| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā |
१६. समारोपनहारविभङ्गवण्णना
16. Samāropanahāravibhaṅgavaṇṇanā
५०. तत्थ कतमो समारोपनो हारोति समारोपनहारविभङ्गो। तत्थ एकस्मिं पदट्ठानेति यस्मिं किस्मिञ्चि एकस्मिं कारणभूते धम्मे सुत्तेन गहिते। यत्तकानि पदट्ठानानि ओतरन्तीति यत्तकानि अञ्ञेसं कारणभूतानि तस्मिं धम्मे समोसरन्ति। सब्बानि तानि समारोपयितब्बानीति सब्बानि तानि पदट्ठानानि पदट्ठानभूता धम्मा सम्मा निद्धारणवसेन आनेत्वा देसनाय आरोपेतब्बा, देसनारुळ्हे विय कत्वा कथेतब्बाति अत्थो। यथा आवट्टे हारे ‘‘एकम्हि पदट्ठाने, परियेसति सेसकं पदट्ठान’’न्ति (नेत्ति॰ ४ निद्देसवार) वचनतो अनेकेसं पदट्ठानानं परियेसना वुत्ता, एवमिधापि बहूनं पदट्ठानानं समारोपना कातब्बाति दस्सेन्तो ‘‘यथा आवट्टे हारे’’ति आह। न केवलं पदट्ठानवसेनेव समारोपना, अथ खो वेवचनभावनापहानवसेनपि समारोपना कातब्बाति दस्सेन्तो ‘‘तत्थ समारोपना चतुब्बिधा’’तिआदिमाह।
50.Tatthakatamo samāropano hāroti samāropanahāravibhaṅgo. Tattha ekasmiṃ padaṭṭhāneti yasmiṃ kismiñci ekasmiṃ kāraṇabhūte dhamme suttena gahite. Yattakāni padaṭṭhānāni otarantīti yattakāni aññesaṃ kāraṇabhūtāni tasmiṃ dhamme samosaranti. Sabbāni tāni samāropayitabbānīti sabbāni tāni padaṭṭhānāni padaṭṭhānabhūtā dhammā sammā niddhāraṇavasena ānetvā desanāya āropetabbā, desanāruḷhe viya katvā kathetabbāti attho. Yathā āvaṭṭe hāre ‘‘ekamhi padaṭṭhāne, pariyesati sesakaṃ padaṭṭhāna’’nti (netti. 4 niddesavāra) vacanato anekesaṃ padaṭṭhānānaṃ pariyesanā vuttā, evamidhāpi bahūnaṃ padaṭṭhānānaṃ samāropanā kātabbāti dassento ‘‘yathā āvaṭṭe hāre’’ti āha. Na kevalaṃ padaṭṭhānavaseneva samāropanā, atha kho vevacanabhāvanāpahānavasenapi samāropanā kātabbāti dassento ‘‘tattha samāropanā catubbidhā’’tiādimāha.
कस्मा पनेत्थ पदट्ठानवेवचनानि गहितानि, ननु पदट्ठानवेवचनहारे एव अयमत्थो विभावितोति? सच्चमेतं, इध पन पदट्ठानवेवचनग्गहणं भावनापहानानं अधिट्ठानविसयदस्सनत्थञ्चेव तेसं अधिवचनविभागदस्सनत्थञ्च। एवञ्हि भावनापहानानि सुविञ्ञेय्यानि होन्ति सुकरानि च पञ्ञापेतुं। इदं पदट्ठानन्ति इदं तिविधं सुचरितं बुद्धानं सासनस्स ओवादस्स विसयाधिट्ठानभावतो पदट्ठानं। तत्थ ‘‘कायिक’’न्तिआदिना तीहि सुचरितेहि सीलादयो तयो खन्धे समथविपस्सना ततियचतुत्थफलानि च निद्धारेत्वा दस्सेति, तं सुविञ्ञेय्यमेव। वनीयतीति वनं, वनति, वनुते इति वा वनं। तत्थ यस्मा पञ्च कामगुणा कामतण्हाय, निमित्तग्गाहो अनुब्यञ्जनग्गाहस्स, अज्झत्तिकबाहिरानि आयतनानि तप्पटिबन्धछन्दरागादीनं, अनुसया च परियुट्ठानानं कारणानि होन्ति, तस्मा तमत्थं दस्सेतुं ‘‘पञ्च कामगुणा’’तिआदि वुत्तं।
Kasmā panettha padaṭṭhānavevacanāni gahitāni, nanu padaṭṭhānavevacanahāre eva ayamattho vibhāvitoti? Saccametaṃ, idha pana padaṭṭhānavevacanaggahaṇaṃ bhāvanāpahānānaṃ adhiṭṭhānavisayadassanatthañceva tesaṃ adhivacanavibhāgadassanatthañca. Evañhi bhāvanāpahānāni suviññeyyāni honti sukarāni ca paññāpetuṃ. Idaṃ padaṭṭhānanti idaṃ tividhaṃ sucaritaṃ buddhānaṃ sāsanassa ovādassa visayādhiṭṭhānabhāvato padaṭṭhānaṃ. Tattha ‘‘kāyika’’ntiādinā tīhi sucaritehi sīlādayo tayo khandhe samathavipassanā tatiyacatutthaphalāni ca niddhāretvā dasseti, taṃ suviññeyyameva. Vanīyatīti vanaṃ, vanati, vanute iti vā vanaṃ. Tattha yasmā pañca kāmaguṇā kāmataṇhāya, nimittaggāho anubyañjanaggāhassa, ajjhattikabāhirāni āyatanāni tappaṭibandhachandarāgādīnaṃ, anusayā ca pariyuṭṭhānānaṃ kāraṇāni honti, tasmā tamatthaṃ dassetuṃ ‘‘pañca kāmaguṇā’’tiādi vuttaṃ.
५१. अयं वेवचनेन समारोपनाति यो ‘‘रागविरागा चेतोविमुत्ति सेक्खफलं, अनागामिफलं, कामधातुसमतिक्कमन’’न्ति एतेहि परियायवचनेहि ततियफलस्स निद्देसो, तथा यो ‘‘अविज्जाविरागा पञ्ञाविमुत्ति असेक्खफलं, अग्गफलं अरहत्तं, तेधातुकसमतिक्कमन’’न्ति एतेहि परियायवचनेहि चतुत्थफलस्स निद्देसो, यो च ‘‘पञ्ञिन्द्रिय’’न्तिआदीहि परियायवचनेहि पञ्ञाय निद्देसो, अयं वेवचनेहि च समारोपना।
51.Ayaṃ vevacanena samāropanāti yo ‘‘rāgavirāgā cetovimutti sekkhaphalaṃ, anāgāmiphalaṃ, kāmadhātusamatikkamana’’nti etehi pariyāyavacanehi tatiyaphalassa niddeso, tathā yo ‘‘avijjāvirāgā paññāvimutti asekkhaphalaṃ, aggaphalaṃ arahattaṃ, tedhātukasamatikkamana’’nti etehi pariyāyavacanehi catutthaphalassa niddeso, yo ca ‘‘paññindriya’’ntiādīhi pariyāyavacanehi paññāya niddeso, ayaṃ vevacanehi ca samāropanā.
तस्मातिह त्वं, भिक्खु, काये कायानुपस्सी विहराहीतिआदि लक्खणहारविभङ्गवण्णनायं वुत्तनयेन वेदितब्बं। केवलं तत्थ एकलक्खणत्ता अवुत्तानम्पि वुत्तभावदस्सनवसेनेव आगतं, इध भावनासमारोपनवसेनाति अयमेव विसेसो। कायानुपस्सना विसेसतो असुभानुपस्सना एव कामरागतदेकट्ठकिलेसानं एकन्तपटिपक्खाति असुभसञ्ञा कबळीकाराहारपरिञ्ञाय परिबन्धकिलेसा कामुपादानं कामयोगो अभिज्झाकायगन्थो कामासवो कामोघो रागसल्लं रूपधम्मपरिञ्ञाय पटिपक्खकिलेसा रूपधम्मेसु रागो छन्दागतिगमनन्ति एतेसं पापधम्मानं पहानाय संवत्ततीति इममत्थं दस्सेति ‘‘काये कायानुपस्सी विहरन्तो’’तिआदिना।
Tasmātiha tvaṃ, bhikkhu, kāye kāyānupassī viharāhītiādi lakkhaṇahāravibhaṅgavaṇṇanāyaṃ vuttanayena veditabbaṃ. Kevalaṃ tattha ekalakkhaṇattā avuttānampi vuttabhāvadassanavaseneva āgataṃ, idha bhāvanāsamāropanavasenāti ayameva viseso. Kāyānupassanā visesato asubhānupassanā eva kāmarāgatadekaṭṭhakilesānaṃ ekantapaṭipakkhāti asubhasaññā kabaḷīkārāhārapariññāya paribandhakilesā kāmupādānaṃ kāmayogo abhijjhākāyagantho kāmāsavo kāmogho rāgasallaṃ rūpadhammapariññāya paṭipakkhakilesā rūpadhammesu rāgo chandāgatigamananti etesaṃ pāpadhammānaṃ pahānāya saṃvattatīti imamatthaṃ dasseti ‘‘kāye kāyānupassī viharanto’’tiādinā.
तथा वेदनानुपस्सना विसेसतो दुक्खानुपस्सनाति, सा –
Tathā vedanānupassanā visesato dukkhānupassanāti, sā –
‘‘यो सुखं दुक्खतो अद्द, दुक्खमद्दक्खि सल्लतो।
‘‘Yo sukhaṃ dukkhato adda, dukkhamaddakkhi sallato;
अदुक्खमसुखं सन्तं, अदक्खि नं अनिच्चतो’’ति॥ (सं॰ नि॰ ४.२५३; इतिवु॰ ५३) –
Adukkhamasukhaṃ santaṃ, adakkhi naṃ aniccato’’ti. (saṃ. ni. 4.253; itivu. 53) –
आदिवचनतो सब्बं वेदनं ‘‘दुक्ख’’न्ति पस्सन्ती सुखसञ्ञाय वेदनाहेतुपरिञ्ञाय परिबन्धकिलेसानं गोसीलादीहि भवसुद्धि होतीति वेदनास्सादेन पवत्तस्स भवुपादानसङ्खातस्स सीलब्बतुपादानस्स वेदनावसेन ‘‘अनत्थं मे अचरी’’तिआदिनयप्पवत्तस्स (दी॰ नि॰ ३.३४०; अ॰ नि॰ ९.२९; १०.७९; ध॰ स॰ १२३७; विभ॰ ९०९, ९६०) ब्यापादकायगन्थस्स दोससल्लस्स वेदनास्सादवसेनेव पवत्तस्स भवयोगभवाभवभवोघसङ्खातस्स भवरागस्स भवपरिञ्ञाय परिबन्धककिलेसानं वेदनाविसयस्स रागस्स दोसागतिगमनस्स च पहानाय संवत्ततीति एतमत्थं दस्सेति ‘‘वेदनासु वेदनानुपस्सी’’तिआदिना।
Ādivacanato sabbaṃ vedanaṃ ‘‘dukkha’’nti passantī sukhasaññāya vedanāhetupariññāya paribandhakilesānaṃ gosīlādīhi bhavasuddhi hotīti vedanāssādena pavattassa bhavupādānasaṅkhātassa sīlabbatupādānassa vedanāvasena ‘‘anatthaṃ me acarī’’tiādinayappavattassa (dī. ni. 3.340; a. ni. 9.29; 10.79; dha. sa. 1237; vibha. 909, 960) byāpādakāyaganthassa dosasallassa vedanāssādavaseneva pavattassa bhavayogabhavābhavabhavoghasaṅkhātassa bhavarāgassa bhavapariññāya paribandhakakilesānaṃ vedanāvisayassa rāgassa dosāgatigamanassa ca pahānāya saṃvattatīti etamatthaṃ dasseti ‘‘vedanāsu vedanānupassī’’tiādinā.
तथा चित्तानुपस्सना विसेसतो अनिच्चानुपस्सनाति, सा चित्तं ‘‘अनिच्च’’न्ति पस्सन्ती तत्थ येभुय्येन सत्ता निच्चसञ्ञिनोति निच्चसञ्ञाय विञ्ञाणाहारपरिञ्ञाय परिबन्धकिलेसानं निच्चाभिनिवेसपटिपक्खतो एव दिट्ठुपादानं दिट्ठियोगसीलब्बतपरामासकायगन्थदिट्ठासवदिट्ठोघसङ्खाताय दिट्ठिया निच्चसञ्ञानिमित्तस्स ‘‘सेय्योहमस्मी’’तिआदिनयप्पवत्तस्स (ध॰ स॰ १२३९; विभ॰ ८३२, ८६६, ९६२) मानसल्लस्स सञ्ञापरिञ्ञाय पटिपक्खकिलेसानं सञ्ञाय रागस्स दिट्ठाभिनिवेसस्स अप्पहीनत्ता उप्पज्जनकस्स भयागतिगमनस्स च पहानाय संवत्ततीति इममत्थं दस्सेति ‘‘चित्ते चित्तानुपस्सी’’तिआदिना।
Tathā cittānupassanā visesato aniccānupassanāti, sā cittaṃ ‘‘anicca’’nti passantī tattha yebhuyyena sattā niccasaññinoti niccasaññāya viññāṇāhārapariññāya paribandhakilesānaṃ niccābhinivesapaṭipakkhato eva diṭṭhupādānaṃ diṭṭhiyogasīlabbataparāmāsakāyaganthadiṭṭhāsavadiṭṭhoghasaṅkhātāya diṭṭhiyā niccasaññānimittassa ‘‘seyyohamasmī’’tiādinayappavattassa (dha. sa. 1239; vibha. 832, 866, 962) mānasallassa saññāpariññāya paṭipakkhakilesānaṃ saññāya rāgassa diṭṭhābhinivesassa appahīnattā uppajjanakassa bhayāgatigamanassa ca pahānāya saṃvattatīti imamatthaṃ dasseti ‘‘citte cittānupassī’’tiādinā.
तथा धम्मानुपस्सना विसेसतो अनत्तसञ्ञाति, सा सङ्खारेसु अत्तसञ्ञाय मनोसञ्चेतनाहारपरिञ्ञाय पटिपक्खकिलेसानं सक्कायदिट्ठिया ‘‘इदमेव सच्च’’न्ति (म॰ नि॰ २.१८७, २०२-२०३; ३.२७) पवत्तस्स मिच्छाभिनिवेसस्स मिच्छाभिनिवेसहेतुकाय अविज्जायोगअविज्जासवअविज्जोघमोहसल्लसङ्खाताय अविज्जाय सङ्खारपरिञ्ञाय परिबन्धकिलेसानं सङ्खारेसु रागस्स मोहागतिगमनस्स च पहानाय संवत्ततीति इममत्थं दस्सेति ‘‘धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरन्तो’’तिआदिना। सेसं उत्तानमेव।
Tathā dhammānupassanā visesato anattasaññāti, sā saṅkhāresu attasaññāya manosañcetanāhārapariññāya paṭipakkhakilesānaṃ sakkāyadiṭṭhiyā ‘‘idameva sacca’’nti (ma. ni. 2.187, 202-203; 3.27) pavattassa micchābhinivesassa micchābhinivesahetukāya avijjāyogaavijjāsavaavijjoghamohasallasaṅkhātāya avijjāya saṅkhārapariññāya paribandhakilesānaṃ saṅkhāresu rāgassa mohāgatigamanassa ca pahānāya saṃvattatīti imamatthaṃ dasseti ‘‘dhammesu dhammānupassī viharanto’’tiādinā. Sesaṃ uttānameva.
समारोपनहारविभङ्गवण्णना निट्ठिता।
Samāropanahāravibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
निट्ठिता च हारविभङ्गवण्णना।
Niṭṭhitā ca hāravibhaṅgavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / नेत्तिप्पकरणपाळि • Nettippakaraṇapāḷi / १६. समारोपनहारविभङ्गो • 16. Samāropanahāravibhaṅgo
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā / १६. समारोपनहारविभङ्गवण्णना • 16. Samāropanahāravibhaṅgavaṇṇanā
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī / १६. समारोपनहारविभङ्गविभावना • 16. Samāropanahāravibhaṅgavibhāvanā
