| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) |
१०. समिद्धिसुत्तवण्णना
10. Samiddhisuttavaṇṇanā
२०. दसमे तपोदारामेति तपोदस्स तत्तोदकस्स रहदस्स वसेन एवं लद्धनामे आरामे। वेभारपब्बतस्स किर हेट्ठा भुम्मट्ठकनागानं पञ्चयोजनसतिकं नागभवनं देवलोकसदिसं मणिमयेन तलेन आरामुय्यानेहि च समन्नागतं। तत्थ नागानं कीळनट्ठाने महाउदकरहदो, ततो तपोदा नाम नदी सन्दति कुथिता उण्होदका। कस्मा पनेसा एदिसा? राजगहं किर परिवारेत्वा महापेतलोको तिट्ठति, तत्थ द्विन्नं महालोहकुम्भिनिरयानं अन्तरेन अयं तपोदा आगच्छति, तस्मा कुथिता सन्दति। वुत्तम्पि चेतं –
20. Dasame tapodārāmeti tapodassa tattodakassa rahadassa vasena evaṃ laddhanāme ārāme. Vebhārapabbatassa kira heṭṭhā bhummaṭṭhakanāgānaṃ pañcayojanasatikaṃ nāgabhavanaṃ devalokasadisaṃ maṇimayena talena ārāmuyyānehi ca samannāgataṃ. Tattha nāgānaṃ kīḷanaṭṭhāne mahāudakarahado, tato tapodā nāma nadī sandati kuthitā uṇhodakā. Kasmā panesā edisā? Rājagahaṃ kira parivāretvā mahāpetaloko tiṭṭhati, tattha dvinnaṃ mahālohakumbhinirayānaṃ antarena ayaṃ tapodā āgacchati, tasmā kuthitā sandati. Vuttampi cetaṃ –
‘‘यतायं, भिक्खवे, तपोदा सन्दति, सो दहो अच्छोदको सीतोदको सातोदको सेतोदको सुप्पतित्थो रमणीयो पहूतमच्छकच्छपो, चक्कमत्तानि च पदुमानि पुप्फन्ति। अपिचायं, भिक्खवे, तपोदा द्विन्नं महानिरयानं अन्तरिकाय आगच्छति, तेनायं तपोदा कुथिता सन्दती’’ति (पारा॰ २३१)।
‘‘Yatāyaṃ, bhikkhave, tapodā sandati, so daho acchodako sītodako sātodako setodako suppatittho ramaṇīyo pahūtamacchakacchapo, cakkamattāni ca padumāni pupphanti. Apicāyaṃ, bhikkhave, tapodā dvinnaṃ mahānirayānaṃ antarikāya āgacchati, tenāyaṃ tapodā kuthitā sandatī’’ti (pārā. 231).
इमस्स पन आरामस्स अभिमुखट्ठाने ततो महाउदकरहदो जातो, तस्स वसेनायं विहारो ‘‘तपोदारामो’’ति वुच्चति।
Imassa pana ārāmassa abhimukhaṭṭhāne tato mahāudakarahado jāto, tassa vasenāyaṃ vihāro ‘‘tapodārāmo’’ti vuccati.
समिद्धीति तस्स किर थेरस्स अत्तभावो समिद्धो अभिरूपो पासादिको, तस्मा ‘‘समिद्धी’’त्वेव सङ्खं गतो। गत्तानि परिसिञ्चितुन्ति पधानिकत्थेरो एस, बलवपच्चूसे उट्ठायासना सरीरं उतुं गाहापेत्वा बहि सट्ठिहत्थमत्ते महाचङ्कमे अपरापरं चङ्कमित्वा ‘‘सेदगहितेहि गत्तेहि परिभुञ्जमानं सेनासनं किलिस्सती’’ति मञ्ञमानो गत्तानि परिसिञ्चनत्थं सरीरधोवनत्थं उपसङ्कमि। एकचीवरो अट्ठासीति निवासनं निवासेत्वा कायबन्धनं बन्धित्वा चीवरं हत्थेन गहेत्वा अट्ठासि।
Samiddhīti tassa kira therassa attabhāvo samiddho abhirūpo pāsādiko, tasmā ‘‘samiddhī’’tveva saṅkhaṃ gato. Gattāni parisiñcitunti padhānikatthero esa, balavapaccūse uṭṭhāyāsanā sarīraṃ utuṃ gāhāpetvā bahi saṭṭhihatthamatte mahācaṅkame aparāparaṃ caṅkamitvā ‘‘sedagahitehi gattehi paribhuñjamānaṃ senāsanaṃ kilissatī’’ti maññamāno gattāni parisiñcanatthaṃ sarīradhovanatthaṃ upasaṅkami. Ekacīvaro aṭṭhāsīti nivāsanaṃ nivāsetvā kāyabandhanaṃ bandhitvā cīvaraṃ hatthena gahetvā aṭṭhāsi.
गत्तानि पुब्बापयमानोति गत्तानि पुब्बसदिसानि वोदकानि कुरुमानो। अल्लसरीरे पारुतं हि चीवरं किलिस्सति दुग्गन्धं होति, न चेतं वत्तं। थेरो पन वत्तसम्पन्नो, तस्मा वत्ते ठितोव न्हायित्वा पच्चुत्तरित्वा अट्ठासि। तत्थ इदं न्हानवत्तं – उदकतित्थं गन्त्वा यत्थ कत्थचि चीवरानि निक्खिपित्वा वेगेन ठितकेनेव न ओतरितब्बं, सब्बदिसा पन ओलोकेत्वा विवित्तभावं ञत्वा खाणुगुम्बलतादीनि ववत्थपेत्वा तिक्खत्तुं उक्कासित्वा अवकुज्ज ठितेन उत्तरासङ्गचीवरं अपनेत्वा पसारेतब्बं, कायबन्धनं मोचेत्वा चीवरपिट्ठेयेव ठपेतब्बं। सचे उदकसाटिका नत्थि, उदकन्ते उक्कुटिकं निसीदित्वा निवासनं मोचेत्वा सचे सिन्नट्ठानं अत्थि, पसारेतब्बं। नो चे अत्थि, संहरित्वा ठपेतब्बं। उदकं ओतरन्तेन सणिकं नाभिप्पमाणमत्तं ओतरित्वा वीचिं अनुट्ठापेन्तेन सद्दं अकरोन्तेन निवत्तित्वा आगतदिसाभिमुखेन निमुज्जितब्बं, एवं चीवरं रक्खितं होति। उम्मुज्जन्तेनपि सद्दं अकरोन्तेन सणिकं उम्मुज्जित्वा न्हानपरियोसाने उदकन्ते उक्कुटिकेन निसीदित्वा निवासनं परिक्खिपित्वा उट्ठाय सुपरिमण्डलं निवासेत्वा कायबन्धनं बन्धित्वा चीवरं अपारुपित्वाव ठातब्बन्ति।
Gattāni pubbāpayamānoti gattāni pubbasadisāni vodakāni kurumāno. Allasarīre pārutaṃ hi cīvaraṃ kilissati duggandhaṃ hoti, na cetaṃ vattaṃ. Thero pana vattasampanno, tasmā vatte ṭhitova nhāyitvā paccuttaritvā aṭṭhāsi. Tattha idaṃ nhānavattaṃ – udakatitthaṃ gantvā yattha katthaci cīvarāni nikkhipitvā vegena ṭhitakeneva na otaritabbaṃ, sabbadisā pana oloketvā vivittabhāvaṃ ñatvā khāṇugumbalatādīni vavatthapetvā tikkhattuṃ ukkāsitvā avakujja ṭhitena uttarāsaṅgacīvaraṃ apanetvā pasāretabbaṃ, kāyabandhanaṃ mocetvā cīvarapiṭṭheyeva ṭhapetabbaṃ. Sace udakasāṭikā natthi, udakante ukkuṭikaṃ nisīditvā nivāsanaṃ mocetvā sace sinnaṭṭhānaṃ atthi, pasāretabbaṃ. No ce atthi, saṃharitvā ṭhapetabbaṃ. Udakaṃ otarantena saṇikaṃ nābhippamāṇamattaṃ otaritvā vīciṃ anuṭṭhāpentena saddaṃ akarontena nivattitvā āgatadisābhimukhena nimujjitabbaṃ, evaṃ cīvaraṃ rakkhitaṃ hoti. Ummujjantenapi saddaṃ akarontena saṇikaṃ ummujjitvā nhānapariyosāne udakante ukkuṭikena nisīditvā nivāsanaṃ parikkhipitvā uṭṭhāya suparimaṇḍalaṃ nivāsetvā kāyabandhanaṃ bandhitvā cīvaraṃ apārupitvāva ṭhātabbanti.
थेरोपि तथा न्हायित्वा पच्चुत्तरित्वा विगच्छमानउदकं कायं ओलोकयमानो अट्ठासि। तस्स पकतियापि पासादिकस्स पच्चूससमये सम्मा परिणताहारस्स उण्होदकेन न्हातस्स अतिविय मुखवण्णो विरोचि, बन्धना पवुत्ततालफलं विय पभासम्पन्नो पुण्णचन्दो विय तङ्खणविकसितपदुमं विय मुखं सस्सिरिकं अहोसि, सरीरवण्णोपि विप्पसीदि। तस्मिं समये वनसण्डे अधिवत्था भुम्मदेवता पासादिकं भिक्खुं ओलोकयमाना समनं निग्गहेतुं असक्कोन्ती कामपरिळाहाभिभूता हुत्वा, ‘‘थेरं पलोभेस्सामी’’ति अत्तभावं उळारेन अलङ्कारेन अलङ्करित्वा सहस्सवट्टिपदीपं पज्जलमाना विय चन्दं उट्ठापयमाना विय सकलारामं एकोभासं कत्वा थेरं उपसङ्कमित्वा अवन्दित्वाव वेहासे ठिता गाथं अभासि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो अञ्ञतरा देवता…पे॰… अज्झभासी’’ति।
Theropi tathā nhāyitvā paccuttaritvā vigacchamānaudakaṃ kāyaṃ olokayamāno aṭṭhāsi. Tassa pakatiyāpi pāsādikassa paccūsasamaye sammā pariṇatāhārassa uṇhodakena nhātassa ativiya mukhavaṇṇo viroci, bandhanā pavuttatālaphalaṃ viya pabhāsampanno puṇṇacando viya taṅkhaṇavikasitapadumaṃ viya mukhaṃ sassirikaṃ ahosi, sarīravaṇṇopi vippasīdi. Tasmiṃ samaye vanasaṇḍe adhivatthā bhummadevatā pāsādikaṃ bhikkhuṃ olokayamānā samanaṃ niggahetuṃ asakkontī kāmapariḷāhābhibhūtā hutvā, ‘‘theraṃ palobhessāmī’’ti attabhāvaṃ uḷārena alaṅkārena alaṅkaritvā sahassavaṭṭipadīpaṃ pajjalamānā viya candaṃ uṭṭhāpayamānā viya sakalārāmaṃ ekobhāsaṃ katvā theraṃ upasaṅkamitvā avanditvāva vehāse ṭhitā gāthaṃ abhāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho aññatarā devatā…pe… ajjhabhāsī’’ti.
अभुत्वाति पञ्च कामगुणे अपरिभुञ्जित्वा। भिक्खसीति पिण्डाय चरसि। मा तं कालो उपच्चगाति एत्थ कालो नाम पञ्चकामगुणपटिसेवनक्खमो दहरयोब्बनकालो। जराजिण्णेन हि ओभग्गेन दण्डपरायणेन पवेधमानेन काससासाभिभूतेन न सक्का कामे परिभुञ्जितुं। इति इमं कालं सन्धाय देवता ‘‘मा तं कालो उपच्चगा’’ति आह। तत्थ मा उपच्चगाति मा अतिक्कमि।
Abhutvāti pañca kāmaguṇe aparibhuñjitvā. Bhikkhasīti piṇḍāya carasi. Mā taṃ kālo upaccagāti ettha kālo nāma pañcakāmaguṇapaṭisevanakkhamo daharayobbanakālo. Jarājiṇṇena hi obhaggena daṇḍaparāyaṇena pavedhamānena kāsasāsābhibhūtena na sakkā kāme paribhuñjituṃ. Iti imaṃ kālaṃ sandhāya devatā ‘‘mā taṃ kālo upaccagā’’ti āha. Tattha mā upaccagāti mā atikkami.
कालं वोहं न जानामीति एत्थ वोति निपातमत्तं। कालं न जानामीति मरणकालं सन्धाय वदति। सत्तानञ्हि –
Kālaṃ vohaṃ na jānāmīti ettha voti nipātamattaṃ. Kālaṃ na jānāmīti maraṇakālaṃ sandhāya vadati. Sattānañhi –
‘‘जीवितं ब्याधि कालो च, देहनिक्खेपनं गति।
‘‘Jīvitaṃ byādhi kālo ca, dehanikkhepanaṃ gati;
पञ्चेते जीवलोकस्मिं, अनिमित्ता न नायरे’’॥
Pañcete jīvalokasmiṃ, animittā na nāyare’’.
तत्थ जीवितं ताव ‘‘एत्तकमेव, न इतो पर’’न्ति ववत्थानाभावतो अनिमित्तं। कललकालेपि हि सत्ता मरन्ति, अब्बुद-पेसि-घन-अड्ढमास-एकमास-द्वेमास-तेमास-चतुमासपञ्चमास…पे॰… दसमासकालेपि, कुच्छितो निक्खन्तसमयेपि, ततो परं वस्ससतस्स अन्तोपि बहिपि मरन्तियेव। ब्याधिपि ‘‘इमिनाव ब्याधिना सत्ता मरन्ति, न अञ्ञेना’’ति ववत्थानाभावतो अनिमित्तो। चक्खुरोगेनपि हि सत्ता मरन्ति सोतरोगादीनं अञ्ञतरेनपि। कालोपि, ‘‘इमस्मिं येव काले मरितब्बं, न अञ्ञस्मि’’न्ति एवं ववत्थानाभावतो अनिमित्तो। पुब्बण्हेपि हि सत्ता मरन्ति मज्झन्हिकादीनं अञ्ञतरस्मिम्पि। देहनिक्खेपनम्पि, ‘‘इधेव मीयमानानं देहेन पतितब्बं, न अञ्ञत्था’’ति एवं ववत्थानाभावतो अनिमित्तं। अन्तोगामे जातानञ्हि बहिगामेपि अत्तभावो पतति, बहिगामेपि जातानं अन्तोगामेपि। तथा थलजानं जले, जलजानं थलेति अनेकप्पकारतो वित्थारेतब्बं। गतिपि, ‘‘इतो चुतेन इध निब्बत्तितब्ब’’न्ति एवं ववत्थानाभावतो अनिमित्ता। देवलोकतो हि चुता मनुस्सेसुपि निब्बत्तन्ति , मनुस्सलोकतो चुता देवलोकादीनं यत्थ कत्थचि निब्बत्तन्तीति एवं यन्ते युत्तगोणो विय गतिपञ्चके लोको सम्परिवत्तति। तस्सेवं सम्परिवत्ततो ‘‘इमस्मिं नाम काले मरणं भविस्सती’’ति इमं मरणस्स कालं वोहं न जानामि।
Tattha jīvitaṃ tāva ‘‘ettakameva, na ito para’’nti vavatthānābhāvato animittaṃ. Kalalakālepi hi sattā maranti, abbuda-pesi-ghana-aḍḍhamāsa-ekamāsa-dvemāsa-temāsa-catumāsapañcamāsa…pe… dasamāsakālepi, kucchito nikkhantasamayepi, tato paraṃ vassasatassa antopi bahipi marantiyeva. Byādhipi ‘‘imināva byādhinā sattā maranti, na aññenā’’ti vavatthānābhāvato animitto. Cakkhurogenapi hi sattā maranti sotarogādīnaṃ aññatarenapi. Kālopi, ‘‘imasmiṃ yeva kāle maritabbaṃ, na aññasmi’’nti evaṃ vavatthānābhāvato animitto. Pubbaṇhepi hi sattā maranti majjhanhikādīnaṃ aññatarasmimpi. Dehanikkhepanampi, ‘‘idheva mīyamānānaṃ dehena patitabbaṃ, na aññatthā’’ti evaṃ vavatthānābhāvato animittaṃ. Antogāme jātānañhi bahigāmepi attabhāvo patati, bahigāmepi jātānaṃ antogāmepi. Tathā thalajānaṃ jale, jalajānaṃ thaleti anekappakārato vitthāretabbaṃ. Gatipi, ‘‘ito cutena idha nibbattitabba’’nti evaṃ vavatthānābhāvato animittā. Devalokato hi cutā manussesupi nibbattanti , manussalokato cutā devalokādīnaṃ yattha katthaci nibbattantīti evaṃ yante yuttagoṇo viya gatipañcake loko samparivattati. Tassevaṃ samparivattato ‘‘imasmiṃ nāma kāle maraṇaṃ bhavissatī’’ti imaṃ maraṇassa kālaṃ vohaṃ na jānāmi.
छन्नो कालो न दिस्सतीति अयं कालो मय्हं पटिच्छन्नो अविभूतो न पञ्ञायति। तस्माति यस्मा अयं कालो पटिच्छन्नो न पञ्ञायति, तस्मा पञ्च कामगुणे अभुत्वाव भिक्खामि। मा मं कालो उपच्चगाति एत्थ समणधम्मकरणकालं सन्धाय ‘‘कालो’’ति आह। अयञ्हि समणधम्मो नाम पच्छिमे काले तिस्सो वयोसीमा अतिक्कन्तेन ओभग्गेन दण्डपरायणेन पवेधमानेन काससासाभिभूतेन न सक्का कातुं। तदा हि न सक्का होति इच्छितिच्छितं बुद्धवचनं वा गण्हितुं, धुतङ्गं वा परिभुञ्जितुं, अरञ्ञवासं वा वसितुं, इच्छितिच्छितक्खणे समापत्तिं वा समापज्जितुं, पदभाण-सरभञ्ञधम्मकथा-अनुमोदनादीनि वा कातुं, तरुणयोब्बनकाले पनेतं सब्बं सक्का कातुन्ति अयं समणधम्मकरणस्स कालो मा मं उपच्चगा, याव मं नातिक्कमति, ताव कामे अभुत्वाव समणधम्मं करोमीति आह।
Channo kālo na dissatīti ayaṃ kālo mayhaṃ paṭicchanno avibhūto na paññāyati. Tasmāti yasmā ayaṃ kālo paṭicchanno na paññāyati, tasmā pañca kāmaguṇe abhutvāva bhikkhāmi. Mā maṃ kālo upaccagāti ettha samaṇadhammakaraṇakālaṃ sandhāya ‘‘kālo’’ti āha. Ayañhi samaṇadhammo nāma pacchime kāle tisso vayosīmā atikkantena obhaggena daṇḍaparāyaṇena pavedhamānena kāsasāsābhibhūtena na sakkā kātuṃ. Tadā hi na sakkā hoti icchiticchitaṃ buddhavacanaṃ vā gaṇhituṃ, dhutaṅgaṃ vā paribhuñjituṃ, araññavāsaṃ vā vasituṃ, icchiticchitakkhaṇe samāpattiṃ vā samāpajjituṃ, padabhāṇa-sarabhaññadhammakathā-anumodanādīni vā kātuṃ, taruṇayobbanakāle panetaṃ sabbaṃ sakkā kātunti ayaṃ samaṇadhammakaraṇassa kālo mā maṃ upaccagā, yāva maṃ nātikkamati, tāva kāme abhutvāva samaṇadhammaṃ karomīti āha.
पथवियं पतिट्ठहित्वाति सा किर देवता – ‘‘अयं भिक्खु समणधम्मकरणस्स कालं नाम कथेति, अकालं नाम कथेति, सहेतुकं कथेति सानिसंस’’न्ति एत्तावताव थेरे लज्जं पच्चुपट्ठापेत्वा महाब्रह्मं विय अग्गिक्खन्धं विय च नं मञ्ञमाना गारवजाता आकासा ओरुय्ह पथवियं अट्ठासि, तं सन्धायेतं वुत्तं। किञ्चापि पथवियं ठिता, येन पनत्थेन आगता, पुनपि तमेव गहेत्वा दहरो त्वन्तिआदिमाह। तत्थ सुसूति तरुणो। काळकेसोति सुट्ठु काळकेसो। भद्रेनाति भद्दकेन। एकच्चो हि दहरोपि समानो काणो वा होति कुणिआदीनं वा अञ्ञतरो, सो भद्रेन योब्बनेन समन्नागतो नाम न होति। यो पन अभिरूपो होति दस्सनीयो पासादिको सब्बसम्पत्तिसम्पन्नो, यं यदेव अलङ्कारपरिहारं इच्छति, तेन तेन अलङ्कतो देवपुत्तो विय चरति, अयं भद्रेन योब्बनेन समन्नागतो नाम होति। थेरो च उत्तमरूपसम्पन्नो, तेन नं एवमाह।
Pathaviyaṃpatiṭṭhahitvāti sā kira devatā – ‘‘ayaṃ bhikkhu samaṇadhammakaraṇassa kālaṃ nāma katheti, akālaṃ nāma katheti, sahetukaṃ katheti sānisaṃsa’’nti ettāvatāva there lajjaṃ paccupaṭṭhāpetvā mahābrahmaṃ viya aggikkhandhaṃ viya ca naṃ maññamānā gāravajātā ākāsā oruyha pathaviyaṃ aṭṭhāsi, taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Kiñcāpi pathaviyaṃ ṭhitā, yena panatthena āgatā, punapi tameva gahetvā daharo tvantiādimāha. Tattha susūti taruṇo. Kāḷakesoti suṭṭhu kāḷakeso. Bhadrenāti bhaddakena. Ekacco hi daharopi samāno kāṇo vā hoti kuṇiādīnaṃ vā aññataro, so bhadrena yobbanena samannāgato nāma na hoti. Yo pana abhirūpo hoti dassanīyo pāsādiko sabbasampattisampanno, yaṃ yadeva alaṅkāraparihāraṃ icchati, tena tena alaṅkato devaputto viya carati, ayaṃ bhadrena yobbanena samannāgato nāma hoti. Thero ca uttamarūpasampanno, tena naṃ evamāha.
अनिक्कीळितावी कामेसूति कामेसु अकीळितकीळो अभुत्तावी, अकतकामकीळोति अत्थो। मा सन्दिट्ठिकं हित्वाति येभुय्येन हि ता अदिट्ठसच्चा अवीतरागा अपरचित्तविदूनियो देवता भिक्खू दसपि वस्सानि वीसतिम्पि…पे॰… सट्ठिम्पि वस्सानि परिसुद्धं अखण्डं ब्रह्मचरियं चरमाने दिस्वा – ‘‘इमे भिक्खू मानुसके पञ्च कामगुणे पहाय दिब्बे कामे पत्थयन्ता समणधम्मं करोन्ती’’ति सञ्ञं उप्पादेन्ति, अयम्पि तत्थेव उप्पादेसि। तस्मा मानुसके कामे सन्दिट्ठिके, दिब्बे च कालिके कत्वा एवमाह।
Anikkīḷitāvīkāmesūti kāmesu akīḷitakīḷo abhuttāvī, akatakāmakīḷoti attho. Mā sandiṭṭhikaṃ hitvāti yebhuyyena hi tā adiṭṭhasaccā avītarāgā aparacittavidūniyo devatā bhikkhū dasapi vassāni vīsatimpi…pe… saṭṭhimpi vassāni parisuddhaṃ akhaṇḍaṃ brahmacariyaṃ caramāne disvā – ‘‘ime bhikkhū mānusake pañca kāmaguṇe pahāya dibbe kāme patthayantā samaṇadhammaṃ karontī’’ti saññaṃ uppādenti, ayampi tattheva uppādesi. Tasmā mānusake kāme sandiṭṭhike, dibbe ca kālike katvā evamāha.
न खो अहं, आवुसोति, आवुसो, अहं सन्दिट्ठिके कामे हित्वा कालिके कामे न अनुधावामि न पत्थेमि न पिहेमि। कलिकञ्च खो अहं, आवुसोति अहं खो, आवुसो, कालिकं कामं हित्वा सन्दिट्ठिकं लोकुत्तरधम्मं अनुधावामि। इति थेरो चित्तानन्तरं अलद्धब्बताय दिब्बेपि मानुसकेपि पञ्च कामगुणे कालिकाति अकासि, चित्तानन्तरं लद्धब्बताय लोकुत्तरधम्मं सन्दिट्ठिकन्ति। पञ्चकामगुणेसु समोहितेसुपि सम्पन्नकामस्सापि कामिनो चित्तानन्तरं इच्छितिच्छितारम्मणानुभवनं न सम्पज्जति। चक्खुद्वारे इट्ठारम्मणं अनुभवितुकामेन हि चित्तकारपोत्थकाररूपकारादयो पक्कोसापेत्वा, ‘‘इदं नाम सज्जेथा’’ति वत्तब्बं होति। एत्थन्तरे अनेककोटिसतसहस्सानि चित्तानि उप्पज्जित्वा निरुज्झन्ति। अथ पच्छा तं आरम्मणं सम्पापुणाति । सेसद्वारेसुपि एसेव नयो। सोतापत्तिमग्गानन्तरं पन सोतापत्तिफलमेव उप्पज्जति, अन्तरा अञ्ञस्स चित्तस्स वारो नत्थि। सेसफलेसुपि एसेव नयोति।
Na kho ahaṃ, āvusoti, āvuso, ahaṃ sandiṭṭhike kāme hitvā kālike kāme na anudhāvāmi na patthemi na pihemi. Kalikañca kho ahaṃ, āvusoti ahaṃ kho, āvuso, kālikaṃ kāmaṃ hitvā sandiṭṭhikaṃ lokuttaradhammaṃ anudhāvāmi. Iti thero cittānantaraṃ aladdhabbatāya dibbepi mānusakepi pañca kāmaguṇe kālikāti akāsi, cittānantaraṃ laddhabbatāya lokuttaradhammaṃ sandiṭṭhikanti. Pañcakāmaguṇesu samohitesupi sampannakāmassāpi kāmino cittānantaraṃ icchiticchitārammaṇānubhavanaṃ na sampajjati. Cakkhudvāre iṭṭhārammaṇaṃ anubhavitukāmena hi cittakārapotthakārarūpakārādayo pakkosāpetvā, ‘‘idaṃ nāma sajjethā’’ti vattabbaṃ hoti. Etthantare anekakoṭisatasahassāni cittāni uppajjitvā nirujjhanti. Atha pacchā taṃ ārammaṇaṃ sampāpuṇāti . Sesadvāresupi eseva nayo. Sotāpattimaggānantaraṃ pana sotāpattiphalameva uppajjati, antarā aññassa cittassa vāro natthi. Sesaphalesupi eseva nayoti.
सो तमेवत्थं गहेत्वा कालिका हि, आवुसोतिआदिमाह। तत्थ कालिकाति वुत्तनयेन समोहितसम्पत्तिनापि कालन्तरे पत्तब्बा। बहुदुक्खाति पञ्च कामगुणे निस्साय पत्तब्बदुक्खस्स बहुताय बहुदुक्खा। तंवत्थुकस्सेव उपायासस्स बहुताय बहुपायासा। आदीनवो एत्थ भिय्योति पञ्च कामगुणे निस्साय लद्धब्बसुखतो आदीनवो भिय्यो, दुक्खमेव बहुतरन्ति अत्थो। सन्दिट्ठिको अयं धम्मोति अयं लोकुत्तरधम्मो येन येन अधिगतो होति, तेन तेन परसद्धाय गन्तब्बतं हित्वा पच्चवेक्खणञाणेन सयं दट्ठब्बोति सन्दिट्ठिको। अत्तनो फलदानं सन्धाय नास्स कालोति अकालो, अकालोयेव अकालिको। यो एत्थ अरियमग्गधम्मो, सो अत्तनो पवत्तिसमनन्तरमेव फलं देतीति अत्थो। ‘‘एहि पस्स इमं धम्म’’न्ति एवं पवत्तं एहिपस्सविधिं अरहतीति एहिपस्सिको। आदित्तं चेलं वा सीसं वा अज्झुपेक्खित्वापि भावनावसेन अत्तनो चित्ते उपनयं अरहतीति ओपनेय्यिको। सब्बेहि उग्घटितञ्ञूआदीहि विञ्ञूहि ‘‘भावितो मे मग्गो, अधिगतं फलं, सच्छिकतो निरोधो’’ति अत्तनि अत्तनि वेदितब्बोति पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूहीति। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.१४६ आदयो) धम्मानुस्सतिवण्णनायं वुत्तो।
So tamevatthaṃ gahetvā kālikā hi, āvusotiādimāha. Tattha kālikāti vuttanayena samohitasampattināpi kālantare pattabbā. Bahudukkhāti pañca kāmaguṇe nissāya pattabbadukkhassa bahutāya bahudukkhā. Taṃvatthukasseva upāyāsassa bahutāya bahupāyāsā. Ādīnavo ettha bhiyyoti pañca kāmaguṇe nissāya laddhabbasukhato ādīnavo bhiyyo, dukkhameva bahutaranti attho. Sandiṭṭhiko ayaṃ dhammoti ayaṃ lokuttaradhammo yena yena adhigato hoti, tena tena parasaddhāya gantabbataṃ hitvā paccavekkhaṇañāṇena sayaṃ daṭṭhabboti sandiṭṭhiko. Attano phaladānaṃ sandhāya nāssa kāloti akālo, akāloyeva akāliko. Yo ettha ariyamaggadhammo, so attano pavattisamanantarameva phalaṃ detīti attho. ‘‘Ehi passa imaṃ dhamma’’nti evaṃ pavattaṃ ehipassavidhiṃ arahatīti ehipassiko. Ādittaṃ celaṃ vā sīsaṃ vā ajjhupekkhitvāpi bhāvanāvasena attano citte upanayaṃ arahatīti opaneyyiko. Sabbehi ugghaṭitaññūādīhi viññūhi ‘‘bhāvito me maggo, adhigataṃ phalaṃ, sacchikato nirodho’’ti attani attani veditabboti paccattaṃ veditabbo viññūhīti. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge (visuddhi. 1.146 ādayo) dhammānussativaṇṇanāyaṃ vutto.
इदानि सा देवता अन्धो विय रूपविसेसं थेरेन कथितस्स अत्थे अजानन्ती कथञ्च भिक्खूतिआदिमाह। तत्थ कथञ्चातिपदस्स ‘‘कथञ्च भिक्खु कालिका कामा वुत्ता भगवता, कथं बहुदुक्खा, कथं बहुपायासा’’ति? एवं सब्बपदेहि सम्बन्धो वेदितब्बो।
Idāni sā devatā andho viya rūpavisesaṃ therena kathitassa atthe ajānantī kathañca bhikkhūtiādimāha. Tattha kathañcātipadassa ‘‘kathañca bhikkhu kālikā kāmā vuttā bhagavatā, kathaṃ bahudukkhā, kathaṃ bahupāyāsā’’ti? Evaṃ sabbapadehi sambandho veditabbo.
नवोति अपरिपुण्णपञ्चवस्सो हि भिक्खु नवो नाम होति, पञ्चवस्सतो पट्ठाय मज्झिमो, दसवस्सतो पट्ठाय थेरो। अपरो नयो – अपरिपुण्णदसवस्सो नवो, दसवस्सतो पट्ठाय मज्झिमो, वीसतिवस्सतो पट्ठाय थेरो। तेसं अहं नवोति वदति।
Navoti aparipuṇṇapañcavasso hi bhikkhu navo nāma hoti, pañcavassato paṭṭhāya majjhimo, dasavassato paṭṭhāya thero. Aparo nayo – aparipuṇṇadasavasso navo, dasavassato paṭṭhāya majjhimo, vīsativassato paṭṭhāya thero. Tesaṃ ahaṃ navoti vadati.
नवोपि एकच्चो सत्तट्ठवस्सकाले पब्बजित्वा द्वादसतेरसवस्सानि सामणेरभावेनेव अतिक्कन्तो चिरपब्बजितो होति, अहं पन अचिरपब्बजितोति वदति। इमं धम्मविनयन्ति इमं धम्मञ्च विनयञ्च। उभयम्पेतं सासनस्सेव नामं। धम्मेन हेत्थ द्वे पिटकानि वुत्तानि, विनयेन विनयपिटकं, इति तीहि पिटकेहि पकासितं पटिपत्तिं अधुना आगतोम्हीति वदति।
Navopi ekacco sattaṭṭhavassakāle pabbajitvā dvādasaterasavassāni sāmaṇerabhāveneva atikkanto cirapabbajito hoti, ahaṃ pana acirapabbajitoti vadati. Imaṃ dhammavinayanti imaṃ dhammañca vinayañca. Ubhayampetaṃ sāsanasseva nāmaṃ. Dhammena hettha dve piṭakāni vuttāni, vinayena vinayapiṭakaṃ, iti tīhi piṭakehi pakāsitaṃ paṭipattiṃ adhunā āgatomhīti vadati.
महेसक्खाहीति महापरिवाराहि। एकेकस्स हि देवरञ्ञो कोटिसतम्पि कोटिसहस्सम्पि परिवारो होति, ते अत्तानं महन्ते ठाने ठपेत्वा तथागतं पस्सन्ति। तत्थ अम्हादिसानं अप्पेसक्खानं मातुगामजातिकानं कुतो ओकासोति दस्सेति।
Mahesakkhāhīti mahāparivārāhi. Ekekassa hi devarañño koṭisatampi koṭisahassampi parivāro hoti, te attānaṃ mahante ṭhāne ṭhapetvā tathāgataṃ passanti. Tattha amhādisānaṃ appesakkhānaṃ mātugāmajātikānaṃ kuto okāsoti dasseti.
मयम्पि आगच्छेय्यामाति इदं सा देवता ‘‘सचेपि चक्कवाळं पूरेत्वा परिसा निसिन्ना होति, महतिया बुद्धवीथिया सत्थु सन्तिकं गन्तुं लभती’’ति ञत्वा आह। पुच्छ भिक्खु, पुच्छ भिक्खूति थिरकरणवसेन आमेडितं कतं।
Mayampiāgaccheyyāmāti idaṃ sā devatā ‘‘sacepi cakkavāḷaṃ pūretvā parisā nisinnā hoti, mahatiyā buddhavīthiyā satthu santikaṃ gantuṃ labhatī’’ti ñatvā āha. Puccha bhikkhu, puccha bhikkhūti thirakaraṇavasena āmeḍitaṃ kataṃ.
अक्खेय्यसञ्ञिनोति एत्थ ‘‘देवो, मनुस्सो, गहट्ठो, पब्बजितो, सत्तो, पुग्गलो, तिस्सो, फुस्सो’’तिआदिना नयेन अक्खेय्यतो सब्बेसं अक्खानानं सब्बासं कथानं वत्थुभूततो पञ्चक्खन्धा ‘‘अक्खेय्या’’ति वुच्चन्ति। ‘‘सत्तो नरो पोसो पुग्गलो इत्थी पुरिसो’’ति एवं सञ्ञा एतेसं अत्थीति सञ्ञिनो, अक्खेय्येस्वेव सञ्ञिनोति अक्खेय्यसञ्ञिनो, पञ्चसु खन्धेसु सत्तपुग्गलादिसञ्ञिनोति अत्थो। अक्खेय्यस्मिं पतिट्ठिताति पञ्चसु खन्धेसु अट्ठहाकारेहि पतिट्ठिता। रत्तो हि रागवसेन पतिट्ठितो होति, दुट्ठो दोसवसेन, मूळ्हो मोहवसेन, परामट्ठो दिट्ठिवसेन, थामगतो अनुसयवसेन, विनिबद्धो मानवसेन, अनिट्ठङ्गतो विचिकिच्छावसेन, विक्खेपगतो उद्धच्चवसेन पतिट्ठितो होति। अक्खेय्यं अपरिञ्ञायाति पञ्चक्खन्धे तीहि परिञ्ञाहि अपरिजानित्वा। योगमायन्ति मच्चुनोति मच्चुनो योगं पयोगं पक्खेपं उपक्खेपं उपक्कमं अब्भन्तरं आगच्छन्ति, मरणवसं गच्छन्तीति अत्थो। एवमिमाय गाथाय कालिका कामा कथिता।
Akkheyyasaññinoti ettha ‘‘devo, manusso, gahaṭṭho, pabbajito, satto, puggalo, tisso, phusso’’tiādinā nayena akkheyyato sabbesaṃ akkhānānaṃ sabbāsaṃ kathānaṃ vatthubhūtato pañcakkhandhā ‘‘akkheyyā’’ti vuccanti. ‘‘Satto naro poso puggalo itthī puriso’’ti evaṃ saññā etesaṃ atthīti saññino, akkheyyesveva saññinoti akkheyyasaññino, pañcasu khandhesu sattapuggalādisaññinoti attho. Akkheyyasmiṃ patiṭṭhitāti pañcasu khandhesu aṭṭhahākārehi patiṭṭhitā. Ratto hi rāgavasena patiṭṭhito hoti, duṭṭho dosavasena, mūḷho mohavasena, parāmaṭṭho diṭṭhivasena, thāmagato anusayavasena, vinibaddho mānavasena, aniṭṭhaṅgato vicikicchāvasena, vikkhepagato uddhaccavasena patiṭṭhito hoti. Akkheyyaṃ apariññāyāti pañcakkhandhe tīhi pariññāhi aparijānitvā. Yogamāyanti maccunoti maccuno yogaṃ payogaṃ pakkhepaṃ upakkhepaṃ upakkamaṃ abbhantaraṃ āgacchanti, maraṇavasaṃ gacchantīti attho. Evamimāya gāthāya kālikā kāmā kathitā.
परिञ्ञायाति ञातपरिञ्ञा, तीरणपरिञ्ञा, पहानपरिञ्ञाति इमाहि तीहि परिञ्ञाहि परिजानित्वा। तत्थ कतमा ञातपरिञ्ञा? पञ्चक्खन्धे परिजानाति – ‘‘अयं रूपक्खन्धो, अयं वेदनाक्खन्धो, अयं सञ्ञाक्खन्धो, अयं सङ्खारक्खन्धो, अयं विञ्ञाणक्खन्धो, इमानि तेसं लक्खणरसपच्चुपट्ठानपदट्ठानानी’’ति, अयं ञातपरिञ्ञा। कतमा तीरणपरिञ्ञा? एवं ञातं कत्वा पञ्चक्खन्धे तीरेति अनिच्चतो दुक्खतो रोगतोति द्वाचत्तालीसाय आकारेहि। अयं तीरणपरिञ्ञा। कतमा पहानपरिञ्ञा? एवं तीरयित्वा अग्गमग्गेन पञ्चसु खन्धेसु छन्दरागं पजहति। अयं पहानपरिञ्ञा।
Pariññāyāti ñātapariññā, tīraṇapariññā, pahānapariññāti imāhi tīhi pariññāhi parijānitvā. Tattha katamā ñātapariññā? Pañcakkhandhe parijānāti – ‘‘ayaṃ rūpakkhandho, ayaṃ vedanākkhandho, ayaṃ saññākkhandho, ayaṃ saṅkhārakkhandho, ayaṃ viññāṇakkhandho, imāni tesaṃ lakkhaṇarasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānānī’’ti, ayaṃ ñātapariññā. Katamā tīraṇapariññā? Evaṃ ñātaṃ katvā pañcakkhandhe tīreti aniccato dukkhato rogatoti dvācattālīsāya ākārehi. Ayaṃ tīraṇapariññā. Katamā pahānapariññā? Evaṃ tīrayitvā aggamaggena pañcasu khandhesu chandarāgaṃ pajahati. Ayaṃ pahānapariññā.
अक्खातारं न मञ्ञतीति एवं तीहि परिञ्ञाहि पञ्चक्खन्धे परिजानित्वा खीणासवो भिक्खु अक्खातारं पुग्गलं न मञ्ञति। अक्खातारन्ति कम्मवसेन कारणं वेदितब्बं, अक्खातब्बं कथेतब्बं पुग्गलं न मञ्ञति, न पस्सतीति अत्थो । किन्ति अक्खातब्बन्ति? ‘‘तिस्सो’’ति वा ‘‘फुस्सो’’ति वा एवं येन केनचि नामेन वा गोत्तेन वा पकासेतब्बं। तञ्हि तस्स न होतीति तं तस्स खीणासवस्स न होति। येन नं वज्जाति येन नं ‘‘रागेन रत्तो’’ति वा ‘‘दोसेन दुट्ठो’’ति वा ‘‘मोहेन मूळ्हो’’ति वाति कोचि वदेय्य, तं कारणं तस्स खीणासवस्स नत्थि।
Akkhātāraṃ na maññatīti evaṃ tīhi pariññāhi pañcakkhandhe parijānitvā khīṇāsavo bhikkhu akkhātāraṃ puggalaṃ na maññati. Akkhātāranti kammavasena kāraṇaṃ veditabbaṃ, akkhātabbaṃ kathetabbaṃ puggalaṃ na maññati, na passatīti attho . Kinti akkhātabbanti? ‘‘Tisso’’ti vā ‘‘phusso’’ti vā evaṃ yena kenaci nāmena vā gottena vā pakāsetabbaṃ. Tañhi tassa na hotīti taṃ tassa khīṇāsavassa na hoti. Yena naṃ vajjāti yena naṃ ‘‘rāgena ratto’’ti vā ‘‘dosena duṭṭho’’ti vā ‘‘mohena mūḷho’’ti vāti koci vadeyya, taṃ kāraṇaṃ tassa khīṇāsavassa natthi.
सचे विजानासि वदेहीति सचे एवरूपं खीणासवं जानासि, ‘‘जानामी’’ति वदेहि। नो चे जानासि, अथ ‘‘न जानामी’’ति वदेहि। यक्खाति देवतं आलपन्तो आह। इति इमाय गाथाय सन्दिट्ठिको नवविधो लोकुत्तरधम्मो कथितो। साधूति आयाचनत्थे निपातो।
Sace vijānāsi vadehīti sace evarūpaṃ khīṇāsavaṃ jānāsi, ‘‘jānāmī’’ti vadehi. No ce jānāsi, atha ‘‘na jānāmī’’ti vadehi. Yakkhāti devataṃ ālapanto āha. Iti imāya gāthāya sandiṭṭhiko navavidho lokuttaradhammo kathito. Sādhūti āyācanatthe nipāto.
यो मञ्ञतीति यो अत्तानं ‘‘अहं समो’’ति वा ‘‘विसेसी’’ति वा ‘‘निहीनो’’ति वा मञ्ञति। एतेन ‘‘सेय्योहमस्मी’’तिआदयो तयो माना गहिताव। तेसु गहितेसु नव माना गहिताव होन्ति। सो विवदेथ तेनाति सो पुग्गलो तेनेव मानेन येन केनचि पुग्गलेन सद्धिं – ‘‘केन मं त्वं पापुणासि, किं जातिया पापुणासि, उदाहु गोत्तेन, कुलपदेसेन, वण्णपोक्खरताय, बाहुसच्चेन, धुतगुणेना’’ति एवं विवदेय्य। इति इमायपि उपड्ढगाथाय कालिका कामा कथिता।
Yo maññatīti yo attānaṃ ‘‘ahaṃ samo’’ti vā ‘‘visesī’’ti vā ‘‘nihīno’’ti vā maññati. Etena ‘‘seyyohamasmī’’tiādayo tayo mānā gahitāva. Tesu gahitesu nava mānā gahitāva honti. So vivadetha tenāti so puggalo teneva mānena yena kenaci puggalena saddhiṃ – ‘‘kena maṃ tvaṃ pāpuṇāsi, kiṃ jātiyā pāpuṇāsi, udāhu gottena, kulapadesena, vaṇṇapokkharatāya, bāhusaccena, dhutaguṇenā’’ti evaṃ vivadeyya. Iti imāyapi upaḍḍhagāthāya kālikā kāmā kathitā.
तीसु विधासूति तीसु मानेसु। ‘‘एकविधेन रूपसङ्गहो’’तिआदीसु (ध॰ स॰ ५८४) हि कोट्ठासो ‘‘विधो’’ति वुत्तो। ‘‘कथंविधं सीलवन्तं वदन्ति, कथंविधं पञ्ञवन्तं वदन्ती’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ १.९५) आकारो। ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, विधा। कतमा तिस्सो ? सेय्योहमस्मीति विधा, सदिसोहमस्मीति विधा, हीनोहमस्मीति विधा’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ ५.१६२) मानो ‘‘विधा’’ति वुत्तो। इधापि मानोव। तेन वुत्तं ‘‘तीसु विधासूति तीसु मानेसू’’ति। अविकम्पमानोति सो पुग्गलो एतेसु सङ्खेपतो तीसु , वित्थारतो नवसु मानेसु न कम्पति, न चलति। समो विसेसीति न तस्स होतीति तस्स पहीनमानस्स खीणासवस्स ‘‘अहं सदिसो’’ति वा ‘‘सेय्यो’’ति वा ‘‘हीनो’’ति वा न होतीति दस्सेति। पच्छिमपदं वुत्तनयमेव। इति इमायपि उपड्ढगाथाय नवविधो सन्दिट्ठिको लोकुत्तरधम्मो कथितो।
Tīsu vidhāsūti tīsu mānesu. ‘‘Ekavidhena rūpasaṅgaho’’tiādīsu (dha. sa. 584) hi koṭṭhāso ‘‘vidho’’ti vutto. ‘‘Kathaṃvidhaṃ sīlavantaṃ vadanti, kathaṃvidhaṃ paññavantaṃ vadantī’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.95) ākāro. ‘‘Tisso imā, bhikkhave, vidhā. Katamā tisso ? Seyyohamasmīti vidhā, sadisohamasmīti vidhā, hīnohamasmīti vidhā’’tiādīsu (saṃ. ni. 5.162) māno ‘‘vidhā’’ti vutto. Idhāpi mānova. Tena vuttaṃ ‘‘tīsu vidhāsūti tīsu mānesū’’ti. Avikampamānoti so puggalo etesu saṅkhepato tīsu , vitthārato navasu mānesu na kampati, na calati. Samo visesīti na tassa hotīti tassa pahīnamānassa khīṇāsavassa ‘‘ahaṃ sadiso’’ti vā ‘‘seyyo’’ti vā ‘‘hīno’’ti vā na hotīti dasseti. Pacchimapadaṃ vuttanayameva. Iti imāyapi upaḍḍhagāthāya navavidho sandiṭṭhiko lokuttaradhammo kathito.
पहासि सङ्खन्ति, ‘‘पटिसङ्खा योनिसो आहारं आहारेती’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ ४.१२०, २३९) पञ्ञा ‘‘सङ्खा’’ति आगता। ‘‘अत्थि ते कोचि गणको वा मुद्दिको वा सङ्खायको वा, यो पहोति गङ्गाय वालुकं गणेतु’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.४१०) एत्थ गणना। ‘‘सञ्ञानिदाना हि पपञ्चसङ्खा’’तिआदीसु (सु॰ नि॰ ८८०) कोट्ठासो। ‘‘या तेसं तेसं धम्मानं सङ्खा समञ्ञा’’ति (ध॰ स॰ १३१३-१३१५) एत्थ पण्णत्ति ‘‘सङ्खा’’ति आगता। इधापि अयमेव अधिप्पेता। पहासि सङ्खन्ति पदस्स हि अयमेवत्थो – रत्तो दुट्ठो मूळ्हो इति इमं पण्णत्तिं खीणासवो पहासि जहि पजहीति।
Pahāsisaṅkhanti, ‘‘paṭisaṅkhā yoniso āhāraṃ āhāretī’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.120, 239) paññā ‘‘saṅkhā’’ti āgatā. ‘‘Atthi te koci gaṇako vā muddiko vā saṅkhāyako vā, yo pahoti gaṅgāya vālukaṃ gaṇetu’’nti (saṃ. ni. 4.410) ettha gaṇanā. ‘‘Saññānidānā hi papañcasaṅkhā’’tiādīsu (su. ni. 880) koṭṭhāso. ‘‘Yā tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ saṅkhā samaññā’’ti (dha. sa. 1313-1315) ettha paṇṇatti ‘‘saṅkhā’’ti āgatā. Idhāpi ayameva adhippetā. Pahāsi saṅkhanti padassa hi ayamevattho – ratto duṭṭho mūḷho iti imaṃ paṇṇattiṃ khīṇāsavo pahāsi jahi pajahīti.
न विमानमज्झगाति नवभेदं तिविधमानं न उपगतो। निवासट्ठेन वा मातुकुच्छि ‘‘विमान’’न्ति वुच्चति, तं आयतिं पटिसन्धिवसेन न उपगच्छीतिपि अत्थो। अनागतत्थे अतीतवचनं। अच्छेच्छीति छिन्दि। छिन्नगन्थन्ति चत्तारो गन्थे छिन्दित्वा ठितं। अनीघन्ति निद्दुक्खं। निरासन्ति नित्तण्हं। परियेसमानाति ओलोकयमाना। नाज्झगमुन्ति न अधिगच्छन्ति न विन्दन्ति न पस्सन्ति। वत्तमानत्थे अतीतवचनं। इध वा हुरं वाति इधलोके वा परलोके वा। सब्बनिवेसनेसूति तयो भवा, चतस्सो योनियो, पञ्च गतियो, सत्त विञ्ञाणट्ठितियो, नव सत्तावासा, इति इमेसुपि सब्बेसु सत्तनिवेसनेसु एवरूपं खीणासवं कायस्स भेदा उप्पज्जमानं वा उप्पन्नं वा न पस्सन्तीति अत्थो। इमाय गाथाय सन्दिट्ठिकं लोकुत्तरधम्ममेव कथेसि।
Na vimānamajjhagāti navabhedaṃ tividhamānaṃ na upagato. Nivāsaṭṭhena vā mātukucchi ‘‘vimāna’’nti vuccati, taṃ āyatiṃ paṭisandhivasena na upagacchītipi attho. Anāgatatthe atītavacanaṃ. Acchecchīti chindi. Chinnaganthanti cattāro ganthe chinditvā ṭhitaṃ. Anīghanti niddukkhaṃ. Nirāsanti nittaṇhaṃ. Pariyesamānāti olokayamānā. Nājjhagamunti na adhigacchanti na vindanti na passanti. Vattamānatthe atītavacanaṃ. Idha vā huraṃ vāti idhaloke vā paraloke vā. Sabbanivesanesūti tayo bhavā, catasso yoniyo, pañca gatiyo, satta viññāṇaṭṭhitiyo, nava sattāvāsā, iti imesupi sabbesu sattanivesanesu evarūpaṃ khīṇāsavaṃ kāyassa bhedā uppajjamānaṃ vā uppannaṃ vā na passantīti attho. Imāya gāthāya sandiṭṭhikaṃ lokuttaradhammameva kathesi.
इमञ्च गाथं सुत्वा सापि देवता अत्थं सल्लक्खेसि, तेनेव कारणेन इमस्स ख्वाहं, भन्तेतिआदिमाह। तत्थ पापं न कयिराति गाथाय दसकुसलकम्मपथवसेनपि कथेतुं वट्टति अट्ठङ्गिकमग्गवसेनपि। दसकुसलकम्मपथवसेन ताव वचसाति चतुब्बिधं वचीसुचरितं गहितं। मनसाति तिविधं मनोसुचरितं गहितं। कायेन वा किञ्चन सब्बलोकेति तिविधं कायसुचरितं गहितं। इमे ताव दसकुसलकम्मपथधम्मा होन्ति। कामे पहायाति इमिना पन कामसुखल्लिकानुयोगो पटिक्खित्तो। सतिमा सम्पजानोति इमिना दसकुसलकम्मपथकारणं सतिसम्पजञ्ञं गहितं। दुक्खं न सेवेथ अनत्थसंहितन्ति इमिना अत्तकिलमथानुयोगो पटिसिद्धो। इति देवता ‘‘उभो अन्ते विवज्जेत्वा कारणेहि सतिसम्पजञ्ञेहि सद्धिं दसकुसलकम्मपथधम्मे तुम्हेहि कथिते आजानामि भगवा’’ति वदति।
Imañca gāthaṃ sutvā sāpi devatā atthaṃ sallakkhesi, teneva kāraṇena imassa khvāhaṃ, bhantetiādimāha. Tattha pāpaṃ na kayirāti gāthāya dasakusalakammapathavasenapi kathetuṃ vaṭṭati aṭṭhaṅgikamaggavasenapi. Dasakusalakammapathavasena tāva vacasāti catubbidhaṃ vacīsucaritaṃ gahitaṃ. Manasāti tividhaṃ manosucaritaṃ gahitaṃ. Kāyena vā kiñcana sabbaloketi tividhaṃ kāyasucaritaṃ gahitaṃ. Ime tāva dasakusalakammapathadhammā honti. Kāme pahāyāti iminā pana kāmasukhallikānuyogo paṭikkhitto. Satimā sampajānoti iminā dasakusalakammapathakāraṇaṃ satisampajaññaṃ gahitaṃ. Dukkhaṃ na sevetha anatthasaṃhitanti iminā attakilamathānuyogo paṭisiddho. Iti devatā ‘‘ubho ante vivajjetvā kāraṇehi satisampajaññehi saddhiṃ dasakusalakammapathadhamme tumhehi kathite ājānāmi bhagavā’’ti vadati.
अट्ठङ्गिकमग्गवसेन पन अयं नयो – तस्मिं किर ठाने महती धम्मदेसना अहोसि। देसनापरियोसाने देवता यथाठाने ठिताव देसनानुसारेन ञाणं पेसेत्वा सोतापत्तिफले पतिट्ठाय अत्तना अधिगतं अट्ठङ्गिकं मग्गं दस्सेन्ती एवमाह। तत्थ वचसाति सम्मावाचा गहिता, मनो पन अङ्गं न होतीति मनसाति मग्गसम्पयुत्तकं चित्तं गहितं। कायेन वा किञ्चन सब्बलोकेति सम्माकम्मन्तो गहितो, आजीवो पन वाचाकम्मन्तपक्खिकत्ता गहितोव होति। सतिमाति इमिना वायामसतिसमाधयो गहिता। सम्पजानोतिपदेन सम्मादिट्ठिसम्मासङ्कप्पा। कामे पहाय, दुक्खं न सेवेथातिपदद्वयेन अन्तद्वयवज्जनं। इति इमे द्वे अन्ते अनुपगम्म मज्झिमं पटिपदं तुम्हेहि कथितं, आजानामि भगवाति वत्वा तथागतं गन्धमालादीहि पूजेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामीति।
Aṭṭhaṅgikamaggavasena pana ayaṃ nayo – tasmiṃ kira ṭhāne mahatī dhammadesanā ahosi. Desanāpariyosāne devatā yathāṭhāne ṭhitāva desanānusārena ñāṇaṃ pesetvā sotāpattiphale patiṭṭhāya attanā adhigataṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ dassentī evamāha. Tattha vacasāti sammāvācā gahitā, mano pana aṅgaṃ na hotīti manasāti maggasampayuttakaṃ cittaṃ gahitaṃ. Kāyena vā kiñcana sabbaloketi sammākammanto gahito, ājīvo pana vācākammantapakkhikattā gahitova hoti. Satimāti iminā vāyāmasatisamādhayo gahitā. Sampajānotipadena sammādiṭṭhisammāsaṅkappā. Kāme pahāya, dukkhaṃ na sevethātipadadvayena antadvayavajjanaṃ. Iti ime dve ante anupagamma majjhimaṃ paṭipadaṃ tumhehi kathitaṃ, ājānāmi bhagavāti vatvā tathāgataṃ gandhamālādīhi pūjetvā padakkhiṇaṃ katvā pakkāmīti.
समिद्धिसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Samiddhisuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
नन्दनवग्गो दुतियो।
Nandanavaggo dutiyo.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / १०. समिद्धिसुत्तं • 10. Samiddhisuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) / १०. समिद्धिसुत्तवण्णना • 10. Samiddhisuttavaṇṇanā
