| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[५१५] ५. सम्भवजातकवण्णना
[515] 5. Sambhavajātakavaṇṇanā
रज्जञ्च पटिपन्नास्माति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो पञ्ञापारमिं आरब्भ कथेसि। पच्चुप्पन्नवत्थु महाउमङ्गजातके (जा॰ २.२२.५९० आदयो) आवि भविस्सति।
Rajjañcapaṭipannāsmāti idaṃ satthā jetavane viharanto paññāpāramiṃ ārabbha kathesi. Paccuppannavatthu mahāumaṅgajātake (jā. 2.22.590 ādayo) āvi bhavissati.
अतीते पन कुरुरट्ठे इन्दपत्थनगरे धनञ्चयकोरब्यो नाम राजा रज्जं कारेसि। तस्स सुचिरतो नाम ब्राह्मणो पुरोहितो अत्थधम्मानुसासको अहोसि। राजा दानादीनि पुञ्ञानि करोन्तो धम्मेन रज्जमनुसासि। सो एकदिवसं धम्मयागं नाम पञ्हं अभिसङ्खरित्वा सुचिरतं नाम ब्राह्मणं पुरोहितं आसने निसीदापेत्वा सक्कारं कत्वा पञ्हं पुच्छन्तो चतस्सो गाथायो अभासि –
Atīte pana kururaṭṭhe indapatthanagare dhanañcayakorabyo nāma rājā rajjaṃ kāresi. Tassa sucirato nāma brāhmaṇo purohito atthadhammānusāsako ahosi. Rājā dānādīni puññāni karonto dhammena rajjamanusāsi. So ekadivasaṃ dhammayāgaṃ nāma pañhaṃ abhisaṅkharitvā sucirataṃ nāma brāhmaṇaṃ purohitaṃ āsane nisīdāpetvā sakkāraṃ katvā pañhaṃ pucchanto catasso gāthāyo abhāsi –
१३८.
138.
‘‘रज्जञ्च पटिपन्नास्म, आधिपच्चं सुचीरत।
‘‘Rajjañca paṭipannāsma, ādhipaccaṃ sucīrata;
महत्तं पत्तुमिच्छामि, विजेतुं पथविं इमं॥
Mahattaṃ pattumicchāmi, vijetuṃ pathaviṃ imaṃ.
१३९.
139.
‘‘धम्मेन नो अधम्मेन, अधम्मो मे न रुच्चति।
‘‘Dhammena no adhammena, adhammo me na ruccati;
किच्चोव धम्मो चरितो, रञ्ञो होति सुचीरत॥
Kiccova dhammo carito, rañño hoti sucīrata.
१४०.
140.
‘‘इध चेवानिन्दिता येन, पेच्च येन अनिन्दिता।
‘‘Idha cevāninditā yena, pecca yena aninditā;
यसं देवमनुस्सेसु, येन पप्पोमु ब्राह्मण॥
Yasaṃ devamanussesu, yena pappomu brāhmaṇa.
१४१.
141.
‘‘योहं अत्थञ्च धम्मञ्च, कत्तुमिच्छामि ब्राह्मण।
‘‘Yohaṃ atthañca dhammañca, kattumicchāmi brāhmaṇa;
तं त्वं अत्थञ्च धम्मञ्च, ब्राह्मणक्खाहि पुच्छितो’’ति॥
Taṃ tvaṃ atthañca dhammañca, brāhmaṇakkhāhi pucchito’’ti.
तत्थ रज्जन्ति, आचरिय, मयं इमस्मिं सत्तयोजनिके इन्दपत्थनगरे रज्जञ्च, तियोजनसतिके कुरुरट्ठे इस्सरभावसङ्खातं आधिपच्चञ्च। पटिपन्नास्माति अधिगता भवाम। महत्तन्ति इदानि महन्तभावं। पत्तुमिच्छामि विजेतुन्ति इमं पथविं धम्मेन अभिभवितुं अज्झोत्थरितुं इच्छामि। किच्चोवाति अवसेसजनेहि रञ्ञो चरितो धम्मो किच्चो करणीयतरो। राजानुवत्तको हि लोको, सो तस्मिं धम्मिके सब्बोपि धम्मिको होति। तस्मा एस धम्मो नाम रञ्ञोव किच्चोति।
Tattha rajjanti, ācariya, mayaṃ imasmiṃ sattayojanike indapatthanagare rajjañca, tiyojanasatike kururaṭṭhe issarabhāvasaṅkhātaṃ ādhipaccañca. Paṭipannāsmāti adhigatā bhavāma. Mahattanti idāni mahantabhāvaṃ. Pattumicchāmi vijetunti imaṃ pathaviṃ dhammena abhibhavituṃ ajjhottharituṃ icchāmi. Kiccovāti avasesajanehi rañño carito dhammo kicco karaṇīyataro. Rājānuvattako hi loko, so tasmiṃ dhammike sabbopi dhammiko hoti. Tasmā esa dhammo nāma raññova kiccoti.
इध चेवानिन्दिताति येन मयं इधलोके परलोके च अनिन्दिता। येन पप्पोमूति येन मयं निरयादीसु अनिब्बत्तित्वा देवेसु च मनुस्सेसु च यसं इस्सरियं सोभग्गं पापुणेय्याम, तं नो कारणं कथेहीति । योहन्ति, ब्राह्मण, यो अहं फलविपाकसङ्खातं अत्थञ्च तस्स अत्थस्स हेतुभूतं धम्मञ्च कत्तुं समादाय वत्तितुं उप्पादेतुञ्च इच्छामि। तं त्वन्ति तस्स मय्हं त्वं सुखेनेव निब्बानगामिमग्गं आरुय्ह अपटिसन्धिकभावं पत्थेन्तस्स तं अत्थञ्च धम्मञ्च पुच्छितो अक्खाहि, पाकटं कत्वा कथेहीति ब्राह्मणं धम्मयागपञ्हं पुच्छि।
Idha cevāninditāti yena mayaṃ idhaloke paraloke ca aninditā. Yena pappomūti yena mayaṃ nirayādīsu anibbattitvā devesu ca manussesu ca yasaṃ issariyaṃ sobhaggaṃ pāpuṇeyyāma, taṃ no kāraṇaṃ kathehīti . Yohanti, brāhmaṇa, yo ahaṃ phalavipākasaṅkhātaṃ atthañca tassa atthassa hetubhūtaṃ dhammañca kattuṃ samādāya vattituṃ uppādetuñca icchāmi. Taṃ tvanti tassa mayhaṃ tvaṃ sukheneva nibbānagāmimaggaṃ āruyha apaṭisandhikabhāvaṃ patthentassa taṃ atthañca dhammañca pucchito akkhāhi, pākaṭaṃ katvā kathehīti brāhmaṇaṃ dhammayāgapañhaṃ pucchi.
अयं पन पञ्हो गम्भीरो बुद्धविसयो, सब्बञ्ञुबुद्धमेव तं पुच्छितुं युत्तं, तस्मिं असति सब्बञ्ञुतञ्ञाणपरियेसकं बोधिसत्तन्ति। सुचिरतो पन अत्तनो अबोधिसत्तताय पञ्हं कथेतुं नासक्खि, असक्कोन्तो च पण्डितमानं अकत्वा अत्तनो असमत्थभावं कथेन्तो गाथमाह –
Ayaṃ pana pañho gambhīro buddhavisayo, sabbaññubuddhameva taṃ pucchituṃ yuttaṃ, tasmiṃ asati sabbaññutaññāṇapariyesakaṃ bodhisattanti. Sucirato pana attano abodhisattatāya pañhaṃ kathetuṃ nāsakkhi, asakkonto ca paṇḍitamānaṃ akatvā attano asamatthabhāvaṃ kathento gāthamāha –
१४२.
142.
‘‘नाञ्ञत्र विधुरा राज, एतदक्खातुमरहति।
‘‘Nāññatra vidhurā rāja, etadakkhātumarahati;
यं त्वं अत्थञ्च धम्मञ्च, कत्तुमिच्छसि खत्तिया’’ति॥
Yaṃ tvaṃ atthañca dhammañca, kattumicchasi khattiyā’’ti.
तस्सत्थो – अविसयो एस, महाराज, पञ्हो मादिसानं। अहञ्हि नेवस्स आदिं, न परियोसानं पस्सामि, अन्धकारं पविट्ठो विय होमि। बाराणसिरञ्ञो पन पुरोहितो विधुरो नाम ब्राह्मणो अत्थि, सो एतं आचिक्खेय्य, तं ठपेत्वा यं त्वं अत्थञ्च धम्मञ्च कत्तुमिच्छसि, एतं अक्खातुं न अञ्ञो अरहतीति।
Tassattho – avisayo esa, mahārāja, pañho mādisānaṃ. Ahañhi nevassa ādiṃ, na pariyosānaṃ passāmi, andhakāraṃ paviṭṭho viya homi. Bārāṇasirañño pana purohito vidhuro nāma brāhmaṇo atthi, so etaṃ ācikkheyya, taṃ ṭhapetvā yaṃ tvaṃ atthañca dhammañca kattumicchasi, etaṃ akkhātuṃ na añño arahatīti.
राजा तस्स वचनं सुत्वा ‘‘तेन हि, ब्राह्मण, खिप्पं तस्स सन्तिकं गच्छाही’’ति पण्णाकारं दत्वा तं पेसेतुकामो हुत्वा गाथमाह –
Rājā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘tena hi, brāhmaṇa, khippaṃ tassa santikaṃ gacchāhī’’ti paṇṇākāraṃ datvā taṃ pesetukāmo hutvā gāthamāha –
१४३.
143.
‘‘एहि खो पहितो गच्छ, विधुरस्स उपन्तिकं।
‘‘Ehi kho pahito gaccha, vidhurassa upantikaṃ;
निक्खञ्चिमं सुवण्णस्स, हरं गच्छ सुचीरत।
Nikkhañcimaṃ suvaṇṇassa, haraṃ gaccha sucīrata;
अभिहारं इमं दज्जा, अत्थधम्मानुसिट्ठिया’’ति॥
Abhihāraṃ imaṃ dajjā, atthadhammānusiṭṭhiyā’’ti.
तत्थ उपन्तिकन्ति सन्तिकं। निक्खन्ति पञ्चसुवण्णो एको निक्खो। अयं पन रत्तसुवण्णस्स निक्खसहस्सं दत्वा एवमाह। इमं दज्जाति तेन इमस्मिं धम्मयागपञ्हे कथिते तस्स अत्थधम्मानुसिट्ठिया अभिहारपूजं करोन्तो इमं निक्खसहस्सं ददेय्यासीति।
Tattha upantikanti santikaṃ. Nikkhanti pañcasuvaṇṇo eko nikkho. Ayaṃ pana rattasuvaṇṇassa nikkhasahassaṃ datvā evamāha. Imaṃ dajjāti tena imasmiṃ dhammayāgapañhe kathite tassa atthadhammānusiṭṭhiyā abhihārapūjaṃ karonto imaṃ nikkhasahassaṃ dadeyyāsīti.
एवञ्च पन वत्वा पञ्हविस्सज्जनस्स लिखनत्थाय सतसहस्सग्घनकं सुवण्णपट्टञ्च गमनत्थाय यानं, परिवारत्थाय बलकायं, तञ्च पण्णाकारं दत्वा तङ्खणञ्ञेव उय्योजेसि। सो पन इन्दपत्थनगरा निक्खमित्वा उजुकमेव बाराणसिं अगन्त्वा यत्थ यत्थ पण्डिता वसन्ति, सब्बानि तानि ठानानि उपसङ्कमित्वा सकलजम्बुदीपे पञ्हस्स विस्सज्जेतारं अलभित्वा अनुपुब्बेन बाराणसिं पत्वा एकस्मिं ठाने निवासं गहेत्वा कतिपयेहि जनेहि सद्धिं पातरासभुञ्जनवेलाय विधुरस्स निवेसनं गन्त्वा आगतभावं आरोचापेत्वा तेन पक्कोसापितो तं सके घरे भुञ्जमानं अद्दस। तमत्थं आविकरोन्तो सत्था सत्तमं गाथमाह –
Evañca pana vatvā pañhavissajjanassa likhanatthāya satasahassagghanakaṃ suvaṇṇapaṭṭañca gamanatthāya yānaṃ, parivāratthāya balakāyaṃ, tañca paṇṇākāraṃ datvā taṅkhaṇaññeva uyyojesi. So pana indapatthanagarā nikkhamitvā ujukameva bārāṇasiṃ agantvā yattha yattha paṇḍitā vasanti, sabbāni tāni ṭhānāni upasaṅkamitvā sakalajambudīpe pañhassa vissajjetāraṃ alabhitvā anupubbena bārāṇasiṃ patvā ekasmiṃ ṭhāne nivāsaṃ gahetvā katipayehi janehi saddhiṃ pātarāsabhuñjanavelāya vidhurassa nivesanaṃ gantvā āgatabhāvaṃ ārocāpetvā tena pakkosāpito taṃ sake ghare bhuñjamānaṃ addasa. Tamatthaṃ āvikaronto satthā sattamaṃ gāthamāha –
१४४.
144.
‘‘स्वाधिप्पागा भारद्वाजो, विधुरस्स उपन्तिकं।
‘‘Svādhippāgā bhāradvājo, vidhurassa upantikaṃ;
तमद्दस महाब्रह्मा, असमानं सके घरे’’ति॥
Tamaddasa mahābrahmā, asamānaṃ sake ghare’’ti.
तत्थ स्वाधिप्पागाति सो भारद्वाजगोत्तो सुचिरतो अधिप्पागा, गतोति अत्थो। महाब्रह्माति महाब्राह्मणो। असमानन्ति भुञ्जमानं।
Tattha svādhippāgāti so bhāradvājagotto sucirato adhippāgā, gatoti attho. Mahābrahmāti mahābrāhmaṇo. Asamānanti bhuñjamānaṃ.
सो पन तस्स बालसहायको एकाचरियकुले उग्गहितसिप्पो, तस्मा तेन सद्धिं एकतो भुञ्जित्वा भत्तकिच्चपरियोसाने सुखनिसिन्नो ‘‘सम्म किमत्थं आगतोसी’’ति पुट्ठो आगमनकारणं आचिक्खन्तो अट्ठमं गाथमाह –
So pana tassa bālasahāyako ekācariyakule uggahitasippo, tasmā tena saddhiṃ ekato bhuñjitvā bhattakiccapariyosāne sukhanisinno ‘‘samma kimatthaṃ āgatosī’’ti puṭṭho āgamanakāraṇaṃ ācikkhanto aṭṭhamaṃ gāthamāha –
१४५.
145.
‘‘रञ्ञोहं पहितो दूतो, कोरब्यस्स यसस्सिनो।
‘‘Raññohaṃ pahito dūto, korabyassa yasassino;
‘अत्थं धम्मञ्च पुच्छेसि’, इच्चब्रवि युधिट्ठिलो।
‘Atthaṃ dhammañca pucchesi’, iccabravi yudhiṭṭhilo;
तं त्वं अत्थञ्च धम्मञ्च, विधुरक्खाहि पुच्छितो’’ति॥
Taṃ tvaṃ atthañca dhammañca, vidhurakkhāhi pucchito’’ti.
तत्थ रञ्ञोहन्ति अहं रञ्ञो कोरब्यस्स यसस्सिनो दूतो। पहितोति तेन पेसितो इधागमिं। पुच्छेसीति सो युधिट्ठिलगोत्तो धनञ्चयराजा मं धम्मयागपञ्हं नाम पुच्छि, अहं कथेतुं असक्कोन्तो ‘‘त्वं सक्खिस्ससी’’ति ञत्वा तस्स आरोचेसिं, सो च पण्णाकारं दत्वा पञ्हपुच्छनत्थाय मं तव सन्तिकं पेसेन्तो ‘‘विधुरस्स सन्तिकं गन्त्वा इमस्स पञ्हस्स अत्थञ्च पाळिधम्मञ्च पुच्छेय्यासी’’ति अब्रवि। ‘‘तं त्वं इदानि मया पुच्छितो अक्खाही’’ति।
Tattha raññohanti ahaṃ rañño korabyassa yasassino dūto. Pahitoti tena pesito idhāgamiṃ. Pucchesīti so yudhiṭṭhilagotto dhanañcayarājā maṃ dhammayāgapañhaṃ nāma pucchi, ahaṃ kathetuṃ asakkonto ‘‘tvaṃ sakkhissasī’’ti ñatvā tassa ārocesiṃ, so ca paṇṇākāraṃ datvā pañhapucchanatthāya maṃ tava santikaṃ pesento ‘‘vidhurassa santikaṃ gantvā imassa pañhassa atthañca pāḷidhammañca puccheyyāsī’’ti abravi. ‘‘Taṃ tvaṃ idāni mayā pucchito akkhāhī’’ti.
तदा पन सो ब्राह्मणो ‘‘महाजनस्स चित्तं गण्हिस्सामी’’ति गङ्गं पिदहन्तो विय विनिच्छयं विचारेति। तस्स पञ्हविस्सज्जने ओकासो नत्थि। सो तमत्थं आचिक्खन्तो नवमं गाथमाह –
Tadā pana so brāhmaṇo ‘‘mahājanassa cittaṃ gaṇhissāmī’’ti gaṅgaṃ pidahanto viya vinicchayaṃ vicāreti. Tassa pañhavissajjane okāso natthi. So tamatthaṃ ācikkhanto navamaṃ gāthamāha –
१४६.
146.
‘‘गङ्गं मे पिदहिस्सन्ति, न तं सक्कोमि ब्राह्मण।
‘‘Gaṅgaṃ me pidahissanti, na taṃ sakkomi brāhmaṇa;
अपिधेतुं महासिन्धुं, तं कथं सो भविस्सति।
Apidhetuṃ mahāsindhuṃ, taṃ kathaṃ so bhavissati;
न ते सक्कोमि अक्खातुं, अत्थं धम्मञ्च पुच्छितो’’ति॥
Na te sakkomi akkhātuṃ, atthaṃ dhammañca pucchito’’ti.
तस्सत्थो – ब्राह्मण, मय्हं ‘‘महाजनस्स नानाचित्तगतिसङ्खातं गङ्गं पिदहिस्स’’न्ति ब्यापारो उप्पन्नो, तमहं महासिन्धुं अपिधेतुं न सक्कोमि, तस्मा कथं सो ओकासो भविस्सति, यस्मा ते अहं पञ्हं विस्सज्जेय्यं। इति चित्तेकग्गतञ्चेव ओकासञ्च अलभन्तो न ते सक्कोमि अक्खातुं अत्थं धम्मञ्च पुच्छितोति।
Tassattho – brāhmaṇa, mayhaṃ ‘‘mahājanassa nānācittagatisaṅkhātaṃ gaṅgaṃ pidahissa’’nti byāpāro uppanno, tamahaṃ mahāsindhuṃ apidhetuṃ na sakkomi, tasmā kathaṃ so okāso bhavissati, yasmā te ahaṃ pañhaṃ vissajjeyyaṃ. Iti cittekaggatañceva okāsañca alabhanto na te sakkomi akkhātuṃ atthaṃ dhammañca pucchitoti.
एवञ्च पन वत्वा ‘‘पुत्तो मे पण्डितो मया ञाणवन्ततरो, सो ते ब्याकरिस्सति, तस्स सन्तिकं गच्छाही’’ति वत्वा दसमं गाथमाह –
Evañca pana vatvā ‘‘putto me paṇḍito mayā ñāṇavantataro, so te byākarissati, tassa santikaṃ gacchāhī’’ti vatvā dasamaṃ gāthamāha –
१४७.
147.
‘‘भद्रकारो च मे पुत्तो, ओरसो मम अत्रजो।
‘‘Bhadrakāro ca me putto, oraso mama atrajo;
तं त्वं अत्थञ्च धम्मञ्च, गन्त्वा पुच्छस्सु ब्राह्मणा’’ति॥
Taṃ tvaṃ atthañca dhammañca, gantvā pucchassu brāhmaṇā’’ti.
तत्थ ओरसोति उरे संवड्ढो। अत्रजोति अत्तना जातोति।
Tattha orasoti ure saṃvaḍḍho. Atrajoti attanā jātoti.
तं सुत्वा सुचिरतो विधुरस्स घरा निक्खमित्वा भद्रकारस्स भुत्तपातरासस्स अत्तनो परिसमज्झे निसिन्नकाले निवेसनं अगमासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था एकादसमं गाथमाह –
Taṃ sutvā sucirato vidhurassa gharā nikkhamitvā bhadrakārassa bhuttapātarāsassa attano parisamajjhe nisinnakāle nivesanaṃ agamāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā ekādasamaṃ gāthamāha –
१४८.
148.
‘‘स्वाधिप्पागा भारद्वाजो, भद्रकारस्सुपन्तिकं।
‘‘Svādhippāgā bhāradvājo, bhadrakārassupantikaṃ;
तमद्दस महाब्रह्मा, निसिन्नं सम्हि वेस्मनी’’ति॥
Tamaddasa mahābrahmā, nisinnaṃ samhi vesmanī’’ti.
तत्थ वेस्मनीति घरे।
Tattha vesmanīti ghare.
सो तत्थ गन्त्वा भद्रकारमाणवेन कतासनाभिहारसक्कारो निसीदित्वा आगमनकारणं पुट्ठो द्वादसमं गाथमाह –
So tattha gantvā bhadrakāramāṇavena katāsanābhihārasakkāro nisīditvā āgamanakāraṇaṃ puṭṭho dvādasamaṃ gāthamāha –
१४९.
149.
‘‘रञ्ञोहं पहितो दूतो, कोरब्यस्स यसस्सिनो।
‘‘Raññohaṃ pahito dūto, korabyassa yasassino;
‘अत्थं धम्मञ्च पुच्छेसि’, इच्चब्रवि युधिट्ठिलो।
‘Atthaṃ dhammañca pucchesi’, iccabravi yudhiṭṭhilo;
तं त्वं अत्थञ्च धम्मञ्च, भद्रकार पब्रूहि मे’’ति॥
Taṃ tvaṃ atthañca dhammañca, bhadrakāra pabrūhi me’’ti.
अथ नं भद्रकारो, ‘‘तात, अहं इमेसु दिवसेसु परदारिककम्मे अभिनिविट्ठो, चित्तं मे ब्याकुलं, तेन त्याहं विस्सज्जेतुं न सक्खिस्सामि, मय्हं पन कनिट्ठो सञ्चयकुमारो नाम मया अतिविय ञाणवन्ततरो, तं पुच्छ, सो ते पञ्हं विस्सज्जेस्सती’’ति तस्स सन्तिकं पेसेन्तो द्वे गाथा अभासि –
Atha naṃ bhadrakāro, ‘‘tāta, ahaṃ imesu divasesu paradārikakamme abhiniviṭṭho, cittaṃ me byākulaṃ, tena tyāhaṃ vissajjetuṃ na sakkhissāmi, mayhaṃ pana kaniṭṭho sañcayakumāro nāma mayā ativiya ñāṇavantataro, taṃ puccha, so te pañhaṃ vissajjessatī’’ti tassa santikaṃ pesento dve gāthā abhāsi –
१५०.
150.
‘‘मंसकाजं अवहाय, गोधं अनुपतामहं।
‘‘Maṃsakājaṃ avahāya, godhaṃ anupatāmahaṃ;
न ते सक्कोमि अक्खातुं, अत्थं धम्मञ्च पुच्छितो॥
Na te sakkomi akkhātuṃ, atthaṃ dhammañca pucchito.
१५१.
151.
‘‘सञ्चयो नाम मे भाता, कनिट्ठो मे सुचीरत।
‘‘Sañcayo nāma me bhātā, kaniṭṭho me sucīrata;
तं त्वं अत्थञ्च धम्मञ्च, गन्त्वा पुच्छस्सु ब्राह्मणा’’ति॥
Taṃ tvaṃ atthañca dhammañca, gantvā pucchassu brāhmaṇā’’ti.
तत्थ मंसकाजन्ति यथा नाम पुरिसो थूलमिगमंसं काजेनादाय गच्छन्तो अन्तरामग्गे गोधपोतकं दिस्वा मंसकाजं छड्डेत्वा तं अनुबन्धेय्य, एवमेव अत्तनो घरे वसवत्तिनिं भरियं छड्डेत्वा परस्स रक्खितगोपितं इत्थिं अनुबन्धन्तो होमीति दीपेन्तो एवमाहाति।
Tattha maṃsakājanti yathā nāma puriso thūlamigamaṃsaṃ kājenādāya gacchanto antarāmagge godhapotakaṃ disvā maṃsakājaṃ chaḍḍetvā taṃ anubandheyya, evameva attano ghare vasavattiniṃ bhariyaṃ chaḍḍetvā parassa rakkhitagopitaṃ itthiṃ anubandhanto homīti dīpento evamāhāti.
सो तस्मिं खणे सञ्चयस्स निवेसनं गन्त्वा तेन कतसक्कारो आगमनकारणं पुट्ठो आचिक्खि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था द्वे गाथा अभासि –
So tasmiṃ khaṇe sañcayassa nivesanaṃ gantvā tena katasakkāro āgamanakāraṇaṃ puṭṭho ācikkhi. Tamatthaṃ pakāsento satthā dve gāthā abhāsi –
१५२.
152.
‘‘स्वाधिप्पागा भारद्वाजो, सञ्चयस्स उपन्तिकं।
‘‘Svādhippāgā bhāradvājo, sañcayassa upantikaṃ;
तमद्दस महाब्रह्मा, निसिन्नं सम्हि वेस्मनि॥
Tamaddasa mahābrahmā, nisinnaṃ samhi vesmani.
१५३.
153.
‘‘रञ्ञोहं पहितो दूतो, कोरब्यस्स यसस्सिनो।
‘‘Raññohaṃ pahito dūto, korabyassa yasassino;
‘अत्थं धम्मञ्च पुच्छेसि’, इच्चब्रवि युधिट्ठिलो।
‘Atthaṃ dhammañca pucchesi’, iccabravi yudhiṭṭhilo;
तं त्वं अत्थञ्च धम्मञ्च, सञ्चयक्खाहि पुच्छितो’’ति॥
Taṃ tvaṃ atthañca dhammañca, sañcayakkhāhi pucchito’’ti.
सञ्चयकुमारो पन तदा परदारमेव सेवति। अथस्स सो ‘‘अहं, तात, परदारं सेवामि, सेवन्तो च पन गङ्गं ओतरित्वा परतीरं गच्छामि, तं मं सायञ्च पातो च नदिं तरन्तं मच्चु गिलति नाम, तेन चित्तं मे ब्याकुलं, न त्याहं आचिक्खितुं सक्खिस्सामि, कनिट्ठो पन मे सम्भवकुमारो नाम अत्थि जातिया सत्तवस्सिको, मया सतगुणेन सहस्सगुणेन सतसहस्सगुणेनाधिकञाणतरो, सो ते आचिक्खिस्सति, गच्छ तं पुच्छाही’’ति आह। इममत्थं पकासेन्तो सत्था द्वे गाथा अभासि –
Sañcayakumāro pana tadā paradārameva sevati. Athassa so ‘‘ahaṃ, tāta, paradāraṃ sevāmi, sevanto ca pana gaṅgaṃ otaritvā paratīraṃ gacchāmi, taṃ maṃ sāyañca pāto ca nadiṃ tarantaṃ maccu gilati nāma, tena cittaṃ me byākulaṃ, na tyāhaṃ ācikkhituṃ sakkhissāmi, kaniṭṭho pana me sambhavakumāro nāma atthi jātiyā sattavassiko, mayā sataguṇena sahassaguṇena satasahassaguṇenādhikañāṇataro, so te ācikkhissati, gaccha taṃ pucchāhī’’ti āha. Imamatthaṃ pakāsento satthā dve gāthā abhāsi –
१५४.
154.
‘‘सदा मं गिलते मच्चु, सायं पातो सुचीरत।
‘‘Sadā maṃ gilate maccu, sāyaṃ pāto sucīrata;
न ते सक्कोमि अक्खातुं, अत्थं धम्मञ्च पुच्छितो॥
Na te sakkomi akkhātuṃ, atthaṃ dhammañca pucchito.
१५५.
155.
‘‘सम्भवो नाम मे भाता, कनिट्ठो मे सुचीरत।
‘‘Sambhavo nāma me bhātā, kaniṭṭho me sucīrata;
तं त्वं अत्थञ्च धम्मञ्च, गन्त्वा पुच्छस्सु ब्राह्मणा’’ति॥
Taṃ tvaṃ atthañca dhammañca, gantvā pucchassu brāhmaṇā’’ti.
तं सुत्वा सुचिरतो ‘‘अयं पञ्हो इमस्मिं लोके अब्भुतो भविस्सति, इमं पञ्हं विस्सज्जेतुं समत्थो नाम नत्थि मञ्ञे’’ति चिन्तेत्वा द्वे गाथा अभासि –
Taṃ sutvā sucirato ‘‘ayaṃ pañho imasmiṃ loke abbhuto bhavissati, imaṃ pañhaṃ vissajjetuṃ samattho nāma natthi maññe’’ti cintetvā dve gāthā abhāsi –
१५६.
156.
‘‘अब्भुतो वत भो धम्मो, नायं अस्माक रुच्चति।
‘‘Abbhuto vata bho dhammo, nāyaṃ asmāka ruccati;
तयो जना पितापुत्ता, ते सु पञ्ञाय नो विदू॥
Tayo janā pitāputtā, te su paññāya no vidū.
१५७.
157.
‘‘न तं सक्कोथ अक्खातुं, अत्थं धम्मञ्च पुच्छिता।
‘‘Na taṃ sakkotha akkhātuṃ, atthaṃ dhammañca pucchitā;
कथं नु दहरो जञ्ञा, अत्थं धम्मञ्च पुच्छितो’’ति॥
Kathaṃ nu daharo jaññā, atthaṃ dhammañca pucchito’’ti.
तत्थ नायन्ति अयं पञ्हधम्मो अब्भुतो, इमं कथेतुं समत्थेन नाम न भवितब्बं, तस्मा यं त्वं ‘‘कुमारो कथेस्सती’’ति वदति, नायं अस्माकं रुच्चति। ते सूति एत्थ सु-कारो निपातमत्तं। पिताति विधुरो पण्डितो, पुत्ता भद्रकारो सञ्चयो चाति तेपि तयो पितापुत्ता पञ्ञाय इमं धम्मं नो विदू, न विजानन्ति, अञ्ञो को जानिस्सतीति अत्थो। न तन्ति तुम्हे तयो जना पुच्छिता एतं अक्खातुं न सक्कोथ, दहरो सत्तवस्सिको कुमारो पुच्छितो कथं नु जञ्ञा, केन कारणेन जानितुं सक्खिस्सतीति अत्थो।
Tattha nāyanti ayaṃ pañhadhammo abbhuto, imaṃ kathetuṃ samatthena nāma na bhavitabbaṃ, tasmā yaṃ tvaṃ ‘‘kumāro kathessatī’’ti vadati, nāyaṃ asmākaṃ ruccati. Te sūti ettha su-kāro nipātamattaṃ. Pitāti vidhuro paṇḍito, puttā bhadrakāro sañcayo cāti tepi tayo pitāputtā paññāya imaṃ dhammaṃ no vidū, na vijānanti, añño ko jānissatīti attho. Na tanti tumhe tayo janā pucchitā etaṃ akkhātuṃ na sakkotha, daharo sattavassiko kumāro pucchito kathaṃ nu jaññā, kena kāraṇena jānituṃ sakkhissatīti attho.
तं सुत्वा सञ्चयकुमारो, ‘‘तात, सम्भवकुमारं ‘दहरो’ति मा उञ्ञासि, सचेपि पञ्हविस्सज्जनेनात्थिको, गच्छ नं पुच्छा’’ति अत्थदीपनाहि उपमाहि कुमारस्स वण्णं पकासेन्तो द्वादस गाथा अभासि –
Taṃ sutvā sañcayakumāro, ‘‘tāta, sambhavakumāraṃ ‘daharo’ti mā uññāsi, sacepi pañhavissajjanenātthiko, gaccha naṃ pucchā’’ti atthadīpanāhi upamāhi kumārassa vaṇṇaṃ pakāsento dvādasa gāthā abhāsi –
१५८.
158.
‘‘मा नं दहरोति उञ्ञासि, अपुच्छित्वान सम्भवं।
‘‘Mā naṃ daharoti uññāsi, apucchitvāna sambhavaṃ;
पुच्छित्वा सम्भवं जञ्ञा, अत्थं धम्मञ्च ब्राह्मण॥
Pucchitvā sambhavaṃ jaññā, atthaṃ dhammañca brāhmaṇa.
१५९.
159.
‘‘यथापि चन्दो विमलो, गच्छं आकासधातुया।
‘‘Yathāpi cando vimalo, gacchaṃ ākāsadhātuyā;
सब्बे तारागणे लोके, आभाय अतिरोचति॥
Sabbe tārāgaṇe loke, ābhāya atirocati.
१६०.
160.
‘‘एवम्पि दहरूपेतो, पञ्ञायोगेन सम्भवो।
‘‘Evampi daharūpeto, paññāyogena sambhavo;
मा नं दहरोति उञ्ञासि, अपुच्छित्वान सम्भवं।
Mā naṃ daharoti uññāsi, apucchitvāna sambhavaṃ;
पुच्छित्वा सम्भवं जञ्ञा, अत्थं धम्मञ्च ब्राह्मण॥
Pucchitvā sambhavaṃ jaññā, atthaṃ dhammañca brāhmaṇa.
१६१.
161.
‘‘यथापि रम्मको मासो, गिम्हानं होति ब्राह्मण।
‘‘Yathāpi rammako māso, gimhānaṃ hoti brāhmaṇa;
अतेवञ्ञेहि मासेहि, दुमपुप्फेहि सोभति॥
Atevaññehi māsehi, dumapupphehi sobhati.
१६२.
162.
‘‘एवम्पि दहरूपेतो, पञ्ञायोगेन सम्भवो।
‘‘Evampi daharūpeto, paññāyogena sambhavo;
मा नं दहरोति उञ्ञासि, अपुच्छित्वान सम्भवं।
Mā naṃ daharoti uññāsi, apucchitvāna sambhavaṃ;
पुच्छित्वा सम्भवं जञ्ञा, अत्थं धम्मञ्च ब्राह्मण॥
Pucchitvā sambhavaṃ jaññā, atthaṃ dhammañca brāhmaṇa.
१६३.
163.
‘‘यथापि हिमवा ब्रह्मे, पब्बतो गन्धमादनो।
‘‘Yathāpi himavā brahme, pabbato gandhamādano;
नानारुक्खेहि सञ्छन्नो, महाभूतगणालयो।
Nānārukkhehi sañchanno, mahābhūtagaṇālayo;
ओसधेहि च दिब्बेहि, दिसा भाति पवाति च॥
Osadhehi ca dibbehi, disā bhāti pavāti ca.
१६४.
164.
‘‘एवम्पि दहरूपेतो, पञ्ञायोगेन सम्भवो।
‘‘Evampi daharūpeto, paññāyogena sambhavo;
मा नं दहरोति उञ्ञासि, अपुच्छित्वान सम्भवं।
Mā naṃ daharoti uññāsi, apucchitvāna sambhavaṃ;
पुच्छित्वा सम्भवं जञ्ञा, अत्थं धम्मञ्च ब्राह्मण॥
Pucchitvā sambhavaṃ jaññā, atthaṃ dhammañca brāhmaṇa.
१६५.
165.
‘‘यथापि पावको ब्रह्मे, अच्चिमाली यसस्सिमा।
‘‘Yathāpi pāvako brahme, accimālī yasassimā;
जलमानो वने गच्छे, अनलो कण्हवत्तनी॥
Jalamāno vane gacche, analo kaṇhavattanī.
१६६.
166.
‘‘घतासनो धूमकेतु, उत्तमाहेवनन्दहो।
‘‘Ghatāsano dhūmaketu, uttamāhevanandaho;
निसीथे पब्बतग्गस्मिं, पहूतेधो विरोचति॥
Nisīthe pabbataggasmiṃ, pahūtedho virocati.
१६७.
167.
‘‘एवम्पि दहरूपेतो, पञ्ञायोगेन सम्भवो।
‘‘Evampi daharūpeto, paññāyogena sambhavo;
मा नं दहरोति उञ्ञासि, अपुच्छित्वान सम्भवं।
Mā naṃ daharoti uññāsi, apucchitvāna sambhavaṃ;
पुच्छित्वा सम्भवं जञ्ञा, अत्थं धम्मञ्च ब्राह्मण॥
Pucchitvā sambhavaṃ jaññā, atthaṃ dhammañca brāhmaṇa.
१६८.
168.
‘‘जवेन भद्रं जानन्ति, बलिबद्दञ्च वाहिये।
‘‘Javena bhadraṃ jānanti, balibaddañca vāhiye;
दोहेन धेनुं जानन्ति, भासमानञ्च पण्डितं॥
Dohena dhenuṃ jānanti, bhāsamānañca paṇḍitaṃ.
१६९.
169.
‘‘एवम्पि दहरूपेतो, पञ्ञायोगेन सम्भवो।
‘‘Evampi daharūpeto, paññāyogena sambhavo;
मा नं दहरोति उञ्ञासि, अपुच्छित्वान सम्भवं।
Mā naṃ daharoti uññāsi, apucchitvāna sambhavaṃ;
पुच्छित्वा सम्भवं जञ्ञा, अत्थं धम्मञ्च ब्राह्मणा’’ति॥
Pucchitvā sambhavaṃ jaññā, atthaṃ dhammañca brāhmaṇā’’ti.
तत्थ जञ्ञाति जानिस्ससि। चन्दोति पुण्णचन्दो। विमलोति अब्भादिमलविरहितो। एवम्पि दहरूपेतोति एवं सम्भवकुमारो दहरभावेन उपेतोपि पञ्ञायोगेन सकलजम्बुदीपतले अवसेसे पण्डिते अतिक्कमित्वा विरोचति। रम्मकोति चित्तमासो। अतेवञ्ञेहीति अतिविय अञ्ञेहि एकादसहि मासेहि। एवन्ति एवं सम्भवोपि पञ्ञायोगेन सोभति। हिमवाति हिमपातसमये हिमयुत्तोति हिमवा, गिम्हकाले हिमं वमतीति हिमवा। सम्पत्तं जनं गन्धेन मदयतीति गन्धमादनो। महाभूतगणालयोति देवगणानं निवासो। दिसा भातीति सब्बदिसा एकोभासा विय करोति। पवातीति गन्धेन सब्बदिसा वायति। एवन्ति एवं सम्भवोपि पञ्ञायोगेन सब्बदिसा भाति चेव पवाति च।
Tattha jaññāti jānissasi. Candoti puṇṇacando. Vimaloti abbhādimalavirahito. Evampi daharūpetoti evaṃ sambhavakumāro daharabhāvena upetopi paññāyogena sakalajambudīpatale avasese paṇḍite atikkamitvā virocati. Rammakoti cittamāso. Atevaññehīti ativiya aññehi ekādasahi māsehi. Evanti evaṃ sambhavopi paññāyogena sobhati. Himavāti himapātasamaye himayuttoti himavā, gimhakāle himaṃ vamatīti himavā. Sampattaṃ janaṃ gandhena madayatīti gandhamādano. Mahābhūtagaṇālayoti devagaṇānaṃ nivāso. Disā bhātīti sabbadisā ekobhāsā viya karoti. Pavātīti gandhena sabbadisā vāyati. Evanti evaṃ sambhavopi paññāyogena sabbadisā bhāti ceva pavāti ca.
यसस्सिमाति तेजसम्पत्तिया यसस्सिमा। अच्चिमालीति अच्चीहि युत्तो। जलमानो वने गच्छेति गच्छसङ्खाते महावने जलन्तो चरति। अनलोति अतित्तो। गतमग्गस्स कण्हभावेन कण्हवत्तनी। यञ्ञे आहुतिवसेन आहुतं घतं अस्नातीति घतासनो। धूमो केतुकिच्चं अस्स साधेतीति धूमकेतु। उत्तमाहेवनन्दहोति अहेवनं वुच्चति वनसण्डो, उत्तमं वनसण्डं दहतीति अत्थो। निसीथेति रत्तिभागे। पब्बतग्गस्मिन्ति पब्बतसिखरे। पहूतेधोति पहूतइन्धनो। विरोचतीति सब्बदिसासु ओभासति। एवन्ति एवं मम कनिट्ठो सम्भवकुमारो दहरोपि पञ्ञायोगेन विरोचति। भद्रन्ति भद्रं अस्साजानीयं जवसम्पत्तिया जानन्ति, न सरीरेन। वाहियेति वहितब्बभारे सति भारवहताय ‘‘अहं उत्तमो’’ति बलिबद्दं जानन्ति। दोहेनाति दोहसम्पत्तिया धेनुं ‘‘सुखीरा’’ति जानन्ति। भासमानन्ति एत्थ ‘‘नाभासमानं जानन्ति, मिस्सं बालेहि पण्डित’’न्ति सुत्तं (सं॰ नि॰ २.२४१) आहरितब्बं।
Yasassimāti tejasampattiyā yasassimā. Accimālīti accīhi yutto. Jalamāno vane gaccheti gacchasaṅkhāte mahāvane jalanto carati. Analoti atitto. Gatamaggassa kaṇhabhāvena kaṇhavattanī. Yaññe āhutivasena āhutaṃ ghataṃ asnātīti ghatāsano. Dhūmo ketukiccaṃ assa sādhetīti dhūmaketu. Uttamāhevanandahoti ahevanaṃ vuccati vanasaṇḍo, uttamaṃ vanasaṇḍaṃ dahatīti attho. Nisītheti rattibhāge. Pabbataggasminti pabbatasikhare. Pahūtedhoti pahūtaindhano. Virocatīti sabbadisāsu obhāsati. Evanti evaṃ mama kaniṭṭho sambhavakumāro daharopi paññāyogena virocati. Bhadranti bhadraṃ assājānīyaṃ javasampattiyā jānanti, na sarīrena. Vāhiyeti vahitabbabhāre sati bhāravahatāya ‘‘ahaṃ uttamo’’ti balibaddaṃ jānanti. Dohenāti dohasampattiyā dhenuṃ ‘‘sukhīrā’’ti jānanti. Bhāsamānanti ettha ‘‘nābhāsamānaṃ jānanti, missaṃ bālehi paṇḍita’’nti suttaṃ (saṃ. ni. 2.241) āharitabbaṃ.
सुचिरतो एवं तस्मिं सम्भवं वण्णेन्ते ‘‘पञ्हं पुच्छित्वा जानिस्सामी’’ति ‘‘कहं पन ते कुमार कनिट्ठो’’ति पुच्छि। अथस्स सो सीहपञ्जरं विवरित्वा हत्थं पसारेत्वा ‘‘यो एस पासादद्वारे अन्तरवीथिया कुमारकेहि सद्धिं सुवण्णवण्णो कीळति, अयं मम कनिट्ठो, उपसङ्कमित्वा तं पुच्छ, बुद्धलीळाय ते पञ्हं कथेस्सती’’ति आह। सुचिरतो तस्स वचनं सुत्वा पासादा ओरुय्ह कुमारस्स सन्तिकं अगमासि। काय वेलायाति? कुमारस्स निवत्थसाटकं मोचेत्वा खन्धे खिपित्वा उभोहि हत्थेहि पंसुं गहेत्वा ठितवेलाय। तमत्थं आविकरोन्तो सत्था गाथमाह –
Sucirato evaṃ tasmiṃ sambhavaṃ vaṇṇente ‘‘pañhaṃ pucchitvā jānissāmī’’ti ‘‘kahaṃ pana te kumāra kaniṭṭho’’ti pucchi. Athassa so sīhapañjaraṃ vivaritvā hatthaṃ pasāretvā ‘‘yo esa pāsādadvāre antaravīthiyā kumārakehi saddhiṃ suvaṇṇavaṇṇo kīḷati, ayaṃ mama kaniṭṭho, upasaṅkamitvā taṃ puccha, buddhalīḷāya te pañhaṃ kathessatī’’ti āha. Sucirato tassa vacanaṃ sutvā pāsādā oruyha kumārassa santikaṃ agamāsi. Kāya velāyāti? Kumārassa nivatthasāṭakaṃ mocetvā khandhe khipitvā ubhohi hatthehi paṃsuṃ gahetvā ṭhitavelāya. Tamatthaṃ āvikaronto satthā gāthamāha –
१७०.
170.
‘‘स्वाधिप्पागा भारद्वाजो, सम्भवस्स उपन्तिकं।
‘‘Svādhippāgā bhāradvājo, sambhavassa upantikaṃ;
तमद्दस महाब्रह्मा, कीळमानं बहीपुरे’’ति॥
Tamaddasa mahābrahmā, kīḷamānaṃ bahīpure’’ti.
तत्थ बहीपुरेति बहिनिवेसने।
Tattha bahīpureti bahinivesane.
महासत्तोपि ब्राह्मणं आगन्त्वा पुरतो ठितं दिस्वा ‘‘तात, केनत्थेनागतोसी’’ति पुच्छित्वा, ‘‘तात, कुमार अहं जम्बुदीपतले आहिण्डन्तो मया पुच्छितं पञ्हं कथेतुं समत्थं अलभित्वा तव सन्तिकं आगतोम्ही’’ति वुत्ते ‘‘सकलजम्बुदीपे किर अविनिच्छितो पञ्हो मम सन्तिकं आगतो, अहं ञाणेन महल्लको’’ति हिरोत्तप्पं पटिलभित्वा हत्थगतं पंसुं छड्डेत्वा खन्धतो साटकं आदाय निवासेत्वा ‘‘पुच्छ, ब्राह्मण, बुद्धलीळाय ते कथेस्सामी’’ति सब्बञ्ञुपवारणं पवारेसि। ततो ब्राह्मणो –
Mahāsattopi brāhmaṇaṃ āgantvā purato ṭhitaṃ disvā ‘‘tāta, kenatthenāgatosī’’ti pucchitvā, ‘‘tāta, kumāra ahaṃ jambudīpatale āhiṇḍanto mayā pucchitaṃ pañhaṃ kathetuṃ samatthaṃ alabhitvā tava santikaṃ āgatomhī’’ti vutte ‘‘sakalajambudīpe kira avinicchito pañho mama santikaṃ āgato, ahaṃ ñāṇena mahallako’’ti hirottappaṃ paṭilabhitvā hatthagataṃ paṃsuṃ chaḍḍetvā khandhato sāṭakaṃ ādāya nivāsetvā ‘‘puccha, brāhmaṇa, buddhalīḷāya te kathessāmī’’ti sabbaññupavāraṇaṃ pavāresi. Tato brāhmaṇo –
१७१.
171.
‘‘रञ्ञोहं पहितो दूतो, कोरब्यस्स यसस्सिनो।
‘‘Raññohaṃ pahito dūto, korabyassa yasassino;
‘अत्थं धम्मञ्च पुच्छेसि’, इच्चब्रवि युधिट्ठिलो।
‘Atthaṃ dhammañca pucchesi’, iccabravi yudhiṭṭhilo;
तं त्वं अत्थञ्च धम्मञ्च, सम्भवक्खाहि पुच्छितो’’ति॥ –
Taṃ tvaṃ atthañca dhammañca, sambhavakkhāhi pucchito’’ti. –
गाथाय पञ्हं पुच्छि।
Gāthāya pañhaṃ pucchi.
तस्स अत्थो सम्भवपण्डितस्स गगनमज्झे पुण्णचन्दो विय पाकटो अहोसि।
Tassa attho sambhavapaṇḍitassa gaganamajjhe puṇṇacando viya pākaṭo ahosi.
अथ नं ‘‘तेन हि सुणोही’’ति वत्वा धम्मयागपञ्हं विस्सज्जेन्तो गाथमाह –
Atha naṃ ‘‘tena hi suṇohī’’ti vatvā dhammayāgapañhaṃ vissajjento gāthamāha –
१७२.
172.
‘‘तग्घ ते अहमक्खिस्सं, यथापि कुसलो तथा।
‘‘Taggha te ahamakkhissaṃ, yathāpi kusalo tathā;
राजा च खो तं जानाति, यदि काहति वा न वा’’ति॥
Rājā ca kho taṃ jānāti, yadi kāhati vā na vā’’ti.
तस्स अन्तरवीथियं ठत्वा मधुरस्सरेन धम्मं देसेन्तस्स सद्दो द्वादसयोजनिकं सकलबाराणसिनगरं अवत्थरि। अथ राजा च उपराजादयो च सब्बे सन्निपतिंसु। महासत्तो महाजनस्स मज्झे धम्मदेसनं पट्ठपेसि।
Tassa antaravīthiyaṃ ṭhatvā madhurassarena dhammaṃ desentassa saddo dvādasayojanikaṃ sakalabārāṇasinagaraṃ avatthari. Atha rājā ca uparājādayo ca sabbe sannipatiṃsu. Mahāsatto mahājanassa majjhe dhammadesanaṃ paṭṭhapesi.
तत्थ तग्घाति एकंसवचनं। यथापि कुसलोति यथा अतिकुसलो सब्बञ्ञुबुद्धो आचिक्खति, तथा ते एकंसेनेव अहमक्खिस्सन्ति अत्थो। राजा च खो तन्ति अहं तं पञ्हं यथा तुम्हाकं राजा जानितुं सक्कोति, तथा कथेस्सामि। ततो उत्तरि राजा एव तं जानाति, यदि करिस्सति वा न वा करिस्सति, करोन्तस्स वा अकरोन्तस्स वा तस्सेवेतं भविस्सति, मय्हं पन दोसो नत्थीति दीपेति।
Tattha tagghāti ekaṃsavacanaṃ. Yathāpi kusaloti yathā atikusalo sabbaññubuddho ācikkhati, tathā te ekaṃseneva ahamakkhissanti attho. Rājā ca kho tanti ahaṃ taṃ pañhaṃ yathā tumhākaṃ rājā jānituṃ sakkoti, tathā kathessāmi. Tato uttari rājā eva taṃ jānāti, yadi karissati vā na vā karissati, karontassa vā akarontassa vā tassevetaṃ bhavissati, mayhaṃ pana doso natthīti dīpeti.
एवं इमाय गाथाय पञ्हकथनं पटिजानित्वा इदानि धम्मयागपञ्हं कथेन्तो आह –
Evaṃ imāya gāthāya pañhakathanaṃ paṭijānitvā idāni dhammayāgapañhaṃ kathento āha –
१७३.
173.
‘‘अज्ज सुवेति संसेय्य, रञ्ञा पुट्ठो सुचीरत।
‘‘Ajja suveti saṃseyya, raññā puṭṭho sucīrata;
मा कत्वा अवसी राजा, अत्थे जाते युधिट्ठिलो॥
Mā katvā avasī rājā, atthe jāte yudhiṭṭhilo.
१७४.
174.
‘‘अज्झत्तञ्ञेव संसेय्य, रञ्ञा पुट्ठो सुचीरत।
‘‘Ajjhattaññeva saṃseyya, raññā puṭṭho sucīrata;
कुम्मग्गं न निवेसेय्य, यथा मूळ्हो अचेतसो॥
Kummaggaṃ na niveseyya, yathā mūḷho acetaso.
१७५.
175.
‘‘अत्तानं नातिवत्तेय्य, अधम्मं न समाचरे।
‘‘Attānaṃ nātivatteyya, adhammaṃ na samācare;
अतित्थे नप्पतारेय्य, अनत्थे न युतो सिया॥
Atitthe nappatāreyya, anatthe na yuto siyā.
१७६.
176.
‘‘यो च एतानि ठानानि, कत्तुं जानाति खत्तियो।
‘‘Yo ca etāni ṭhānāni, kattuṃ jānāti khattiyo;
सदा सो वड्ढते राजा, सुक्कपक्खेव चन्दिमा॥
Sadā so vaḍḍhate rājā, sukkapakkheva candimā.
१७७.
177.
‘‘ञातीनञ्च पियो होति, मित्तेसु च विरोचति।
‘‘Ñātīnañca piyo hoti, mittesu ca virocati;
कायस्स भेदा सप्पञ्ञो, सग्गं सो उपपज्जती’’ति॥
Kāyassa bhedā sappañño, saggaṃ so upapajjatī’’ti.
तत्थ संसेय्याति कथेय्य। इदं वुत्तं होति – तात, सुचिरत सचे तुम्हाकं रञ्ञा ‘‘अज्ज दानं देम, सीलं रक्खाम, उपोसथकम्मं करोमा’’ति कोचि पुट्ठो, ‘‘महाराज, अज्ज ताव पाणं हनाम, कामे परिभुञ्जाम, सुरं पिवाम, कुसलं पन करिस्साम सुवे’’ति रञ्ञो कथेय्य, तस्स अतिमहन्तस्सपि अमच्चस्स वचनं कत्वा तुम्हाकं राजा युधिट्ठिलगोत्तो तथारूपे अत्थे जाते तं दिवसं पमादेन वीतिनामेन्तो मा अवसि, तस्स वचनं अकत्वा उप्पन्नं कुसलचित्तं अपरिहापेत्वा कुसलपटिसंयुत्तं कम्मं करोतुयेव, इदमस्स कथेय्यासीति। एवं महासत्तो इमाय गाथाय –
Tattha saṃseyyāti katheyya. Idaṃ vuttaṃ hoti – tāta, sucirata sace tumhākaṃ raññā ‘‘ajja dānaṃ dema, sīlaṃ rakkhāma, uposathakammaṃ karomā’’ti koci puṭṭho, ‘‘mahārāja, ajja tāva pāṇaṃ hanāma, kāme paribhuñjāma, suraṃ pivāma, kusalaṃ pana karissāma suve’’ti rañño katheyya, tassa atimahantassapi amaccassa vacanaṃ katvā tumhākaṃ rājā yudhiṭṭhilagotto tathārūpe atthe jāte taṃ divasaṃ pamādena vītināmento mā avasi, tassa vacanaṃ akatvā uppannaṃ kusalacittaṃ aparihāpetvā kusalapaṭisaṃyuttaṃ kammaṃ karotuyeva, idamassa katheyyāsīti. Evaṃ mahāsatto imāya gāthāya –
‘‘अज्जेव किच्चमातप्पं, को जञ्ञा मरणं सुवे’’ति॥ (म॰ नि॰ ३.२७२) –
‘‘Ajjeva kiccamātappaṃ, ko jaññā maraṇaṃ suve’’ti. (ma. ni. 3.272) –
भद्देकरत्तसुत्तञ्चेव,
Bhaddekarattasuttañceva,
‘‘अप्पमादो अमतपदं, पमादो मच्चुनो पद’’न्ति॥ (ध॰ प॰ २१) –
‘‘Appamādo amatapadaṃ, pamādo maccuno pada’’nti. (dha. pa. 21) –
अप्पमादोवादञ्च कथेसि।
Appamādovādañca kathesi.
अज्झत्तञ्ञेवाति , तात, सुचिरत सम्भवपण्डितो तया धम्मयागपञ्हे पुच्छिते किं कथेसीति रञ्ञा पुट्ठो समानो तुम्हाकं रञ्ञो अज्झत्तञ्ञेव संसेय्य, नियकज्झत्तसङ्खातं खन्धपञ्चकं हुत्वा अभावतो अनिच्चन्ति कथेय्यासि। एत्तावता महासत्तो –
Ajjhattaññevāti , tāta, sucirata sambhavapaṇḍito tayā dhammayāgapañhe pucchite kiṃ kathesīti raññā puṭṭho samāno tumhākaṃ rañño ajjhattaññeva saṃseyya, niyakajjhattasaṅkhātaṃ khandhapañcakaṃ hutvā abhāvato aniccanti katheyyāsi. Ettāvatā mahāsatto –
‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चाति, यदा पञ्ञाय पस्सति’’॥ (ध॰ प॰ २७७) –
‘‘Sabbe saṅkhārā aniccāti, yadā paññāya passati’’. (dha. pa. 277) –
‘‘अनिच्चा वत सङ्खारा, उप्पादवयधम्मिनो’’ति॥ (दी॰ नि॰ २.२२१) –
‘‘Aniccā vata saṅkhārā, uppādavayadhammino’’ti. (dī. ni. 2.221) –
एवं विभावितं अनिच्चतं कथेसीति।
Evaṃ vibhāvitaṃ aniccataṃ kathesīti.
कुम्मग्गन्ति, ब्राह्मण, यथा मूळ्हो अचेतनो अन्धबालपुथुज्जनो द्वासट्ठिदिट्ठिगतसङ्खातं कुम्मग्गं सेवति, एवं तव राजा तं कुम्मग्गं न सेवेय्य, निय्यानिकं दसकुसलकम्मपथमग्गमेव सेवतु, एवमस्स वदेय्यासीति।
Kummagganti, brāhmaṇa, yathā mūḷho acetano andhabālaputhujjano dvāsaṭṭhidiṭṭhigatasaṅkhātaṃ kummaggaṃ sevati, evaṃ tava rājā taṃ kummaggaṃ na seveyya, niyyānikaṃ dasakusalakammapathamaggameva sevatu, evamassa vadeyyāsīti.
अत्तानन्ति इमं सुगतियं ठितं अत्तभावं नातिवत्तेय्य, येन कम्मेन तिस्सो कुसलसम्पत्तियो सब्बकामसग्गे अतिक्कमित्वा अपाये निब्बत्तन्ति, तं कम्मं न करेय्याति अत्थो। अधम्मन्ति तिविधदुच्चरितसङ्खातं अधम्मं न समाचरेय्य। अतित्थेति द्वासट्ठिदिट्ठिसङ्खाते अतित्थे नप्पतारेय्य न ओतारेय्य। ‘‘न तारेय्या’’तिपि पाठो, अत्तनो दिट्ठानुगतिमापज्जन्तं जनं न ओतारेय्य। अनत्थेति अकारणे। न युतोति युत्तपयुत्तो न सिया। ब्राह्मण, यदि ते राजा धम्मयागपञ्हे वत्तितुकामो, ‘‘इमस्मिं ओवादे वत्ततू’’ति तस्स कथेय्यासीति अयमेत्थ अधिप्पायो।
Attānanti imaṃ sugatiyaṃ ṭhitaṃ attabhāvaṃ nātivatteyya, yena kammena tisso kusalasampattiyo sabbakāmasagge atikkamitvā apāye nibbattanti, taṃ kammaṃ na kareyyāti attho. Adhammanti tividhaduccaritasaṅkhātaṃ adhammaṃ na samācareyya. Atittheti dvāsaṭṭhidiṭṭhisaṅkhāte atitthe nappatāreyya na otāreyya. ‘‘Na tāreyyā’’tipi pāṭho, attano diṭṭhānugatimāpajjantaṃ janaṃ na otāreyya. Anattheti akāraṇe. Na yutoti yuttapayutto na siyā. Brāhmaṇa, yadi te rājā dhammayāgapañhe vattitukāmo, ‘‘imasmiṃ ovāde vattatū’’ti tassa katheyyāsīti ayamettha adhippāyo.
सदाति सततं। इदं वुत्तं होति – ‘‘यो खत्तियो एतानि कारणानि कातुं जानाति, सो राजा सुक्कपक्खे चन्दो विय सदा वड्ढती’’ति । विरोचतीति मित्तामच्चानं मज्झे अत्तनो सीलाचारञाणादीहि गुणेहि सोभति विरोचतीति।
Sadāti satataṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘yo khattiyo etāni kāraṇāni kātuṃ jānāti, so rājā sukkapakkhe cando viya sadā vaḍḍhatī’’ti . Virocatīti mittāmaccānaṃ majjhe attano sīlācārañāṇādīhi guṇehi sobhati virocatīti.
एवं महासत्तो गगनतले चन्दं उट्ठापेन्तो विय बुद्धलीळाय ब्राह्मणस्स पञ्हं कथेसि। महाजनो नदन्तो सेलेन्तो अप्फोटेन्तो साधुकारसहस्सानि अदासि, चेलुक्खेपे च अङ्गुलिफोटे च पवत्तेसि, हत्थपिळन्धनादीनि खिपि। एवं खित्तधनं कोटिमत्तं अहोसि। राजापिस्स तुट्ठो महन्तं यसं अदासि। सुचिरतोपि निक्खसहस्सेन पूजं कत्वा सुवण्णपट्टे जातिहिङ्गुलकेन पञ्हविस्सज्जनं लिखित्वा इन्दपत्थनगरं गन्त्वा रञ्ञो धम्मयागपञ्हं कथेसि। राजा तस्मिं धम्मे वत्तित्वा सग्गपुरं पूरेसि।
Evaṃ mahāsatto gaganatale candaṃ uṭṭhāpento viya buddhalīḷāya brāhmaṇassa pañhaṃ kathesi. Mahājano nadanto selento apphoṭento sādhukārasahassāni adāsi, celukkhepe ca aṅguliphoṭe ca pavattesi, hatthapiḷandhanādīni khipi. Evaṃ khittadhanaṃ koṭimattaṃ ahosi. Rājāpissa tuṭṭho mahantaṃ yasaṃ adāsi. Suciratopi nikkhasahassena pūjaṃ katvā suvaṇṇapaṭṭe jātihiṅgulakena pañhavissajjanaṃ likhitvā indapatthanagaraṃ gantvā rañño dhammayāgapañhaṃ kathesi. Rājā tasmiṃ dhamme vattitvā saggapuraṃ pūresi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि तथागतो महापञ्ञोयेवा’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि ‘‘तदा धनञ्चयराजा आनन्दो अहोसि, सुचिरतो अनुरुद्धो, विधुरो कस्सपो, भद्रकारो मोग्गल्लानो, सञ्चयमाणवो सारिपुत्तो, सम्भवपण्डितो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi tathāgato mahāpaññoyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘tadā dhanañcayarājā ānando ahosi, sucirato anuruddho, vidhuro kassapo, bhadrakāro moggallāno, sañcayamāṇavo sāriputto, sambhavapaṇḍito pana ahameva ahosi’’nti.
सम्भवजातकवण्णना पञ्चमा।
Sambhavajātakavaṇṇanā pañcamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५१५. सम्भवजातकं • 515. Sambhavajātakaṃ
