| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ขุทฺทสิกฺขา-มูลสิกฺขา • Khuddasikkhā-mūlasikkhā |
๑๓. สมณกปฺปนิเทฺทสวณฺณนา
13. Samaṇakappaniddesavaṇṇanā
๑๒๕. สมณกปฺปาติ สมณโวหาราฯ ภวนฺติ, อเหสุนฺติ วา ภูตา, วตฺตมาเน, ภูเต วา ตปฺปจฺจโยฯ วิรุฬฺหมูลาทิภาวํ อาปชฺชิตฺวา วฑฺฒมานกานํ, วฑฺฒิตฺวา มหนฺตภาวํ ปตฺตานญฺจ รุกฺขลตาทิสงฺขาตานํ ภูตานํ คาโม, ภูตา เอว วา คาโม สมูโห ภูตคาโมฯ ตสฺส สมารโมฺภ เฉทนผาลนาทิ, ตสฺมิํฯ นิมิตฺตเตฺถ เจตํ ภุมฺมํ, ตํเหตุ ปาจิตฺติยํ โหตีติ อโตฺถฯ กตกปฺปิยํ สมณกปฺปิยํ ภเวติ สมฺพโนฺธฯ ตตฺถ กตํ กปฺปิยํ ยสฺสาติ พหุพฺพีหิฯ เกนาติ อาห ‘‘นเขนา’’ติอาทิฯ
125.Samaṇakappāti samaṇavohārā. Bhavanti, ahesunti vā bhūtā, vattamāne, bhūte vā tappaccayo. Viruḷhamūlādibhāvaṃ āpajjitvā vaḍḍhamānakānaṃ, vaḍḍhitvā mahantabhāvaṃ pattānañca rukkhalatādisaṅkhātānaṃ bhūtānaṃ gāmo, bhūtā eva vā gāmo samūho bhūtagāmo. Tassa samārambho chedanaphālanādi, tasmiṃ. Nimittatthe cetaṃ bhummaṃ, taṃhetu pācittiyaṃ hotīti attho. Katakappiyaṃ samaṇakappiyaṃ bhaveti sambandho. Tattha kataṃ kappiyaṃ yassāti bahubbīhi. Kenāti āha ‘‘nakhenā’’tiādi.
๑๒๖. อิทานิ ยสฺส สมารโมฺภ, ตํ ภูตคามํ วิภชิตฺวา ทเสฺสตุํ ‘‘ส มูลา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ โสติ ภูตคาโมฯ ภวิตุํ อุปฺปชฺชิตุํ ปโยเชตีติ การิตนฺตา ตปฺปจฺจโย, ปภาวิโต อุปฺปาทิโตติ อโตฺถฯ อถ วา ปภวนํ ปภโว, อุปฺปตฺติ, โสว ปภโว, ปภาวํ กโรตีติ นามธาตุโต กตฺตริ ตปฺปจฺจโย, ปภาวิโต อุปฺปโนฺนติ อโตฺถฯ มูลญฺจ ขโนฺธ จ พีชญฺจ อคฺคญฺจ ผฬุ จ มูล…เป.… ผฬูนิฯ ผฬุ นาม ปพฺพํฯ ตานิเยว พีชานิ, เตหิ ปภาวิโต อุปฺปาทิโต, อถ วา เตหิ อวธิภูเตหิ, การณภูเตหิ วา ปภาวิโต อุปฺปโนฺนติ กเมน วิกปฺปทฺวเย สมาสทฺวยํ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ มูลพีชํ นาม หลิทฺทิสิงฺคิเวราทิฯ
126. Idāni yassa samārambho, taṃ bhūtagāmaṃ vibhajitvā dassetuṃ ‘‘sa mūlā’’tiādi āraddhaṃ. Soti bhūtagāmo. Bhavituṃ uppajjituṃ payojetīti kāritantā tappaccayo, pabhāvito uppāditoti attho. Atha vā pabhavanaṃ pabhavo, uppatti, sova pabhavo, pabhāvaṃ karotīti nāmadhātuto kattari tappaccayo, pabhāvito uppannoti attho. Mūlañca khandho ca bījañca aggañca phaḷu ca mūla…pe… phaḷūni. Phaḷu nāma pabbaṃ. Tāniyeva bījāni, tehi pabhāvito uppādito, atha vā tehi avadhibhūtehi, kāraṇabhūtehi vā pabhāvito uppannoti kamena vikappadvaye samāsadvayaṃ veditabbaṃ. Tattha mūlabījaṃ nāma haliddisiṅgiverādi.
ขนฺธพีชํ นาม อสฺสตฺถนิโคฺรธาทิฯ พีชพีชํ นาม ปุพฺพณฺณาปรณฺณาทิฯ อคฺคพีชํ นาม หิริเวราทิฯ ผฬุพีชํ นาม อุจฺฉุนฬาทิฯ ตตฺถ มูลพีชาทีนิ ปญฺจ พีชคาโมฯ ตนฺนิพฺพโตฺต รุกฺขลตาทิ ภูตคาโมฯ
Khandhabījaṃ nāma assatthanigrodhādi. Bījabījaṃ nāma pubbaṇṇāparaṇṇādi. Aggabījaṃ nāma hiriverādi. Phaḷubījaṃ nāma ucchunaḷādi. Tattha mūlabījādīni pañca bījagāmo. Tannibbatto rukkhalatādi bhūtagāmo.
อิทานิ เตสุ พีชคามสมารเมฺภ ทุกฺกฎํ ทเสฺสติ อปรเทฺธนฯ ภูตคามวิโยชิตํ พีชํ อารเมฺภ ทุกฺกฎนฺติ สมฺพโนฺธฯ ภูตคามโต วิโยชิตนฺติ ตปฺปุริโสฯ พีชนฺติ ภูมิยํ โรปิตมโรปิตมฺปิ นิคฺคตวิทตฺถิมตฺตปตฺตวฎฺฎิปิ มูลพีชานิฯ ‘‘อารเมฺภ’’ติ กิตกปจฺจยสฺส โยเค อวุเตฺต กมฺมนิ ฉฎฺฐุปฺปตฺติยํ วิกเปฺปน อุภยตฺถ ทุติยาฯ อารเมฺภติ สมารเมฺภฯ ตสฺมา ‘‘อิมํ ปุปฺผํ ผลํ วา ชาน, อิมํ กปฺปิยํ กโรหี’’ติอาทินา กปฺปิยวจเนน ภูตคามโต วิโยชิตํ พีชชาตํ พีชคามปริโมจนตฺถํ ปุน กปฺปิยํ การาเปตฺวา ปริภุญฺชิภพฺพํฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปญฺจหิ สมณกเปฺปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุํ อคฺคิปริชิตํ สตฺถปริชิตํ นขปริชิตํ อพีชํ นิพฺพตฺตพีชเญฺญว ปญฺจม’’นฺติ (จูฬว. ๒๕๐) วุเตฺตสุ ปญฺจสุ นขปริชิตาทีนิ ตีณิ ทสฺสิตานิฯ
Idāni tesu bījagāmasamārambhe dukkaṭaṃ dasseti aparaddhena. Bhūtagāmaviyojitaṃ bījaṃ ārambhe dukkaṭanti sambandho. Bhūtagāmato viyojitanti tappuriso. Bījanti bhūmiyaṃ ropitamaropitampi niggatavidatthimattapattavaṭṭipi mūlabījāni. ‘‘Ārambhe’’ti kitakapaccayassa yoge avutte kammani chaṭṭhuppattiyaṃ vikappena ubhayattha dutiyā. Ārambheti samārambhe. Tasmā ‘‘imaṃ pupphaṃ phalaṃ vā jāna, imaṃ kappiyaṃ karohī’’tiādinā kappiyavacanena bhūtagāmato viyojitaṃ bījajātaṃ bījagāmaparimocanatthaṃ puna kappiyaṃ kārāpetvā paribhuñjibhabbaṃ. ‘‘Anujānāmi, bhikkhave, pañcahi samaṇakappehi phalaṃ paribhuñjituṃ aggiparijitaṃ satthaparijitaṃ nakhaparijitaṃ abījaṃ nibbattabījaññeva pañcama’’nti (cūḷava. 250) vuttesu pañcasu nakhaparijitādīni tīṇi dassitāni.
๑๒๗. อิทานิ อวสิฎฺฐานิ เทฺว ทเสฺสตุํ ‘‘นิพฺพตฺตพีช’’นฺติอาทิกํ ปฐมทฺธํ อาหฯ ตตฺถ นิพฺพตฺตพีชนฺติ นิพฺพตฺตนิยนฺติ นิพฺพตฺตํ, นิปุพฺพ วตุ วตฺตเนติมสฺมา ตปฺปจฺจโย, นิพฺพตฺตํ พีชํ ยสฺส ตํ นิพฺพตฺตพีชํ, พีชํ นิพฺพเตฺตตฺวา วิสุํ กตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพํ อมฺพปนสาทิฯ โนพีชํ นาม ตรุณมฺพผลาทิฯ อิทานิ พีชคามภูตคาเมสุ กปฺปิยกรณปฺปการาทิวิเสสํ ทเสฺสโนฺต ‘‘กฎาหา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กฎาเหน พทฺธํ พีชํ เยสนฺติ พาหิรโตฺถฯ
127. Idāni avasiṭṭhāni dve dassetuṃ ‘‘nibbattabīja’’ntiādikaṃ paṭhamaddhaṃ āha. Tattha nibbattabījanti nibbattaniyanti nibbattaṃ, nipubba vatu vattanetimasmā tappaccayo, nibbattaṃ bījaṃ yassa taṃ nibbattabījaṃ, bījaṃ nibbattetvā visuṃ katvā paribhuñjitabbaṃ ambapanasādi. Nobījaṃ nāma taruṇambaphalādi. Idāni bījagāmabhūtagāmesu kappiyakaraṇappakārādivisesaṃ dassento ‘‘kaṭāhā’’tiādimāha. Tattha kaṭāhena baddhaṃ bījaṃ yesanti bāhirattho.
๑๒๘. ภาชเน ภูมิยมฺปิ วา เอกาพเทฺธสุ พีเชสุ เอกสฺมิญฺจ กปฺปิเย กเตติ โยชนาฯ พีเชสูติ พีชคามภูตคาเมสุ ฯ ภูตคาโมปิ หิ อิธ ‘‘พีช’’นฺติ รุฬฺหีวเสน วุจฺจติฯ
128. Bhājane bhūmiyampi vā ekābaddhesu bījesu ekasmiñca kappiye kateti yojanā. Bījesūti bījagāmabhūtagāmesu . Bhūtagāmopi hi idha ‘‘bīja’’nti ruḷhīvasena vuccati.
๑๒๙. นิกฺขิเตฺตติ ฐปิเตฯ กปฺปิยํ ปุน กเรยฺยาติ ชาตมูลปณฺณภาวโต ภูตคามตฺตา ภูตคามโต ปริโมจิตํ พีชคามปริโมจนตฺถํ ปุน กปฺปิยํ กาเรยฺยาติ อโตฺถฯ เตนาห ‘‘ภูตคาโม หิ โส ตทา’’ติฯ หิ-สโทฺท เหตุมฺหิฯ ตทาติ มูเล จ ปเณฺณ จ ชาตกาเล สเจ มูลมตฺตํ สญฺชายติ, อุปริภาเค สเจ องฺกุโร ชายติ, เหฎฺฐาภาเค ฉินฺทิตุํ วฎฺฎติฯ มูลมเตฺตสุ วา ปน ปณฺณมเตฺตสุ วา นิคฺคเตสุ สเจปิ รตนปฺปมาณาปิ สาขา นิกฺขมนฺติ, พีชคามสงฺคหิตา โหนฺติฯ
129.Nikkhitteti ṭhapite. Kappiyaṃ puna kareyyāti jātamūlapaṇṇabhāvato bhūtagāmattā bhūtagāmato parimocitaṃ bījagāmaparimocanatthaṃ puna kappiyaṃ kāreyyāti attho. Tenāha ‘‘bhūtagāmo hi so tadā’’ti. Hi-saddo hetumhi. Tadāti mūle ca paṇṇe ca jātakāle sace mūlamattaṃ sañjāyati, uparibhāge sace aṅkuro jāyati, heṭṭhābhāge chindituṃ vaṭṭati. Mūlamattesu vā pana paṇṇamattesu vā niggatesu sacepi ratanappamāṇāpi sākhā nikkhamanti, bījagāmasaṅgahitā honti.
๑๓๐. อุทกสมฺภโว เสวาโล จ เจติยาทีสุ เสวาโล จ ภูตคาโมวาติ สมฺพโนฺธฯ อาทิ-สเทฺทน ปาการาทิคฺคหณํฯ ยทิ เทฺว ตีณิ ปณฺณานิ น ชายนฺติ, อคฺคพีชสงฺคหํ คจฺฉติฯ สุโกฺข ปน สมฺมชฺชิตโพฺพฯ มูลปเณฺณ วินิคฺคเต พีโชปิ ภูตคาโมวาติ สมฺพโนฺธฯ ปเณฺณติ อิมินา องฺกุรมตฺตํ ปฎิกฺขิปติฯ
130. Udakasambhavo sevālo ca cetiyādīsu sevālo ca bhūtagāmovāti sambandho. Ādi-saddena pākārādiggahaṇaṃ. Yadi dve tīṇi paṇṇāni na jāyanti, aggabījasaṅgahaṃ gacchati. Sukkho pana sammajjitabbo. Mūlapaṇṇe viniggate bījopi bhūtagāmovāti sambandho. Paṇṇeti iminā aṅkuramattaṃ paṭikkhipati.
๑๓๑. ฆฎาทิปิเฎฺฐ เสวาโล จ อหิฉตฺตกมกุฬญฺจ ทุกฺกฎเสฺสว วตฺถูนีติ สมฺพโนฺธฯ ปิเฎฺฐติ อิมินา อโนฺต อโพฺพหาริโกติ ทเสฺสติฯ ผุลฺลนฺติ ผุลฺลิตํ อหิฉตฺตกํฯ อพฺยวหาริกนฺติ อาปตฺติโวหารโยคฺคํ น โหตีติ อโตฺถฯ
131. Ghaṭādipiṭṭhe sevālo ca ahichattakamakuḷañca dukkaṭasseva vatthūnīti sambandho. Piṭṭheti iminā anto abbohārikoti dasseti. Phullanti phullitaṃ ahichattakaṃ. Abyavahārikanti āpattivohārayoggaṃ na hotīti attho.
๑๓๒. อลฺลรุเกฺข ลาขานิยฺยาสฉตฺตานิ วิโกปิย คณฺหโต ตตฺถ อกฺขรํ ฉินฺทโต วาปิ ปาจิตฺตีติ สมฺพโนฺธฯ ตตฺถาติ อลฺลรุเกฺขฯ ‘‘วิโกปย’’นฺติ โปตฺถเกสุ ปาโฐ ทิสฺสติ, โส อปาโฐ ปฐมนฺตตาย การณาภาวโตฯ ‘‘วิโกปิยา’’ติ ปน ปาโฐ คเหตโพฺพฯ วิโกปิยาติ อิมินา อวิโกเปตฺวา คหเณ อนาปตฺตีติ ทีเปติฯ
132. Allarukkhe lākhāniyyāsachattāni vikopiya gaṇhato tattha akkharaṃ chindato vāpi pācittīti sambandho. Tatthāti allarukkhe. ‘‘Vikopaya’’nti potthakesu pāṭho dissati, so apāṭho paṭhamantatāya kāraṇābhāvato. ‘‘Vikopiyā’’ti pana pāṭho gahetabbo. Vikopiyāti iminā avikopetvā gahaṇe anāpattīti dīpeti.
๑๓๓. ทารุมกฺกฎกาทินาติ อาณิํ โกเฎฺฎตฺวา ทารุยนฺตํ กตฺวา ตตฺถ กณฺฎกํ โอลเมฺพนฺติ, เอตํ ทารุมกฺกฎกํ นามฯ อาทิ-สเทฺทน กณฺฎกพนฺธนาทีนํ คหณํฯ ติณาทิํ ฉินฺทิตุํ, คณฺฐิกํ กาตุญฺจ น กปฺปตีติ โยชนาฯ ฉินฺทิตุนฺติ ฉินฺทนํฯ
133.Dārumakkaṭakādināti āṇiṃ koṭṭetvā dāruyantaṃ katvā tattha kaṇṭakaṃ olambenti, etaṃ dārumakkaṭakaṃ nāma. Ādi-saddena kaṇṭakabandhanādīnaṃ gahaṇaṃ. Tiṇādiṃ chindituṃ, gaṇṭhikaṃ kātuñca na kappatīti yojanā. Chinditunti chindanaṃ.
๑๓๔. ภูตคามํ วาติ ภูตคามํ วาฯ พีชํ วาติ พีชคามํ วาฯ ‘‘ฉินฺท วา’’ติอาทินา สพฺพตฺถ วา-สโทฺท โยเชตโพฺพฯ ปจ วาติ ปจนํ กโรหีติ วาฯ ‘‘ปฎ’’ อิติ วา ปาโฐ, ตสฺส อุปฺปาเทหีติ อโตฺถฯ ‘‘อิมํ รุกฺขํ ฉินฺทาหี’’ติอาทินา ปน อวตฺวา ‘‘รุกฺขํ ฉินฺทา’’ติอาทินา อนิยเมตฺวา วตฺตุํ วฎฺฎติฯ
134.Bhūtagāmaṃ vāti bhūtagāmaṃ vā. Bījaṃ vāti bījagāmaṃ vā. ‘‘Chinda vā’’tiādinā sabbattha vā-saddo yojetabbo. Paca vāti pacanaṃ karohīti vā. ‘‘Paṭa’’ iti vā pāṭho, tassa uppādehīti attho. ‘‘Imaṃ rukkhaṃ chindāhī’’tiādinā pana avatvā ‘‘rukkhaṃ chindā’’tiādinā aniyametvā vattuṃ vaṭṭati.
๑๓๕. อิมนฺติ เอตํ รุกฺขาทิํฯ อิมํ โสเธหีติ เอตฺถ อิติ-สทฺทํ กตฺวา อโตฺถ วตฺตโพฺพติฯ
135.Imanti etaṃ rukkhādiṃ. Imaṃ sodhehīti ettha iti-saddaṃ katvā attho vattabboti.
สมณกปฺปนิเทฺทสวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Samaṇakappaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
