| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[५१९] ९. सम्बुलाजातकवण्णना
[519] 9. Sambulājātakavaṇṇanā
का वेधमानाति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो मल्लिकं देविं आरब्भ कथेसि। वत्थु कुम्मासपिण्डिजातके (जा॰ १.७.१४२ आदयो) वित्थारितमेव। सा पन तथागतस्स तिण्णं कुम्मासपिण्डिकानं दानानुभावेन तं दिवसञ्ञेव रञ्ञो अग्गमहेसिभावं पत्वा पुब्बुट्ठायितादीहि पञ्चहि कल्याणधम्मेहि समन्नागता ञाणसम्पन्ना बुद्धुपट्ठायिका पतिदेवता अहोसि। तस्सा पतिदेवताभावो सकलनगरे पाकटो अहोसि। अथेकदिवसं धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं – ‘‘आवुसो, मल्लिका देवी किर वत्तसम्पन्ना ञाणसम्पन्ना पतिदेवता’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपेसा वत्तसम्पन्ना पतिदेवतायेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Kāvedhamānāti idaṃ satthā jetavane viharanto mallikaṃ deviṃ ārabbha kathesi. Vatthu kummāsapiṇḍijātake (jā. 1.7.142 ādayo) vitthāritameva. Sā pana tathāgatassa tiṇṇaṃ kummāsapiṇḍikānaṃ dānānubhāvena taṃ divasaññeva rañño aggamahesibhāvaṃ patvā pubbuṭṭhāyitādīhi pañcahi kalyāṇadhammehi samannāgatā ñāṇasampannā buddhupaṭṭhāyikā patidevatā ahosi. Tassā patidevatābhāvo sakalanagare pākaṭo ahosi. Athekadivasaṃ dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘āvuso, mallikā devī kira vattasampannā ñāṇasampannā patidevatā’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepesā vattasampannā patidevatāyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्तस्स रञ्ञो सोत्थिसेनो नाम पुत्तो अहोसि। तं राजा वयप्पत्तं उपरज्जे पतिट्ठपेसि, सम्बुला नामस्स अग्गमहेसी अहोसि उत्तमरूपधरा सरीरप्पभासम्पन्ना, निवाते जलमाना दीपसिखा विय खायति। अपरभागे सोत्थिसेनस्स सरीरे कुट्ठं उप्पज्जति, वेज्जा तिकिच्छितुं नासक्खिंसु। सो भिज्जमाने कुट्ठे पटिकूलो हुत्वा विप्पटिसारं पत्वा ‘‘को मे रज्जेन अत्थो, अरञ्ञे अनाथमरणं मरिस्सामी’’ति रञ्ञो आरोचापेत्वा इत्थागारं छड्डेत्वा निक्खमि। सम्बुला बहूहि उपायेहि निवत्तियमानापि अनिवत्तित्वाव ‘‘अहं तं सामिकं अरञ्ञे पटिजग्गिस्सामी’’ति वत्वा सद्धिञ्ञेव निक्खमि। सो अरञ्ञं पविसित्वा सुलभमूलफलाफले छायूदकसम्पन्ने पदेसे पण्णसालं कत्वा वासं कप्पेसि। राजधीता तं पटिजग्गि। कथं? सा हि पातो वुट्ठाय अस्समपदं सम्मज्जित्वा पानीयपरिभोजनीयं उपट्ठपेत्वा दन्तकट्ठञ्च मुखधोवनञ्च उपनामेत्वा मुखे धोते नानाओसधानि पिसित्वा तस्स वणे मक्खेत्वा मधुरमधुरानि फलाफलानि खादापेत्वा मुखं विक्खालेत्वा हत्थेसु धोतेसु ‘‘अप्पमत्तो होहि देवा’’ति वत्वा वन्दित्वा पच्छिखणित्तिअङ्कुसके आदाय फलाफलत्थाय अरञ्ञं पविसित्वा फलाफलानि आहरित्वा एकमन्ते ठपेत्वा घटेन उदकं आहरित्वा नानाचुण्णेहि च मत्तिकाहि च सोत्थिसेनं न्हापेत्वा पुन मधुरफलाफलानि उपनामेति। परिभोगावसाने वासितपानीयं उपनेत्वा सयं फलाफलानि परिभुञ्जित्वा पदरसन्थरं संविदहित्वा तस्मिं तत्थ निपन्ने तस्स पादे धोवित्वा सीसपरिकम्मपिट्ठिपरिकम्मपादपरिकम्मानि कत्वा सयनपस्सं उपगन्त्वा निपज्जति। एतेनुपायेन सामिकं पटिजग्गि।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadattassa rañño sotthiseno nāma putto ahosi. Taṃ rājā vayappattaṃ uparajje patiṭṭhapesi, sambulā nāmassa aggamahesī ahosi uttamarūpadharā sarīrappabhāsampannā, nivāte jalamānā dīpasikhā viya khāyati. Aparabhāge sotthisenassa sarīre kuṭṭhaṃ uppajjati, vejjā tikicchituṃ nāsakkhiṃsu. So bhijjamāne kuṭṭhe paṭikūlo hutvā vippaṭisāraṃ patvā ‘‘ko me rajjena attho, araññe anāthamaraṇaṃ marissāmī’’ti rañño ārocāpetvā itthāgāraṃ chaḍḍetvā nikkhami. Sambulā bahūhi upāyehi nivattiyamānāpi anivattitvāva ‘‘ahaṃ taṃ sāmikaṃ araññe paṭijaggissāmī’’ti vatvā saddhiññeva nikkhami. So araññaṃ pavisitvā sulabhamūlaphalāphale chāyūdakasampanne padese paṇṇasālaṃ katvā vāsaṃ kappesi. Rājadhītā taṃ paṭijaggi. Kathaṃ? Sā hi pāto vuṭṭhāya assamapadaṃ sammajjitvā pānīyaparibhojanīyaṃ upaṭṭhapetvā dantakaṭṭhañca mukhadhovanañca upanāmetvā mukhe dhote nānāosadhāni pisitvā tassa vaṇe makkhetvā madhuramadhurāni phalāphalāni khādāpetvā mukhaṃ vikkhāletvā hatthesu dhotesu ‘‘appamatto hohi devā’’ti vatvā vanditvā pacchikhaṇittiaṅkusake ādāya phalāphalatthāya araññaṃ pavisitvā phalāphalāni āharitvā ekamante ṭhapetvā ghaṭena udakaṃ āharitvā nānācuṇṇehi ca mattikāhi ca sotthisenaṃ nhāpetvā puna madhuraphalāphalāni upanāmeti. Paribhogāvasāne vāsitapānīyaṃ upanetvā sayaṃ phalāphalāni paribhuñjitvā padarasantharaṃ saṃvidahitvā tasmiṃ tattha nipanne tassa pāde dhovitvā sīsaparikammapiṭṭhiparikammapādaparikammāni katvā sayanapassaṃ upagantvā nipajjati. Etenupāyena sāmikaṃ paṭijaggi.
सा एकदिवसं अरञ्ञे फलाफलं आहरन्ती एकं गिरिकन्दरं दिस्वा सीसतो पच्छिं ओतारेत्वा कन्दरतीरे ठपेत्वा ‘‘न्हायिस्सामी’’ति ओतरित्वा हलिद्दाय सरीरं उब्बट्टेत्वा न्हत्वा सुधोतसरीरा उत्तरित्वा वाकचीरं निवासेत्वा कन्दरतीरे अट्ठासि। अथस्सा सरीरप्पभाय वनं एकोभासं अहोसि। तस्मिं खणे एको दानवो गोचरत्थाय चरन्तो तं दिस्वा पटिबद्धचित्तो हुत्वा गाथाद्वयं आह –
Sā ekadivasaṃ araññe phalāphalaṃ āharantī ekaṃ girikandaraṃ disvā sīsato pacchiṃ otāretvā kandaratīre ṭhapetvā ‘‘nhāyissāmī’’ti otaritvā haliddāya sarīraṃ ubbaṭṭetvā nhatvā sudhotasarīrā uttaritvā vākacīraṃ nivāsetvā kandaratīre aṭṭhāsi. Athassā sarīrappabhāya vanaṃ ekobhāsaṃ ahosi. Tasmiṃ khaṇe eko dānavo gocaratthāya caranto taṃ disvā paṭibaddhacitto hutvā gāthādvayaṃ āha –
२९७.
297.
‘‘का वेधमाना गिरिकन्दरायं, एका तुवं तिट्ठसि संहितूरु।
‘‘Kā vedhamānā girikandarāyaṃ, ekā tuvaṃ tiṭṭhasi saṃhitūru;
पुट्ठासि मे पाणिपमेय्यमज्झे, अक्खाहि मे नामञ्च बन्धवे च॥
Puṭṭhāsi me pāṇipameyyamajjhe, akkhāhi me nāmañca bandhave ca.
२९८.
298.
‘‘ओभासयं वनं रम्मं, सीहब्यग्घनिसेवितं।
‘‘Obhāsayaṃ vanaṃ rammaṃ, sīhabyagghanisevitaṃ;
का वा त्वमसि कल्याणि, कस्स वा त्वं सुमज्झिमे।
Kā vā tvamasi kalyāṇi, kassa vā tvaṃ sumajjhime;
अभिवादेमि तं भद्दे, दानवाहं नमत्थु ते’’ति॥
Abhivādemi taṃ bhadde, dānavāhaṃ namatthu te’’ti.
तत्थ का वेधमानाति न्हानमत्तताय सीतभावेन कम्पमाना। संहितूरूति सम्पिण्डितूरु उत्तमऊरुलक्खणे। पाणिपमेय्यमज्झेति हत्थेन मिनितब्बमज्झे। का वा त्वन्ति का नाम वा त्वं भवसि। अभिवादेमीति वन्दामि। दानवाहन्ति अहं एको दानवो, अयं नमक्कारो तव अत्थु, अञ्जलिं ते पग्गण्हामीति अवच।
Tattha kā vedhamānāti nhānamattatāya sītabhāvena kampamānā. Saṃhitūrūti sampiṇḍitūru uttamaūrulakkhaṇe. Pāṇipameyyamajjheti hatthena minitabbamajjhe. Kā vā tvanti kā nāma vā tvaṃ bhavasi. Abhivādemīti vandāmi. Dānavāhanti ahaṃ eko dānavo, ayaṃ namakkāro tava atthu, añjaliṃ te paggaṇhāmīti avaca.
सा तस्स वचनं सुत्वा तिस्सो गाथा अभासि –
Sā tassa vacanaṃ sutvā tisso gāthā abhāsi –
२९९.
299.
‘‘यो पुत्तो कासिराजस्स, सोत्थिसेनोति तं विदू।
‘‘Yo putto kāsirājassa, sotthisenoti taṃ vidū;
तस्साहं सम्बुला भरिया, एवं जानाहि दानव।
Tassāhaṃ sambulā bhariyā, evaṃ jānāhi dānava;
अभिवादेमि तं भन्ते, सम्बुलाहं नमत्थु ते॥
Abhivādemi taṃ bhante, sambulāhaṃ namatthu te.
३००.
300.
‘‘वेदेहपुत्तो भद्दन्ते, वने वसति आतुरो।
‘‘Vedehaputto bhaddante, vane vasati āturo;
तमहं रोगसम्मत्तं, एका एकं उपट्ठहं॥
Tamahaṃ rogasammattaṃ, ekā ekaṃ upaṭṭhahaṃ.
३०१.
301.
‘‘अहञ्च वनमुञ्छाय, मधुमंसं मिगाबिलं।
‘‘Ahañca vanamuñchāya, madhumaṃsaṃ migābilaṃ;
यदाहरामि तं भक्खो, तस्स नूनज्ज नाधती’’ति॥
Yadāharāmi taṃ bhakkho, tassa nūnajja nādhatī’’ti.
तत्थ वेदेहपुत्तोति वेदेहराजधीताय पुत्तो। रोगसम्मत्तन्ति रोगपीळितं। उपट्ठहन्ति उपट्ठहामि पटिजग्गामि। ‘‘उपट्ठिता’’तिपि पाठो। वनमुञ्छायाति वनं उञ्छेत्वा उञ्छाचरियं चरित्वा। मधुमंसन्ति निम्मक्खिकं मधुञ्च मिगाबिलमंसञ्च सीहब्यग्घमिगेहि खादितमंसतो अतिरित्तकोट्ठासं। तं भक्खोति यं अहं आहरामि, तं भक्खोव सो मम सामिको। तस्स नूनज्जाति तस्स मञ्ञे अज्ज आहारं अलभमानस्स सरीरं आतपे पक्खित्तपदुमं विय नाधति उपतप्पति मिलायति।
Tattha vedehaputtoti vedeharājadhītāya putto. Rogasammattanti rogapīḷitaṃ. Upaṭṭhahanti upaṭṭhahāmi paṭijaggāmi. ‘‘Upaṭṭhitā’’tipi pāṭho. Vanamuñchāyāti vanaṃ uñchetvā uñchācariyaṃ caritvā. Madhumaṃsanti nimmakkhikaṃ madhuñca migābilamaṃsañca sīhabyagghamigehi khāditamaṃsato atirittakoṭṭhāsaṃ. Taṃ bhakkhoti yaṃ ahaṃ āharāmi, taṃ bhakkhova so mama sāmiko. Tassa nūnajjāti tassa maññe ajja āhāraṃ alabhamānassa sarīraṃ ātape pakkhittapadumaṃ viya nādhati upatappati milāyati.
ततो परं दानवस्स च तस्सा च वचनपटिवचनगाथायो होन्ति –
Tato paraṃ dānavassa ca tassā ca vacanapaṭivacanagāthāyo honti –
३०२.
302.
‘‘किं वने राजपुत्तेन, आतुरेन करिस्ससि।
‘‘Kiṃ vane rājaputtena, āturena karissasi;
सम्बुले परिचिण्णेन, अहं भत्ता भवामि ते॥
Sambule pariciṇṇena, ahaṃ bhattā bhavāmi te.
३०३.
303.
‘‘सोकट्टाय दुरत्ताय, किं रूपं विज्जते मम।
‘‘Sokaṭṭāya durattāya, kiṃ rūpaṃ vijjate mama;
अञ्ञं परियेस भद्दन्ते, अभिरूपतरं मया॥
Aññaṃ pariyesa bhaddante, abhirūpataraṃ mayā.
३०४.
304.
‘‘एहिमं गिरिमारुय्ह, भरिया मे चतुस्सता।
‘‘Ehimaṃ girimāruyha, bhariyā me catussatā;
तासं त्वं पवरा होहि, सब्बकामसमिद्धिनी॥
Tāsaṃ tvaṃ pavarā hohi, sabbakāmasamiddhinī.
३०५.
305.
‘‘नून तारकवण्णाभे, यं किञ्चि मनसिच्छसि।
‘‘Nūna tārakavaṇṇābhe, yaṃ kiñci manasicchasi;
सब्बं तं पचुरं मय्हं, रमस्स्वज्ज मया सह॥
Sabbaṃ taṃ pacuraṃ mayhaṃ, ramassvajja mayā saha.
३०६.
306.
‘‘नो चे तुवं महेसेय्यं, सम्बुले कारयिस्ससि।
‘‘No ce tuvaṃ maheseyyaṃ, sambule kārayissasi;
अलं त्वं पातरासाय, पण्हे भक्खा भविस्ससि॥
Alaṃ tvaṃ pātarāsāya, paṇhe bhakkhā bhavissasi.
३०७.
307.
‘‘तञ्च सत्तजटो लुद्दो, कळारो पुरिसादको।
‘‘Tañca sattajaṭo luddo, kaḷāro purisādako;
वने नाथं अपस्सन्तिं, सम्बुलं अग्गही भुजे॥
Vane nāthaṃ apassantiṃ, sambulaṃ aggahī bhuje.
३०८.
308.
‘‘अधिपन्ना पिसाचेन, लुद्देनामिसचक्खुना।
‘‘Adhipannā pisācena, luddenāmisacakkhunā;
सा च सत्तुवसं पत्ता, पतिमेवानुसोचति॥
Sā ca sattuvasaṃ pattā, patimevānusocati.
३०९.
309.
‘‘न मे इदं तथा दुक्खं, यं मं खादेय्य रक्खसो।
‘‘Na me idaṃ tathā dukkhaṃ, yaṃ maṃ khādeyya rakkhaso;
यञ्च मे अय्यपुत्तस्स, मनो हेस्सति अञ्ञथा॥
Yañca me ayyaputtassa, mano hessati aññathā.
३१०.
310.
‘‘न सन्ति देवा पवसन्ति नून, न हि नून सन्ति इध लोकपाला।
‘‘Na santi devā pavasanti nūna, na hi nūna santi idha lokapālā;
सहसा करोन्तानमसञ्ञतानं, न हि नून सन्ति पटिसेधितारो’’ति॥
Sahasā karontānamasaññatānaṃ, na hi nūna santi paṭisedhitāro’’ti.
तत्थ परिचिण्णेनाति तेन आतुरेन परिचिण्णेन किं करिस्ससि। सोकट्टायाति सोकातुराय। ‘‘सोकट्ठाया’’तिपि पाठो, सोके ठितायाति अत्थो। दुरत्तायाति दुग्गतकपणभावप्पत्ताय अत्तभावाय। एहिमन्ति मा त्वं दुरत्ताम्हीति चिन्तयि, एतं मम गिरिम्हि दिब्बविमानं, एहि इमं गिरिं आरुह। चतुस्सताति तस्मिं मे विमाने अपरापि चतुस्सता भरियायो अत्थि। सब्बं तन्ति यं किञ्चि उपभोगपरिभोगवत्थाभरणादिकं इच्छसि, सब्बं तं नून मय्हं पचुरं बहुं सुलभं, तस्मा मा कपणाम्हीति चिन्तयि, एहि मया सह रमस्सूति वदति।
Tattha pariciṇṇenāti tena āturena pariciṇṇena kiṃ karissasi. Sokaṭṭāyāti sokāturāya. ‘‘Sokaṭṭhāyā’’tipi pāṭho, soke ṭhitāyāti attho. Durattāyāti duggatakapaṇabhāvappattāya attabhāvāya. Ehimanti mā tvaṃ durattāmhīti cintayi, etaṃ mama girimhi dibbavimānaṃ, ehi imaṃ giriṃ āruha. Catussatāti tasmiṃ me vimāne aparāpi catussatā bhariyāyo atthi. Sabbaṃ tanti yaṃ kiñci upabhogaparibhogavatthābharaṇādikaṃ icchasi, sabbaṃ taṃ nūna mayhaṃ pacuraṃ bahuṃ sulabhaṃ, tasmā mā kapaṇāmhīti cintayi, ehi mayā saha ramassūti vadati.
महेसेय्यन्ति, ‘‘भद्दे, सम्बुले नो चे मे त्वं महेसिभावं कारेस्ससि, परियत्ता त्वं मम पातरासाय, तेन तं बलक्कारेन विमानं नेस्सामि, तत्र मं असङ्गण्हन्ती मम स्वे पातोव भक्खा भविस्ससी’’ति एवं वत्वा सो सत्तहि जटाहि समन्नागतो लुद्दको दारुणो निक्खन्तदन्तो तं तस्मिं वने किञ्चि अत्तनो नाथं अपस्सन्तिं सम्बुलं भुजे अग्गहेसि। अधिपन्नाति अज्झोत्थटा। आमिसचक्खुनाति किलेसलोलेन। पतिमेवाति अत्तनो अचिन्तेत्वा पतिमेव अनुसोचति। मनो हेस्सतीति मं चिरायन्तिं विदित्वा अञ्ञथा चित्तं भविस्सति। न सन्ति देवाति इदं सा दानवेन भुजे गहिता देवतुज्झापनं करोन्ती आह। लोकपालाति एवरूपानं सीलवन्तीनं पतिदेवतानं पालका लोकपाला नून इध लोके न सन्तीति परिदेवति।
Maheseyyanti, ‘‘bhadde, sambule no ce me tvaṃ mahesibhāvaṃ kāressasi, pariyattā tvaṃ mama pātarāsāya, tena taṃ balakkārena vimānaṃ nessāmi, tatra maṃ asaṅgaṇhantī mama sve pātova bhakkhā bhavissasī’’ti evaṃ vatvā so sattahi jaṭāhi samannāgato luddako dāruṇo nikkhantadanto taṃ tasmiṃ vane kiñci attano nāthaṃ apassantiṃ sambulaṃ bhuje aggahesi. Adhipannāti ajjhotthaṭā. Āmisacakkhunāti kilesalolena. Patimevāti attano acintetvā patimeva anusocati. Mano hessatīti maṃ cirāyantiṃ viditvā aññathā cittaṃ bhavissati. Na santi devāti idaṃ sā dānavena bhuje gahitā devatujjhāpanaṃ karontī āha. Lokapālāti evarūpānaṃ sīlavantīnaṃ patidevatānaṃ pālakā lokapālā nūna idha loke na santīti paridevati.
अथस्सा सीलतेजेन सक्कस्स भवनं कम्पि, पण्डुकम्बलसिलासनं उण्हाकारं दस्सेसि। सक्को आवज्जेन्तो तं कारणं ञत्वा वजिरं आदाय वेगेन गन्त्वा दानवस्स मत्थके ठत्वा इतरं गाथमाह –
Athassā sīlatejena sakkassa bhavanaṃ kampi, paṇḍukambalasilāsanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. Sakko āvajjento taṃ kāraṇaṃ ñatvā vajiraṃ ādāya vegena gantvā dānavassa matthake ṭhatvā itaraṃ gāthamāha –
३११.
311.
‘‘इत्थीनमेसा पवरा यसस्सिनी, सन्ता समा अग्गिरिवुग्गतेजा।
‘‘Itthīnamesā pavarā yasassinī, santā samā aggirivuggatejā;
तञ्चे तुवं रक्खसादेसि कञ्ञं, मुद्धा च हि सत्तधा ते फलेय्य।
Tañce tuvaṃ rakkhasādesi kaññaṃ, muddhā ca hi sattadhā te phaleyya;
मा त्वं दही मुञ्च पतिब्बताया’’ति॥
Mā tvaṃ dahī muñca patibbatāyā’’ti.
तत्थ सन्ताति उपसन्ता, अथ वा पण्डिता ञाणसम्पन्ना। समाति कायविसमादिविरहिता। अदेसीति खादसि। फलेय्याति इमिना मे इन्दवजिरेन पहरित्वा मुद्धा भिज्जेथ। मा त्वं दहीति त्वं इमं पतिब्बतं मा तापेय्यासीति।
Tattha santāti upasantā, atha vā paṇḍitā ñāṇasampannā. Samāti kāyavisamādivirahitā. Adesīti khādasi. Phaleyyāti iminā me indavajirena paharitvā muddhā bhijjetha. Mā tvaṃ dahīti tvaṃ imaṃ patibbataṃ mā tāpeyyāsīti.
तं सुत्वा दानवो सम्बुलं विस्सज्जेसि। सक्को ‘‘पुनपि एस एवरूपं करेय्या’’ति चिन्तेत्वा दानवं देवसङ्खलिकाय बन्धित्वा पुन अनागमनाय ततिये पब्बतन्तरे विस्सज्जेसि, राजधीतरं अप्पमादेन ओवदित्वा सकट्ठानमेव गतो। राजधीतापि अत्थङ्गते सूरिये चन्दालोकेन अस्समं पापुणि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था अट्ठ गाथा अभासि –
Taṃ sutvā dānavo sambulaṃ vissajjesi. Sakko ‘‘punapi esa evarūpaṃ kareyyā’’ti cintetvā dānavaṃ devasaṅkhalikāya bandhitvā puna anāgamanāya tatiye pabbatantare vissajjesi, rājadhītaraṃ appamādena ovaditvā sakaṭṭhānameva gato. Rājadhītāpi atthaṅgate sūriye candālokena assamaṃ pāpuṇi. Tamatthaṃ pakāsento satthā aṭṭha gāthā abhāsi –
३१२.
312.
‘‘सा च अस्सममागच्छि, पमुत्ता पुरिसादका।
‘‘Sā ca assamamāgacchi, pamuttā purisādakā;
नीळं पळिनं सकुणीव, गतसिङ्गंव आलयं॥
Nīḷaṃ paḷinaṃ sakuṇīva, gatasiṅgaṃva ālayaṃ.
३१३.
313.
‘‘सा तत्थ परिदेवेसि, राजपुत्ती यसस्सिनी।
‘‘Sā tattha paridevesi, rājaputtī yasassinī;
सम्बुला उतुमत्तक्खा, वने नाथं अपस्सन्ती॥
Sambulā utumattakkhā, vane nāthaṃ apassantī.
३१४.
314.
‘‘समणे ब्राह्मणे वन्दे, सम्पन्नचरणे इसे।
‘‘Samaṇe brāhmaṇe vande, sampannacaraṇe ise;
राजपुत्तं अपस्सन्ती, तुम्हंम्हि सरणं गता॥
Rājaputtaṃ apassantī, tumhaṃmhi saraṇaṃ gatā.
३१५.
315.
‘‘वन्दे सीहे च ब्यग्घे च, ये च अञ्ञे वने मिगा।
‘‘Vande sīhe ca byagghe ca, ye ca aññe vane migā;
राजपुत्तं अपस्सन्ती, तुम्हंम्हि सरणं गता॥
Rājaputtaṃ apassantī, tumhaṃmhi saraṇaṃ gatā.
३१६.
316.
‘‘तिणा लतानि ओसझो, पब्बतानि वनानि च।
‘‘Tiṇā latāni osajho, pabbatāni vanāni ca;
राजपुत्तं अपस्सन्ती, तुम्हंम्हि सरणं गता॥
Rājaputtaṃ apassantī, tumhaṃmhi saraṇaṃ gatā.
३१७.
317.
‘‘वन्दे इन्दीवरीसामं, रत्तिं नक्खत्तमालिनिं।
‘‘Vande indīvarīsāmaṃ, rattiṃ nakkhattamāliniṃ;
राजपुत्तं अपस्सन्ती, तुम्हंम्हि सरणं गता॥
Rājaputtaṃ apassantī, tumhaṃmhi saraṇaṃ gatā.
३१८.
318.
‘‘वन्दे भागीरथिं गङ्गं, सवन्तीनं पटिग्गहं।
‘‘Vande bhāgīrathiṃ gaṅgaṃ, savantīnaṃ paṭiggahaṃ;
राजपुत्तं अपस्सन्ती, तुम्हंम्हि सरणं गता॥
Rājaputtaṃ apassantī, tumhaṃmhi saraṇaṃ gatā.
३१९.
319.
‘‘वन्दे अहं पब्बतराजसेट्ठं, हिमवन्तं सिलुच्चयं।
‘‘Vande ahaṃ pabbatarājaseṭṭhaṃ, himavantaṃ siluccayaṃ;
राजपुत्तं अपस्सन्ती, तुम्हंम्हि सरणं गता’’ति॥
Rājaputtaṃ apassantī, tumhaṃmhi saraṇaṃ gatā’’ti.
तत्थ नीळं पळिनं सकुणीवाति यथा सकुणिका मुखतुण्डकेन गोचरं गहेत्वा केनचि उपद्दवेन सकुणपोतकानं पळिनत्ता पळिनं सकुणिनीळं आगच्छेय्य, यथा वा गतसिङ्गं निक्खन्तवच्छकं आलयं सुञ्ञं वच्छकसालं वच्छगिद्धिनी धेनु आगच्छेय्य, एवं सुञ्ञं अस्समं आगच्छीति अत्थो। तदा हि सोत्थिसेनो सम्बुलाय चिरमानाय ‘‘इत्थियो नाम लोला, पच्चामित्तम्पि मे गहेत्वा आगच्छेय्या’’ति परिसङ्कन्तो पण्णसालतो निक्खमित्वा गच्छन्तरं पविसित्वा निसीदि। तेनेतं वुत्तं। उतुमत्तक्खाति सोकवेगसञ्जातेन उण्हेन उतुना मन्दलोचना। अपस्सन्तीति तस्मिं वने नाथं अत्तनो पतिं अपस्सन्ती इतो चितो च सन्धावमाना परिदेवेसि।
Tattha nīḷaṃ paḷinaṃ sakuṇīvāti yathā sakuṇikā mukhatuṇḍakena gocaraṃ gahetvā kenaci upaddavena sakuṇapotakānaṃ paḷinattā paḷinaṃ sakuṇinīḷaṃ āgaccheyya, yathā vā gatasiṅgaṃ nikkhantavacchakaṃ ālayaṃ suññaṃ vacchakasālaṃ vacchagiddhinī dhenu āgaccheyya, evaṃ suññaṃ assamaṃ āgacchīti attho. Tadā hi sotthiseno sambulāya ciramānāya ‘‘itthiyo nāma lolā, paccāmittampi me gahetvā āgaccheyyā’’ti parisaṅkanto paṇṇasālato nikkhamitvā gacchantaraṃ pavisitvā nisīdi. Tenetaṃ vuttaṃ. Utumattakkhāti sokavegasañjātena uṇhena utunā mandalocanā. Apassantīti tasmiṃ vane nāthaṃ attano patiṃ apassantī ito cito ca sandhāvamānā paridevesi.
तत्थ समणे ब्राह्मणेति समितपापबाहितपापे समणे ब्राह्मणे। सम्पन्नचरणेति सह सीलेन अट्ठन्नं समापत्तीनं वसेन च सम्पन्नचरणे इसे वन्देति एवं वत्वा राजपुत्तं अपस्सन्ती तुम्हाकं सरणं गता अम्हि। सचे मे सामिकस्स निसिन्नट्ठानं जानाथ, आचिक्खथाति परिदेवेसीति अत्थो। सेसगाथासुपि एसेव नयो। तिणा लतानि ओसझोति अन्तोफेग्गुबहिसारतिणानि च लतानि च अन्तोसारओसधियो च। इमं गाथं तिणादीसु निब्बत्तदेवता सन्धायाह। इन्दीवरीसामन्ति इन्दीवरीपुप्फसमानवण्णं। नक्खत्तमालिनिन्ति नक्खत्तपटिपाटिसमन्नागतं। तुम्हंम्हीति रत्तिं सन्धाय तम्पि अम्हीति आह। भागीरथिं गङ्गन्ति एवंपरियायनामिकं गङ्गं। सवन्तीनन्ति अञ्ञासं बहूनं नदीनं पटिग्गाहिकं। गङ्गाय निब्बत्तदेवतं सन्धायेवमाह। हिमवन्तेपि एसेव नयो।
Tattha samaṇe brāhmaṇeti samitapāpabāhitapāpe samaṇe brāhmaṇe. Sampannacaraṇeti saha sīlena aṭṭhannaṃ samāpattīnaṃ vasena ca sampannacaraṇe ise vandeti evaṃ vatvā rājaputtaṃ apassantī tumhākaṃ saraṇaṃ gatā amhi. Sace me sāmikassa nisinnaṭṭhānaṃ jānātha, ācikkhathāti paridevesīti attho. Sesagāthāsupi eseva nayo. Tiṇā latāni osajhoti antopheggubahisāratiṇāni ca latāni ca antosāraosadhiyo ca. Imaṃ gāthaṃ tiṇādīsu nibbattadevatā sandhāyāha. Indīvarīsāmanti indīvarīpupphasamānavaṇṇaṃ. Nakkhattamālininti nakkhattapaṭipāṭisamannāgataṃ. Tumhaṃmhīti rattiṃ sandhāya tampi amhīti āha. Bhāgīrathiṃ gaṅganti evaṃpariyāyanāmikaṃ gaṅgaṃ. Savantīnanti aññāsaṃ bahūnaṃ nadīnaṃ paṭiggāhikaṃ. Gaṅgāya nibbattadevataṃ sandhāyevamāha. Himavantepi eseva nayo.
तं एवं परिदेवमानं दिस्वा सोत्थिसेनो चिन्तेसि – ‘‘अयं अतिविय परिदेवति, न खो पनस्सा भावं जानामि, सचे मयि सिनेहेन एवं करोति , हदयम्पिस्सा फलेय्य, परिग्गण्हिस्सामि ताव न’’न्ति गन्त्वा पण्णसालद्वारे निसीदि। सापि परिदेवमानाव पण्णसालद्वारं गन्त्वा तस्स पादे वन्दित्वा ‘‘कुहिं गतोसि, देवा’’ति आह। अथ नं सो, ‘‘भद्दे , त्वं अञ्ञेसु दिवसेसु न इमाय वेलाय आगच्छसि, अज्ज अतिसायं आगतासी’’ति पुच्छन्तो गाथमाह –
Taṃ evaṃ paridevamānaṃ disvā sotthiseno cintesi – ‘‘ayaṃ ativiya paridevati, na kho panassā bhāvaṃ jānāmi, sace mayi sinehena evaṃ karoti , hadayampissā phaleyya, pariggaṇhissāmi tāva na’’nti gantvā paṇṇasāladvāre nisīdi. Sāpi paridevamānāva paṇṇasāladvāraṃ gantvā tassa pāde vanditvā ‘‘kuhiṃ gatosi, devā’’ti āha. Atha naṃ so, ‘‘bhadde , tvaṃ aññesu divasesu na imāya velāya āgacchasi, ajja atisāyaṃ āgatāsī’’ti pucchanto gāthamāha –
३२०.
320.
‘‘अतिसायं वतागञ्छि, राजपुत्ति यसस्सिनि।
‘‘Atisāyaṃ vatāgañchi, rājaputti yasassini;
केन नुज्ज समागच्छि, को ते पियतरो मया’’ति॥
Kena nujja samāgacchi, ko te piyataro mayā’’ti.
अथ नं सा ‘‘अहं, अय्यपुत्त, फलाफलानि आदाय आगच्छन्ती एकं दानवं पस्सिं, सो मयि पटिबद्धचित्तो हुत्वा मं हत्थे गण्हित्वा ‘सचे मम वचनं न करोसि, खादिस्सामि त’न्ति आह, अहं ताय वेलाय तञ्ञेव अनुसोचन्ती एवं परिदेवि’’न्ति वत्वा गाथमाह –
Atha naṃ sā ‘‘ahaṃ, ayyaputta, phalāphalāni ādāya āgacchantī ekaṃ dānavaṃ passiṃ, so mayi paṭibaddhacitto hutvā maṃ hatthe gaṇhitvā ‘sace mama vacanaṃ na karosi, khādissāmi ta’nti āha, ahaṃ tāya velāya taññeva anusocantī evaṃ paridevi’’nti vatvā gāthamāha –
३२१.
321.
‘‘इदं खोहं तदावोचं, गहिता तेन सत्तुना।
‘‘Idaṃ khohaṃ tadāvocaṃ, gahitā tena sattunā;
न मे इदं तथा दुक्खं, यं मं खादेय्य रक्खसो।
Na me idaṃ tathā dukkhaṃ, yaṃ maṃ khādeyya rakkhaso;
यञ्च मे अय्यपुत्तस्स, मनो हेस्सति अञ्ञथा’’ति॥
Yañca me ayyaputtassa, mano hessati aññathā’’ti.
अथस्स सेसम्पि पवत्तिं आरोचेन्ती ‘‘तेन पनाहं, देव, दानवेन गहिता अत्तानं विस्सज्जापेतुं असक्कोन्ती देवतुज्झापनकम्मं अकासिं, अथ सक्को वजिरहत्थो आगन्त्वा आकासे ठितो दानवं सन्तज्जेत्वा मं विस्सज्जापेत्वा तं देवसङ्खलिकाय बन्धित्वा ततिये पब्बतन्तरे खिपित्वा पक्कामि, एवाहं सक्कं निस्साय जीवितं लभि’’न्ति आह। तं सुत्वा सोत्थिसेनो, ‘‘भद्दे, होतु, मातुगामस्स अन्तरे सच्चं नाम दुल्लभं, हिमवन्ते हि बहू वनचरकतापसविज्जाधरादयो सन्ति, को तुय्हं सद्दहिस्सती’’ति वत्वा गाथमाह –
Athassa sesampi pavattiṃ ārocentī ‘‘tena panāhaṃ, deva, dānavena gahitā attānaṃ vissajjāpetuṃ asakkontī devatujjhāpanakammaṃ akāsiṃ, atha sakko vajirahattho āgantvā ākāse ṭhito dānavaṃ santajjetvā maṃ vissajjāpetvā taṃ devasaṅkhalikāya bandhitvā tatiye pabbatantare khipitvā pakkāmi, evāhaṃ sakkaṃ nissāya jīvitaṃ labhi’’nti āha. Taṃ sutvā sotthiseno, ‘‘bhadde, hotu, mātugāmassa antare saccaṃ nāma dullabhaṃ, himavante hi bahū vanacarakatāpasavijjādharādayo santi, ko tuyhaṃ saddahissatī’’ti vatvā gāthamāha –
३२२.
322.
‘‘चोरीनं बहुबुद्धीनं, यासु सच्चं सुदुल्लभं।
‘‘Corīnaṃ bahubuddhīnaṃ, yāsu saccaṃ sudullabhaṃ;
थीनं भावो दुराजानो, मच्छस्सेवोदके गत’’न्ति॥
Thīnaṃ bhāvo durājāno, macchassevodake gata’’nti.
सा तस्स वचनं सुत्वा, ‘‘अय्यपुत्त, अहं तं असद्दहन्तं मम सच्चबलेनेव तिकिच्छिस्सामी’’ति उदकस्स कलसं पूरेत्वा सच्चकिरियं कत्वा तस्स सीसे उदकं आसिञ्चन्ती गाथमाह –
Sā tassa vacanaṃ sutvā, ‘‘ayyaputta, ahaṃ taṃ asaddahantaṃ mama saccabaleneva tikicchissāmī’’ti udakassa kalasaṃ pūretvā saccakiriyaṃ katvā tassa sīse udakaṃ āsiñcantī gāthamāha –
३२३.
323.
‘‘तथा मं सच्चं पालेतु, पालयिस्सति चे ममं।
‘‘Tathā maṃ saccaṃ pāletu, pālayissati ce mamaṃ;
यथाहं नाभिजानामि, अञ्ञं पियतरं तया।
Yathāhaṃ nābhijānāmi, aññaṃ piyataraṃ tayā;
एतेन सच्चवज्जेन, ब्याधि ते वूपसम्मतू’’ति॥
Etena saccavajjena, byādhi te vūpasammatū’’ti.
तत्थ तथा-सद्दो ‘‘चे मम’’न्ति इमिना सद्धिं योजेतब्बो। इदं वुत्तं होति – यथाहं वदामि, तथा चे मम वचनं सच्चं, अथ मं इदानिपि पालेतु, आयतिम्पि पालेस्सति, इदानि मे वचनं सुणाथ ‘‘यथाहं नाभिजानामी’’ति। पोत्थकेसु पन ‘‘तथा मं सच्चं पालेती’’ति लिखितं, तं अट्ठकथायं नत्थि।
Tattha tathā-saddo ‘‘ce mama’’nti iminā saddhiṃ yojetabbo. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathāhaṃ vadāmi, tathā ce mama vacanaṃ saccaṃ, atha maṃ idānipi pāletu, āyatimpi pālessati, idāni me vacanaṃ suṇātha ‘‘yathāhaṃ nābhijānāmī’’ti. Potthakesu pana ‘‘tathā maṃ saccaṃ pāletī’’ti likhitaṃ, taṃ aṭṭhakathāyaṃ natthi.
एवं ताय सच्चकिरियं कत्वा उदके आसित्तमत्तेयेव सोत्थिसेनस्स कुट्ठं अम्बिलेन धोतं विय तम्बमलं तावदेव अपगच्छि। ते कतिपाहं तत्थ वसित्वा अरञ्ञा निक्खम्म बाराणसिं पत्वा उय्यानं पविसिंसु। राजा तेसं आगतभावं ञत्वा उय्यानं गन्त्वा तत्थेव सोत्थिसेनस्स छत्तं उस्सापेत्वा सम्बुलं अग्गमहेसिट्ठाने अभिसिञ्चापेत्वा नगरं पवेसेत्वा सयं इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा उय्याने वासं कप्पेसि, राजनिवेसनेयेव च निबद्धं भुञ्जि। सोत्थिसेनोपि सम्बुलाय अग्गमहेसिट्ठानमत्तमेव अदासि, न पुनस्सा कोचि सक्कारो अहोसि, अत्थिभावम्पिस्सा न अञ्ञासि, अञ्ञाहेव इत्थीहि सद्धिं अभिरमि। सम्बुला सपत्तिदोसवसेन किसा अहोसि उपण्डुपण्डुकजाता धमनीसन्थतगत्ता। सा एकदिवसं सोकविनोदनत्थं भुञ्जितुं आगतस्स ससुरतापसस्स सन्तिकं गन्त्वा तं कतभत्तकिच्चं वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। सो तं मिलातिन्द्रियं दिस्वा गाथमाह –
Evaṃ tāya saccakiriyaṃ katvā udake āsittamatteyeva sotthisenassa kuṭṭhaṃ ambilena dhotaṃ viya tambamalaṃ tāvadeva apagacchi. Te katipāhaṃ tattha vasitvā araññā nikkhamma bārāṇasiṃ patvā uyyānaṃ pavisiṃsu. Rājā tesaṃ āgatabhāvaṃ ñatvā uyyānaṃ gantvā tattheva sotthisenassa chattaṃ ussāpetvā sambulaṃ aggamahesiṭṭhāne abhisiñcāpetvā nagaraṃ pavesetvā sayaṃ isipabbajjaṃ pabbajitvā uyyāne vāsaṃ kappesi, rājanivesaneyeva ca nibaddhaṃ bhuñji. Sotthisenopi sambulāya aggamahesiṭṭhānamattameva adāsi, na punassā koci sakkāro ahosi, atthibhāvampissā na aññāsi, aññāheva itthīhi saddhiṃ abhirami. Sambulā sapattidosavasena kisā ahosi upaṇḍupaṇḍukajātā dhamanīsanthatagattā. Sā ekadivasaṃ sokavinodanatthaṃ bhuñjituṃ āgatassa sasuratāpasassa santikaṃ gantvā taṃ katabhattakiccaṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. So taṃ milātindriyaṃ disvā gāthamāha –
३२४.
324.
‘‘ये कुञ्जरा सत्तसता उळारा, रक्खन्ति रत्तिन्दिवमुय्युतावुधा।
‘‘Ye kuñjarā sattasatā uḷārā, rakkhanti rattindivamuyyutāvudhā;
धनुग्गहानञ्च सतानि सोळस, कथंविधे पस्ससि भद्दे सत्तवो’’ति॥
Dhanuggahānañca satāni soḷasa, kathaṃvidhe passasi bhadde sattavo’’ti.
तस्सत्थो – भद्दे, सम्बुले ये अम्हाकं सत्तसता कुञ्जरा, तेसञ्ञेव खन्धगतानं योधानं वसेन उय्युत्तावुधा, अपरानि च सोळसधनुग्गहसतानि रत्तिन्दिवं बाराणसिं रक्खन्ति। एवं सुरक्खिते नगरे कथंविधे त्वं सत्तवो पस्ससि। भद्दे, यस्सा तव सासङ्का सप्पटिभया अरञ्ञा आगतकालेपि पभासम्पन्नं सरीरं, इदानि पन मिलाता पण्डुपलासवण्णा अतिविय किलन्तिन्द्रियासि, कस्स नाम त्वं भायसी’’ति पुच्छि।
Tassattho – bhadde, sambule ye amhākaṃ sattasatā kuñjarā, tesaññeva khandhagatānaṃ yodhānaṃ vasena uyyuttāvudhā, aparāni ca soḷasadhanuggahasatāni rattindivaṃ bārāṇasiṃ rakkhanti. Evaṃ surakkhite nagare kathaṃvidhe tvaṃ sattavo passasi. Bhadde, yassā tava sāsaṅkā sappaṭibhayā araññā āgatakālepi pabhāsampannaṃ sarīraṃ, idāni pana milātā paṇḍupalāsavaṇṇā ativiya kilantindriyāsi, kassa nāma tvaṃ bhāyasī’’ti pucchi.
सा तस्स वचनं सुत्वा ‘‘पुत्तो ते, देव, मयि न पुरिमसदिसो’’ति वत्वा पञ्च गाथा अभासि –
Sā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘putto te, deva, mayi na purimasadiso’’ti vatvā pañca gāthā abhāsi –
३२५.
325.
‘‘अलङ्कतायो पदुमुत्तरत्तचा, विरागिता पस्सति हंसगग्गरा।
‘‘Alaṅkatāyo padumuttarattacā, virāgitā passati haṃsagaggarā;
तासं सुणित्वा मितगीतवादितं, न दानि मे तात तथा यथा पुरे॥
Tāsaṃ suṇitvā mitagītavāditaṃ, na dāni me tāta tathā yathā pure.
३२६.
326.
‘‘सुवण्णसंकच्चधरा सुविग्गहा, अलङ्कता मानुसियच्छरूपमा।
‘‘Suvaṇṇasaṃkaccadharā suviggahā, alaṅkatā mānusiyaccharūpamā;
सेनोपिया तात अनिन्दितङ्गियो, खत्तियकञ्ञा पटिलोभयन्ति नं॥
Senopiyā tāta aninditaṅgiyo, khattiyakaññā paṭilobhayanti naṃ.
३२७.
327.
‘‘सचे अहं तात तथा यथा पुरे, पतिं तमुञ्छाय पुना वने भरे।
‘‘Sace ahaṃ tāta tathā yathā pure, patiṃ tamuñchāya punā vane bhare;
सम्मानये मं न च मं विमानये, इतोपि मे तात ततो वरं सिया॥
Sammānaye maṃ na ca maṃ vimānaye, itopi me tāta tato varaṃ siyā.
३२८.
328.
‘‘यमन्नपाने विपुलस्मि ओहिते, नारी विमट्ठाभरणा अलङ्कता।
‘‘Yamannapāne vipulasmi ohite, nārī vimaṭṭhābharaṇā alaṅkatā;
सब्बङ्गुपेता पतिनो च अप्पिया, अबज्झ तस्सा मरणं ततो वरं॥
Sabbaṅgupetā patino ca appiyā, abajjha tassā maraṇaṃ tato varaṃ.
३२९.
329.
‘‘अपि चे दलिद्दा कपणा अनाळ्हिया, कटादुतीया पतिनो च सा पिया।
‘‘Api ce daliddā kapaṇā anāḷhiyā, kaṭādutīyā patino ca sā piyā;
सब्बङ्गुपेतायपि अप्पियाय, अयमेव सेय्या कपणापि या पिया’’ति॥
Sabbaṅgupetāyapi appiyāya, ayameva seyyā kapaṇāpi yā piyā’’ti.
तत्थ पदुमुत्तरत्तचाति पदुमगब्भसदिसउत्तरत्तचा। सब्बासं सरीरतो सुवण्णपभा निच्छरन्तीति दीपेति। विरागिताति विलग्गसरीरा, तनुमज्झाति अत्थो। हंसगग्गराति एवरूपा हंसा विय मधुरस्सरा नारियो पस्सति। तासन्ति सो तव पुत्तो तासं नारीनं मितगीतवादितादीनि सुणित्वा इदानि मे, तात, यथा पुरे, तथा न पवत्ततीति वदति। सुवण्णसंकच्चधराति सुवण्णमयसंकच्चालङ्कारधरा। अलङ्कताति नानालङ्कारपटिमण्डिता। मानुसियच्छरूपमाति मानुसियो अच्छरूपमा। सेनोपियाति सोत्थिसेनस्स पिया। पटिलोभयन्ति नन्ति नं तव पुत्तं पटिलोभयन्ति।
Tattha padumuttarattacāti padumagabbhasadisauttarattacā. Sabbāsaṃ sarīrato suvaṇṇapabhā niccharantīti dīpeti. Virāgitāti vilaggasarīrā, tanumajjhāti attho. Haṃsagaggarāti evarūpā haṃsā viya madhurassarā nāriyo passati. Tāsanti so tava putto tāsaṃ nārīnaṃ mitagītavāditādīni suṇitvā idāni me, tāta, yathā pure, tathā na pavattatīti vadati. Suvaṇṇasaṃkaccadharāti suvaṇṇamayasaṃkaccālaṅkāradharā. Alaṅkatāti nānālaṅkārapaṭimaṇḍitā. Mānusiyaccharūpamāti mānusiyo accharūpamā. Senopiyāti sotthisenassa piyā. Paṭilobhayanti nanti naṃ tava puttaṃ paṭilobhayanti.
सचे अहन्ति, तात, यथा पुरे सचे अहं पुनपि तं पतिं तथेव कुट्ठरोगेन वनं पविट्ठं उञ्छाय तस्मिं वने भरेय्यं, पुनपि मं सो सम्मानेय्य न विमानेय्य, ततो मे इतोपि बाराणसिरज्जतो तं अरञ्ञमेव वरं सिया सपत्तिदोसेन सुस्सन्तियाति दीपेति। यमन्नपानेति यं अन्नपाने। ओहितेति ठपिते पटियत्ते। इमिना बहुन्नपानघरं दस्सेति। अयं किरस्सा अधिप्पायो – या नारी विपुलन्नपाने घरे एकिकाव असपत्ति समाना विमट्ठाभरणा नानालङ्कारेहि अलङ्कता सब्बेहि गुणङ्गेहि उपेता पतिनो च अप्पिया होति, अबज्झ गीवाय वल्लिया वा रज्जुया वा बन्धित्वा तस्सा ततो घरावासतो मरणमेव वरतरन्ति। अनाळ्हीयाति अनाळ्हा। कटादुतीयाति निपज्जनकटसारकदुतिया। सेय्याति कपणापि समाना या पतिनो पिया, अयमेव उत्तमाति।
Sace ahanti, tāta, yathā pure sace ahaṃ punapi taṃ patiṃ tatheva kuṭṭharogena vanaṃ paviṭṭhaṃ uñchāya tasmiṃ vane bhareyyaṃ, punapi maṃ so sammāneyya na vimāneyya, tato me itopi bārāṇasirajjato taṃ araññameva varaṃ siyā sapattidosena sussantiyāti dīpeti. Yamannapāneti yaṃ annapāne. Ohiteti ṭhapite paṭiyatte. Iminā bahunnapānagharaṃ dasseti. Ayaṃ kirassā adhippāyo – yā nārī vipulannapāne ghare ekikāva asapatti samānā vimaṭṭhābharaṇā nānālaṅkārehi alaṅkatā sabbehi guṇaṅgehi upetā patino ca appiyā hoti, abajjha gīvāya valliyā vā rajjuyā vā bandhitvā tassā tato gharāvāsato maraṇameva varataranti. Anāḷhīyāti anāḷhā. Kaṭādutīyāti nipajjanakaṭasārakadutiyā. Seyyāti kapaṇāpi samānā yā patino piyā, ayameva uttamāti.
एवं ताय अत्तनो परिसुस्सनकारणे तापसस्स कथिते तापसो राजानं पक्कोसापेत्वा ‘‘तात, सोत्थिसेन तयि कुट्ठरोगाभिभूते अरञ्ञं पविसन्ते तया सद्धिं पविसित्वा तं उपट्ठहन्ती अत्तनो सच्चबलेन तव रोगं वूपसमेत्वा या ते रज्जे पतिट्ठानकारणमकासि, तस्सा नाम त्वं नेव ठितट्ठानं, न निसिन्नट्ठानं जानासि, अयुत्तं ते कतं, मित्तदुब्भिकम्मं नामेतं पापक’’न्ति वत्वा पुत्तं ओवदन्तो गाथमाह –
Evaṃ tāya attano parisussanakāraṇe tāpasassa kathite tāpaso rājānaṃ pakkosāpetvā ‘‘tāta, sotthisena tayi kuṭṭharogābhibhūte araññaṃ pavisante tayā saddhiṃ pavisitvā taṃ upaṭṭhahantī attano saccabalena tava rogaṃ vūpasametvā yā te rajje patiṭṭhānakāraṇamakāsi, tassā nāma tvaṃ neva ṭhitaṭṭhānaṃ, na nisinnaṭṭhānaṃ jānāsi, ayuttaṃ te kataṃ, mittadubbhikammaṃ nāmetaṃ pāpaka’’nti vatvā puttaṃ ovadanto gāthamāha –
३३०.
330.
‘‘सुदुल्लभित्थी पुरिसस्स या हिता, भत्तित्थिया दुल्लभो यो हितो च।
‘‘Sudullabhitthī purisassa yā hitā, bhattitthiyā dullabho yo hito ca;
हिता च ते सीलवती च भरिया, जनिन्द धम्मं चर सम्बुलाया’’ति॥
Hitā ca te sīlavatī ca bhariyā, janinda dhammaṃ cara sambulāyā’’ti.
तस्सत्थो – तात, या पुरिसस्स हिता मुदुचित्ता अनुकम्पिका इत्थी, यो च भत्ता इत्थिया हितो कतगुणं जानाति, उभोपेते सुदुल्लभा। अयञ्च सम्बुला तुय्हं हिता चेव सीलसम्पन्ना च, तस्मा एतिस्सा धम्मं चर, कतगुणं जानित्वा मुदुचित्तो होहि, चित्तमस्सा परितोसेहीति।
Tassattho – tāta, yā purisassa hitā muducittā anukampikā itthī, yo ca bhattā itthiyā hito kataguṇaṃ jānāti, ubhopete sudullabhā. Ayañca sambulā tuyhaṃ hitā ceva sīlasampannā ca, tasmā etissā dhammaṃ cara, kataguṇaṃ jānitvā muducitto hohi, cittamassā paritosehīti.
एवं सो पुत्तस्स ओवादं दत्वा उट्ठायासना पक्कामि। राजा पितरि गते सम्बुलं पक्कोसापेत्वा, ‘‘भद्दे, एत्तकं कालं मया कतं दोसं खम, इतो पट्ठाय सब्बिस्सरियं तुय्हमेव दम्मी’’ति वत्वा ओसानगाथमाह –
Evaṃ so puttassa ovādaṃ datvā uṭṭhāyāsanā pakkāmi. Rājā pitari gate sambulaṃ pakkosāpetvā, ‘‘bhadde, ettakaṃ kālaṃ mayā kataṃ dosaṃ khama, ito paṭṭhāya sabbissariyaṃ tuyhameva dammī’’ti vatvā osānagāthamāha –
३३१.
331.
‘‘सचे तुवं विपुले लद्धभोगे, इस्सावतिण्णा मरणं उपेसि।
‘‘Sace tuvaṃ vipule laddhabhoge, issāvatiṇṇā maraṇaṃ upesi;
अहञ्च ते भद्दे इमा राजकञ्ञा, सब्बे ते वचनकरा भवामा’’ति॥
Ahañca te bhadde imā rājakaññā, sabbe te vacanakarā bhavāmā’’ti.
तस्सत्थो – भद्दे, सम्बुले सचे त्वं रतनरासिम्हि ठपेत्वा अभिसित्ता अग्गमहेसिट्ठानवसेन विपुले भोगे लभित्वापि इस्साय ओतिण्णा मरणं उपेसि, अहञ्च इमा च राजकञ्ञा सब्बे तव वचनकरा भवाम, त्वं यथाधिप्पायं इमं रज्जं विचारेहीति सब्बिस्सरियं तस्सा अदासि।
Tassattho – bhadde, sambule sace tvaṃ ratanarāsimhi ṭhapetvā abhisittā aggamahesiṭṭhānavasena vipule bhoge labhitvāpi issāya otiṇṇā maraṇaṃ upesi, ahañca imā ca rājakaññā sabbe tava vacanakarā bhavāma, tvaṃ yathādhippāyaṃ imaṃ rajjaṃ vicārehīti sabbissariyaṃ tassā adāsi.
ततो पट्ठाय उभो समग्गवासं वसन्ता दानादीनि पुञ्ञानि करित्वा यथाकम्मं गमिंसु। तापसो झानाभिञ्ञायो निब्बत्तेत्वा ब्रह्मलोकूपगो अहोसि।
Tato paṭṭhāya ubho samaggavāsaṃ vasantā dānādīni puññāni karitvā yathākammaṃ gamiṃsu. Tāpaso jhānābhiññāyo nibbattetvā brahmalokūpago ahosi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि मल्लिका पतिदेवतायेवा’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि ‘‘तदा सम्बुला मल्लिका अहोसि, सोत्थिसेनो कोसलराजा, पिता तापसो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi mallikā patidevatāyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘tadā sambulā mallikā ahosi, sotthiseno kosalarājā, pitā tāpaso pana ahameva ahosi’’nti.
सम्बुलाजातकवण्णना नवमा।
Sambulājātakavaṇṇanā navamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५१९. सम्बुलाजातकं • 519. Sambulājātakaṃ
