| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
(१५) ५. समापत्तिवग्गवण्णना
(15) 5. Samāpattivaggavaṇṇanā
१६४. पञ्चमस्स पठमे ‘‘इतो पुब्बे परिकम्मं पवत्तं, इतो परं भवङ्गं मज्झे समापत्ती’’ति एवं सह परिकम्मेन अप्पनापरिच्छेदप्पजानना पञ्ञा समापत्तिकुसलता। वुट्ठाने कुसलभावो वुट्ठानकुसलता। पगेव वुट्ठानपरिच्छेदकञाणन्ति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो।
164. Pañcamassa paṭhame ‘‘ito pubbe parikammaṃ pavattaṃ, ito paraṃ bhavaṅgaṃ majjhe samāpattī’’ti evaṃ saha parikammena appanāparicchedappajānanā paññā samāpattikusalatā. Vuṭṭhāne kusalabhāvo vuṭṭhānakusalatā. Pageva vuṭṭhānaparicchedakañāṇanti evamettha attho daṭṭhabbo.
१६५. दुतिये उजुनो भावो अज्जवं, अजिम्हता अकुटिलता अवङ्कताति अत्थो। अभिधम्मेपि (ध॰ स॰ १३४६) वुत्तं – ‘‘तत्थ कतमो अज्जवो? या अज्जवता अजिम्हता अकुटिलता अवङ्कता, अयं वुच्चति अज्जवो’’ति। अनज्जवञ्च अज्जवप्पटिक्खेपेन वेदितब्बं। गोमुत्तवङ्कता, चन्दलेखावङ्कता, नङ्गलकोटिवङ्कताति हि तयो अनज्जवा। एकच्चो हि भिक्खु पठमवये मज्झिम-पच्छिमवये च एकवीसतिया अनेसनासु छसु च अगोचरेसु चरति, अयं गोमुत्तवङ्कता नाम, आदितो पट्ठाय याव परियोसाना पटिपत्तिया वङ्कभावतो। एको पठमवये पच्छिमवये च चतुपारिसुद्धिसीलं पूरेति, लज्जी कुक्कुच्चको सिक्खाकामो होति, मज्झिमवये पुरिमसदिसो, अयं चन्दलेखावङ्कता नाम, पटिपत्तिया मज्झट्ठाने वङ्कभावापत्तितो। एको पठमवयेपि मज्झिमवयेपि चतुपारिसुद्धिसीलं पूरेति, लज्जी कुक्कुच्चको सिक्खाकामो होति, पच्छिमवये पुरिमसदिसो, अयं नङ्गलकोटिवङ्कता नाम, परियोसाने वङ्कभावापत्तितो। एको सब्बम्पेतं वङ्कतं पहाय तीसु वयेसु पेसलो लज्जी कुक्कुच्चको सिक्खाकामो होति, तस्स यो सो उजुभावो, इदं अज्जवं नाम, सब्बत्थ उजुभावसिद्धितो।
165. Dutiye ujuno bhāvo ajjavaṃ, ajimhatā akuṭilatā avaṅkatāti attho. Abhidhammepi (dha. sa. 1346) vuttaṃ – ‘‘tattha katamo ajjavo? Yā ajjavatā ajimhatā akuṭilatā avaṅkatā, ayaṃ vuccati ajjavo’’ti. Anajjavañca ajjavappaṭikkhepena veditabbaṃ. Gomuttavaṅkatā, candalekhāvaṅkatā, naṅgalakoṭivaṅkatāti hi tayo anajjavā. Ekacco hi bhikkhu paṭhamavaye majjhima-pacchimavaye ca ekavīsatiyā anesanāsu chasu ca agocaresu carati, ayaṃ gomuttavaṅkatā nāma, ādito paṭṭhāya yāva pariyosānā paṭipattiyā vaṅkabhāvato. Eko paṭhamavaye pacchimavaye ca catupārisuddhisīlaṃ pūreti, lajjī kukkuccako sikkhākāmo hoti, majjhimavaye purimasadiso, ayaṃ candalekhāvaṅkatā nāma, paṭipattiyā majjhaṭṭhāne vaṅkabhāvāpattito. Eko paṭhamavayepi majjhimavayepi catupārisuddhisīlaṃ pūreti, lajjī kukkuccako sikkhākāmo hoti, pacchimavaye purimasadiso, ayaṃ naṅgalakoṭivaṅkatā nāma, pariyosāne vaṅkabhāvāpattito. Eko sabbampetaṃ vaṅkataṃ pahāya tīsu vayesu pesalo lajjī kukkuccako sikkhākāmo hoti, tassa yo so ujubhāvo, idaṃ ajjavaṃ nāma, sabbattha ujubhāvasiddhito.
मद्दवन्ति एत्थ ‘‘लज्जव’’न्तिपि पठन्ति। एवं पनेत्थ अत्थो – ‘‘तत्थ कतमो लज्जवो? यो हिरीयति हिरीयितब्बेन हिरीयति पापकानं अकुसलानं धम्मानं समापत्तिया, अयं वुच्चति लज्जवो’’ति एवं वुत्तो लज्जिभावो लज्जवं नाम। इदं पनेत्थ निब्बचनं – लज्जतीति लज्जो, हिरिमा, तस्स भावो लज्जवं, हिरीति अत्थो। लज्जा एतस्स अत्थीति लज्जी यथा ‘‘माली मायी’’ति, तस्स भावो लज्जिभावो, सा एव लज्जा।
Maddavanti ettha ‘‘lajjava’’ntipi paṭhanti. Evaṃ panettha attho – ‘‘tattha katamo lajjavo? Yo hirīyati hirīyitabbena hirīyati pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ samāpattiyā, ayaṃ vuccati lajjavo’’ti evaṃ vutto lajjibhāvo lajjavaṃ nāma. Idaṃ panettha nibbacanaṃ – lajjatīti lajjo, hirimā, tassa bhāvo lajjavaṃ, hirīti attho. Lajjā etassa atthīti lajjī yathā ‘‘mālī māyī’’ti, tassa bhāvo lajjibhāvo, sā eva lajjā.
१६६. ततिये अधिवासनखन्तीति एत्थ अधिवासनं वुच्चति खमनं। तञ्हि परेसं दुक्कटं दुरुत्तञ्च पटिविरोधाकरणेन अत्तनो उपरि आरोपेत्वा वासनतो ‘‘अधिवासन’’न्ति वुच्चति। अधिवासनलक्खणा खन्ति अधिवासनखन्ति। सुचिसीलता सोरच्चं। सा हि सोभनकम्मरतता। सुट्ठु वा पापतो ओरतभावो विरतताति आह ‘‘सुरतभावो’’ति। तेनेव अभिधम्मेपि (ध॰ स॰ १३४९) –
166. Tatiye adhivāsanakhantīti ettha adhivāsanaṃ vuccati khamanaṃ. Tañhi paresaṃ dukkaṭaṃ duruttañca paṭivirodhākaraṇena attano upari āropetvā vāsanato ‘‘adhivāsana’’nti vuccati. Adhivāsanalakkhaṇā khanti adhivāsanakhanti. Sucisīlatā soraccaṃ. Sā hi sobhanakammaratatā. Suṭṭhu vā pāpato oratabhāvo viratatāti āha ‘‘suratabhāvo’’ti. Teneva abhidhammepi (dha. sa. 1349) –
‘‘तत्थ कतमं सोरच्चं? यो कायिको अवीतिक्कमो वाचसिको अवीतिक्कमो कायिकवाचसिको अवीतिक्कमो, इदं वुच्चति सोरच्चं, सब्बोपि सीलसंवरो सोरच्च’’न्ति – आगतो।
‘‘Tattha katamaṃ soraccaṃ? Yo kāyiko avītikkamo vācasiko avītikkamo kāyikavācasiko avītikkamo, idaṃ vuccati soraccaṃ, sabbopi sīlasaṃvaro soracca’’nti – āgato.
१६७. चतुत्थे सखिलो वुच्चति सण्हवाचो, तस्स भावो साखल्यं, सण्हवाचता। तेनाह ‘‘सण्हवाचावसेन सम्मोदमानभावो’’ति। सण्हवाचावसेन हि सम्मोदमानस्स पुग्गलस्स भावो नाम सण्हवाचता। तेनेव अभिधम्मे (ध॰ स॰ १३५०) –
167. Catutthe sakhilo vuccati saṇhavāco, tassa bhāvo sākhalyaṃ, saṇhavācatā. Tenāha ‘‘saṇhavācāvasena sammodamānabhāvo’’ti. Saṇhavācāvasena hi sammodamānassa puggalassa bhāvo nāma saṇhavācatā. Teneva abhidhamme (dha. sa. 1350) –
‘‘तत्थ कतमं साखल्यं? या सा वाचा अण्डका कक्कसा परकटुका पराभिसज्जनी कोधसामन्ता असमाधिसंवत्तनिका, तथारूपिं वाचं पहाय या सा वाचा नेला कण्णसुखा पेमनीया हदयङ्गमा पोरी बहुजनकन्ता बहुजनमनापा, तथारूपिं वाचं भासिता होति, या तत्थ सण्हवाचता सखिलवाचता अफरुसवाचता, इदं वुच्चति साखल्य’’न्ति वुत्तं।
‘‘Tattha katamaṃ sākhalyaṃ? Yā sā vācā aṇḍakā kakkasā parakaṭukā parābhisajjanī kodhasāmantā asamādhisaṃvattanikā, tathārūpiṃ vācaṃ pahāya yā sā vācā nelā kaṇṇasukhā pemanīyā hadayaṅgamā porī bahujanakantā bahujanamanāpā, tathārūpiṃ vācaṃ bhāsitā hoti, yā tattha saṇhavācatā sakhilavācatā apharusavācatā, idaṃ vuccati sākhalya’’nti vuttaṃ.
तत्थ अण्डकाति सदोसे सवणे रुक्खे निय्यासपिण्डो, अहिच्छत्तादीनि वा उट्ठितानि अण्डकानीति वदन्ति, फेग्गुरुक्खस्स पन कुथितस्स अण्डानि विय उट्ठिता चुण्णपिण्डियो वा गण्ठियो वा अण्डका। इध पन ब्यापज्जनकक्कसादिसभावतो कण्टकप्पटिभागेन वाचा अण्डकाति वुत्ता। पदुमनाळं विय सोतं घंसयमाना पविसन्ती कक्कसा दट्ठब्बा। कोधेन निब्बत्ता तस्स परिवारभूता कोधसामन्ता। पुरे संवद्धनारी पोरी। सा विय सुकुमारा मुदुका वाचा पोरी वियाति पोरी। सण्हवाचतातिआदिना तं वाचं पवत्तमानं दस्सेति।
Tattha aṇḍakāti sadose savaṇe rukkhe niyyāsapiṇḍo, ahicchattādīni vā uṭṭhitāni aṇḍakānīti vadanti, pheggurukkhassa pana kuthitassa aṇḍāni viya uṭṭhitā cuṇṇapiṇḍiyo vā gaṇṭhiyo vā aṇḍakā. Idha pana byāpajjanakakkasādisabhāvato kaṇṭakappaṭibhāgena vācā aṇḍakāti vuttā. Padumanāḷaṃ viya sotaṃ ghaṃsayamānā pavisantī kakkasā daṭṭhabbā. Kodhena nibbattā tassa parivārabhūtā kodhasāmantā. Pure saṃvaddhanārī porī. Sā viya sukumārā mudukā vācā porī viyāti porī. Saṇhavācatātiādinā taṃ vācaṃ pavattamānaṃ dasseti.
१६८. पञ्चमे ‘‘अविहिंसाति करुणापुब्बभागो’’ति एत्तकमेव इध वुत्तं, दीघनिकायट्ठकथाय सङ्गीतिसुत्तवण्णनायं (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.३०४) पन ‘‘अविहिंसाति करुणापि करुणापुब्बभागोपी’’ति वुत्तं। अभिधम्मेपि (विभ॰ १८२) ‘‘तत्थ कतमा अविहिंसा? या सत्तेसु करुणा करुणायना करुणायितत्तं करुणाचेतोविमुत्ति, अयं वुच्चति अविहिंसा’’ति आगतं। एत्थापि हि या काचि करुणा ‘‘करुणा’’ति वुत्ता, करुणाचेतोविमुत्ति पन अप्पनाप्पत्ताव।
168. Pañcame ‘‘avihiṃsāti karuṇāpubbabhāgo’’ti ettakameva idha vuttaṃ, dīghanikāyaṭṭhakathāya saṅgītisuttavaṇṇanāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 3.304) pana ‘‘avihiṃsāti karuṇāpi karuṇāpubbabhāgopī’’ti vuttaṃ. Abhidhammepi (vibha. 182) ‘‘tattha katamā avihiṃsā? Yā sattesu karuṇā karuṇāyanā karuṇāyitattaṃ karuṇācetovimutti, ayaṃ vuccati avihiṃsā’’ti āgataṃ. Etthāpi hi yā kāci karuṇā ‘‘karuṇā’’ti vuttā, karuṇācetovimutti pana appanāppattāva.
सुचिसद्दतो भावे यकारं इकारस्स च उकारादेसं कत्वा अयं निद्देसोति आह ‘‘सोचब्यं सुचिभावो’’ति। एत्थ च सोचब्यन्ति सीलवसेन सुचिभावोति वुत्तं। दीघनिकायट्ठकथाय सङ्गीतिसुत्तवण्णनायं (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.३०४) पन ‘‘सोचेय्यन्ति मेत्ताय च मेत्तापुब्बभागस्स च वसेन सुचिभावो’’ति वुत्तं। तेनेव अभिधम्मेपि ‘‘तत्थ कतमं सोचब्यं? या सत्तेसु मेत्ति मेत्तायना मेत्तायितत्तं मेत्ताचेतोविमुत्ति, इदं वुच्चति सोचब्य’’न्ति निद्देसो कतो। एत्थापि हि ‘‘मेत्ती’’तिआदिना या काचि मेत्ता वुत्ता, मेत्ताचेतोविमुत्ति पन अप्पनाप्पत्ताव।
Sucisaddato bhāve yakāraṃ ikārassa ca ukārādesaṃ katvā ayaṃ niddesoti āha ‘‘socabyaṃ sucibhāvo’’ti. Ettha ca socabyanti sīlavasena sucibhāvoti vuttaṃ. Dīghanikāyaṭṭhakathāya saṅgītisuttavaṇṇanāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 3.304) pana ‘‘soceyyanti mettāya ca mettāpubbabhāgassa ca vasena sucibhāvo’’ti vuttaṃ. Teneva abhidhammepi ‘‘tattha katamaṃ socabyaṃ? Yā sattesu metti mettāyanā mettāyitattaṃ mettācetovimutti, idaṃ vuccati socabya’’nti niddeso kato. Etthāpi hi ‘‘mettī’’tiādinā yā kāci mettā vuttā, mettācetovimutti pana appanāppattāva.
१६९-१७१. छट्ठसत्तमअट्ठमानि हेट्ठा वुत्तनयानेव।
169-171. Chaṭṭhasattamaaṭṭhamāni heṭṭhā vuttanayāneva.
१७२. नवमे कामं सम्पयुत्तधम्मेसु थिरभावोपि बलट्ठो एव, पटिपक्खेहि पन अकम्पनीयतं सातिसयं बलट्ठोति वुत्तं ‘‘मुट्ठस्सच्चे अकम्पनेना’’तिआदि।
172. Navame kāmaṃ sampayuttadhammesu thirabhāvopi balaṭṭho eva, paṭipakkhehi pana akampanīyataṃ sātisayaṃ balaṭṭhoti vuttaṃ ‘‘muṭṭhassacce akampanenā’’tiādi.
१७३. दसमे पच्चनीकधम्मसमनतो समथो, समाधीति आह ‘‘समथोति चित्तेकग्गता’’ति। अनिच्चादिना विविधेनाकारेन दस्सनतो पस्सनतो विपस्सना, पञ्ञाति आह ‘‘सङ्खारपरिग्गाहकञाण’’न्ति।
173. Dasame paccanīkadhammasamanato samatho, samādhīti āha ‘‘samathoti cittekaggatā’’ti. Aniccādinā vividhenākārena dassanato passanato vipassanā, paññāti āha ‘‘saṅkhārapariggāhakañāṇa’’nti.
१७४. एकादसमे दुस्सील्यन्ति समादिन्नस्स सीलस्स भेदकरो वीतिक्कमो। दिट्ठिविपत्तीति ‘‘अत्थि दिन्न’’न्तिआदिनयप्पवत्ताय सम्मादिट्ठिया दूसिका मिच्छादिट्ठीति आह ‘‘दिट्ठिविपत्तीति मिच्छादिट्ठी’’ति।
174. Ekādasame dussīlyanti samādinnassa sīlassa bhedakaro vītikkamo. Diṭṭhivipattīti ‘‘atthi dinna’’ntiādinayappavattāya sammādiṭṭhiyā dūsikā micchādiṭṭhīti āha ‘‘diṭṭhivipattīti micchādiṭṭhī’’ti.
१७५. द्वादसमे सीलसम्पदाति सब्बभागतो तस्स अनूनतापत्ति परिपुण्णभावो सीलसम्पदा। परिपूरणत्थो हेत्थ सम्पदासद्दो। तेनेवाह ‘‘परिपुण्णसीलता’’ति। दिट्ठिसम्पदाति अत्थिकदिट्ठिआदिसम्मादिट्ठिपारिपूरिभावेन पवत्तं ञाणं। तञ्च कम्मस्सकतासम्मादिट्ठिआदिवसेन पञ्चविधं होतीति आह ‘‘तेन कम्मस्सकता’’ति।
175. Dvādasame sīlasampadāti sabbabhāgato tassa anūnatāpatti paripuṇṇabhāvo sīlasampadā. Paripūraṇattho hettha sampadāsaddo. Tenevāha ‘‘paripuṇṇasīlatā’’ti. Diṭṭhisampadāti atthikadiṭṭhiādisammādiṭṭhipāripūribhāvena pavattaṃ ñāṇaṃ. Tañca kammassakatāsammādiṭṭhiādivasena pañcavidhaṃ hotīti āha ‘‘tena kammassakatā’’ti.
१७६. तेरसमे सीलविसुद्धीति विसुद्धिं पापेतुं समत्थं सीलं, चित्तविसुद्धिआदिउपरिविसुद्धिया पच्चयो भवितुं समत्थं विसुद्धसीलन्ति वुत्तं होति। सुविसुद्धमेव हि सीलं तस्सा पदट्ठानं होति। तेनाह ‘‘सीलविसुद्धीहि विसुद्धिसम्पापकं सील’’न्ति। एत्थापि विसुद्धिसम्पापकन्ति चित्तविसुद्धिआदिउपरिविसुद्धिया सम्पापकन्ति अत्थो दट्ठब्बो। अभिधम्मे (ध॰ स॰ १३७२) पनायं ‘‘तत्थ कतमा सीलविसुद्धि? कायिको अवीतिक्कमो वाचसिको अवीतिक्कमो कायिकवाचसिको अवीतिक्कमो, अयं वुच्चति सीलविसुद्धी’’ति एवं विभत्ता।
176. Terasame sīlavisuddhīti visuddhiṃ pāpetuṃ samatthaṃ sīlaṃ, cittavisuddhiādiuparivisuddhiyā paccayo bhavituṃ samatthaṃ visuddhasīlanti vuttaṃ hoti. Suvisuddhameva hi sīlaṃ tassā padaṭṭhānaṃ hoti. Tenāha ‘‘sīlavisuddhīhi visuddhisampāpakaṃ sīla’’nti. Etthāpi visuddhisampāpakanti cittavisuddhiādiuparivisuddhiyā sampāpakanti attho daṭṭhabbo. Abhidhamme (dha. sa. 1372) panāyaṃ ‘‘tattha katamā sīlavisuddhi? Kāyiko avītikkamo vācasiko avītikkamo kāyikavācasiko avītikkamo, ayaṃ vuccati sīlavisuddhī’’ti evaṃ vibhattā.
दिट्ठिविसुद्धीति विसुद्धिं पापेतुं समत्थं दस्सनञाणं दस्सनविसुद्धि, परमत्थविसुद्धिं निब्बानञ्च पापेतुं उपनेतुं समत्थं कम्मस्सकतञाणादि सम्मादस्सनन्ति अत्थो। तेनाह ‘‘विसुद्धिसम्पापिका…पे॰… पञ्चविधापि वा सम्मादिट्ठी’’ति। एत्थापि विसुद्धिसम्पापिकाति ञाणदस्सनविसुद्धिया दस्सननिब्बानसङ्खाताय परमत्थविसुद्धिया च सम्पापिकाति एवमत्थो दट्ठब्बो। अभिधम्मे (ध॰ स॰ १३७३) पनायं ‘‘तत्थ कतमा दिट्ठिविसुद्धि? कम्मस्सकतञाणं, सच्चानुलोमिकं ञाणं, मग्गस्स मग्गसमङ्गिस्स ञाणं, फलसमङ्गिस्स ञाण’’न्ति एवं वुत्तं।
Diṭṭhivisuddhīti visuddhiṃ pāpetuṃ samatthaṃ dassanañāṇaṃ dassanavisuddhi, paramatthavisuddhiṃ nibbānañca pāpetuṃ upanetuṃ samatthaṃ kammassakatañāṇādi sammādassananti attho. Tenāha ‘‘visuddhisampāpikā…pe… pañcavidhāpi vā sammādiṭṭhī’’ti. Etthāpi visuddhisampāpikāti ñāṇadassanavisuddhiyā dassananibbānasaṅkhātāya paramatthavisuddhiyā ca sampāpikāti evamattho daṭṭhabbo. Abhidhamme (dha. sa. 1373) panāyaṃ ‘‘tattha katamā diṭṭhivisuddhi? Kammassakatañāṇaṃ, saccānulomikaṃ ñāṇaṃ, maggassa maggasamaṅgissa ñāṇaṃ, phalasamaṅgissa ñāṇa’’nti evaṃ vuttaṃ.
एत्थ च इदं अकुसलकम्मं नो सकं, इदं पन कम्मं सकन्ति एवं ब्यतिरेकतो अन्वयतो च कम्मस्सकतजाननञाणं कम्मस्सकतञाणं। तिविधदुच्चरितञ्हि अत्तना कतम्पि परेन कतम्पि नो सककम्मं नाम होति अत्थभञ्जनतो, सुचरितं सककम्मं नाम अत्थजननतो। विपस्सनाञाणं पन वचीसच्चञ्च अनुलोमेति, परमत्थसच्चञ्च न विलोमेतीति सच्चानुलोमिकञाणन्ति वुत्तं। विपस्सनाञाणञ्हि लक्खणानि पटिविज्झनत्थं आरम्भकाले ‘‘अनिच्चं दुक्खं अनत्ता’’ति पवत्तं वचीसच्चञ्च अनुलोमेति, तथेव पटिविज्झनतो परमत्थसच्चं निब्बानञ्च न विलोमेति न विराधेति एकन्तेनेव सम्पापनतो।
Ettha ca idaṃ akusalakammaṃ no sakaṃ, idaṃ pana kammaṃ sakanti evaṃ byatirekato anvayato ca kammassakatajānanañāṇaṃ kammassakatañāṇaṃ. Tividhaduccaritañhi attanā katampi parena katampi no sakakammaṃ nāma hoti atthabhañjanato, sucaritaṃ sakakammaṃ nāma atthajananato. Vipassanāñāṇaṃ pana vacīsaccañca anulometi, paramatthasaccañca na vilometīti saccānulomikañāṇanti vuttaṃ. Vipassanāñāṇañhi lakkhaṇāni paṭivijjhanatthaṃ ārambhakāle ‘‘aniccaṃ dukkhaṃ anattā’’ti pavattaṃ vacīsaccañca anulometi, tatheva paṭivijjhanato paramatthasaccaṃ nibbānañca na vilometi na virādheti ekanteneva sampāpanato.
१७७. चुद्दसमे दिट्ठिविसुद्धीति पठममग्गसम्मादिट्ठि वुत्ता। यथादिट्ठिस्स च पधानन्ति तंसम्पयुत्तमेव वीरियं। तेनेव दीघनिकायट्ठकथायं (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.३०४) ‘‘दिट्ठिविसुद्धीति ञाणदस्सनं कथितं। यथादिट्ठिस्स च पधानन्ति तंसम्पयुत्तमेव वीरिय’’न्ति वुत्तं। एत्थ हि ञाणदस्सनन्ति ञाणभूतं दस्सनं। तेन दस्सनमग्गं वदति। तंसम्पयुत्तमेव वीरियन्ति पठममग्गसम्पयुत्तवीरियमाह। अपिच दिट्ठिविसुद्धीति सब्बापि मग्गसम्मादिट्ठि। यथादिट्ठिस्स च पधानन्ति तंसम्पयुत्तमेव वीरियं। तेनेव दीघनिकायट्ठकथायं ‘‘अपिच पुरिमपदेन चतुमग्गञाणं, पच्छिमपदेन तंसम्पयुत्तं वीरिय’’न्ति वुत्तं।
177. Cuddasame diṭṭhivisuddhīti paṭhamamaggasammādiṭṭhi vuttā. Yathādiṭṭhissa ca padhānanti taṃsampayuttameva vīriyaṃ. Teneva dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 3.304) ‘‘diṭṭhivisuddhīti ñāṇadassanaṃ kathitaṃ. Yathādiṭṭhissa ca padhānanti taṃsampayuttameva vīriya’’nti vuttaṃ. Ettha hi ñāṇadassananti ñāṇabhūtaṃ dassanaṃ. Tena dassanamaggaṃ vadati. Taṃsampayuttameva vīriyanti paṭhamamaggasampayuttavīriyamāha. Apica diṭṭhivisuddhīti sabbāpi maggasammādiṭṭhi. Yathādiṭṭhissa ca padhānanti taṃsampayuttameva vīriyaṃ. Teneva dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ ‘‘apica purimapadena catumaggañāṇaṃ, pacchimapadena taṃsampayuttaṃ vīriya’’nti vuttaṃ.
अथ वा दिट्ठीविसुद्धीति कम्मस्सकतञाणादिसङ्खाता सब्बापि सम्मादिट्ठि वुत्ता। यथादिट्ठिस्स च पधानन्ति यो चेतसिको वीरियारम्भो…पे॰… सम्मावायामोति। अयमेव पाळिया समेति। अभिधम्मे हि ‘‘दिट्ठिविसुद्धि खो पनाति या पञ्ञा पजानना…पे॰… अमोहो धम्मविचयो सम्मादिट्ठि। यथादिट्ठिस्स च पधानन्ति यो चेतसिको वीरियारम्भो…पे॰… सम्मावायामो’’ति एवमयं दुको विभत्तो। तेनेव अभिधम्मट्ठकथायं (ध॰ स॰ अट्ठ॰ १३७४) ‘‘या पञ्ञा पजाननातिआदीहि हेट्ठा वुत्तानि कम्मस्सकतञाणादीनेव चत्तारि ञाणानि विभत्तानि। ‘यो चेतसिको वीरियारम्भो’तिआदीहि पदेहि निद्दिट्ठं वीरियं गहितं पञ्ञाय लोकियट्ठाने लोकियं, लोकुत्तरट्ठाने लोकुत्तर’’न्ति वुत्तं।
Atha vā diṭṭhīvisuddhīti kammassakatañāṇādisaṅkhātā sabbāpi sammādiṭṭhi vuttā. Yathādiṭṭhissa ca padhānanti yo cetasiko vīriyārambho…pe… sammāvāyāmoti. Ayameva pāḷiyā sameti. Abhidhamme hi ‘‘diṭṭhivisuddhi kho panāti yā paññā pajānanā…pe… amoho dhammavicayo sammādiṭṭhi. Yathādiṭṭhissa ca padhānanti yo cetasiko vīriyārambho…pe… sammāvāyāmo’’ti evamayaṃ duko vibhatto. Teneva abhidhammaṭṭhakathāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 1374) ‘‘yā paññā pajānanātiādīhi heṭṭhā vuttāni kammassakatañāṇādīneva cattāri ñāṇāni vibhattāni. ‘Yo cetasiko vīriyārambho’tiādīhi padehi niddiṭṭhaṃ vīriyaṃ gahitaṃ paññāya lokiyaṭṭhāne lokiyaṃ, lokuttaraṭṭhāne lokuttara’’nti vuttaṃ.
इधापि विसुद्धिसम्पापिका चतुमग्गसम्मादिट्ठि, पञ्चविधापि वा सम्मादिट्ठि दिट्ठिविसुद्धीति अधिप्पायेन ‘‘दिट्ठिविसुद्धीति विसुद्धिसम्पापिका सम्मादिट्ठियेवा’’ति वुत्तं। हेट्ठिममग्गसम्पयुत्तं वीरियन्ति इदं पन ‘‘यथादिट्ठिस्स च पधानन्ति पठममग्गसम्पयुत्तं वीरियन्ति वुत्त’’न्ति अधिप्पायेन वदति। एत्थ च तंतंभाणकानं मतभेदेनायं वण्णनाभेदोति न अट्ठकथावचनानं अञ्ञमञ्ञविरोधो सङ्कितब्बो। अथ यथादिट्ठिस्स च पधानन्ति हेट्ठिममग्गसम्पयुत्तमेव वीरियं कस्मा वुत्तन्ति आह ‘‘तञ्हि तस्सा दिट्ठिया अनुरूपत्ता’’तिआदि। तत्थ तस्सा दिट्ठियाति हेट्ठिममग्गसम्पयुत्ताय दिट्ठिया। यथादिट्ठिस्साति अनुरूपदिट्ठिस्स कल्याणदिट्ठिस्स निब्बत्तितप्पकारदिट्ठिस्स वा निब्बत्तेतब्बपधानानुरूपदिट्ठिस्स यथादिट्ठिप्पवत्तकिरियस्स वाति एवम्पेत्थ अत्थं संवण्णयन्ति।
Idhāpi visuddhisampāpikā catumaggasammādiṭṭhi, pañcavidhāpi vā sammādiṭṭhi diṭṭhivisuddhīti adhippāyena ‘‘diṭṭhivisuddhīti visuddhisampāpikā sammādiṭṭhiyevā’’ti vuttaṃ. Heṭṭhimamaggasampayuttaṃ vīriyanti idaṃ pana ‘‘yathādiṭṭhissa ca padhānanti paṭhamamaggasampayuttaṃ vīriyanti vutta’’nti adhippāyena vadati. Ettha ca taṃtaṃbhāṇakānaṃ matabhedenāyaṃ vaṇṇanābhedoti na aṭṭhakathāvacanānaṃ aññamaññavirodho saṅkitabbo. Atha yathādiṭṭhissa ca padhānanti heṭṭhimamaggasampayuttameva vīriyaṃ kasmā vuttanti āha ‘‘tañhi tassā diṭṭhiyā anurūpattā’’tiādi. Tattha tassā diṭṭhiyāti heṭṭhimamaggasampayuttāya diṭṭhiyā. Yathādiṭṭhissāti anurūpadiṭṭhissa kalyāṇadiṭṭhissa nibbattitappakāradiṭṭhissa vā nibbattetabbapadhānānurūpadiṭṭhissa yathādiṭṭhippavattakiriyassa vāti evampettha atthaṃ saṃvaṇṇayanti.
१७८. पन्नरसमे समत्तं तुस्सनं तित्ति सन्तुट्ठि, नत्थि एतस्स सन्तुट्ठीति असन्तुट्ठि, असन्तुट्ठिस्स भावो असन्तुट्ठिता। या कुसलानं धम्मानं भावनाय असन्तुट्ठस्स भिय्योकम्यता, तस्सा एतं अधिवचनं। ताय हि समङ्गिभूतो पुग्गलो सीलं पूरेत्वा झानं उप्पादेति, झानं लभित्वा विपस्सनं आरभति, आरद्धविपस्सको अरहत्तं अग्गहेत्वा अन्तरा वोसानं नापज्जति, ‘‘अलमेत्तावता कतमेत्तावता’’ति सङ्कोचं न पापुणाति। तेनाह ‘‘अञ्ञत्र अरहत्तमग्गा कुसलेसु धम्मेसु असन्तुट्ठिभावो’’ति। तत्र अञ्ञत्र अरहत्तमग्गाति अरहत्तमग्गसम्पत्तं विनाति अत्थो। ‘‘अप्पटिवानिता च पधानस्मि’’न्ति इदं हेट्ठा वुत्तनयत्ता उत्तानत्थमेवाति न विभत्तं।
178. Pannarasame samattaṃ tussanaṃ titti santuṭṭhi, natthi etassa santuṭṭhīti asantuṭṭhi, asantuṭṭhissa bhāvo asantuṭṭhitā. Yā kusalānaṃ dhammānaṃ bhāvanāya asantuṭṭhassa bhiyyokamyatā, tassā etaṃ adhivacanaṃ. Tāya hi samaṅgibhūto puggalo sīlaṃ pūretvā jhānaṃ uppādeti, jhānaṃ labhitvā vipassanaṃ ārabhati, āraddhavipassako arahattaṃ aggahetvā antarā vosānaṃ nāpajjati, ‘‘alamettāvatā katamettāvatā’’ti saṅkocaṃ na pāpuṇāti. Tenāha ‘‘aññatra arahattamaggā kusalesu dhammesu asantuṭṭhibhāvo’’ti. Tatra aññatra arahattamaggāti arahattamaggasampattaṃ vināti attho. ‘‘Appaṭivānitā ca padhānasmi’’nti idaṃ heṭṭhā vuttanayattā uttānatthamevāti na vibhattaṃ.
१७९. सोळसमे मुट्ठा नट्ठा सति एतस्साति मुट्ठस्सति, तस्स भावो मुट्ठस्सच्चन्ति आह ‘‘मुट्ठस्सच्चन्ति मुट्ठस्सतिभावो’’ति। मुट्ठस्सतिभावोति च सतिप्पटिपक्खो धम्मो, न सतिया अभावमत्तं। असम्पजञ्ञन्ति ‘‘तत्थ कतमं असम्पजञ्ञं? यं अञ्ञाणं अदस्सनं…पे॰… अविज्जालङ्घी मोहो अकुसलमूल’’न्ति (ध॰ स॰ १३५७) एवं वुत्ता अविज्जायेव। तथा हि विज्जापटिपक्खो अविज्जा विज्जाय पहातब्बतो, एवं सम्पजञ्ञप्पटिपक्खो असम्पजञ्ञं । यस्मा पन सम्पजञ्ञप्पटिपक्खे सति तस्स वसेन ञाणस्स अभावो होति, तस्मा वुत्तं ‘‘अञ्ञाणभावो’’ति।
179. Soḷasame muṭṭhā naṭṭhā sati etassāti muṭṭhassati, tassa bhāvo muṭṭhassaccanti āha ‘‘muṭṭhassaccanti muṭṭhassatibhāvo’’ti. Muṭṭhassatibhāvoti ca satippaṭipakkho dhammo, na satiyā abhāvamattaṃ. Asampajaññanti ‘‘tattha katamaṃ asampajaññaṃ? Yaṃ aññāṇaṃ adassanaṃ…pe… avijjālaṅghī moho akusalamūla’’nti (dha. sa. 1357) evaṃ vuttā avijjāyeva. Tathā hi vijjāpaṭipakkho avijjā vijjāya pahātabbato, evaṃ sampajaññappaṭipakkho asampajaññaṃ . Yasmā pana sampajaññappaṭipakkhe sati tassa vasena ñāṇassa abhāvo hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘aññāṇabhāvo’’ti.
१८०. सत्तरसमे अपिलापनलक्खणा सतीति उदके लाबु विय येन चित्तं आरम्मणे पिलवित्वा विय तिट्ठति, न ओगाहति, तं पिलापनं। न पिलापनं अपिलापनं, तं लक्खणं सभावो एतिस्साति अपिलापनलक्खणा।
180. Sattarasame apilāpanalakkhaṇā satīti udake lābu viya yena cittaṃ ārammaṇe pilavitvā viya tiṭṭhati, na ogāhati, taṃ pilāpanaṃ. Na pilāpanaṃ apilāpanaṃ, taṃ lakkhaṇaṃ sabhāvo etissāti apilāpanalakkhaṇā.
समापत्तिवग्गवण्णना निट्ठिता।
Samāpattivaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
ततियपण्णासकं निट्ठितं।
Tatiyapaṇṇāsakaṃ niṭṭhitaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / (१५) ५. समापत्तिवग्गो • (15) 5. Samāpattivaggo
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / (१५) ५. समापत्तिवग्गवण्णना • (15) 5. Samāpattivaggavaṇṇanā
