantā tappaccayo, pabhāvito uppāditoti attho. Atha vā pabhavanaṃ pabhavo, uppatti, sova pabhavo, pabhāvaṃ karotīti nāmadhātuto kattari tappaccayo, pabhāvito uppannoti attho. Mūlañca khandho ca bījañca aggañca phaḷu ca mūla…pe… phaḷūni. Phaḷu nāma pabbaṃ. Tāniyeva bījāni, tehi pabhāvito uppādito, atha vā tehi avadhibhūtehi, kāraṇabhūtehi vā pabhāvito uppannoti kamena vikappadvaye samāsadvayaṃ veditabbaṃ. Tattha mūlabījaṃ nāma haliddisiṅgiverādi.
खन्धबीजं नाम अस्सत्थनिग्रोधादि। बीजबीजं नाम पुब्बण्णापरण्णादि। अग्गबीजं नाम हिरिवेरादि। फळुबीजं नाम उच्छुनळादि। तत्थ मूलबीजादीनि पञ्च बीजगामो। तन्निब्बत्तो रुक्खलतादि भूतगामो।
Khandhabījaṃ nāma assatthanigrodhādi. Bījabījaṃ nāma pubbaṇṇāparaṇṇādi. Aggabījaṃ nāma hiriverādi. Phaḷubījaṃ nāma ucchunaḷādi. Tattha mūlabījādīni pañca bījagāmo. Tannibbatto rukkhalatādi bhūtagāmo.
इदानि तेसु बीजगामसमारम्भे दुक्कटं दस्सेति अपरद्धेन। भूतगामवियोजितं बीजं आरम्भे दुक्कटन्ति सम्बन्धो। भूतगामतो वियोजितन्ति तप्पुरिसो। बीजन्ति भूमियं रोपितमरोपितम्पि निग्गतविदत्थिमत्तपत्तवट्टिपि मूलबीजानि। ‘‘आरम्भे’’ति कितकपच्चयस्स योगे अवुत्ते कम्मनि छट्ठुप्पत्तियं विकप्पेन उभयत्थ दुतिया। आरम्भेति समारम्भे। तस्मा ‘‘इमं पुप्फं फलं वा जान, इमं कप्पियं करोही’’तिआदिना कप्पियवचनेन भूतगामतो वियोजितं बीजजातं बीजगामपरिमोचनत्थं पुन कप्पियं कारापेत्वा परिभुञ्जिभब्बं। ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पञ्चहि समणकप्पेहि फलं परिभुञ्जितुं अग्गिपरिजितं सत्थपरिजितं नखपरिजितं अबीजं निब्बत्तबीजञ्ञेव पञ्चम’’न्ति (चूळव॰ २५०) वुत्तेसु पञ्चसु नखपरिजितादीनि तीणि दस्सितानि।
Idāni tesu bījagāmasamārambhe dukkaṭaṃ dasseti aparaddhena. Bhūtagāmaviyojitaṃ bījaṃ ārambhe dukkaṭanti sambandho. Bhūtagāmato viyojitanti tappuriso. Bījanti bhūmiyaṃ ropitamaropitampi niggatavidatthimattapattavaṭṭipi mūlabījāni. ‘‘Ārambhe’’ti kitakapaccayassa yoge avutte kammani chaṭṭhuppattiyaṃ vikappena ubhayattha dutiyā. Ārambheti samārambhe. Tasmā ‘‘imaṃ pupphaṃ phalaṃ vā jāna, imaṃ kappiyaṃ karohī’’tiādinā kappiyavacanena bhūtagāmato viyojitaṃ bījajātaṃ bījagāmaparimocanatthaṃ puna kappiyaṃ kārāpetvā paribhuñjibhabbaṃ. ‘‘Anujānāmi, bhikkhave, pañcahi samaṇakappehi phalaṃ paribhuñjituṃ aggiparijitaṃ satthaparijitaṃ nakhaparijitaṃ abījaṃ nibbattabījaññeva pañcama’’nti (cūḷava. 250) vuttesu pañcasu nakhaparijitādīni tīṇi dassitāni.
१२७. इदानि अवसिट्ठानि द्वे दस्सेतुं ‘‘निब्बत्तबीज’’न्तिआदिकं पठमद्धं आह। तत्थ निब्बत्तबीजन्ति निब्बत्तनियन्ति निब्बत्तं, निपुब्ब वतु वत्तनेतिमस्मा तप्पच्चयो, निब्बत्तं बीजं यस्स तं निब्बत्तबीजं, बीजं निब्बत्तेत्वा विसुं कत्वा परिभुञ्जितब्बं अम्बपनसादि। नोबीजं नाम तरुणम्बफलादि। इदानि बीजगामभूतगामेसु कप्पियकरणप्पकारादिविसेसं दस्सेन्तो ‘‘कटाहा’’तिआदिमाह। तत्थ कटाहेन बद्धं बीजं येसन्ति बाहिरत्थो।
127. Idāni avasiṭṭhāni dve dassetuṃ ‘‘nibbattabīja’’ntiādikaṃ paṭhamaddhaṃ āha. Tattha nibbattabījanti nibbattaniyanti nibbattaṃ, nipubba vatu vattanetimasmā tappaccayo, nibbattaṃ bījaṃ yassa taṃ nibbattabījaṃ, bījaṃ nibbattetvā visuṃ katvā paribhuñjitabbaṃ ambapanasādi. Nobījaṃ nāma taruṇambaphalādi. Idāni bījagāmabhūtagāmesu kappiyakaraṇappakārādivisesaṃ dassento ‘‘kaṭāhā’’tiādimāha. Tattha kaṭāhena baddhaṃ bījaṃ yesanti bāhirattho.
१२८. भाजने भूमियम्पि वा एकाबद्धेसु बीजेसु एकस्मिञ्च कप्पिये कतेति योजना। बीजेसूति बीजगामभूतगामेसु । भूतगामोपि हि इध ‘‘बीज’’न्ति रुळ्हीवसेन वुच्चति।
128. Bhājane bhūmiyampi vā ekābaddhesu bījesu ekasmiñca kappiye kateti yojanā. Bījesūti bījagāmabhūtagāmesu . Bhūtagāmopi hi idha ‘‘bīja’’nti ruḷhīvasena vuccati.
१२९. निक्खित्तेति ठपिते। कप्पियं पुन करेय्याति जातमूलपण्णभावतो भूतगामत्ता भूतगामतो परिमोचितं बीजगामपरिमोचनत्थं पुन कप्पियं कारेय्याति अत्थो। तेनाह ‘‘भूतगामो हि सो तदा’’ति। हि-सद्दो हेतुम्हि। तदाति मूले च पण्णे च जातकाले सचे मूलमत्तं सञ्जायति, उपरिभागे सचे अङ्कुरो जायति, हेट्ठाभागे छिन्दितुं वट्टति। मूलमत्तेसु वा पन पण्णमत्तेसु वा निग्गतेसु सचेपि रतनप्पमाणापि साखा निक्खमन्ति, बीजगामसङ्गहिता होन्ति।
129.Nikkhitteti ṭhapite. Kappiyaṃ puna kareyyāti jātamūlapaṇṇabhāvato bhūtagāmattā bhūtagāmato parimocitaṃ bījagāmaparimocanatthaṃ puna kappiyaṃ kāreyyāti attho. Tenāha ‘‘bhūtagāmo hi so tadā’’ti. Hi-saddo hetumhi. Tadāti mūle ca paṇṇe ca jātakāle sace mūlamattaṃ sañjāyati, uparibhāge sace aṅkuro jāyati, heṭṭhābhāge chindituṃ vaṭṭati. Mūlamattesu vā pana paṇṇamattesu vā niggatesu sacepi ratanappamāṇāpi sākhā nikkhamanti, bījagāmasaṅgahitā honti.
१३०. उदकसम्भवो सेवालो च चेतियादीसु सेवालो च भूतगामोवाति सम्बन्धो। आदि-सद्देन पाकारादिग्गहणं। यदि द्वे तीणि पण्णानि न जायन्ति, अग्गबीजसङ्गहं गच्छति। सुक्खो पन सम्मज्जितब्बो। मूलपण्णे विनिग्गते बीजोपि भूतगामोवाति सम्बन्धो। पण्णेति इमिना अङ्कुरमत्तं पटिक्खिपति।
130. Udakasambhavo sevālo ca cetiyādīsu sevālo ca bhūtagāmovāti sambandho. Ādi-saddena pākārādiggahaṇaṃ. Yadi dve tīṇi paṇṇāni na jāyanti, aggabījasaṅgahaṃ gacchati. Sukkho pana sammajjitabbo. Mūlapaṇṇe viniggate bījopi bhūtagāmovāti sambandho. Paṇṇeti iminā aṅkuramattaṃ paṭikkhipati.
१३१. घटादिपिट्ठे सेवालो च अहिछत्तकमकुळञ्च दुक्कटस्सेव वत्थूनीति सम्बन्धो। पिट्ठेति इमिना अन्तो अब्बोहारिकोति दस्सेति। फुल्लन्ति फुल्लितं अहिछत्तकं। अब्यवहारिकन्ति आपत्तिवोहारयोग्गं न होतीति अत्थो।
131. Ghaṭādipiṭṭhe sevālo ca ahichattakamakuḷañca dukkaṭasseva vatthūnīti sambandho. Piṭṭheti iminā anto abbohārikoti dasseti. Phullanti phullitaṃ ahichattakaṃ. Abyavahārikanti āpattivohārayoggaṃ na hotīti attho.
१३२. अल्लरुक्खे लाखानिय्यासछत्तानि विकोपिय गण्हतो तत्थ अक्खरं छिन्दतो वापि पाचित्तीति सम्बन्धो। तत्थाति अल्लरुक्खे। ‘‘विकोपय’’न्ति पोत्थकेसु पाठो दिस्सति, सो अपाठो पठमन्तताय कारणाभावतो। ‘‘विकोपिया’’ति पन पाठो गहेतब्बो। विकोपियाति इमिना अविकोपेत्वा गहणे अनापत्तीति दीपेति।
132. Allarukkhe lākhāniyyāsachattāni vikopiya gaṇhato tattha akkharaṃ chindato vāpi pācittīti sambandho. Tatthāti allarukkhe. ‘‘Vikopaya’’nti potthakesu pāṭho dissati, so apāṭho paṭhamantatāya kāraṇābhāvato. ‘‘Vikopiyā’’ti pana pāṭho gahetabbo. Vikopiyāti iminā avikopetvā gahaṇe anāpattīti dīpeti.
१३३. दारुमक्कटकादिनाति आणिं कोट्टेत्वा दारुयन्तं कत्वा तत्थ कण्टकं ओलम्बेन्ति, एतं दारुमक्कटकं नाम। आदि-सद्देन कण्टकबन्धनादीनं गहणं। तिणादिं छिन्दितुं, गण्ठिकं कातुञ्च न कप्पतीति योजना। छिन्दितुन्ति छिन्दनं।
133.Dārumakkaṭakādināti āṇiṃ koṭṭetvā dāruyantaṃ katvā tattha kaṇṭakaṃ olambenti, etaṃ dārumakkaṭakaṃ nāma. Ādi-saddena kaṇṭakabandhanādīnaṃ gahaṇaṃ. Tiṇādiṃ chindituṃ, gaṇṭhikaṃ kātuñca na kappatīti yojanā. Chinditunti chindanaṃ.
१३४. भूतगामं वाति भूतगामं वा। बीजं वाति बीजगामं वा। ‘‘छिन्द वा’’तिआदिना सब्बत्थ वा-सद्दो योजेतब्बो। पच वाति पचनं करोहीति वा। ‘‘पट’’ इति वा पाठो, तस्स उप्पादेहीति अत्थो। ‘‘इमं रुक्खं छिन्दाही’’तिआदिना पन अवत्वा ‘‘रुक्खं छिन्दा’’तिआदिना अनियमेत्वा वत्तुं वट्टति।
134.Bhūtagāmaṃ vāti bhūtagāmaṃ vā. Bījaṃ vāti bījagāmaṃ vā. ‘‘Chinda vā’’tiādinā sabbattha vā-saddo yojetabbo. Paca vāti pacanaṃ karohīti vā. ‘‘Paṭa’’ iti vā pāṭho, tassa uppādehīti attho. ‘‘Imaṃ rukkhaṃ chindāhī’’tiādinā pana avatvā ‘‘rukkhaṃ chindā’’tiādinā aniyametvā vattuṃ vaṭṭati.
१३५. इमन्ति एतं रुक्खादिं। इमं सोधेहीति एत्थ इति-सद्दं कत्वा अत्थो वत्तब्बोति।
135.Imanti etaṃ rukkhādiṃ. Imaṃ sodhehīti ettha iti-saddaṃ katvā attho vattabboti.
समणकप्पनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Samaṇakappaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
