| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) |
९. सम्मादिट्ठिसुत्तवण्णना
9. Sammādiṭṭhisuttavaṇṇanā
८९. एवं मे सुतन्ति सम्मादिट्ठिसुत्तं। तत्थ ‘‘सम्मादिट्ठि सम्मादिट्ठीति, आवुसो, वुच्चति, कित्तावता नु खो, आवुसो’’ति वा ‘‘कतमं पनावुसो , अकुसल’’न्ति वा एवं यत्तका थेरेन पुच्छा वुत्ता, सब्बा कथेतुकम्यता पुच्छा एव।
89.Evaṃme sutanti sammādiṭṭhisuttaṃ. Tattha ‘‘sammādiṭṭhi sammādiṭṭhīti, āvuso, vuccati, kittāvatā nu kho, āvuso’’ti vā ‘‘katamaṃ panāvuso , akusala’’nti vā evaṃ yattakā therena pucchā vuttā, sabbā kathetukamyatā pucchā eva.
तत्थ यस्मा जानन्तापि सम्मादिट्ठीति वदन्ति अजानन्तापि बाहिरकापि सासनिकापि अनुस्सवादिवसेनापि अत्तपच्चक्खेनापि, तस्मा तं बहूनं वचनं उपादाय द्विक्खत्तुं आमसन्तो ‘‘सम्मादिट्ठि सम्मादिट्ठीति, आवुसो, वुच्चती’’ति आह। अयञ्हि एत्थ अधिप्पायो, अपरेहिपि सम्मादिट्ठीति वुच्चति, अथापरेहिपि सम्मादिट्ठीति वुच्चति, स्वायं एवं वुच्चमानो अत्थञ्च लक्खणञ्च उपादाय कित्तावता नु खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होतीति। तत्थ सम्मादिट्ठीति सोभनाय पसत्थाय च दिट्ठिया समन्नागतो। यदा पन धम्मेयेव अयं सम्मादिट्ठिसद्दो वत्तति, तदास्स सोभना पसत्था च दिट्ठि सम्मादिट्ठीति एवमत्थो वेदितब्बो।
Tattha yasmā jānantāpi sammādiṭṭhīti vadanti ajānantāpi bāhirakāpi sāsanikāpi anussavādivasenāpi attapaccakkhenāpi, tasmā taṃ bahūnaṃ vacanaṃ upādāya dvikkhattuṃ āmasanto ‘‘sammādiṭṭhi sammādiṭṭhīti, āvuso, vuccatī’’ti āha. Ayañhi ettha adhippāyo, aparehipi sammādiṭṭhīti vuccati, athāparehipi sammādiṭṭhīti vuccati, svāyaṃ evaṃ vuccamāno atthañca lakkhaṇañca upādāya kittāvatā nu kho, āvuso, ariyasāvako sammādiṭṭhi hotīti. Tattha sammādiṭṭhīti sobhanāya pasatthāya ca diṭṭhiyā samannāgato. Yadā pana dhammeyeva ayaṃ sammādiṭṭhisaddo vattati, tadāssa sobhanā pasatthā ca diṭṭhi sammādiṭṭhīti evamattho veditabbo.
सा चायं सम्मादिट्ठि दुविधा होति लोकिया लोकुत्तराति। तत्थ कम्मस्सकताञाणं सच्चानुलोमिकञाणञ्च लोकिया सम्मादिट्ठि, सङ्खेपतो वा सब्बापि सासवा पञ्ञा। अरियमग्गफलसम्पयुत्ता पञ्ञा लोकुत्तरा सम्मादिट्ठि। पुग्गलो पन तिविधो होति पुथुज्जनो सेक्खो असेक्खो च। तत्थ पुथुज्जनो दुविधो होति बाहिरको सासनिको च। तत्थ बाहिरको कम्मवादी कम्मस्सकतादिट्ठिया सम्मादिट्ठि होति, नो सच्चानुलोमिकाय अत्तदिट्ठिपरामासकत्ता। सासनिको द्वीहिपि। सेक्खो नियताय सम्मादिट्ठिया सम्मादिट्ठि। असेक्खो असेक्खाय। इध पन नियताय निय्यानिकाय लोकुत्तरकुसलसम्मादिट्ठिया समन्नागतो ‘‘सम्मादिट्ठी’’ति अधिप्पेतो। तेनेवाह ‘‘उजुगतास्स दिट्ठि धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति, लोकुत्तरकुसलसम्मादिट्ठियेव हि अन्तद्वयमनुपगम्म उजुभावेन गतत्ता , कायवङ्कादीनि च सब्बवङ्कानि समुच्छिन्दित्वा गतत्ता उजुगता होति, तायेव च दिट्ठिया समन्नागतो नवप्पकारेपि लोकुत्तरधम्मे अवेच्चप्पसादेन अचलप्पसादेन समन्नागतो होति, सब्बदिट्ठिगहनानि च विनिब्बेठेन्तो सब्बकिलेसे पजहन्तो जातिसंसारा निक्खमन्तो पटिपत्तिं परिनिट्ठपेन्तो अरियेन मग्गेन आगतो इमं सम्बुद्धप्पवेदितं अमतोगधं निब्बानसङ्खातं सद्धम्मन्ति वुच्चति।
Sā cāyaṃ sammādiṭṭhi duvidhā hoti lokiyā lokuttarāti. Tattha kammassakatāñāṇaṃ saccānulomikañāṇañca lokiyā sammādiṭṭhi, saṅkhepato vā sabbāpi sāsavā paññā. Ariyamaggaphalasampayuttā paññā lokuttarā sammādiṭṭhi. Puggalo pana tividho hoti puthujjano sekkho asekkho ca. Tattha puthujjano duvidho hoti bāhirako sāsaniko ca. Tattha bāhirako kammavādī kammassakatādiṭṭhiyā sammādiṭṭhi hoti, no saccānulomikāya attadiṭṭhiparāmāsakattā. Sāsaniko dvīhipi. Sekkho niyatāya sammādiṭṭhiyā sammādiṭṭhi. Asekkho asekkhāya. Idha pana niyatāya niyyānikāya lokuttarakusalasammādiṭṭhiyā samannāgato ‘‘sammādiṭṭhī’’ti adhippeto. Tenevāha ‘‘ujugatāssa diṭṭhi dhamme aveccappasādena samannāgato āgato imaṃ saddhamma’’nti, lokuttarakusalasammādiṭṭhiyeva hi antadvayamanupagamma ujubhāvena gatattā , kāyavaṅkādīni ca sabbavaṅkāni samucchinditvā gatattā ujugatā hoti, tāyeva ca diṭṭhiyā samannāgato navappakārepi lokuttaradhamme aveccappasādena acalappasādena samannāgato hoti, sabbadiṭṭhigahanāni ca vinibbeṭhento sabbakilese pajahanto jātisaṃsārā nikkhamanto paṭipattiṃ pariniṭṭhapento ariyena maggena āgato imaṃ sambuddhappaveditaṃ amatogadhaṃ nibbānasaṅkhātaṃ saddhammanti vuccati.
यतो खोति कालपरिच्छेदवचनमेतं, यस्मिं कालेति वुत्तं होति। अकुसलञ्च पजानातीति दसाकुसलकम्मपथसङ्खातं अकुसलञ्च पजानाति, निरोधारम्मणाय पजाननाय किच्चवसेन ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति पटिविज्झन्तो अकुसलं पजानाति। अकुसलमूलञ्च पजानातीति तस्स मूलपच्चयभूतं अकुसलमूलञ्च पजानाति, तेनेव पकारेन ‘‘अयं दुक्खसमुदयो’’ति पटिविज्झन्तो। एस नयो कुसलञ्च कुसलमूलञ्चाति एत्थापि। यथा चेत्थ, एवं इतो परेसु सब्बवारेसु किच्चवसेनेव वत्थुपजानना वेदितब्बा। एत्तावतापीति एत्तकेन इमिना अकुसलादिप्पजाननेनापि। सम्मादिट्ठि होतीति वुत्तप्पकाराय लोकुत्तरसम्मादिट्ठिया समन्नागतो होति। उजुगतास्स…पे॰… इमं सद्धम्मन्ति एत्तावता संखित्तदेसना निट्ठिता होति। देसनायेव चेसा संखित्ता, तेसं पन भिक्खूनं वित्थारवसेनेव सम्मामनसिकारप्पटिवेधो वेदितब्बो।
Yato khoti kālaparicchedavacanametaṃ, yasmiṃ kāleti vuttaṃ hoti. Akusalañca pajānātīti dasākusalakammapathasaṅkhātaṃ akusalañca pajānāti, nirodhārammaṇāya pajānanāya kiccavasena ‘‘idaṃ dukkha’’nti paṭivijjhanto akusalaṃ pajānāti. Akusalamūlañca pajānātīti tassa mūlapaccayabhūtaṃ akusalamūlañca pajānāti, teneva pakārena ‘‘ayaṃ dukkhasamudayo’’ti paṭivijjhanto. Esa nayo kusalañca kusalamūlañcāti etthāpi. Yathā cettha, evaṃ ito paresu sabbavāresu kiccavaseneva vatthupajānanā veditabbā. Ettāvatāpīti ettakena iminā akusalādippajānanenāpi. Sammādiṭṭhi hotīti vuttappakārāya lokuttarasammādiṭṭhiyā samannāgato hoti. Ujugatāssa…pe… imaṃ saddhammanti ettāvatā saṃkhittadesanā niṭṭhitā hoti. Desanāyeva cesā saṃkhittā, tesaṃ pana bhikkhūnaṃ vitthāravaseneva sammāmanasikārappaṭivedho veditabbo.
दुतियवारे पन देसनापि वित्थारेन मनसिकारप्पटिवेधोपि वित्थारेनेव वुत्तोति वेदितब्बो। तत्थ ‘‘संखित्तदेसनाय द्वे हेट्ठिममग्गा, वित्थारदेसनाय द्वे उपरिममग्गा कथिता’’ति भिक्खू आहंसु वित्थारदेसनावसाने ‘‘सब्बसो रागानुसयं पहाया’’तिआदिवचनं सम्पस्समाना। थेरो पनाह ‘‘संखित्तदेसनायपि चत्तारो मग्गा रासितो कथिता, वित्थारदेसनायपी’’ति। या चायं इध संखित्तवित्थारदेसनासु विचारणा आविकता, सा सब्बवारेसु इध वुत्तनयेनेव वेदितब्बा। अपुब्बानुत्तानपदवण्णनामत्तमेव हि इतो परं करिस्साम।
Dutiyavāre pana desanāpi vitthārena manasikārappaṭivedhopi vitthāreneva vuttoti veditabbo. Tattha ‘‘saṃkhittadesanāya dve heṭṭhimamaggā, vitthāradesanāya dve uparimamaggā kathitā’’ti bhikkhū āhaṃsu vitthāradesanāvasāne ‘‘sabbaso rāgānusayaṃ pahāyā’’tiādivacanaṃ sampassamānā. Thero panāha ‘‘saṃkhittadesanāyapi cattāro maggā rāsito kathitā, vitthāradesanāyapī’’ti. Yā cāyaṃ idha saṃkhittavitthāradesanāsu vicāraṇā āvikatā, sā sabbavāresu idha vuttanayeneva veditabbā. Apubbānuttānapadavaṇṇanāmattameva hi ito paraṃ karissāma.
अकुसलकम्मपथवण्णना
Akusalakammapathavaṇṇanā
तत्थ पठमवारस्स ताव वित्थारदेसनाय ‘‘पाणातिपातो खो, आवुसो, अकुसल’’न्तिआदीसु अकोसल्लप्पवत्तिया अकुसलं वेदितब्बं, परतो वत्तब्बकुसलप्पटिपक्खतो वा। तं लक्खणतो सावज्जदुक्खविपाकं संकिलिट्ठं वा। अयं तावेत्थ साधारणपदवण्णना।
Tattha paṭhamavārassa tāva vitthāradesanāya ‘‘pāṇātipāto kho, āvuso, akusala’’ntiādīsu akosallappavattiyā akusalaṃ veditabbaṃ, parato vattabbakusalappaṭipakkhato vā. Taṃ lakkhaṇato sāvajjadukkhavipākaṃ saṃkiliṭṭhaṃ vā. Ayaṃ tāvettha sādhāraṇapadavaṇṇanā.
असाधारणेसु पन पाणस्स अतिपातो पाणातिपातो, पाणवधो पाणघातोति वुत्तं होति। पाणोति चेत्थ वोहारतो सत्तो, परमत्थतो जीवितिन्द्रियं। तस्मिं पन पाणे पाणसञ्ञिनो जीवितिन्द्रियुपच्छेदकउपक्कमसमुट्ठापिका कायवचीद्वारानं अञ्ञतरद्वारप्पवत्ता वधकचेतना पाणातिपातो। सो गुणविरहितेसु तिरच्छानगतादीसु पाणेसु खुद्दके पाणे अप्पसावज्जो, महासरीरे महासावज्जो। कस्मा? पयोगमहन्तताय। पयोगसमत्तेपि वत्थुमहन्तताय। गुणवन्तेसु मनुस्सादीसु अप्पगुणे पाणे अप्पसावज्जो, महागुणे महासावज्जो। सरीरगुणानं पन समभावे सति किलेसानं उपक्कमानञ्च मुदुताय अप्पसावज्जो, तिब्बताय महासावज्जोति वेदितब्बो। तस्स पञ्च सम्भारा होन्ति पाणो, पाणसञ्ञिता, वधकचित्तं, उपक्कमो, तेन मरणन्ति। छ पयोगा साहत्थिको, आणत्तिको, निस्सग्गियो, थावरो, विज्जामयो, इद्धिमयोति। इमस्मिं पनेत्थ वित्थारीयमाने अतिपपञ्चो होति, तस्मा नं न वित्थारयाम, अञ्ञञ्च एवरूपं। अत्थिकेहि पन समन्तपासादिकं विनयट्ठकथं (पारा॰ अट्ठ॰ २.१७२) ओलोकेत्वा गहेतब्बो।
Asādhāraṇesu pana pāṇassa atipāto pāṇātipāto, pāṇavadho pāṇaghātoti vuttaṃ hoti. Pāṇoti cettha vohārato satto, paramatthato jīvitindriyaṃ. Tasmiṃ pana pāṇe pāṇasaññino jīvitindriyupacchedakaupakkamasamuṭṭhāpikā kāyavacīdvārānaṃ aññataradvārappavattā vadhakacetanā pāṇātipāto. So guṇavirahitesu tiracchānagatādīsu pāṇesu khuddake pāṇe appasāvajjo, mahāsarīre mahāsāvajjo. Kasmā? Payogamahantatāya. Payogasamattepi vatthumahantatāya. Guṇavantesu manussādīsu appaguṇe pāṇe appasāvajjo, mahāguṇe mahāsāvajjo. Sarīraguṇānaṃ pana samabhāve sati kilesānaṃ upakkamānañca mudutāya appasāvajjo, tibbatāya mahāsāvajjoti veditabbo. Tassa pañca sambhārā honti pāṇo, pāṇasaññitā, vadhakacittaṃ, upakkamo, tena maraṇanti. Cha payogā sāhatthiko, āṇattiko, nissaggiyo, thāvaro, vijjāmayo, iddhimayoti. Imasmiṃ panettha vitthārīyamāne atipapañco hoti, tasmā naṃ na vitthārayāma, aññañca evarūpaṃ. Atthikehi pana samantapāsādikaṃ vinayaṭṭhakathaṃ (pārā. aṭṭha. 2.172) oloketvā gahetabbo.
अदिन्नस्स आदानं अदिन्नादानं, परस्स हरणं थेय्यं, चोरिकाति वुत्तं होति। तत्थ अदिन्नन्ति परपरिग्गहितं, यत्थ परो यथाकामकारितं आपज्जन्तो अदण्डारहो अनुपवज्जो च होति। तस्मिं पन परपरिग्गहिते परपरिग्गहितसञ्ञिनो तदादायकउपक्कमसमुट्ठापिका थेय्यचेतना अदिन्नादानं। तं हीने परसन्तके अप्पसावज्जं , पणीते महासावज्जं। कस्मा? वत्थुपणीतताय। वत्थुसमत्ते सति गुणाधिकानं सन्तके वत्थुस्मिं महासावज्जं। तं तं गुणाधिकं उपादाय ततो ततो हीनगुणस्स सन्तके वत्थुस्मिं अप्पसावज्जं। तस्स पञ्च सम्भारा होन्ति परपरिग्गहितं, परपरिग्गहितसञ्ञिता, थेय्यचित्तं, उपक्कमो, तेन हरणन्ति। छ पयोगा साहत्थिकादयोव। ते च खो यथानुरूपं थेय्यावहारो, पसय्हावहारो, पटिच्छन्नावहारो, परिकप्पावहारो, कुसावहारोति इमेसं अवहारानं वसेन पवत्ताति अयमेत्थ सङ्खेपो। वित्थारो पन समन्तपासादिकायं (पारा॰ अट्ठ॰ १.९२) वुत्तो।
Adinnassa ādānaṃ adinnādānaṃ, parassa haraṇaṃ theyyaṃ, corikāti vuttaṃ hoti. Tattha adinnanti parapariggahitaṃ, yattha paro yathākāmakāritaṃ āpajjanto adaṇḍāraho anupavajjo ca hoti. Tasmiṃ pana parapariggahite parapariggahitasaññino tadādāyakaupakkamasamuṭṭhāpikā theyyacetanā adinnādānaṃ. Taṃ hīne parasantake appasāvajjaṃ , paṇīte mahāsāvajjaṃ. Kasmā? Vatthupaṇītatāya. Vatthusamatte sati guṇādhikānaṃ santake vatthusmiṃ mahāsāvajjaṃ. Taṃ taṃ guṇādhikaṃ upādāya tato tato hīnaguṇassa santake vatthusmiṃ appasāvajjaṃ. Tassa pañca sambhārā honti parapariggahitaṃ, parapariggahitasaññitā, theyyacittaṃ, upakkamo, tena haraṇanti. Cha payogā sāhatthikādayova. Te ca kho yathānurūpaṃ theyyāvahāro, pasayhāvahāro, paṭicchannāvahāro, parikappāvahāro, kusāvahāroti imesaṃ avahārānaṃ vasena pavattāti ayamettha saṅkhepo. Vitthāro pana samantapāsādikāyaṃ (pārā. aṭṭha. 1.92) vutto.
कामेसुमिच्छाचारोति एत्थ पन कामेसूति मेथुनसमाचारेसु। मिच्छाचारोति एकन्तनिन्दितो लामकाचारो। लक्खणतो पन असद्धम्माधिप्पायेन कायद्वारप्पवत्ता अगमनीयट्ठानवीतिक्कमचेतना कामेसुमिच्छाचारो।
Kāmesumicchācāroti ettha pana kāmesūti methunasamācāresu. Micchācāroti ekantanindito lāmakācāro. Lakkhaṇato pana asaddhammādhippāyena kāyadvārappavattā agamanīyaṭṭhānavītikkamacetanā kāmesumicchācāro.
तत्थ अगमनीयट्ठानं नाम पुरिसानं ताव मातुरक्खिता, पितुरक्खिता, मातापितुरक्खिता, भातुरक्खिता, भगिनिरक्खिता, ञातिरक्खिता, गोत्तरक्खिता, धम्मरक्खिता, सारक्खा, सपरिदण्डाति मातुरक्खितादयो दस ; धनक्कीता, छन्दवासिनी, भोगवासिनी, पटवासिनी, ओदपत्तकिनी, ओभटचुम्बटा, दासी च भरिया च, कम्मकारी च भरिया च, धजाहता, मुहुत्तिकाति एता च धनक्कीतादयो दसाति वीसति इत्थियो। इत्थीसु पन द्विन्नं सारक्खासपरिदण्डानं, दसन्नञ्च धनक्कीतादीनन्ति द्वादसन्नं इत्थीनं अञ्ञे पुरिसा, इदं अगमनीयट्ठानं नाम। सो पनेस मिच्छाचारो सीलादिगुणरहिते अगमनीयट्ठाने अप्पसावज्जो, सीलादिगुणसम्पन्ने महासावज्जो। तस्स चत्तारो सम्भारा अगमनीयवत्थु, तस्मिं सेवनचित्तं, सेवनपयोगो, मग्गेनमग्गप्पटिपत्तिअधिवासनन्ति। एको पयोगो साहत्थिको एव।
Tattha agamanīyaṭṭhānaṃ nāma purisānaṃ tāva māturakkhitā, piturakkhitā, mātāpiturakkhitā, bhāturakkhitā, bhaginirakkhitā, ñātirakkhitā, gottarakkhitā, dhammarakkhitā, sārakkhā, saparidaṇḍāti māturakkhitādayo dasa ; dhanakkītā, chandavāsinī, bhogavāsinī, paṭavāsinī, odapattakinī, obhaṭacumbaṭā, dāsī ca bhariyā ca, kammakārī ca bhariyā ca, dhajāhatā, muhuttikāti etā ca dhanakkītādayo dasāti vīsati itthiyo. Itthīsu pana dvinnaṃ sārakkhāsaparidaṇḍānaṃ, dasannañca dhanakkītādīnanti dvādasannaṃ itthīnaṃ aññe purisā, idaṃ agamanīyaṭṭhānaṃ nāma. So panesa micchācāro sīlādiguṇarahite agamanīyaṭṭhāne appasāvajjo, sīlādiguṇasampanne mahāsāvajjo. Tassa cattāro sambhārā agamanīyavatthu, tasmiṃ sevanacittaṃ, sevanapayogo, maggenamaggappaṭipattiadhivāsananti. Eko payogo sāhatthiko eva.
मुसाति विसंवादनपुरेक्खारस्स अत्थभञ्जको वचीपयोगो कायपयोगो वा। विसंवादनाधिप्पायेन पनस्स परविसंवादनककायवचीपयोगसमुट्ठापिका चेतना मुसावादो। अपरो नयो मुसाति अभूतं अतच्छं वत्थु। वादोति तस्स भूततो तच्छतो विञ्ञापनं। लक्खणतो पन अतथं वत्थुं तथतो परं विञ्ञापेतुकामस्स तथाविञ्ञत्तिसमुट्ठापिका चेतना मुसावादो। सो यमत्थं भञ्जति, तस्स अप्पताय अप्पसावज्जो, महन्तताय महासावज्जो। अपिच गहट्ठानं अत्तनो सन्तकं अदातुकामताय नत्थीतिआदिनयप्पवत्तो अप्पसावज्जो, सक्खिना हुत्वा अत्थभञ्जनत्थं वुत्तो महासावज्जो। पब्बजितानं अप्पकम्पि तेलं वा सप्पिं वा लभित्वा हसाधिप्पायेन ‘‘अज्ज गामे तेलं नदीमञ्ञे सन्दती’’ति पुराणकथानयेन पवत्तो अप्पसावज्जो, अदिट्ठंयेव पन दिट्ठन्तिआदिना नयेन वदन्तानं महासावज्जो। तस्स चत्तारो सम्भारा होन्ति अतथं वत्थु, विसंवादनचित्तं, तज्जो वायामो, परस्स तदत्थविजाननन्ति। एको पयोगो साहत्थिकोव। सो कायेन वा कायप्पटिबद्धेन वा वाचाय वा विसंवादककिरियाकरणे दट्ठब्बो। ताय चे किरियाय परो तमत्थं जानाति, अयं किरियासमुट्ठापिकचेतनाक्खणेयेव मुसावादकम्मुना बज्झति।
Musāti visaṃvādanapurekkhārassa atthabhañjako vacīpayogo kāyapayogo vā. Visaṃvādanādhippāyena panassa paravisaṃvādanakakāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā cetanā musāvādo. Aparo nayo musāti abhūtaṃ atacchaṃ vatthu. Vādoti tassa bhūtato tacchato viññāpanaṃ. Lakkhaṇato pana atathaṃ vatthuṃ tathato paraṃ viññāpetukāmassa tathāviññattisamuṭṭhāpikā cetanā musāvādo. So yamatthaṃ bhañjati, tassa appatāya appasāvajjo, mahantatāya mahāsāvajjo. Apica gahaṭṭhānaṃ attano santakaṃ adātukāmatāya natthītiādinayappavatto appasāvajjo, sakkhinā hutvā atthabhañjanatthaṃ vutto mahāsāvajjo. Pabbajitānaṃ appakampi telaṃ vā sappiṃ vā labhitvā hasādhippāyena ‘‘ajja gāme telaṃ nadīmaññe sandatī’’ti purāṇakathānayena pavatto appasāvajjo, adiṭṭhaṃyeva pana diṭṭhantiādinā nayena vadantānaṃ mahāsāvajjo. Tassa cattāro sambhārā honti atathaṃ vatthu, visaṃvādanacittaṃ, tajjo vāyāmo, parassa tadatthavijānananti. Eko payogo sāhatthikova. So kāyena vā kāyappaṭibaddhena vā vācāya vā visaṃvādakakiriyākaraṇe daṭṭhabbo. Tāya ce kiriyāya paro tamatthaṃ jānāti, ayaṃ kiriyāsamuṭṭhāpikacetanākkhaṇeyeva musāvādakammunā bajjhati.
पिसुणा वाचातिआदीसु याय वाचाय यस्स तं वाचं भासति, तस्स हदये अत्तनो पियभावं परस्स च सुञ्ञभावं करोति, सा पिसुणा वाचा। याय पन अत्तानम्पि परम्पि फरुसम्पि करोति, सा वाचा सयम्पि फरुसा नेव कण्णसुखा न हदयसुखा वा, अयं फरुसा वाचा। येन सम्फं पलपति निरत्थकं, सो सम्फप्पलापो। तेसं मूलभूता चेतनापि पिसुणावाचादिनाममेव लभति, सा एव च इध अधिप्पेताति। तत्थ संकिलिट्ठचित्तस्स परेसं वा भेदाय अत्तनो पियकम्यताय वा कायवचीपयोगसमुट्ठापिका चेतना पिसुणा वाचा। सा यस्स भेदं करोति, तस्स अप्पगुणताय अप्पसावज्जा, महागुणताय महासावज्जा। तस्सा चत्तारो सम्भारा भिन्दितब्बो परो, ‘‘इति इमे नाना भविस्सन्ति विना भविस्सन्ती’’ति भेदपुरेक्खारता वा, ‘‘अहं पियो भविस्सामि विस्सासिको’’ति पियकम्यता वा, तज्जो वायामो, तस्स तदत्थविजाननन्ति।
Pisuṇā vācātiādīsu yāya vācāya yassa taṃ vācaṃ bhāsati, tassa hadaye attano piyabhāvaṃ parassa ca suññabhāvaṃ karoti, sā pisuṇā vācā. Yāya pana attānampi parampi pharusampi karoti, sā vācā sayampi pharusā neva kaṇṇasukhā na hadayasukhā vā, ayaṃ pharusā vācā. Yena samphaṃ palapati niratthakaṃ, so samphappalāpo. Tesaṃ mūlabhūtā cetanāpi pisuṇāvācādināmameva labhati, sā eva ca idha adhippetāti. Tattha saṃkiliṭṭhacittassa paresaṃ vā bhedāya attano piyakamyatāya vā kāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā cetanā pisuṇā vācā. Sā yassa bhedaṃ karoti, tassa appaguṇatāya appasāvajjā, mahāguṇatāya mahāsāvajjā. Tassā cattāro sambhārā bhinditabbo paro, ‘‘iti ime nānā bhavissanti vinā bhavissantī’’ti bhedapurekkhāratā vā, ‘‘ahaṃ piyo bhavissāmi vissāsiko’’ti piyakamyatā vā, tajjo vāyāmo, tassa tadatthavijānananti.
परस्स मम्मच्छेदककायवचीपयोगसमुट्ठापिका एकन्तफरुसा चेतना फरुसा वाचा। तस्स आविभावत्थमिदं वत्थु – एको किर दारको मातुवचनं अनादियित्वा अरञ्ञं गच्छति, तं माता निवत्तेतुं असक्कोन्ती ‘‘चण्डा तं महिंसी अनुबन्धतू’’ति अक्कोसि। अथस्स तत्थेव अरञ्ञे महिंसी उट्ठासि। दारको ‘‘यं मम माता मुखेन कथेसि तं मा होतु, यं चित्तेन चिन्तेसि तं होतू’’ति सच्चकिरियमकासि। महिंसी तत्थेव बद्धा विय अट्ठासि। एवं मम्मच्छेदकोपि पयोगो चित्तसण्हताय फरुसा वाचा न होति। मातापितरो हि कदाचि पुत्तके एवम्पि वदन्ति ‘‘चोरा वो खण्डाखण्डिकं करोन्तू’’ति, उप्पलपत्तम्पि च नेसं उपरि पतन्तं न इच्छन्ति। आचरियुपज्झाया च कदाचि निस्सितके एवं वदन्ति ‘‘किं इमे अहिरिका अनोत्तप्पिनो चरन्ति निद्धमथ ने’’ति। अथ खो नेसं आगमाधिगमसम्पत्तिं इच्छन्ति। यथा च चित्तसण्हताय फरुसा वाचा न होति, एवं वचनसण्हताय अफरुसा वाचापि न होति। न हि मारापेतुकामस्स ‘‘इमं सुखं सयापेथा’’ति वचनं अफरुसा वाचा होति। चित्तफरुसताय पनेसा फरुसा वाचाव। सा यं सन्धाय पवत्तिता, तस्स अप्पगुणताय अप्पसावज्जा, महागुणताय महासावज्जा। तस्सा तयो सम्भारा अक्कोसितब्बो परो, कुपितचित्तं, अक्कोसनाति।
Parassa mammacchedakakāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā ekantapharusā cetanā pharusā vācā. Tassa āvibhāvatthamidaṃ vatthu – eko kira dārako mātuvacanaṃ anādiyitvā araññaṃ gacchati, taṃ mātā nivattetuṃ asakkontī ‘‘caṇḍā taṃ mahiṃsī anubandhatū’’ti akkosi. Athassa tattheva araññe mahiṃsī uṭṭhāsi. Dārako ‘‘yaṃ mama mātā mukhena kathesi taṃ mā hotu, yaṃ cittena cintesi taṃ hotū’’ti saccakiriyamakāsi. Mahiṃsī tattheva baddhā viya aṭṭhāsi. Evaṃ mammacchedakopi payogo cittasaṇhatāya pharusā vācā na hoti. Mātāpitaro hi kadāci puttake evampi vadanti ‘‘corā vo khaṇḍākhaṇḍikaṃ karontū’’ti, uppalapattampi ca nesaṃ upari patantaṃ na icchanti. Ācariyupajjhāyā ca kadāci nissitake evaṃ vadanti ‘‘kiṃ ime ahirikā anottappino caranti niddhamatha ne’’ti. Atha kho nesaṃ āgamādhigamasampattiṃ icchanti. Yathā ca cittasaṇhatāya pharusā vācā na hoti, evaṃ vacanasaṇhatāya apharusā vācāpi na hoti. Na hi mārāpetukāmassa ‘‘imaṃ sukhaṃ sayāpethā’’ti vacanaṃ apharusā vācā hoti. Cittapharusatāya panesā pharusā vācāva. Sā yaṃ sandhāya pavattitā, tassa appaguṇatāya appasāvajjā, mahāguṇatāya mahāsāvajjā. Tassā tayo sambhārā akkositabbo paro, kupitacittaṃ, akkosanāti.
अनत्थविञ्ञापककायवचीपयोगसमुट्ठापिका अकुसलचेतना सम्फप्पलापो। सो आसेवनमन्दताय अप्पसावज्जो, आसेवनमहन्तताय महासावज्जो। तस्स द्वे सम्भारा भारतयुद्धसीताहरणादिनिरत्थककथापुरेक्खारता, तथारूपीकथाकथनन्ति।
Anatthaviññāpakakāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā akusalacetanā samphappalāpo. So āsevanamandatāya appasāvajjo, āsevanamahantatāya mahāsāvajjo. Tassa dve sambhārā bhāratayuddhasītāharaṇādiniratthakakathāpurekkhāratā, tathārūpīkathākathananti.
अभिज्झायतीति अभिज्झा, परभण्डाभिमुखी हुत्वा तन्निन्नताय पवत्ततीति अत्थो। सा ‘‘अहो वत इदं ममस्सा’’ति एवं परभण्डाभिज्झायनलक्खणा। अदिन्नादानं विय अप्पसावज्जा च महासावज्जा च। तस्सा द्वे सम्भारा परभण्डं, अत्तनो परिणामनञ्च। परभण्डवत्थुके हि लोभे उप्पन्नेपि न ताव कम्मपथभेदो होति, याव ‘‘अहो वतीदं ममस्सा’’ति अत्तनो न परिणामेति।
Abhijjhāyatīti abhijjhā, parabhaṇḍābhimukhī hutvā tanninnatāya pavattatīti attho. Sā ‘‘aho vata idaṃ mamassā’’ti evaṃ parabhaṇḍābhijjhāyanalakkhaṇā. Adinnādānaṃ viya appasāvajjā ca mahāsāvajjā ca. Tassā dve sambhārā parabhaṇḍaṃ, attano pariṇāmanañca. Parabhaṇḍavatthuke hi lobhe uppannepi na tāva kammapathabhedo hoti, yāva ‘‘aho vatīdaṃ mamassā’’ti attano na pariṇāmeti.
हितसुखं ब्यापादयतीति ब्यापादो। सो परविनासाय मनोपदोसलक्खणो , फरुसा वाचा विय अप्पसावज्जो महासावज्जो च। तस्स द्वे सम्भारा परसत्तो च, तस्स च विनासचिन्ता। परसत्तवत्थुके हि कोधे उप्पन्नेपि न ताव कम्मपथभेदो होति, याव ‘‘अहो वतायं उच्छिज्जेय्य विनस्सेय्या’’ति तस्स विनासं न चिन्तेति।
Hitasukhaṃ byāpādayatīti byāpādo. So paravināsāya manopadosalakkhaṇo , pharusā vācā viya appasāvajjo mahāsāvajjo ca. Tassa dve sambhārā parasatto ca, tassa ca vināsacintā. Parasattavatthuke hi kodhe uppannepi na tāva kammapathabhedo hoti, yāva ‘‘aho vatāyaṃ ucchijjeyya vinasseyyā’’ti tassa vināsaṃ na cinteti.
यथाभुच्चगहणाभावेन मिच्छा पस्सतीति मिच्छादिट्ठि। सा ‘‘नत्थि दिन्न’’न्तिआदिना नयेन विपरीतदस्सनलक्खणा। सम्फप्पलापो विय अप्पसावज्जा महासावज्जा च। अपिच अनियता अप्पसावज्जा, नियता महासावज्जा। तस्सा द्वे सम्भारा वत्थुनो च गहिताकारविपरीतता, यथा च तं गण्हाति, तथाभावेन तस्सुपट्ठानन्ति।
Yathābhuccagahaṇābhāvena micchā passatīti micchādiṭṭhi. Sā ‘‘natthi dinna’’ntiādinā nayena viparītadassanalakkhaṇā. Samphappalāpo viya appasāvajjā mahāsāvajjā ca. Apica aniyatā appasāvajjā, niyatā mahāsāvajjā. Tassā dve sambhārā vatthuno ca gahitākāraviparītatā, yathā ca taṃ gaṇhāti, tathābhāvena tassupaṭṭhānanti.
इमेसं पन दसन्नं अकुसलकम्मपथानं धम्मतो कोट्ठासतो आरम्मणतो वेदनातो मूलतोति पञ्चहाकारेहि विनिच्छयो वेदितब्बो।
Imesaṃ pana dasannaṃ akusalakammapathānaṃ dhammato koṭṭhāsato ārammaṇato vedanāto mūlatoti pañcahākārehi vinicchayo veditabbo.
तत्थ धम्मतोति एतेसु हि पटिपाटिया सत्त, चेतनाधम्माव होन्ति, अभिज्झादयो तयो चेतनासम्पयुत्ता।
Tattha dhammatoti etesu hi paṭipāṭiyā satta, cetanādhammāva honti, abhijjhādayo tayo cetanāsampayuttā.
कोट्ठासतोति पटिपाटिया सत्त, मिच्छादिट्ठि चाति इमे अट्ठ कम्मपथा एव होन्ति, नो मूलानि। अभिज्झाब्यापादा कम्मपथा चेव मूलानि च। अभिज्झा हि मूलं पत्वा लोभो अकुसलमूलं होति। ब्यापादो दोसो अकुसलमूलं।
Koṭṭhāsatoti paṭipāṭiyā satta, micchādiṭṭhi cāti ime aṭṭha kammapathā eva honti, no mūlāni. Abhijjhābyāpādā kammapathā ceva mūlāni ca. Abhijjhā hi mūlaṃ patvā lobho akusalamūlaṃ hoti. Byāpādo doso akusalamūlaṃ.
आरम्मणतोति पाणातिपातो जीवितिन्द्रियारम्मणतो सङ्खारारम्मणो होति। अदिन्नादानं सत्तारम्मणं वा सङ्खारारम्मणं वा। मिच्छाचारो फोट्ठब्बवसेन सङ्खारारम्मणो। सत्तारम्मणोतिपि एके। मुसावादो सत्तारम्मणो वा सङ्खारारम्मणो वा। तथा पिसुणा वाचा। फरुसा वाचा सत्तारम्मणाव। सम्फप्पलापो दिट्ठसुतमुतविञ्ञातवसेन सत्तारम्मणो वा सङ्खारारम्मणो वा, तथा अभिज्झा। ब्यापादो सत्तारम्मणोव। मिच्छादिट्ठि तेभूमकधम्मवसेन सङ्खारारम्मणा।
Ārammaṇatoti pāṇātipāto jīvitindriyārammaṇato saṅkhārārammaṇo hoti. Adinnādānaṃ sattārammaṇaṃ vā saṅkhārārammaṇaṃ vā. Micchācāro phoṭṭhabbavasena saṅkhārārammaṇo. Sattārammaṇotipi eke. Musāvādo sattārammaṇo vā saṅkhārārammaṇo vā. Tathā pisuṇā vācā. Pharusā vācā sattārammaṇāva. Samphappalāpo diṭṭhasutamutaviññātavasena sattārammaṇo vā saṅkhārārammaṇo vā, tathā abhijjhā. Byāpādo sattārammaṇova. Micchādiṭṭhi tebhūmakadhammavasena saṅkhārārammaṇā.
वेदनातोति पाणातिपातो दुक्खवेदनो होति। किञ्चापि हि राजानो चोरं दिस्वा हसमानापि ‘‘गच्छथ नं घातेथा’’ति वदन्ति, सन्निट्ठापकचेतना पन नेसं दुक्खसम्पयुत्ताव होति। अदिन्नादानं तिवेदनं। मिच्छाचारो सुखमज्झत्तवसेन द्विवेदनो, सन्निट्ठापकचित्ते पन मज्झत्तवेदनो न होति। मुसावादो तिवेदनो, तथा पिसुणा वाचा। फरुसा वाचा दुक्खवेदनाव। सम्फप्पलापो तिवेदनो । अभिज्झा सुखमज्झत्तवसेन द्विवेदना, तथा मिच्छादिट्ठि। ब्यापादो दुक्खवेदनो।
Vedanātoti pāṇātipāto dukkhavedano hoti. Kiñcāpi hi rājāno coraṃ disvā hasamānāpi ‘‘gacchatha naṃ ghātethā’’ti vadanti, sanniṭṭhāpakacetanā pana nesaṃ dukkhasampayuttāva hoti. Adinnādānaṃ tivedanaṃ. Micchācāro sukhamajjhattavasena dvivedano, sanniṭṭhāpakacitte pana majjhattavedano na hoti. Musāvādo tivedano, tathā pisuṇā vācā. Pharusā vācā dukkhavedanāva. Samphappalāpo tivedano . Abhijjhā sukhamajjhattavasena dvivedanā, tathā micchādiṭṭhi. Byāpādo dukkhavedano.
मूलतोति पाणातिपातो दोसमोहवसेन द्विमूलको होति। अदिन्नादानं दोसमोहवसेन वा लोभमोहवसेन वा। मिच्छाचारो लोभमोहवसेन। मुसावादो दोसमोहवसेन वा लोभमोहवसेन वा, तथा पिसुणा वाचा सम्फप्पलापो च। फरुसा वाचा दोसमोहवसेन। अभिज्झा मोहवसेन एकमूला, तथा ब्यापादो। मिच्छादिट्ठि लोभमोहवसेन द्विमूलाति।
Mūlatoti pāṇātipāto dosamohavasena dvimūlako hoti. Adinnādānaṃ dosamohavasena vā lobhamohavasena vā. Micchācāro lobhamohavasena. Musāvādo dosamohavasena vā lobhamohavasena vā, tathā pisuṇā vācā samphappalāpo ca. Pharusā vācā dosamohavasena. Abhijjhā mohavasena ekamūlā, tathā byāpādo. Micchādiṭṭhi lobhamohavasena dvimūlāti.
लोभो अकुसलमूलन्तिआदीसु लुब्भतीति लोभो। दुस्सतीति दोसो। मुय्हतीति मोहो। तेसु लोभो सयञ्च अकुसलो सावज्जदुक्खविपाकट्ठेन, इमेसञ्च पाणातिपातादीनं अकुसलानं केसञ्चि सम्पयुत्तप्पभावकट्ठेन केसञ्चि उपनिस्सयपच्चयट्ठेन मूलन्ति अकुसलमूलं। वुत्तम्पि चेतं ‘‘रत्तो खो आवुसो रागेन अभिभूतो परियादिन्नचित्तो पाणम्पि हनती’’तिआदि। दोसमोहानं अकुसलमूलभावेपि एसेव नयो।
Lobho akusalamūlantiādīsu lubbhatīti lobho. Dussatīti doso. Muyhatīti moho. Tesu lobho sayañca akusalo sāvajjadukkhavipākaṭṭhena, imesañca pāṇātipātādīnaṃ akusalānaṃ kesañci sampayuttappabhāvakaṭṭhena kesañci upanissayapaccayaṭṭhena mūlanti akusalamūlaṃ. Vuttampi cetaṃ ‘‘ratto kho āvuso rāgena abhibhūto pariyādinnacitto pāṇampi hanatī’’tiādi. Dosamohānaṃ akusalamūlabhāvepi eseva nayo.
अकुसलकम्मपथवण्णना निट्ठिता।
Akusalakammapathavaṇṇanā niṭṭhitā.
कुसलकम्मपथवण्णना
Kusalakammapathavaṇṇanā
पाणातिपाता वेरमणी कुसलन्तिआदीसु पाणातिपातादयो वुत्तत्था एव। वेरं मणतीति वेरमणी, वेरं पजहतीति अत्थो। विरमति वा एताय करणभूताय, विकारस्स वेकारं कत्वापि वेरमणी। अयं तावेत्थ ब्यञ्जनतो वण्णना। अत्थतो पन वेरमणीति कुसलचित्तसम्पयुत्ता विरति। या ‘‘पाणातिपाता विरमन्तस्स, या तस्मिं समये पाणातिपाता आरति विरती’’ति एवं वुत्ता कुसलचित्तसम्पयुत्ता विरति, सा भेदतो तिविधो होति सम्पत्तविरति समादानविरति समुच्छेदविरतीति। तत्थ असमादिन्नसिक्खापदानं अत्तनो जातिवयबाहुसच्चादीनि पच्चवेक्खित्वा ‘‘अयुत्तं अम्हाकं एवरूपं कातु’’न्ति सम्पत्तवत्थुं अवीतिक्कमन्तानं उप्पज्जमाना विरति सम्पत्तविरतीति वेदितब्बा सीहळदीपे चक्कनउपासकस्स विय।
Pāṇātipātā veramaṇī kusalantiādīsu pāṇātipātādayo vuttatthā eva. Veraṃ maṇatīti veramaṇī, veraṃ pajahatīti attho. Viramati vā etāya karaṇabhūtāya, vikārassa vekāraṃ katvāpi veramaṇī. Ayaṃ tāvettha byañjanato vaṇṇanā. Atthato pana veramaṇīti kusalacittasampayuttā virati. Yā ‘‘pāṇātipātā viramantassa, yā tasmiṃ samaye pāṇātipātā ārati viratī’’ti evaṃ vuttā kusalacittasampayuttā virati, sā bhedato tividho hoti sampattavirati samādānavirati samucchedaviratīti. Tattha asamādinnasikkhāpadānaṃ attano jātivayabāhusaccādīni paccavekkhitvā ‘‘ayuttaṃ amhākaṃ evarūpaṃ kātu’’nti sampattavatthuṃ avītikkamantānaṃ uppajjamānā virati sampattaviratīti veditabbā sīhaḷadīpe cakkanaupāsakassa viya.
तस्स किर दहरकालेयेव मातुया रोगो उप्पज्जि। वेज्जेन च ‘‘अल्लससमंसं लद्धुं वट्टती’’ति वुत्तं। ततो चक्कनस्स भाता ‘‘गच्छ तात खेत्तं आहिण्डाही’’ति चक्कनं पेसेसि। सो तत्थ गतो। तस्मिञ्च समये एको ससो तरुणसस्सं खादितुं आगतो होति, सो तं दिस्वा वेगेन धावेन्तो वल्लिया बद्धो ‘‘किरि किरी’’ति सद्दमकासि। चक्कनो तेन सद्देन गन्त्वा तं गहेत्वा चिन्तेसि ‘‘मातु भेसज्जं करोमी’’ति। पुन चिन्तेसि ‘‘न मेतं पतिरूपं, य्वाहं मातु जीवितकारणा परं जीविता वोरोपेय्य’’न्ति। अथ नं ‘‘गच्छ अरञ्ञे ससेहि सद्धिं तिणोदकं परिभुञ्जा’’ति मुञ्चि। भातरा च ‘‘किं तात ससो लद्धो’’ति पुच्छितो तं पवत्तिं आचिक्खि। ततो नं भाता परिभासि। सो मातुसन्तिकं गन्त्वा ‘‘यतोहं जातो, नाभिजानामि सञ्चिच्च पाणं जीविता वोरोपेता’’ति सच्चं वत्वा अधिट्ठासि। तावदेवस्स माता अरोगा अहोसि।
Tassa kira daharakāleyeva mātuyā rogo uppajji. Vejjena ca ‘‘allasasamaṃsaṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti vuttaṃ. Tato cakkanassa bhātā ‘‘gaccha tāta khettaṃ āhiṇḍāhī’’ti cakkanaṃ pesesi. So tattha gato. Tasmiñca samaye eko saso taruṇasassaṃ khādituṃ āgato hoti, so taṃ disvā vegena dhāvento valliyā baddho ‘‘kiri kirī’’ti saddamakāsi. Cakkano tena saddena gantvā taṃ gahetvā cintesi ‘‘mātu bhesajjaṃ karomī’’ti. Puna cintesi ‘‘na metaṃ patirūpaṃ, yvāhaṃ mātu jīvitakāraṇā paraṃ jīvitā voropeyya’’nti. Atha naṃ ‘‘gaccha araññe sasehi saddhiṃ tiṇodakaṃ paribhuñjā’’ti muñci. Bhātarā ca ‘‘kiṃ tāta saso laddho’’ti pucchito taṃ pavattiṃ ācikkhi. Tato naṃ bhātā paribhāsi. So mātusantikaṃ gantvā ‘‘yatohaṃ jāto, nābhijānāmi sañcicca pāṇaṃ jīvitā voropetā’’ti saccaṃ vatvā adhiṭṭhāsi. Tāvadevassa mātā arogā ahosi.
समादिन्नसिक्खापदानं पन सिक्खापदसमादाने च ततुत्तरि च अत्तनो जीवितम्पि परिच्चजित्वा वत्थुं अवीतिक्कमन्तानं उप्पज्जमाना विरति समादानविरतीति वेदितब्बा उत्तरवड्ढमानपब्बतवासीउपासकस्स विय।
Samādinnasikkhāpadānaṃ pana sikkhāpadasamādāne ca tatuttari ca attano jīvitampi pariccajitvā vatthuṃ avītikkamantānaṃ uppajjamānā virati samādānaviratīti veditabbā uttaravaḍḍhamānapabbatavāsīupāsakassa viya.
सो किर अम्बरियविहारवासीपिङ्गलबुद्धरक्खितत्थेरस्स सन्तिके सिक्खापदानि गहेत्वा खेत्तं कस्सति। अथस्स गोणो नट्ठो, सो तं गवेसन्तो उत्तरवड्ढमानपब्बतं आरुहि, तत्र नं महासप्पो अग्गहेसि। सो चिन्तेसि ‘‘इमायस्स तिखिणवासिया सीसं छिन्दामी’’ति। पुन चिन्तेसि ‘‘न मेतं पतिरूपं, य्वाहं भावनीयस्स गरुनो सन्तिके सिक्खापदं गहेत्वा भिन्देय्य’’न्ति। एवं यावततियं चिन्तेत्वा ‘‘जीवितं परिच्चजामि, न सिक्खापद’’न्ति अंसे ठपितं तिखिणदण्डवासिं अरञ्ञे छड्डेसि। तावदेव नं महावाळो मुञ्चित्वा अगमासीति।
So kira ambariyavihāravāsīpiṅgalabuddharakkhitattherassa santike sikkhāpadāni gahetvā khettaṃ kassati. Athassa goṇo naṭṭho, so taṃ gavesanto uttaravaḍḍhamānapabbataṃ āruhi, tatra naṃ mahāsappo aggahesi. So cintesi ‘‘imāyassa tikhiṇavāsiyā sīsaṃ chindāmī’’ti. Puna cintesi ‘‘na metaṃ patirūpaṃ, yvāhaṃ bhāvanīyassa garuno santike sikkhāpadaṃ gahetvā bhindeyya’’nti. Evaṃ yāvatatiyaṃ cintetvā ‘‘jīvitaṃ pariccajāmi, na sikkhāpada’’nti aṃse ṭhapitaṃ tikhiṇadaṇḍavāsiṃ araññe chaḍḍesi. Tāvadeva naṃ mahāvāḷo muñcitvā agamāsīti.
अरियमग्गसम्पयुत्ता पन विरति समुच्छेदविरतीति वेदितब्बा। यस्सा उप्पत्तितो पभुति ‘‘पाणं घातेस्सामी’’ति अरियपुग्गलानं चित्तम्पि न उप्पज्जतीति। सा पनायं विरति कोसल्लप्पवत्तिया कुसलन्ति वुत्ता। कुच्छितसयनतो वा कुसन्ति लद्धवोहारं दुस्सील्यं लुनातीतिपि कुसलं। कतमञ्चावुसो कुसलन्ति इमस्स पन पञ्हस्स अननुरूपत्ता कुसलाति न वुत्ता।
Ariyamaggasampayuttā pana virati samucchedaviratīti veditabbā. Yassā uppattito pabhuti ‘‘pāṇaṃ ghātessāmī’’ti ariyapuggalānaṃ cittampi na uppajjatīti. Sā panāyaṃ virati kosallappavattiyā kusalanti vuttā. Kucchitasayanato vā kusanti laddhavohāraṃ dussīlyaṃ lunātītipi kusalaṃ. Katamañcāvuso kusalanti imassa pana pañhassa ananurūpattā kusalāti na vuttā.
यथा च अकुसलानं, एवं इमेसम्पि कुसलकम्मपथानं धम्मतो कोट्ठासतो आरम्मणतो वेदनातो मूलतोति पञ्चहाकारेहि विनिच्छयो वेदितब्बो।
Yathā ca akusalānaṃ, evaṃ imesampi kusalakammapathānaṃ dhammato koṭṭhāsato ārammaṇato vedanāto mūlatoti pañcahākārehi vinicchayo veditabbo.
तत्थ धम्मतोति एतेसु हि पटिपाटिया सत्त चेतनापि वट्टन्ति, विरतियोपि। अन्ते तयो चेतनासम्पयुत्ताव।
Tattha dhammatoti etesu hi paṭipāṭiyā satta cetanāpi vaṭṭanti, viratiyopi. Ante tayo cetanāsampayuttāva.
कोट्ठासतोति पटिपाटिया सत्त कम्मपथा एव, नो मूलानि। अन्ते तयो कम्मपथा चेव मूलानि च। अनभिज्झा हि मूलं पत्वा अलोभो कुसलमूलं होति। अब्यापादो अदोसो कुसलमूलं। सम्मादिट्ठि अमोहो कुसलमूलं।
Koṭṭhāsatoti paṭipāṭiyā satta kammapathā eva, no mūlāni. Ante tayo kammapathā ceva mūlāni ca. Anabhijjhā hi mūlaṃ patvā alobho kusalamūlaṃ hoti. Abyāpādo adoso kusalamūlaṃ. Sammādiṭṭhi amoho kusalamūlaṃ.
आरम्मणतोति पाणातिपातादीनं आरम्मणानेव एतेसं आरम्मणानि, वीतिक्कमितब्बतोयेव हि वेरमणी नाम होति। यथा पन निब्बानारम्मणो अरियमग्गो किलेसे पजहति, एवं जीवितिन्द्रियादिआरम्मणापेते कम्मपथा पाणातिपातादीनि दुस्सील्यानि पजहन्तीति वेदितब्बा।
Ārammaṇatoti pāṇātipātādīnaṃ ārammaṇāneva etesaṃ ārammaṇāni, vītikkamitabbatoyeva hi veramaṇī nāma hoti. Yathā pana nibbānārammaṇo ariyamaggo kilese pajahati, evaṃ jīvitindriyādiārammaṇāpete kammapathā pāṇātipātādīni dussīlyāni pajahantīti veditabbā.
वेदनातोति सब्बे सुखवेदना वा होन्ति, मज्झत्तवेदना वा। कुसलं पत्वा हि दुक्खवेदना नाम नत्थि।
Vedanātoti sabbe sukhavedanā vā honti, majjhattavedanā vā. Kusalaṃ patvā hi dukkhavedanā nāma natthi.
मूलतोति पटिपाटिया सत्त कम्मपथा ञाणसम्पयुत्तचित्तेन विरमन्तस्स अलोभअदोसअमोहवसेन तिमूला होन्ति। ञाणविप्पयुत्तचित्तेन विरमन्तस्स द्विमूला। अनभिज्झा ञाणसम्पयुत्तचित्तेन विरमन्तस्स द्विमूला। ञाणविप्पयुत्तचित्तेन एकमूला। अलोभो पन अत्तनाव अत्तनो मूलं न होति, अब्यापादेपि एसेव नयो। सम्मादिट्ठि अलोभादोसवसेन द्विमूलावाति।
Mūlatoti paṭipāṭiyā satta kammapathā ñāṇasampayuttacittena viramantassa alobhaadosaamohavasena timūlā honti. Ñāṇavippayuttacittena viramantassa dvimūlā. Anabhijjhā ñāṇasampayuttacittena viramantassa dvimūlā. Ñāṇavippayuttacittena ekamūlā. Alobho pana attanāva attano mūlaṃ na hoti, abyāpādepi eseva nayo. Sammādiṭṭhi alobhādosavasena dvimūlāvāti.
अलोभो कुसलमूलन्तिआदीसु न लोभोति अलोभो, लोभपटिपक्खस्स धम्मस्सेतं अधिवचनं। अदोसामोहेसुपि एसेव नयो। तेसु अलोभो सयञ्च कुसलं, इमेसञ्च पाणातिपाता वेरमणीआदीनं कुसलानं केसञ्चि सम्पयुत्तप्पभावकट्ठेन केसञ्चि उपनिस्सयपच्चयट्ठेन मूलन्ति कुसलमूलं। अदोसामोहानम्पि कुसलमूलभावे एसेव नयो।
Alobho kusalamūlantiādīsu na lobhoti alobho, lobhapaṭipakkhassa dhammassetaṃ adhivacanaṃ. Adosāmohesupi eseva nayo. Tesu alobho sayañca kusalaṃ, imesañca pāṇātipātā veramaṇīādīnaṃ kusalānaṃ kesañci sampayuttappabhāvakaṭṭhena kesañci upanissayapaccayaṭṭhena mūlanti kusalamūlaṃ. Adosāmohānampi kusalamūlabhāve eseva nayo.
इदानि सब्बम्पि तं सङ्खेपेन च वित्थारेन च देसितमत्थं निगमेन्तो यतो खो आवुसोतिआदिअप्पनावारमाह। तत्थ एवं अकुसलं पजानातीति एवं यथानिद्दिट्ठदसाकुसलकम्मपथवसेन अकुसलं पजानाति। एवं अकुसलमूलन्तिआदीसुपि एसेव नयो। एत्तावता एकेन नयेन चतुसच्चकम्मट्ठानिकस्स याव अरहत्ता निय्यानं कथितं होति। कथं? एत्थ हि ठपेत्वा अभिज्झं दस अकुसलकम्मपथा च कुसलकम्मपथा च दुक्खसच्चं। अभिज्झा च लोभो अकुसलमूलञ्चाति इमे द्वे धम्मा निप्परियायेन समुदयसच्चं। परियायेन पन सब्बेपि कम्मपथा दुक्खसच्चं। सब्बानि कुसलाकुसलमूलानि समुदयसच्चं। उभिन्नं अप्पवत्ति निरोधसच्चं । दुक्खं परिजानन्तो समुदयं पजहमानो निरोधं पजानन्तो अरियमग्गो मग्गसच्चन्ति इति द्वे सच्चानि सरूपेन वुत्तानि, द्वे आवत्तहारवसेन वेदितब्बानि।
Idāni sabbampi taṃ saṅkhepena ca vitthārena ca desitamatthaṃ nigamento yato kho āvusotiādiappanāvāramāha. Tattha evaṃ akusalaṃ pajānātīti evaṃ yathāniddiṭṭhadasākusalakammapathavasena akusalaṃ pajānāti. Evaṃ akusalamūlantiādīsupi eseva nayo. Ettāvatā ekena nayena catusaccakammaṭṭhānikassa yāva arahattā niyyānaṃ kathitaṃ hoti. Kathaṃ? Ettha hi ṭhapetvā abhijjhaṃ dasa akusalakammapathā ca kusalakammapathā ca dukkhasaccaṃ. Abhijjhā ca lobho akusalamūlañcāti ime dve dhammā nippariyāyena samudayasaccaṃ. Pariyāyena pana sabbepi kammapathā dukkhasaccaṃ. Sabbāni kusalākusalamūlāni samudayasaccaṃ. Ubhinnaṃ appavatti nirodhasaccaṃ . Dukkhaṃ parijānanto samudayaṃ pajahamāno nirodhaṃ pajānanto ariyamaggo maggasaccanti iti dve saccāni sarūpena vuttāni, dve āvattahāravasena veditabbāni.
सो सब्बसो रागानुसयं पहायाति सो एवं अकुसलादीनि पजानन्तो सब्बाकारेन रागानुसयं पजहित्वा। पटिघानुसयं पटिविनोदेत्वाति पटिघानुसयञ्च सब्बाकारेनेव नीहरित्वाति वुत्तं होति। एत्तावता अनागामिमग्गो कथितो। अस्मीति दिट्ठिमानानुसयं समूहनित्वाति पञ्चसु खन्धेसु कञ्चि धम्मं अनवकारीकरित्वा ‘‘अस्मी’’ति इमिना समूहग्गहणाकारेन पवत्तं दिट्ठिमानानुसयं समुग्घाटेत्वा।
So sabbaso rāgānusayaṃ pahāyāti so evaṃ akusalādīni pajānanto sabbākārena rāgānusayaṃ pajahitvā. Paṭighānusayaṃ paṭivinodetvāti paṭighānusayañca sabbākāreneva nīharitvāti vuttaṃ hoti. Ettāvatā anāgāmimaggo kathito. Asmīti diṭṭhimānānusayaṃ samūhanitvāti pañcasu khandhesu kañci dhammaṃ anavakārīkaritvā ‘‘asmī’’ti iminā samūhaggahaṇākārena pavattaṃ diṭṭhimānānusayaṃ samugghāṭetvā.
तत्थ दिट्ठिमानानुसयन्ति दिट्ठिसदिसं मानानुसयन्ति वुत्तं होति। अयञ्हि मानानुसयो अस्मीति पवत्तत्ता दिट्ठिसदिसो होति, तस्मा एवं वुत्तो । इमञ्च अस्मिमानं वित्थारतो विञ्ञातुकामेन खन्धियवग्गे खेमकसुत्तं (सं॰ नि॰ ३.८९) ओलोकेतब्बन्ति।
Tattha diṭṭhimānānusayanti diṭṭhisadisaṃ mānānusayanti vuttaṃ hoti. Ayañhi mānānusayo asmīti pavattattā diṭṭhisadiso hoti, tasmā evaṃ vutto . Imañca asmimānaṃ vitthārato viññātukāmena khandhiyavagge khemakasuttaṃ (saṃ. ni. 3.89) oloketabbanti.
अविज्जं पहायाति वट्टमूलं अविज्जं पजहित्वा। विज्जं उप्पादेत्वाति तस्सा अविज्जाय समुग्घाटिकं अरहत्तमग्गविज्जं उप्पादेत्वा। एत्तावता अरहत्तमग्गो कथितो। दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होतीति अस्मिंयेव अत्तभावे वट्टदुक्खस्स परिच्छेदकरो होति। एत्तावतापि खो, आवुसोति देसनं निय्यातेति, इमाय कम्मपथदेसनाय वुत्तमनसिकारप्पटिवेधवसेनपीति वुत्तं होति। सेसं वुत्तनयमेव। एवं अनागामिमग्गअरहत्तमग्गेहि देसनं निट्ठपेसीति।
Avijjaṃ pahāyāti vaṭṭamūlaṃ avijjaṃ pajahitvā. Vijjaṃ uppādetvāti tassā avijjāya samugghāṭikaṃ arahattamaggavijjaṃ uppādetvā. Ettāvatā arahattamaggo kathito. Diṭṭheva dhamme dukkhassantakaro hotīti asmiṃyeva attabhāve vaṭṭadukkhassa paricchedakaro hoti. Ettāvatāpi kho, āvusoti desanaṃ niyyāteti, imāya kammapathadesanāya vuttamanasikārappaṭivedhavasenapīti vuttaṃ hoti. Sesaṃ vuttanayameva. Evaṃ anāgāmimaggaarahattamaggehi desanaṃ niṭṭhapesīti.
कुसलकम्मपथवण्णना निट्ठिता।
Kusalakammapathavaṇṇanā niṭṭhitā.
आहारवारवण्णना
Āhāravāravaṇṇanā
९०. साधावुसोति खो…पे॰… आगतो इमं सद्धम्मन्ति एवं आयस्मतो सारिपुत्तस्स कुसलाकुसलमुखेन चतुसच्चदेसनं सुत्वा तं आयस्मतो सारिपुत्तस्स भासितं ‘‘साधावुसो’’ति इमिना वचनेन ते भिक्खू अभिनन्दित्वा इमस्सेव वचनस्स समुट्ठापकेन चित्तेन अनुमोदित्वा वचसा सम्पटिच्छित्वा चेतसा सम्पियायित्वाति वुत्तं होति। इदानि यस्मा थेरो नानप्पकारेन चतुसच्चदेसनं देसेतुं पटिबलो, यथाह ‘‘सारिपुत्तो, भिक्खवे, पहोति चत्तारि अरियसच्चानि वित्थारेन आचिक्खितुं देसेतु’’न्ति यस्मा वा उत्तरिम्पि देसेतुकामोव हुत्वा ‘‘एत्तावतापि खो’’ति अवच, तस्मा अपरेनपि नयेन सच्चदेसनं सोतुकामा ते भिक्खू आयस्मन्तं सारिपुत्तं उत्तरिं पञ्हं अपुच्छिंसु। तेन सयमेव पुच्छित्वा विस्सज्जितपञ्हतो उत्तरिं सिया खो पनावुसो, अञ्ञोपि परियायो भवेय्य अञ्ञम्पि कारणन्ति इमिना नयेन अञ्ञं अतिरेकं पञ्हं पुच्छिंसु, पुरिमपञ्हस्स वा उपरिभागे पुच्छिंसूति वुत्तं होति। अथ नेसं ब्याकरमानो थेरो सिया, आवुसोतिआदिमाह। तत्थायं अनुत्तानपदवण्णना, आहारन्ति पच्चयं। पच्चयो हि आहरति अत्तनो फलं, तस्मा ‘‘आहारो’’ति वुच्चति।
90.Sādhāvusoti kho…pe… āgato imaṃ saddhammanti evaṃ āyasmato sāriputtassa kusalākusalamukhena catusaccadesanaṃ sutvā taṃ āyasmato sāriputtassa bhāsitaṃ ‘‘sādhāvuso’’ti iminā vacanena te bhikkhū abhinanditvā imasseva vacanassa samuṭṭhāpakena cittena anumoditvā vacasā sampaṭicchitvā cetasā sampiyāyitvāti vuttaṃ hoti. Idāni yasmā thero nānappakārena catusaccadesanaṃ desetuṃ paṭibalo, yathāha ‘‘sāriputto, bhikkhave, pahoti cattāri ariyasaccāni vitthārena ācikkhituṃ desetu’’nti yasmā vā uttarimpi desetukāmova hutvā ‘‘ettāvatāpi kho’’ti avaca, tasmā aparenapi nayena saccadesanaṃ sotukāmā te bhikkhū āyasmantaṃ sāriputtaṃ uttariṃ pañhaṃ apucchiṃsu. Tena sayameva pucchitvā vissajjitapañhato uttariṃ siyā kho panāvuso, aññopi pariyāyo bhaveyya aññampi kāraṇanti iminā nayena aññaṃ atirekaṃ pañhaṃ pucchiṃsu, purimapañhassa vā uparibhāge pucchiṃsūti vuttaṃ hoti. Atha nesaṃ byākaramāno thero siyā, āvusotiādimāha. Tatthāyaṃ anuttānapadavaṇṇanā, āhāranti paccayaṃ. Paccayo hi āharati attano phalaṃ, tasmā ‘‘āhāro’’ti vuccati.
भूतानं वा सत्तानन्तिआदीसु भूताति सञ्जाता, निब्बत्ता। सम्भवेसीनन्ति ये सम्भवं जातिं निब्बत्तिं एसन्ति गवेसन्ति। तत्थ चतूसु योनीसु अण्डजजलाबुजा सत्ता याव अण्डकोसं वत्थिकोसञ्च न भिन्दन्ति, ताव सम्भवेसिनो नाम। अण्डकोसं वत्थिकोसञ्च भिन्दित्वा बहि निक्खन्ता भूता नाम। संसेदजा ओपपातिका च पठमचित्तक्खणे सम्भवेसिनो नाम। दुतियचित्तक्खणतो पभुति भूता नाम। येन येन वा इरियापथेन जायन्ति, याव ते ततो अञ्ञं न पापुणन्ति, ताव सम्भवेसिनो नाम। ततो परं भूता नाम।
Bhūtānaṃvā sattānantiādīsu bhūtāti sañjātā, nibbattā. Sambhavesīnanti ye sambhavaṃ jātiṃ nibbattiṃ esanti gavesanti. Tattha catūsu yonīsu aṇḍajajalābujā sattā yāva aṇḍakosaṃ vatthikosañca na bhindanti, tāva sambhavesino nāma. Aṇḍakosaṃ vatthikosañca bhinditvā bahi nikkhantā bhūtā nāma. Saṃsedajā opapātikā ca paṭhamacittakkhaṇe sambhavesino nāma. Dutiyacittakkhaṇato pabhuti bhūtā nāma. Yena yena vā iriyāpathena jāyanti, yāva te tato aññaṃ na pāpuṇanti, tāva sambhavesino nāma. Tato paraṃ bhūtā nāma.
अथ वा भूताति जाता अभिनिब्बत्ता, ये भूतायेव न पुन भविस्सन्तीति सङ्ख्यं गच्छन्ति, तेसं खीणासवानमेतं अधिवचनं। सम्भवमेसन्तीति सम्भवेसिनो। अप्पहीनभवसंयोजनत्ता आयतिम्पि सम्भवं एसन्तानं सेक्खपुथुज्जनानमेतं अधिवचनं। एवं सब्बथापि इमेहि द्वीहि पदेहि सब्बसत्ते परियादियति। वासद्दो चेत्थ सम्पिण्डनत्थो, तस्मा भूतानञ्च सम्भवेसीनञ्चाति अयमत्थो वेदितब्बो।
Atha vā bhūtāti jātā abhinibbattā, ye bhūtāyeva na puna bhavissantīti saṅkhyaṃ gacchanti, tesaṃ khīṇāsavānametaṃ adhivacanaṃ. Sambhavamesantīti sambhavesino. Appahīnabhavasaṃyojanattā āyatimpi sambhavaṃ esantānaṃ sekkhaputhujjanānametaṃ adhivacanaṃ. Evaṃ sabbathāpi imehi dvīhi padehi sabbasatte pariyādiyati. Vāsaddo cettha sampiṇḍanattho, tasmā bhūtānañca sambhavesīnañcāti ayamattho veditabbo.
ठितियाति ठितत्थं। अनुग्गहायाति अनुग्गहत्थं उपकारत्थं। वचनभेदो चेस, अत्थो पन द्विन्नम्पि पदानं एकोयेव। अथ वा ठितियाति तस्स तस्स सत्तस्स उप्पन्नधम्मानं अनुप्पबन्धवसेन अविच्छेदाय। अनुग्गहायाति अनुप्पन्नानं उप्पादाय। उभोपि चेतानि भूतानं ठितिया चेव अनुग्गहाय च। सम्भवेसीनं वा ठितिया चेव अनुग्गहाय चाति एवं उभयत्थ दट्ठब्बानि। कबळीकारो आहारोति कबळं कत्वा अज्झोहरितब्बतो कबळीकारो आहारो, ओदनकुम्मासादिवत्थुकाय ओजायेतं अधिवचनं। ओळारिको वा सुखुमो वाति वत्थुओळारिकताय ओळारिको, वत्थुसुखुमताय सुखुमो। सभावेन पन सुखुमरूपपरियापन्नत्ता कबळीकारो आहारो सुखुमोव होति। सापि चस्स वत्थुतो ओळारिकता सुखुमता च उपादायुपादाय वेदितब्बा।
Ṭhitiyāti ṭhitatthaṃ. Anuggahāyāti anuggahatthaṃ upakāratthaṃ. Vacanabhedo cesa, attho pana dvinnampi padānaṃ ekoyeva. Atha vā ṭhitiyāti tassa tassa sattassa uppannadhammānaṃ anuppabandhavasena avicchedāya. Anuggahāyāti anuppannānaṃ uppādāya. Ubhopi cetāni bhūtānaṃ ṭhitiyā ceva anuggahāya ca. Sambhavesīnaṃ vā ṭhitiyā ceva anuggahāya cāti evaṃ ubhayattha daṭṭhabbāni. Kabaḷīkāro āhāroti kabaḷaṃ katvā ajjhoharitabbato kabaḷīkāro āhāro, odanakummāsādivatthukāya ojāyetaṃ adhivacanaṃ. Oḷāriko vā sukhumo vāti vatthuoḷārikatāya oḷāriko, vatthusukhumatāya sukhumo. Sabhāvena pana sukhumarūpapariyāpannattā kabaḷīkāro āhāro sukhumova hoti. Sāpi cassa vatthuto oḷārikatā sukhumatā ca upādāyupādāya veditabbā.
कुम्भीलानञ्हि आहारं उपादाय मोरानं आहारो सुखुमो। कुम्भीला किर पासाणे गिलन्ति। ते च नेसं कुच्छिप्पत्ताव विलीयन्ति। मोरा सप्पविच्छिकादिपाणे खादन्ति। मोरानं पन आहारं उपादाय तरच्छानं आहारो सुखुमो। ते किर तिवस्सछड्डितानि विसाणानि चेव अट्ठीनि च खादन्ति। तानि च नेसं खेळेन तेमितमत्तेनेव कन्दमूलं विय मुदुकानि होन्ति। तरच्छानम्पि आहारं उपादाय हत्थीनं आहारो सुखुमो। तेपि नानारुक्खसाखायो खादन्ति। हत्थीनं आहारतो गवयगोकण्णमिगादीनं आहारो सुखुमो। ते किर निस्सारानि नानारुक्खपण्णादीनि खादन्ति। तेसम्पि आहारतो गुन्नं आहारो सुखुमो। ते अल्लसुक्खतिणानि खादन्ति। तेसं आहारतो ससानं आहारो सुखुमो। ससानं आहारतो सकुणानं आहारो सुखुमो। सकुणानं आहारतो पच्चन्तवासीनं आहारो सुखुमो। पच्चन्तवासीनं आहारतो गामभोजकानं आहारो सुखुमो। गामभोजकानं आहारतो राजराजमहामत्तानं आहारो सुखुमो। तेसम्पि आहारतो चक्कवत्तिनो आहारो सुखुमो। चक्कवत्तिनो आहारतो भुम्मदेवानं आहारो सुखुमो। भुम्मदेवानं आहारतो चातुमहाराजिकानं आहारो सुखुमो। एवं याव परनिम्मितवसवत्तीनं आहारो वित्थारेतब्बो, तेसं आहारो सुखुमोत्वेव निट्ठं पत्तो।
Kumbhīlānañhi āhāraṃ upādāya morānaṃ āhāro sukhumo. Kumbhīlā kira pāsāṇe gilanti. Te ca nesaṃ kucchippattāva vilīyanti. Morā sappavicchikādipāṇe khādanti. Morānaṃ pana āhāraṃ upādāya taracchānaṃ āhāro sukhumo. Te kira tivassachaḍḍitāni visāṇāni ceva aṭṭhīni ca khādanti. Tāni ca nesaṃ kheḷena temitamatteneva kandamūlaṃ viya mudukāni honti. Taracchānampi āhāraṃ upādāya hatthīnaṃ āhāro sukhumo. Tepi nānārukkhasākhāyo khādanti. Hatthīnaṃ āhārato gavayagokaṇṇamigādīnaṃ āhāro sukhumo. Te kira nissārāni nānārukkhapaṇṇādīni khādanti. Tesampi āhārato gunnaṃ āhāro sukhumo. Te allasukkhatiṇāni khādanti. Tesaṃ āhārato sasānaṃ āhāro sukhumo. Sasānaṃ āhārato sakuṇānaṃ āhāro sukhumo. Sakuṇānaṃ āhārato paccantavāsīnaṃ āhāro sukhumo. Paccantavāsīnaṃ āhārato gāmabhojakānaṃ āhāro sukhumo. Gāmabhojakānaṃ āhārato rājarājamahāmattānaṃ āhāro sukhumo. Tesampi āhārato cakkavattino āhāro sukhumo. Cakkavattino āhārato bhummadevānaṃ āhāro sukhumo. Bhummadevānaṃ āhārato cātumahārājikānaṃ āhāro sukhumo. Evaṃ yāva paranimmitavasavattīnaṃ āhāro vitthāretabbo, tesaṃ āhāro sukhumotveva niṭṭhaṃ patto.
एत्थ च ओळारिके वत्थुस्मिं ओजा परित्ता होति दुब्बला, सुखुमे बलवती। तथा हि एकपत्तपूरम्पि यागुं पीवतो मुहुत्तेनेव जिघच्छितो होति, यंकञ्चिदेव खादितुकामो। सप्पिं पन पसटमत्तं पिवित्वा दिवसं अभोत्तुकामो होति। तत्थ वत्थु परिस्समं विनोदेति, न पन सक्कोति पालेतुं। ओजा पालेति, न सक्कोति परिस्समं विनोदेतुं। द्वे पन एकतो हुत्वा परिस्समञ्चेव विनोदेन्ति पालेन्ति चाति।
Ettha ca oḷārike vatthusmiṃ ojā parittā hoti dubbalā, sukhume balavatī. Tathā hi ekapattapūrampi yāguṃ pīvato muhutteneva jighacchito hoti, yaṃkañcideva khāditukāmo. Sappiṃ pana pasaṭamattaṃ pivitvā divasaṃ abhottukāmo hoti. Tattha vatthu parissamaṃ vinodeti, na pana sakkoti pāletuṃ. Ojā pāleti, na sakkoti parissamaṃ vinodetuṃ. Dve pana ekato hutvā parissamañceva vinodenti pālenti cāti.
फस्सो दुतियोति चक्खुसम्फस्सादि छब्बिधोपि फस्सो। एतेसु चतूसु आहारेसु दुतियो आहारोति वेदितब्बो। देसनानयो एव चेस। तस्मा इमिना नाम कारणेन दुतियो वा ततियो वाति इदमेत्थ न गवेसितब्बं। मनोसञ्चेतनाति चेतना एव वुच्चति। विञ्ञाणन्ति यंकिञ्चि चित्तं।
Phassodutiyoti cakkhusamphassādi chabbidhopi phasso. Etesu catūsu āhāresu dutiyo āhāroti veditabbo. Desanānayo eva cesa. Tasmā iminā nāma kāraṇena dutiyo vā tatiyo vāti idamettha na gavesitabbaṃ. Manosañcetanāti cetanā eva vuccati. Viññāṇanti yaṃkiñci cittaṃ.
एत्थाह, यदि पच्चयट्ठो आहारट्ठो, अथ कस्मा अञ्ञेसुपि सत्तानं पच्चयेसु विज्जमानेसु इमेयेव चत्तारो वुत्ताति? वुच्चते, अज्झत्तिकसन्ततिया विसेसपच्चयत्ता। विसेसपच्चयो हि कबळीकाराहारभक्खानं सत्तानं रूपकायस्स कबळीकारो आहारो। नामकाये वेदनाय फस्सो, विञ्ञाणस्स मनोसञ्चेतना, नामरूपस्स विञ्ञाणं। यथाह –
Etthāha, yadi paccayaṭṭho āhāraṭṭho, atha kasmā aññesupi sattānaṃ paccayesu vijjamānesu imeyeva cattāro vuttāti? Vuccate, ajjhattikasantatiyā visesapaccayattā. Visesapaccayo hi kabaḷīkārāhārabhakkhānaṃ sattānaṃ rūpakāyassa kabaḷīkāro āhāro. Nāmakāye vedanāya phasso, viññāṇassa manosañcetanā, nāmarūpassa viññāṇaṃ. Yathāha –
‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, अयं कायो आहारट्ठितिको, आहारं पटिच्च तिट्ठति, अनाहारो नो तिट्ठति। तथा फस्सपच्चया वेदना, सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं, विञ्ञाणपच्चया नामरूप’’न्ति।
‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, ayaṃ kāyo āhāraṭṭhitiko, āhāraṃ paṭicca tiṭṭhati, anāhāro no tiṭṭhati. Tathā phassapaccayā vedanā, saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ, viññāṇapaccayā nāmarūpa’’nti.
को पनेत्थ आहारो, किं आहरतीति? कबळीकाराहारो ओजट्ठमकरूपानि आहरति। फस्साहारो तिस्सो वेदना, मनोसञ्चेतनाहारो तयो भवे, विञ्ञाणाहारो पटिसन्धिनामरूपन्ति।
Ko panettha āhāro, kiṃ āharatīti? Kabaḷīkārāhāro ojaṭṭhamakarūpāni āharati. Phassāhāro tisso vedanā, manosañcetanāhāro tayo bhave, viññāṇāhāro paṭisandhināmarūpanti.
कथं? कबळीकाराहारो ताव मुखे ठपितमत्तोयेव अट्ठ रूपानि समुट्ठापेति। दन्तविचुण्णितं पन अज्झोहरियमानं एकेकं सित्थं अट्ठट्ठ रूपानि समुट्ठापेतियेव। एवं ओजट्ठमकरूपानि आहरति।
Kathaṃ? Kabaḷīkārāhāro tāva mukhe ṭhapitamattoyeva aṭṭha rūpāni samuṭṭhāpeti. Dantavicuṇṇitaṃ pana ajjhohariyamānaṃ ekekaṃ sitthaṃ aṭṭhaṭṭha rūpāni samuṭṭhāpetiyeva. Evaṃ ojaṭṭhamakarūpāni āharati.
फस्साहारो पन सुखवेदनियो फस्सो उप्पज्जमानो सुखवेदनं आहरति, तथा दुक्खवेदनियो दुक्खं, अदुक्खमसुखवेदनियो अदुक्खमसुखन्ति एवं सब्बथापि फस्साहारो तिस्सो वेदना आहरति।
Phassāhāro pana sukhavedaniyo phasso uppajjamāno sukhavedanaṃ āharati, tathā dukkhavedaniyo dukkhaṃ, adukkhamasukhavedaniyo adukkhamasukhanti evaṃ sabbathāpi phassāhāro tisso vedanā āharati.
मनोसञ्चेतनाहारो कामभवूपगं कम्मं कामभवं आहरति, रूपारूपभवूपगानि तं तं भवं। एवं सब्बथापि मनोसञ्चेतनाहारो तयो भवे आहरति।
Manosañcetanāhāro kāmabhavūpagaṃ kammaṃ kāmabhavaṃ āharati, rūpārūpabhavūpagāni taṃ taṃ bhavaṃ. Evaṃ sabbathāpi manosañcetanāhāro tayo bhave āharati.
विञ्ञाणाहारो पन ये च पटिसन्धिक्खणे तंसम्पयुत्तका तयो खन्धा, यानि च तिसन्ततिवसेन तिंसरूपानि उप्पज्जन्ति, सहजातादिपच्चयनयेन तानि आहरतीति वुच्चति। एवं विञ्ञाणाहारो पटिसन्धिनामरूपं आहरतीति।
Viññāṇāhāro pana ye ca paṭisandhikkhaṇe taṃsampayuttakā tayo khandhā, yāni ca tisantativasena tiṃsarūpāni uppajjanti, sahajātādipaccayanayena tāni āharatīti vuccati. Evaṃ viññāṇāhāro paṭisandhināmarūpaṃ āharatīti.
एत्थ च मनोसञ्चेतनाहारो तयो भवे आहरतीति सासवा कुसलाकुसलचेतनाव वुत्ता। विञ्ञाणं पटिसन्धिनामरूपं आहरतीति पटिसन्धिविञ्ञाणमेव वुत्तं । अविसेसेन पन तंसम्पयुत्ततंसमुट्ठानधम्मानं आहरणतो पेते आहाराति वेदितब्बा।
Ettha ca manosañcetanāhāro tayo bhave āharatīti sāsavā kusalākusalacetanāva vuttā. Viññāṇaṃ paṭisandhināmarūpaṃ āharatīti paṭisandhiviññāṇameva vuttaṃ . Avisesena pana taṃsampayuttataṃsamuṭṭhānadhammānaṃ āharaṇato pete āhārāti veditabbā.
एतेसु चतूसु आहारेसु कबळीकाराहारो उपत्थम्भेन्तो आहारकिच्चं साधेति। फस्सो फुसन्तोयेव, मनोसञ्चेतना आयूहमानाव। विञ्ञाणं विजानन्तमेव।
Etesu catūsu āhāresu kabaḷīkārāhāro upatthambhento āhārakiccaṃ sādheti. Phasso phusantoyeva, manosañcetanā āyūhamānāva. Viññāṇaṃ vijānantameva.
कथं? कबळीकाराहारो हि उपत्थम्भेन्तोयेव कायट्ठपनेन सत्तानं ठितिया होति। कम्मजनितोपि हि अयं कायो कबळीकाराहारेन उपत्थम्भितो दसपि वस्सानि वस्ससतम्पि याव आयुपरिमाणं तिट्ठति। यथा किं? यथा मातुया जनितोपि दारको धातिया थञ्ञादीनि पायेत्वा पोसियमानोव चिरं तिट्ठति, यथा चुपत्थम्भेन उपत्थम्भितगेहं। वुत्तम्पि चेतं –
Kathaṃ? Kabaḷīkārāhāro hi upatthambhentoyeva kāyaṭṭhapanena sattānaṃ ṭhitiyā hoti. Kammajanitopi hi ayaṃ kāyo kabaḷīkārāhārena upatthambhito dasapi vassāni vassasatampi yāva āyuparimāṇaṃ tiṭṭhati. Yathā kiṃ? Yathā mātuyā janitopi dārako dhātiyā thaññādīni pāyetvā posiyamānova ciraṃ tiṭṭhati, yathā cupatthambhena upatthambhitagehaṃ. Vuttampi cetaṃ –
‘‘यथा महाराज गेहे पतन्ते अञ्ञेन दारुना उपत्थम्भेन्ति, अञ्ञेन दारुना उपत्थम्भितं सन्तं एवं तं गेहं न पतति, एवमेव खो महाराज अयं कायो आहारट्ठितिको, आहारं पटिच्च तिट्ठती’’ति।
‘‘Yathā mahārāja gehe patante aññena dārunā upatthambhenti, aññena dārunā upatthambhitaṃ santaṃ evaṃ taṃ gehaṃ na patati, evameva kho mahārāja ayaṃ kāyo āhāraṭṭhitiko, āhāraṃ paṭicca tiṭṭhatī’’ti.
एवं कबळीकारो आहारो उपत्थम्भेन्तो आहारकिच्चं साधेति। एवं साधेन्तोपि च कबळीकारो आहारो द्विन्नं रूपसन्ततीनं पच्चयो होति आहारसमुट्ठानस्स च उपादिन्नस्स च। कम्मजानं अनुपालको हुत्वा पच्चयो होति। आहारसमुट्ठानानं जनको हुत्वा पच्चयो होति।
Evaṃ kabaḷīkāro āhāro upatthambhento āhārakiccaṃ sādheti. Evaṃ sādhentopi ca kabaḷīkāro āhāro dvinnaṃ rūpasantatīnaṃ paccayo hoti āhārasamuṭṭhānassa ca upādinnassa ca. Kammajānaṃ anupālako hutvā paccayo hoti. Āhārasamuṭṭhānānaṃ janako hutvā paccayo hoti.
फस्सो पन सुखादिवत्थुभूतं आरम्मणं फुसन्तोयेव सुखादिवेदनापवत्तनेन सत्तानं ठितिया होति। मनोसञ्चेतना कुसलाकुसलकम्मवसेन आयूहमानायेव भवमूलनिप्फादनतो सत्तानं ठितिया होति। विञ्ञाणं विजानन्तमेव नामरूपप्पवत्तनेन सत्तानं ठितिया होति।
Phasso pana sukhādivatthubhūtaṃ ārammaṇaṃ phusantoyeva sukhādivedanāpavattanena sattānaṃ ṭhitiyā hoti. Manosañcetanā kusalākusalakammavasena āyūhamānāyeva bhavamūlanipphādanato sattānaṃ ṭhitiyā hoti. Viññāṇaṃ vijānantameva nāmarūpappavattanena sattānaṃ ṭhitiyā hoti.
एवं उपत्थम्भनादिवसेन आहारकिच्चं साधयमानेसु पनेतेसु चत्तारि भयानि दट्ठब्बानि। सेय्यथिदं, कबळीकाराहारे निकन्तियेव भयं, फस्से उपगमनमेव, मनोसञ्चेतनाय आयूहनमेव, विञ्ञाणे अभिनिपातोयेव भयन्ति। किं कारणा? कबळीकाराहारे हि निकन्तिं कत्वा सीतादीनं पुरेक्खता सत्ता आहारत्थाय मुद्दागणनादिकम्मानि करोन्ता अनप्पकं दुक्खं निगच्छन्ति। एकच्चे च इमस्मिं सासने पब्बजित्वापि वेज्जकम्मादिकाय अनेसनाय आहारं परियेसन्ता दिट्ठेपि धम्मे गारय्हा होन्ति। सम्परायेपि तस्स सङ्घाटिपि आदित्ता सम्पज्जलितातिआदिना लक्खणसंयुत्ते वुत्तनयेन समणपेता होन्ति। इमिनाव ताव कारणेन कबळीकाराहारे निकन्तियेव भयन्ति वेदितब्बा।
Evaṃ upatthambhanādivasena āhārakiccaṃ sādhayamānesu panetesu cattāri bhayāni daṭṭhabbāni. Seyyathidaṃ, kabaḷīkārāhāre nikantiyeva bhayaṃ, phasse upagamanameva, manosañcetanāya āyūhanameva, viññāṇe abhinipātoyeva bhayanti. Kiṃ kāraṇā? Kabaḷīkārāhāre hi nikantiṃ katvā sītādīnaṃ purekkhatā sattā āhāratthāya muddāgaṇanādikammāni karontā anappakaṃ dukkhaṃ nigacchanti. Ekacce ca imasmiṃ sāsane pabbajitvāpi vejjakammādikāya anesanāya āhāraṃ pariyesantā diṭṭhepi dhamme gārayhā honti. Samparāyepi tassa saṅghāṭipi ādittā sampajjalitātiādinā lakkhaṇasaṃyutte vuttanayena samaṇapetā honti. Imināva tāva kāraṇena kabaḷīkārāhāre nikantiyeva bhayanti veditabbā.
फस्सं उपगच्छन्तापि फस्सस्सादिनो परेसं रक्खितगोपितेसु दारादीसु भण्डेसु अपरज्झन्ति। ते सह भण्डेन भण्डसामिका गहेत्वा खण्डाखण्डिकं वा छिन्दित्वा सङ्कारकूटेसु छड्डेन्ति। रञ्ञो वा निय्यातेन्ति। ततो ने राजा विविधा कम्मकारणा कारापेति। कायस्स च भेदा दुग्गति नेसं पाटिकङ्खा होति। इति फस्सस्सादमूलकं दिट्ठधम्मिकम्पि सम्परायिकम्पि भयं सब्बमागतमेव होति। इमिना कारणेन फस्साहारे उपगमनमेव भयन्ति वेदितब्बं।
Phassaṃ upagacchantāpi phassassādino paresaṃ rakkhitagopitesu dārādīsu bhaṇḍesu aparajjhanti. Te saha bhaṇḍena bhaṇḍasāmikā gahetvā khaṇḍākhaṇḍikaṃ vā chinditvā saṅkārakūṭesu chaḍḍenti. Rañño vā niyyātenti. Tato ne rājā vividhā kammakāraṇā kārāpeti. Kāyassa ca bhedā duggati nesaṃ pāṭikaṅkhā hoti. Iti phassassādamūlakaṃ diṭṭhadhammikampi samparāyikampi bhayaṃ sabbamāgatameva hoti. Iminā kāraṇena phassāhāre upagamanameva bhayanti veditabbaṃ.
कुसलाकुसलकम्मायूहनेनेव पन तम्मूलकं तीसु भवेसु भयं सब्बमागतंयेव होति। इमिना कारणेन मनोसञ्चेतनाहारे आयूहनमेव भयन्ति वेदितब्बं।
Kusalākusalakammāyūhaneneva pana tammūlakaṃ tīsu bhavesu bhayaṃ sabbamāgataṃyeva hoti. Iminā kāraṇena manosañcetanāhāre āyūhanameva bhayanti veditabbaṃ.
पटिसन्धिविञ्ञाणञ्च यस्मिं यस्मिं ठाने अभिनिपतति, तस्मिं तस्मिं ठाने पटिसन्धिनामरूपं गहेत्वाव निब्बत्तति, तस्मिञ्च निब्बत्ते सब्बभयानि निब्बत्तानियेव होन्ति, तम्मूलकत्ताति, इमिना कारणेन विञ्ञाणाहारे अभिनिपातोयेव भयन्ति वेदितब्बो।
Paṭisandhiviññāṇañca yasmiṃ yasmiṃ ṭhāne abhinipatati, tasmiṃ tasmiṃ ṭhāne paṭisandhināmarūpaṃ gahetvāva nibbattati, tasmiñca nibbatte sabbabhayāni nibbattāniyeva honti, tammūlakattāti, iminā kāraṇena viññāṇāhāre abhinipātoyeva bhayanti veditabbo.
एवं सभयेसु पन इमेसु आहारेसु सम्मासम्बुद्धो कबळीकाराहारे निकन्तिपरियादानत्थं ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, द्वे जायम्पतिका’’तिआदिना (सं॰ नि॰ २.६३) नयेन पुत्तमंसूपमं देसेसि। फस्साहारे निकन्तिपरियादानत्थं ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, गावी निच्चम्मा’’तिआदिना नयेन निच्चम्मगावूपमं देसेसि। मनोसञ्चेतनाहारे निकन्तिपरियादानत्थं ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, अङ्गारकासू’’तिआदिना नयेन अङ्गारकासूपमं देसेसि। विञ्ञाणाहारे निकन्तिपरियादानत्थं ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, चोरं आगुचारि’’न्तिआदिना नयेन सत्तिसताहतूपमं देसेसि।
Evaṃ sabhayesu pana imesu āhāresu sammāsambuddho kabaḷīkārāhāre nikantipariyādānatthaṃ ‘‘seyyathāpi, bhikkhave, dve jāyampatikā’’tiādinā (saṃ. ni. 2.63) nayena puttamaṃsūpamaṃ desesi. Phassāhāre nikantipariyādānatthaṃ ‘‘seyyathāpi, bhikkhave, gāvī niccammā’’tiādinā nayena niccammagāvūpamaṃ desesi. Manosañcetanāhāre nikantipariyādānatthaṃ ‘‘seyyathāpi, bhikkhave, aṅgārakāsū’’tiādinā nayena aṅgārakāsūpamaṃ desesi. Viññāṇāhāre nikantipariyādānatthaṃ ‘‘seyyathāpi, bhikkhave, coraṃ āgucāri’’ntiādinā nayena sattisatāhatūpamaṃ desesi.
तत्रायं भूतमत्थं कत्वा सङ्खेपतो अत्थयोजना, द्वे किर जायम्पतिका पुत्तं गहेत्वा परित्तेन पाथेय्येन योजनसतिकं कन्तारमग्गं पटिपज्जिंसु। तेसं पञ्ञास योजनानि गन्त्वा पाथेय्यं निट्ठासि। ते खुप्पिपासातुरा विरळच्छायायं निसीदिंसु। ततो पुरिसो भरियं आह ‘‘भद्दे इतो समन्ता पञ्ञास योजनानि गामो वा निगमो वा नत्थि, तस्मा यं तं पुरिसेन कातब्बं बहुम्पि कसिगोरक्खादिकम्मं, न दानि सक्का तं मया कातुं, एहि मं मारेत्वा उपड्ढमंसं खादित्वा उपड्ढं पाथेय्यं कत्वा पुत्तेन सद्धिं कन्तारं नित्थराही’’ति। सापि आह ‘‘सामि मया दानि यं तं इत्थिया कातब्बं बहुम्पि सुत्तकन्तनादिकम्मं, तं कातुं न सक्का, एहि मं मारेत्वा उपड्ढमंसं खादित्वा उपड्ढं पाथेय्यं कत्वा पुत्तेन सद्धिं कन्तारं नित्थराही’’ति। ततो सो तं आह ‘‘भद्दे मातुगाममरणेन द्विन्नं मरणं पञ्ञायति। न हि मन्दो कुमारो मातरं विना जीवितुं सक्कोति। यदि पन मयं जीवाम, पुन दारकं लभेय्याम, हन्द दानि पुत्तकं मारेत्वा मंसं गहेत्वा कन्तारं नित्थरामा’’ति।
Tatrāyaṃ bhūtamatthaṃ katvā saṅkhepato atthayojanā, dve kira jāyampatikā puttaṃ gahetvā parittena pātheyyena yojanasatikaṃ kantāramaggaṃ paṭipajjiṃsu. Tesaṃ paññāsa yojanāni gantvā pātheyyaṃ niṭṭhāsi. Te khuppipāsāturā viraḷacchāyāyaṃ nisīdiṃsu. Tato puriso bhariyaṃ āha ‘‘bhadde ito samantā paññāsa yojanāni gāmo vā nigamo vā natthi, tasmā yaṃ taṃ purisena kātabbaṃ bahumpi kasigorakkhādikammaṃ, na dāni sakkā taṃ mayā kātuṃ, ehi maṃ māretvā upaḍḍhamaṃsaṃ khāditvā upaḍḍhaṃ pātheyyaṃ katvā puttena saddhiṃ kantāraṃ nittharāhī’’ti. Sāpi āha ‘‘sāmi mayā dāni yaṃ taṃ itthiyā kātabbaṃ bahumpi suttakantanādikammaṃ, taṃ kātuṃ na sakkā, ehi maṃ māretvā upaḍḍhamaṃsaṃ khāditvā upaḍḍhaṃ pātheyyaṃ katvā puttena saddhiṃ kantāraṃ nittharāhī’’ti. Tato so taṃ āha ‘‘bhadde mātugāmamaraṇena dvinnaṃ maraṇaṃ paññāyati. Na hi mando kumāro mātaraṃ vinā jīvituṃ sakkoti. Yadi pana mayaṃ jīvāma, puna dārakaṃ labheyyāma, handa dāni puttakaṃ māretvā maṃsaṃ gahetvā kantāraṃ nittharāmā’’ti.
ततो माता पुत्तमाह ‘‘तात पितु सन्तिकं गच्छाही’’ति। सो अगमासि। अथस्स पिता ‘‘मया पुत्तकं पोसेस्सामीति कसिगोरक्खादीहि अनप्पकं दुक्खमनुभूतं, न सक्कोमि पुत्तं मारेतुं, त्वंयेव तव पुत्तकं मारेही’’ति वत्वा ‘‘तात मातुसन्तिकमेव गच्छाही’’ति आह। सो अगमासि। अथस्स मातापि ‘‘मया पुत्तं पत्थेन्तिया गोवतकुक्कुरवतदेवतायाचनादीहिपि ताव अनप्पकं दुक्खं अनुभूतं, को पन वादो कुच्छिना परिहरन्तिया? न सक्काहं पुत्तं मारेतु’’न्ति वत्वा ‘‘तात पितुसन्तिकंयेव गच्छाही’’ति आह। एवं सो द्विन्नं अन्तरा गच्छन्तोयेव मतो। ते तं दिस्वा परिदेवित्वा पुब्बे वुत्तनयेनेव मंसानि गहेत्वा खादन्ता पक्कमिंसु। तेसं सो पुत्तमंसाहारो नवहि कारणेहि पटिकुलत्ता नेव दवाय होति, न मदाय न मण्डनाय न विभूसनाय, केवलं कन्तारनित्थरणत्थायेव होति।
Tato mātā puttamāha ‘‘tāta pitu santikaṃ gacchāhī’’ti. So agamāsi. Athassa pitā ‘‘mayā puttakaṃ posessāmīti kasigorakkhādīhi anappakaṃ dukkhamanubhūtaṃ, na sakkomi puttaṃ māretuṃ, tvaṃyeva tava puttakaṃ mārehī’’ti vatvā ‘‘tāta mātusantikameva gacchāhī’’ti āha. So agamāsi. Athassa mātāpi ‘‘mayā puttaṃ patthentiyā govatakukkuravatadevatāyācanādīhipi tāva anappakaṃ dukkhaṃ anubhūtaṃ, ko pana vādo kucchinā pariharantiyā? Na sakkāhaṃ puttaṃ māretu’’nti vatvā ‘‘tāta pitusantikaṃyeva gacchāhī’’ti āha. Evaṃ so dvinnaṃ antarā gacchantoyeva mato. Te taṃ disvā paridevitvā pubbe vuttanayeneva maṃsāni gahetvā khādantā pakkamiṃsu. Tesaṃ so puttamaṃsāhāro navahi kāraṇehi paṭikulattā neva davāya hoti, na madāya na maṇḍanāya na vibhūsanāya, kevalaṃ kantāranittharaṇatthāyeva hoti.
कतमेहि नवहि कारणेहि पटिकूलोति चे? सजातिमंसताय ञातिमंसताय पुत्तमंसताय पियपुत्तमंसताय तरुणमंसताय आमकमंसताय अगोरसमंसताय अलोणताय अधूपिततायाति। तस्मा यो भिक्खु कबळीकाराहारं एवं पुत्तमंससदिसं पस्सति , सो तत्थ निकन्तिं परियादियति। अयं ताव पुत्तमंसूपमायं अत्थयोजना।
Katamehi navahi kāraṇehi paṭikūloti ce? Sajātimaṃsatāya ñātimaṃsatāya puttamaṃsatāya piyaputtamaṃsatāya taruṇamaṃsatāya āmakamaṃsatāya agorasamaṃsatāya aloṇatāya adhūpitatāyāti. Tasmā yo bhikkhu kabaḷīkārāhāraṃ evaṃ puttamaṃsasadisaṃ passati , so tattha nikantiṃ pariyādiyati. Ayaṃ tāva puttamaṃsūpamāyaṃ atthayojanā.
निच्चम्मगावूपमायं पन यथा सा गावी गीवतो याव खुरा, ताव चम्मं उद्दालेत्वा मुत्ता यं यदेव निस्साय तिट्ठति, तत्थ पाणकेहि खज्जमाना दुक्खस्सेवाधिकरणं होति, एवं फस्सोपि यं यदेव वत्थुं आरम्मणं वा निस्साय तिट्ठति, तंतंवत्थारम्मणसम्भवस्स वेदयितदुक्खस्स अधिकरणमेव होति। तस्मा यो भिक्खु फस्साहारं एवं निच्चम्मगाविसदिसं पस्सति , सो तत्थ निकन्तिं परियादियति, अयं निच्चम्मगावूपमायं अत्थयोजना।
Niccammagāvūpamāyaṃ pana yathā sā gāvī gīvato yāva khurā, tāva cammaṃ uddāletvā muttā yaṃ yadeva nissāya tiṭṭhati, tattha pāṇakehi khajjamānā dukkhassevādhikaraṇaṃ hoti, evaṃ phassopi yaṃ yadeva vatthuṃ ārammaṇaṃ vā nissāya tiṭṭhati, taṃtaṃvatthārammaṇasambhavassa vedayitadukkhassa adhikaraṇameva hoti. Tasmā yo bhikkhu phassāhāraṃ evaṃ niccammagāvisadisaṃ passati , so tattha nikantiṃ pariyādiyati, ayaṃ niccammagāvūpamāyaṃ atthayojanā.
अङ्गारकासूपमायं पन यथा सा अङ्गारकासु, एवं महापरिळाहट्ठेन तयो भवा। यथा नानाबाहासु गहेत्वा तत्थ उपकड्ढका द्वे पुरिसा, एवं भवेसु उपकड्ढनट्ठेन मनोसञ्चेतना। तस्मा यो भिक्खु मनोसञ्चेतनाहारं एवं अङ्गारकासूपकड्ढकपुरिससदिसं पस्सति, सो तत्थ निकन्तिं परियादियति, अयं अङ्गारकासूपमायं अत्थयोजना।
Aṅgārakāsūpamāyaṃ pana yathā sā aṅgārakāsu, evaṃ mahāpariḷāhaṭṭhena tayo bhavā. Yathā nānābāhāsu gahetvā tattha upakaḍḍhakā dve purisā, evaṃ bhavesu upakaḍḍhanaṭṭhena manosañcetanā. Tasmā yo bhikkhu manosañcetanāhāraṃ evaṃ aṅgārakāsūpakaḍḍhakapurisasadisaṃ passati, so tattha nikantiṃ pariyādiyati, ayaṃ aṅgārakāsūpamāyaṃ atthayojanā.
सत्तिसताहतूपमायं पन येन सो पुरिसो पुब्बण्हसमये सत्तिसतेन हञ्ञति, तमस्स सरीरे वणमुखसतं कत्वा अन्तरा अट्ठत्वा विनिविज्झित्वा अपरभागेयेव पतति, एवं इतरानि द्वे सत्तिसतानि, एवमस्स पतितोकासे अपतित्वा अपतित्वा गताहि सत्तीहि सब्बसरीरं छिद्दावछिद्दमेव होति, तस्स एकवणमुखेपि उप्पन्नस्स दुक्खस्स पमाणं नत्थि, को पन वादो तीसु वणमुखसतेसु? तत्थ सत्तिनिपातकालो विय पटिसन्धिविञ्ञाणनिब्बत्तकालो। वणमुखजननं विय खन्धजननं। वणमुखेसु दुक्खवेदनुप्पादो विय जातेसु खन्धेसु वट्टमूलकनानाविधदुक्खुप्पादो। अपरो नयो, आगुचारी पुरिसो विय पटिसन्धिविञ्ञाणं। तस्स सत्तिघातेहि उप्पन्नवणमुखानि विय विञ्ञाणपच्चया नामरूपं। वणमुखपच्चया तस्स पुरिसस्स कक्खळदुक्खुप्पादो विय नामरूपपच्चया विञ्ञाणस्स द्वत्तिंसकम्मकारणअट्ठनवुतिरोगादिवसेन नानप्पकारकदुक्खुप्पादो दट्ठब्बो। तस्मा यो भिक्खु विञ्ञाणाहारं एवं सत्तिसताहतसदिसं पस्सति। सो तत्थ निकन्तिं परियादियति, अयं सत्तिसताहतूपमायं अत्थयोजना।
Sattisatāhatūpamāyaṃ pana yena so puriso pubbaṇhasamaye sattisatena haññati, tamassa sarīre vaṇamukhasataṃ katvā antarā aṭṭhatvā vinivijjhitvā aparabhāgeyeva patati, evaṃ itarāni dve sattisatāni, evamassa patitokāse apatitvā apatitvā gatāhi sattīhi sabbasarīraṃ chiddāvachiddameva hoti, tassa ekavaṇamukhepi uppannassa dukkhassa pamāṇaṃ natthi, ko pana vādo tīsu vaṇamukhasatesu? Tattha sattinipātakālo viya paṭisandhiviññāṇanibbattakālo. Vaṇamukhajananaṃ viya khandhajananaṃ. Vaṇamukhesu dukkhavedanuppādo viya jātesu khandhesu vaṭṭamūlakanānāvidhadukkhuppādo. Aparo nayo, āgucārī puriso viya paṭisandhiviññāṇaṃ. Tassa sattighātehi uppannavaṇamukhāni viya viññāṇapaccayā nāmarūpaṃ. Vaṇamukhapaccayā tassa purisassa kakkhaḷadukkhuppādo viya nāmarūpapaccayā viññāṇassa dvattiṃsakammakāraṇaaṭṭhanavutirogādivasena nānappakārakadukkhuppādo daṭṭhabbo. Tasmā yo bhikkhu viññāṇāhāraṃ evaṃ sattisatāhatasadisaṃ passati. So tattha nikantiṃ pariyādiyati, ayaṃ sattisatāhatūpamāyaṃ atthayojanā.
सो एवं इमेसु आहारेसु निकन्तिं परियादियन्तो चत्तारोपि आहारे परिजानाति, येसु परिञ्ञातेसु सब्बम्पि परिञ्ञातं वत्थु परिञ्ञातमेव होति। वुत्तञ्हेतं भगवता –
So evaṃ imesu āhāresu nikantiṃ pariyādiyanto cattāropi āhāre parijānāti, yesu pariññātesu sabbampi pariññātaṃ vatthu pariññātameva hoti. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘कबळीकारे, भिक्खवे, आहारे परिञ्ञाते पञ्चकामगुणिको रागो परिञ्ञातो होति। पञ्चकामगुणिके रागे परिञ्ञाते नत्थि तं संयोजनं, येन संयोजनेन संयुत्तो अरियसावको पुन इमं लोकं आगच्छेय्य। फस्से, भिक्खवे, आहारे परिञ्ञाते तिस्सो वेदना परिञ्ञाता होन्ति। तीसु वेदनासु परिञ्ञातासु अरियसावकस्स नत्थि किञ्चि उत्तरिकरणीयन्ति वदामि। मनोसञ्चेतनाय, भिक्खवे, आहारे परिञ्ञाते तिस्सो तण्हा परिञ्ञाता होन्ति। तीसु तण्हासु परिञ्ञातासु अरियसावकस्स नत्थि किञ्चि उत्तरिकरणीयन्ति वदामि। विञ्ञाणे, भिक्खवे, आहारे परिञ्ञाते नामरूपं परिञ्ञातं होति। नामरूपे परिञ्ञाते अरियसावकस्स नत्थि किञ्चि उत्तरिकरणीयन्ति वदामी’’ति (सं॰ नि॰ २.६३)।
‘‘Kabaḷīkāre, bhikkhave, āhāre pariññāte pañcakāmaguṇiko rāgo pariññāto hoti. Pañcakāmaguṇike rāge pariññāte natthi taṃ saṃyojanaṃ, yena saṃyojanena saṃyutto ariyasāvako puna imaṃ lokaṃ āgaccheyya. Phasse, bhikkhave, āhāre pariññāte tisso vedanā pariññātā honti. Tīsu vedanāsu pariññātāsu ariyasāvakassa natthi kiñci uttarikaraṇīyanti vadāmi. Manosañcetanāya, bhikkhave, āhāre pariññāte tisso taṇhā pariññātā honti. Tīsu taṇhāsu pariññātāsu ariyasāvakassa natthi kiñci uttarikaraṇīyanti vadāmi. Viññāṇe, bhikkhave, āhāre pariññāte nāmarūpaṃ pariññātaṃ hoti. Nāmarūpe pariññāte ariyasāvakassa natthi kiñci uttarikaraṇīyanti vadāmī’’ti (saṃ. ni. 2.63).
तण्हासमुदया आहारसमुदयोति पुरिमतण्हासमुदया पटिसन्धिकानं आहारानं समुदयो निब्बत्तो होतीति अत्थो। कथं? पटिसन्धिक्खणे हि तिसन्ततिवसेन उप्पन्नसमतिंसरूपब्भन्तरे जाता ओजा अत्थि। अयं तण्हापच्चया निब्बत्तो उपादिन्नककबळीकाराहारो। पटिसन्धिचित्तसम्पयुत्ता पन फस्सचेतना सयञ्च चित्तं विञ्ञाणन्ति इमे तण्हापच्चया निब्बत्ता उपादिन्नकफस्समनोसञ्चेतना विञ्ञाणाहाराति। एवं ताव पुरिमतण्हासमुदया पटिसन्धिकानं आहारानं समुदयो वेदितब्बो। यस्मा पनिध उपादिन्नकापि अनुपादिन्नकापि आहारा मिस्सेत्वा कथिता, तस्मा अनुपादिन्नकानम्पि एवं तण्हासमुदया आहारसमुदयो वेदितब्बो । अट्ठलोभसहगतचित्तसमुट्ठितेसु हि रूपेसु ओजा अत्थि, अयं सहजाततण्हापच्चया निब्बत्तो अनुपादिन्नककबळीकाराहारो। लोभसहगतचित्तसम्पयुत्ता पन फस्सचेतना सयञ्च चित्तं विञ्ञाणन्ति इमे तण्हापच्चया निब्बत्ता अनुपादिन्नकफस्समनोसञ्चेतना विञ्ञाणाहाराति।
Taṇhāsamudayā āhārasamudayoti purimataṇhāsamudayā paṭisandhikānaṃ āhārānaṃ samudayo nibbatto hotīti attho. Kathaṃ? Paṭisandhikkhaṇe hi tisantativasena uppannasamatiṃsarūpabbhantare jātā ojā atthi. Ayaṃ taṇhāpaccayā nibbatto upādinnakakabaḷīkārāhāro. Paṭisandhicittasampayuttā pana phassacetanā sayañca cittaṃ viññāṇanti ime taṇhāpaccayā nibbattā upādinnakaphassamanosañcetanā viññāṇāhārāti. Evaṃ tāva purimataṇhāsamudayā paṭisandhikānaṃ āhārānaṃ samudayo veditabbo. Yasmā panidha upādinnakāpi anupādinnakāpi āhārā missetvā kathitā, tasmā anupādinnakānampi evaṃ taṇhāsamudayā āhārasamudayo veditabbo . Aṭṭhalobhasahagatacittasamuṭṭhitesu hi rūpesu ojā atthi, ayaṃ sahajātataṇhāpaccayā nibbatto anupādinnakakabaḷīkārāhāro. Lobhasahagatacittasampayuttā pana phassacetanā sayañca cittaṃ viññāṇanti ime taṇhāpaccayā nibbattā anupādinnakaphassamanosañcetanā viññāṇāhārāti.
तण्हानिरोधा आहारनिरोधोति इमिस्सा उपादिन्नकानञ्च अनुपादिन्नकानञ्च आहारानं पच्चयभूताय तण्हाय निरोधेन आहारनिरोधो पञ्ञायति। सेसं वुत्तनयमेव। अयं पन विसेसो, इध चत्तारिपि सच्चानि सरूपेनेव वुत्तानि। यथा च इध, एवं इतो उत्तरिम्पि सब्बवारेसूति। तस्मा सब्बत्थ असम्मुय्हन्तेन सच्चानि उद्धरितब्बानि। सब्बवारेसु च ‘‘एत्तावतापि खो आवुसो’’ति इदं देसनानिय्यातनं तत्थ तत्थ देसितधम्मवसेन योजेतब्बं। तस्स इध ताव अयं योजना एत्तावतापीति इमाय आहारदेसनाय वुत्तमनसिकारप्पटिवेधवसेनापीति वुत्तं होति। एस नयो सब्बत्थापि।
Taṇhānirodhāāhāranirodhoti imissā upādinnakānañca anupādinnakānañca āhārānaṃ paccayabhūtāya taṇhāya nirodhena āhāranirodho paññāyati. Sesaṃ vuttanayameva. Ayaṃ pana viseso, idha cattāripi saccāni sarūpeneva vuttāni. Yathā ca idha, evaṃ ito uttarimpi sabbavāresūti. Tasmā sabbattha asammuyhantena saccāni uddharitabbāni. Sabbavāresu ca ‘‘ettāvatāpi kho āvuso’’ti idaṃ desanāniyyātanaṃ tattha tattha desitadhammavasena yojetabbaṃ. Tassa idha tāva ayaṃ yojanā ettāvatāpīti imāya āhāradesanāya vuttamanasikārappaṭivedhavasenāpīti vuttaṃ hoti. Esa nayo sabbatthāpi.
आहारवारवण्णना निट्ठिता।
Āhāravāravaṇṇanā niṭṭhitā.
सच्चवारवण्णना
Saccavāravaṇṇanā
९१. इदानि ‘‘साधावुसो’’ति पुरिमनयेनेव थेरस्स भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा ते भिक्खू उत्तरिम्पि पञ्हं पुच्छिंसु। थेरो च नेसं अञ्ञेनपि परियायेन ब्याकासि। एस नयो इतो परेसुपि सब्बवारेसु। तस्मा इतो परं एवरूपानि वचनानि अनामसित्वा येन येन परियायेन ब्याकरोति, तस्स तस्सेव अत्थं वण्णयिस्साम। इमस्स पन वारस्स सङ्खेपदेसनायं दुक्खञ्च पजानातीति एत्थ दुक्खन्ति दुक्खसच्चं। वित्थारदेसनायं पन यं वत्तब्बं सिया, तं सब्बं विसुद्धिमग्गे सच्चनिद्देसे वुत्तमेवाति।
91. Idāni ‘‘sādhāvuso’’ti purimanayeneva therassa bhāsitaṃ abhinanditvā anumoditvā te bhikkhū uttarimpi pañhaṃ pucchiṃsu. Thero ca nesaṃ aññenapi pariyāyena byākāsi. Esa nayo ito paresupi sabbavāresu. Tasmā ito paraṃ evarūpāni vacanāni anāmasitvā yena yena pariyāyena byākaroti, tassa tasseva atthaṃ vaṇṇayissāma. Imassa pana vārassa saṅkhepadesanāyaṃ dukkhañca pajānātīti ettha dukkhanti dukkhasaccaṃ. Vitthāradesanāyaṃ pana yaṃ vattabbaṃ siyā, taṃ sabbaṃ visuddhimagge saccaniddese vuttamevāti.
सच्चवारवण्णना निट्ठिता।
Saccavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
जरामरणवारवण्णना
Jarāmaraṇavāravaṇṇanā
९२. इतो परं पटिच्चसमुप्पादवसेन देसना होति। तत्थ जरामरणवारे ताव तेसं तेसन्ति अयं सङ्खेपतो अनेकेसं सत्तानं साधारणनिद्देसोति ञातब्बो। या देवदत्तस्स जरा, या सोमदत्तस्स जराति एवञ्हि दिवसम्पि कथेन्तस्स नेव सत्ता परियादानं गच्छन्ति। इमेहि पन द्वीहि पदेहि न कोचि सत्तो अपरियादिन्नो होति। तस्मा वुत्तं ‘‘अयं सङ्खेपतो अनेकेसं सत्तानं साधारणनिद्देसो’’ति।
92. Ito paraṃ paṭiccasamuppādavasena desanā hoti. Tattha jarāmaraṇavāre tāva tesaṃ tesanti ayaṃ saṅkhepato anekesaṃ sattānaṃ sādhāraṇaniddesoti ñātabbo. Yā devadattassa jarā, yā somadattassa jarāti evañhi divasampi kathentassa neva sattā pariyādānaṃ gacchanti. Imehi pana dvīhi padehi na koci satto apariyādinno hoti. Tasmā vuttaṃ ‘‘ayaṃ saṅkhepato anekesaṃ sattānaṃ sādhāraṇaniddeso’’ti.
तम्हि तम्हीति अयं गतिजातिवसेन अनेकेसं निकायानं साधारणनिद्देसो। सत्तनिकायेति साधारणनिद्देसेन निद्दिट्ठस्स सरूपनिदस्सनं। जरा जीरणतातिआदीसु पन जराति सभावनिद्देसो। जीरणताति आकारनिद्देसो। खण्डिच्चन्तिआदयो कालातिक्कमे किच्चनिद्देसा। पच्छिमा द्वे पकतिनिद्देसा। अयञ्हि जराति इमिना पदेन सभावतो दीपिता, तेनस्सायं सभावनिद्देसो। जीरणताति इमिना आकारतो। तेनस्सायं आकारनिद्देसो। खण्डिच्चन्ति इमिना कालातिक्कमे दन्तनखानं खण्डितभावकरणकिच्चतो। पालिच्चन्ति इमिना केसलोमानं पलितभावकरणकिच्चतो। वलित्तचताति इमिना मंसं मिलापेत्वा तचे वलित्तभावकरणकिच्चतो दीपिता। तेनस्सा इमे खण्डिच्चन्तिआदयो तयो कालातिक्कमे किच्चनिद्देसा। तेहि इमेसं विकारानं दस्सनवसेन पाकटीभूता पाकटजरा दस्सिता। यथेव हि उदकस्स वा अग्गिनो वा वातस्स वा तिणरुक्खादीनं सम्भग्गपलिभग्गताय वा झामताय वा गतमग्गो पाकटो होति, न च सो गतमग्गो तानेव उदकादीनि, एवमेव जराय दन्तादीसु खण्डिच्चादिवसेन गतमग्गो पाकटो, चक्खुं उम्मीलेत्वापि गय्हति। न च खण्डिच्चादीनेव जरा, न हि जरा चक्खुविञ्ञेय्या होति।
Tamhi tamhīti ayaṃ gatijātivasena anekesaṃ nikāyānaṃ sādhāraṇaniddeso. Sattanikāyeti sādhāraṇaniddesena niddiṭṭhassa sarūpanidassanaṃ. Jarā jīraṇatātiādīsu pana jarāti sabhāvaniddeso. Jīraṇatāti ākāraniddeso. Khaṇḍiccantiādayo kālātikkame kiccaniddesā. Pacchimā dve pakatiniddesā. Ayañhi jarāti iminā padena sabhāvato dīpitā, tenassāyaṃ sabhāvaniddeso. Jīraṇatāti iminā ākārato. Tenassāyaṃ ākāraniddeso. Khaṇḍiccanti iminā kālātikkame dantanakhānaṃ khaṇḍitabhāvakaraṇakiccato. Pāliccanti iminā kesalomānaṃ palitabhāvakaraṇakiccato. Valittacatāti iminā maṃsaṃ milāpetvā tace valittabhāvakaraṇakiccato dīpitā. Tenassā ime khaṇḍiccantiādayo tayo kālātikkame kiccaniddesā. Tehi imesaṃ vikārānaṃ dassanavasena pākaṭībhūtā pākaṭajarā dassitā. Yatheva hi udakassa vā aggino vā vātassa vā tiṇarukkhādīnaṃ sambhaggapalibhaggatāya vā jhāmatāya vā gatamaggo pākaṭo hoti, na ca so gatamaggo tāneva udakādīni, evameva jarāya dantādīsu khaṇḍiccādivasena gatamaggo pākaṭo, cakkhuṃ ummīletvāpi gayhati. Na ca khaṇḍiccādīneva jarā, na hi jarā cakkhuviññeyyā hoti.
आयुनो संहानि इन्द्रियानं परिपाकोति इमेहि पन पदेहि कालातिक्कमेयेव अभिब्यत्तताय आयुक्खयचक्खादिइन्द्रियपरिपाकसञ्ञिताय पकतिया दीपिता। तेनस्सिमे पच्छिमा द्वे पकतिनिद्देसाति वेदितब्बा।
Āyuno saṃhāni indriyānaṃ paripākoti imehi pana padehi kālātikkameyeva abhibyattatāya āyukkhayacakkhādiindriyaparipākasaññitāya pakatiyā dīpitā. Tenassime pacchimā dve pakatiniddesāti veditabbā.
तत्थ यस्मा जरं पत्तस्स आयु हायति, तस्मा जरा ‘‘आयुनो संहानी’’ति फलूपचारेन वुत्ता । यस्मा च दहरकाले सुप्पसन्नानि सुखुमम्पि अत्तनो विसयं सुखेनेव गण्हनसमत्थानि चक्खादीनि इन्द्रियानि जरं पत्तस्स परिपक्कानि आलुळितानि अविसदानि ओळारिकम्पि अत्तनो विसयं गहेतुं असमत्थानि होन्ति, तस्मा ‘‘इन्द्रियानं परिपाको’’तिपि फलूपचारेनेव वुत्ता। सा पनायं एवं निद्दिट्ठा सब्बापि जरा पाकटा पटिच्छन्नाति दुविधा होति।
Tattha yasmā jaraṃ pattassa āyu hāyati, tasmā jarā ‘‘āyuno saṃhānī’’ti phalūpacārena vuttā . Yasmā ca daharakāle suppasannāni sukhumampi attano visayaṃ sukheneva gaṇhanasamatthāni cakkhādīni indriyāni jaraṃ pattassa paripakkāni āluḷitāni avisadāni oḷārikampi attano visayaṃ gahetuṃ asamatthāni honti, tasmā ‘‘indriyānaṃ paripāko’’tipi phalūpacāreneva vuttā. Sā panāyaṃ evaṃ niddiṭṭhā sabbāpi jarā pākaṭā paṭicchannāti duvidhā hoti.
तत्थ दन्तादीसु खण्डभावादिदस्सनतो रूपधम्मेसु जरा पाकटजरा नाम। अरूपधम्मेसु पन तादिसस्स विकारस्स अदस्सनतो पटिच्छन्नजरा नाम। तत्थ य्वायं खण्डादिभावो दिस्सति, सो तादिसानं दन्तादीनं सुविञ्ञेय्यत्ता वण्णोयेव, तं चक्खुना दिस्वा मनोद्वारेन चिन्तेत्वा ‘‘इमे दन्ता जराय पहटा’’ति जरं जानाति उदकट्ठाने बद्धानि गोसीसादीनि ओलोकेत्वा हेट्ठा उदकस्स अत्थिभावं जाननं विय। पुन अवीचि सवीचीति एवम्पि दुविधा होति। तत्थ मणिकनकरजतपवाळसूरियादीनं मन्ददसकादीसु पाणीनं विय पुप्फफलपल्लवादीसु च अपाणीनं विय अन्तरन्तरा वण्णविसेसादीनं दुविञ्ञेय्यत्ता जरा अवीचिजरा नाम, निरन्तरजराति अत्थो। ततो अञ्ञेसु पन यथावुत्तेसु अन्तरन्तरा वण्णविसेसादीनं सुविञ्ञेय्यत्ता जरा सवीचिजरा नामाति वेदितब्बा।
Tattha dantādīsu khaṇḍabhāvādidassanato rūpadhammesu jarā pākaṭajarā nāma. Arūpadhammesu pana tādisassa vikārassa adassanato paṭicchannajarā nāma. Tattha yvāyaṃ khaṇḍādibhāvo dissati, so tādisānaṃ dantādīnaṃ suviññeyyattā vaṇṇoyeva, taṃ cakkhunā disvā manodvārena cintetvā ‘‘ime dantā jarāya pahaṭā’’ti jaraṃ jānāti udakaṭṭhāne baddhāni gosīsādīni oloketvā heṭṭhā udakassa atthibhāvaṃ jānanaṃ viya. Puna avīci savīcīti evampi duvidhā hoti. Tattha maṇikanakarajatapavāḷasūriyādīnaṃ mandadasakādīsu pāṇīnaṃ viya pupphaphalapallavādīsu ca apāṇīnaṃ viya antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ duviññeyyattā jarā avīcijarā nāma, nirantarajarāti attho. Tato aññesu pana yathāvuttesu antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ suviññeyyattā jarā savīcijarā nāmāti veditabbā.
इतो परं, तेसं तेसन्तिआदि वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। चुति चवनतातिआदीसु पन चुतीति चवनकवसेन वुच्चति, एकचतुपञ्चक्खन्धानं सामञ्ञवचनमेतं। चवनताति भाववचनेन लक्खणनिदस्सनं। भेदोति चुतिक्खन्धानं भङ्गुप्पत्तिपरिदीपनं। अन्तरधानन्ति घटस्सेव भिन्नस्स भिन्नानं चुतिक्खन्धानं येन केनचि परियायेन ठानाभावपरिदीपनं। मच्चु मरणन्ति मच्चुसङ्खातं मरणं। तेन समुच्छेदमरणादीनि निसेधेति। कालो नाम अन्तको, तस्स किरियाति कालकिरिया। एतेन लोकसम्मुतिया मरणं दीपेति।
Ito paraṃ, tesaṃ tesantiādi vuttanayeneva veditabbaṃ. Cuti cavanatātiādīsu pana cutīti cavanakavasena vuccati, ekacatupañcakkhandhānaṃ sāmaññavacanametaṃ. Cavanatāti bhāvavacanena lakkhaṇanidassanaṃ. Bhedoti cutikkhandhānaṃ bhaṅguppattiparidīpanaṃ. Antaradhānanti ghaṭasseva bhinnassa bhinnānaṃ cutikkhandhānaṃ yena kenaci pariyāyena ṭhānābhāvaparidīpanaṃ. Maccu maraṇanti maccusaṅkhātaṃ maraṇaṃ. Tena samucchedamaraṇādīni nisedheti. Kālo nāma antako, tassa kiriyāti kālakiriyā. Etena lokasammutiyā maraṇaṃ dīpeti.
इदानि परमत्थेन दीपेतुं, खन्धानं भेदोतिआदिमाह। परमत्थेन हि खन्धायेव भिज्जन्ति, न सत्तो नाम कोचि मरति। खन्धेसु पन भिज्जमानेसु सत्तो मरति, भिन्नेसु मतोति वोहारो होति।
Idāni paramatthena dīpetuṃ, khandhānaṃ bhedotiādimāha. Paramatthena hi khandhāyeva bhijjanti, na satto nāma koci marati. Khandhesu pana bhijjamānesu satto marati, bhinnesu matoti vohāro hoti.
एत्थ च चतुवोकारवसेन खन्धानं भेदो, एकवोकारवसेन कळेवरस्स निक्खेपो। चतुवोकारवसेन वा खन्धानं भेदो, सेसद्वयवसेन कळेवरस्स निक्खेपो वेदितब्बो। कस्मा? भवद्वयेपि रूपकायसङ्खातस्स कळेवरस्स सम्भवतो। अथ वा यस्मा च चातुमहाराजिकादीसु खन्धा भिज्जन्तेव, न किञ्चि निक्खिपन्ति, तस्मा तेसं वसेन खन्धानं भेदो, मनुस्सादीसु कळेवरस्स निक्खेपो। एत्थ च कळेवरस्स निक्खेपकारणतो मरणं कळेवरस्स निक्खेपोति वुत्तन्ति एवमत्थो दट्ठब्बो।
Ettha ca catuvokāravasena khandhānaṃ bhedo, ekavokāravasena kaḷevarassa nikkhepo. Catuvokāravasena vā khandhānaṃ bhedo, sesadvayavasena kaḷevarassa nikkhepo veditabbo. Kasmā? Bhavadvayepi rūpakāyasaṅkhātassa kaḷevarassa sambhavato. Atha vā yasmā ca cātumahārājikādīsu khandhā bhijjanteva, na kiñci nikkhipanti, tasmā tesaṃ vasena khandhānaṃ bhedo, manussādīsu kaḷevarassa nikkhepo. Ettha ca kaḷevarassa nikkhepakāraṇato maraṇaṃ kaḷevarassa nikkhepoti vuttanti evamattho daṭṭhabbo.
इति अयञ्च जरा इदञ्च मरणं। इदं वुच्चतावुसोति इदं उभयम्पि एकतो कत्वा जरामरणन्ति कथीयति। सेसं वुत्तनयमेवाति।
Iti ayañca jarā idañca maraṇaṃ. Idaṃ vuccatāvusoti idaṃ ubhayampi ekato katvā jarāmaraṇanti kathīyati. Sesaṃ vuttanayamevāti.
जरामरणवारवण्णना निट्ठिता।
Jarāmaraṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
जातिवारवण्णना
Jātivāravaṇṇanā
९३. जातिवारे जाति सञ्जातीतिआदीसु जायनट्ठेन जाति, सा अपरिपुण्णायतनवसेन युत्ता। सञ्जायनट्ठेन सञ्जाति, सा परिपुण्णायतनवसेन युत्ता। ओक्कमनट्ठेन ओक्कन्ति, सा अण्डजजलाबुजवसेन युत्ता। ते हि अण्डकोसञ्च वत्थिकोसञ्च ओक्कमन्ता पविसन्ता विय पटिसन्धिं गण्हन्ति। अभिनिब्बत्तनट्ठेन अभिनिब्बत्ति, सा संसेदजओपपातिकवसेन युत्ता, ते हि पाकटायेव हुत्वा निब्बत्तन्ति। अयं ताव वोहारदेसना।
93. Jātivāre jāti sañjātītiādīsu jāyanaṭṭhena jāti, sā aparipuṇṇāyatanavasena yuttā. Sañjāyanaṭṭhena sañjāti, sā paripuṇṇāyatanavasena yuttā. Okkamanaṭṭhena okkanti, sā aṇḍajajalābujavasena yuttā. Te hi aṇḍakosañca vatthikosañca okkamantā pavisantā viya paṭisandhiṃ gaṇhanti. Abhinibbattanaṭṭhena abhinibbatti, sā saṃsedajaopapātikavasena yuttā, te hi pākaṭāyeva hutvā nibbattanti. Ayaṃ tāva vohāradesanā.
इदानि परमत्थदेसना होति। खन्धायेव हि परमत्थतो पातुभवन्ति, न सत्तो। तत्थ च खन्धानन्ति एकवोकारभवे एकस्स चतुवोकारभवे चतुन्नं पञ्चवोकारभवे पञ्चन्नम्पि गहणं वेदितब्बं। पातुभावोति उप्पत्ति। आयतनानन्ति एत्थ तत्र तत्र उप्पज्जमानायतनवसेनेव सङ्गहो वेदितब्बो। पटिलाभोति सन्ततियं पातुभावोयेव। पातुभवन्तानेव हि तानि पटिलद्धानि नाम होन्ति। अयं वुच्चतावुसो जातीति इमिना पदेन वोहारतो परमत्थतो च देसिताय जातिया निगमनं करोतीति। भवसमुदयाति एत्थ पन जातिया पच्चयभूतो कम्मभवो वेदितब्बो। सेसं वुत्तनयमेवाति।
Idāni paramatthadesanā hoti. Khandhāyeva hi paramatthato pātubhavanti, na satto. Tattha ca khandhānanti ekavokārabhave ekassa catuvokārabhave catunnaṃ pañcavokārabhave pañcannampi gahaṇaṃ veditabbaṃ. Pātubhāvoti uppatti. Āyatanānanti ettha tatra tatra uppajjamānāyatanavaseneva saṅgaho veditabbo. Paṭilābhoti santatiyaṃ pātubhāvoyeva. Pātubhavantāneva hi tāni paṭiladdhāni nāma honti. Ayaṃ vuccatāvuso jātīti iminā padena vohārato paramatthato ca desitāya jātiyā nigamanaṃ karotīti. Bhavasamudayāti ettha pana jātiyā paccayabhūto kammabhavo veditabbo. Sesaṃ vuttanayamevāti.
जातिवारवण्णना निट्ठिता।
Jātivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
भववारवण्णना
Bhavavāravaṇṇanā
९४. भववारे कामभवोति कम्मभवो च उपपत्तिभवो च। तत्थ कम्मभवो नाम कामभवूपगं कम्ममेव। तञ्हि उपपत्तिभवस्स कारणत्ता ‘‘सुखो बुद्धानमुप्पादो (ध॰ प॰ १९४) दुक्खो पापस्स उच्चयो’’तिआदीनि (ध॰ प॰ ११७) विय फलवोहारेन भवोति वुत्तं। उपपत्तिभवो नाम तेन कम्मेन निब्बत्तं उपादिन्नखन्धपञ्चकं। तञ्हि तत्थ भवतीति कत्वा भवोति वुत्तं। एवं सब्बथापि इदं कम्मञ्च उपपत्ति च उभयम्पेतमिध ‘‘कामभवो’’ति वुत्तं। एस नयो रूपारूपभवेसु। उपादानसमुदयाति एत्थ पन उपादानं कुसलकम्मभवस्स उपनिस्सयवसेनेव पच्चयो होति। अकुसलकम्मभवस्स उपनिस्सयवसेनपि सहजातादिवसेनपि। उपपत्तिभवस्स पन सब्बस्सापि उपनिस्सयवसेनेव। सेसं वुत्तनयमेवाति।
94. Bhavavāre kāmabhavoti kammabhavo ca upapattibhavo ca. Tattha kammabhavo nāma kāmabhavūpagaṃ kammameva. Tañhi upapattibhavassa kāraṇattā ‘‘sukho buddhānamuppādo (dha. pa. 194) dukkho pāpassa uccayo’’tiādīni (dha. pa. 117) viya phalavohārena bhavoti vuttaṃ. Upapattibhavo nāma tena kammena nibbattaṃ upādinnakhandhapañcakaṃ. Tañhi tattha bhavatīti katvā bhavoti vuttaṃ. Evaṃ sabbathāpi idaṃ kammañca upapatti ca ubhayampetamidha ‘‘kāmabhavo’’ti vuttaṃ. Esa nayo rūpārūpabhavesu. Upādānasamudayāti ettha pana upādānaṃ kusalakammabhavassa upanissayavaseneva paccayo hoti. Akusalakammabhavassa upanissayavasenapi sahajātādivasenapi. Upapattibhavassa pana sabbassāpi upanissayavaseneva. Sesaṃ vuttanayamevāti.
भववारवण्णना निट्ठिता।
Bhavavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
उपादानवारवण्णना
Upādānavāravaṇṇanā
९५. उपादानवारे कामुपादानन्तिआदीसु वत्थुकामं उपादियति एतेन, सयं वा तं उपादियतीति कामुपादानं। कामो च सो उपादानञ्चाति वा कामुपादानं। उपादानन्ति दळ्हग्गहणं वुच्चति। दळ्हत्थो हि एत्थ उपसद्दो, ‘‘उपायास उपकट्ठा’’तिआदीसु विय पञ्चकामगुणिकरागस्सेतं अधिवचनं। अयमेत्थ सङ्खेपो। वित्थारतो पनेतं ‘‘तत्थ कतमं कामुपादानं, यो कामेसु कामच्छन्दो’’ति (ध॰ स॰ १२२०; विभ॰ ९३८) वुत्तनयेन वेदितब्बं।
95. Upādānavāre kāmupādānantiādīsu vatthukāmaṃ upādiyati etena, sayaṃ vā taṃ upādiyatīti kāmupādānaṃ. Kāmo ca so upādānañcāti vā kāmupādānaṃ. Upādānanti daḷhaggahaṇaṃ vuccati. Daḷhattho hi ettha upasaddo, ‘‘upāyāsa upakaṭṭhā’’tiādīsu viya pañcakāmaguṇikarāgassetaṃ adhivacanaṃ. Ayamettha saṅkhepo. Vitthārato panetaṃ ‘‘tattha katamaṃ kāmupādānaṃ, yo kāmesu kāmacchando’’ti (dha. sa. 1220; vibha. 938) vuttanayena veditabbaṃ.
तथा दिट्ठि च सा उपादानञ्चाति दिट्ठुपादानं। अथ वा दिट्ठिं उपादियति, उपादियन्ति वा एतेन दिट्ठिन्ति दिट्ठुपादानं। उपादियति हि पुरिमदिट्ठिं उत्तरदिट्ठि। उपादियन्ति च ताय दिट्ठिं। यथाह ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको च, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’न्तिआदि (म॰ नि॰ ३.२७), सीलब्बतुपादानअत्तवादुपादानवज्जस्स सब्बदिट्ठिगतस्सेतं अधिवचनं। अयमेत्थ सङ्खेपो। वित्थारतो पनेतं ‘‘तत्थ कतमं दिट्ठुपादानं नत्थि दिन्न’’न्ति (ध॰ स॰ १२२०; विभ॰ ९३८) वुत्तनयेन वेदितब्बं।
Tathā diṭṭhi ca sā upādānañcāti diṭṭhupādānaṃ. Atha vā diṭṭhiṃ upādiyati, upādiyanti vā etena diṭṭhinti diṭṭhupādānaṃ. Upādiyati hi purimadiṭṭhiṃ uttaradiṭṭhi. Upādiyanti ca tāya diṭṭhiṃ. Yathāha ‘‘sassato attā ca loko ca, idameva saccaṃ moghamañña’’ntiādi (ma. ni. 3.27), sīlabbatupādānaattavādupādānavajjassa sabbadiṭṭhigatassetaṃ adhivacanaṃ. Ayamettha saṅkhepo. Vitthārato panetaṃ ‘‘tattha katamaṃ diṭṭhupādānaṃ natthi dinna’’nti (dha. sa. 1220; vibha. 938) vuttanayena veditabbaṃ.
तथा सीलब्बतं उपादियन्ति एतेन, सयं वा तं उपादियति, सीलब्बतञ्च तं उपादानञ्चाति वा सीलब्बतुपादानं। गोसीलगोवतादीनि हि एवं सुद्धीति अभिनिवेसतो सयमेव उपादानानि अयमेत्थ सङ्खेपो। वित्थारतो पनेतं ‘‘तत्थ कतमं सीलब्बतुपादानं, इतो बहिद्धा समणब्राह्मणानं सीलेन सुद्धी’’ति वुत्तनयेन वेदितब्बं।
Tathā sīlabbataṃ upādiyanti etena, sayaṃ vā taṃ upādiyati, sīlabbatañca taṃ upādānañcāti vā sīlabbatupādānaṃ. Gosīlagovatādīni hi evaṃ suddhīti abhinivesato sayameva upādānāni ayamettha saṅkhepo. Vitthārato panetaṃ ‘‘tattha katamaṃ sīlabbatupādānaṃ, ito bahiddhā samaṇabrāhmaṇānaṃ sīlena suddhī’’ti vuttanayena veditabbaṃ.
इदानि वदन्ति एतेनाति वादो। उपादियन्ति एतेनाति उपादानं। किं वदन्ति, उपादियन्ति वा? अत्तानं। अत्तनो वादुपादानं अत्तवादुपादानं। अत्तवादमत्तमेव वा अत्ताति उपादियति एतेनाति अत्तवादुपादानं, वीसतिवत्थुकाय सक्कायदिट्ठिया एतं अधिवचनं। अयमेत्थ सङ्खेपो। वित्थारतो पनेतं ‘‘तत्थ कतमं अत्तवादुपादानं, इध अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी’’ति (ध॰ स॰ १२२३) वुत्तनयेन वेदितब्बं।
Idāni vadanti etenāti vādo. Upādiyanti etenāti upādānaṃ. Kiṃ vadanti, upādiyanti vā? Attānaṃ. Attano vādupādānaṃ attavādupādānaṃ. Attavādamattameva vā attāti upādiyati etenāti attavādupādānaṃ, vīsativatthukāya sakkāyadiṭṭhiyā etaṃ adhivacanaṃ. Ayamettha saṅkhepo. Vitthārato panetaṃ ‘‘tattha katamaṃ attavādupādānaṃ, idha assutavā puthujjano ariyānaṃ adassāvī’’ti (dha. sa. 1223) vuttanayena veditabbaṃ.
तण्हासमुदयाति एत्थ तण्हा कामुपादानस्स उपनिस्सयवसेन अनन्तरसमनन्तरनत्थिविगतासेवनवसेन वा पच्चयो। अवसेसानं पन सहजातादिवसेनापि। सेसं वुत्तनयमेवाति।
Taṇhāsamudayāti ettha taṇhā kāmupādānassa upanissayavasena anantarasamanantaranatthivigatāsevanavasena vā paccayo. Avasesānaṃ pana sahajātādivasenāpi. Sesaṃ vuttanayamevāti.
उपादानवारवण्णना निट्ठिता।
Upādānavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
तण्हावारवण्णना
Taṇhāvāravaṇṇanā
९६. तण्हावारे रूपतण्हा…पे॰… धम्मतण्हाति एवं चक्खुद्वारादीसु जवनवीथियं पवत्ताय तण्हाय ‘‘सेट्ठिपुत्तो ब्राह्मणपुत्तो’’ति एवमादीसु पितितो नामं विय पितिसदिसारम्मणतो नामं। एत्थ च रूपारम्मणा तण्हा, रूपे तण्हाति रूपतण्हा। सा कामरागभावेन रूपं अस्सादेन्ती पवत्तमाना कामतण्हा। सस्सतदिट्ठिसहगतरागभावेन रूपं निच्चं धुवं सस्सतन्ति एवं अस्सादेन्ती पवत्तमाना भवतण्हा। उच्छेददिट्ठिसहगतरागभावेन रूपं उच्छिज्जति विनस्सति पेच्च न भविस्सतीति एवं अस्सादेन्ती पवत्तमाना विभवतण्हाति एवं तिविधा होति। यथा च रूपतण्हा, तथा सद्दतण्हादयोपीति एतानि अट्ठारस तण्हाविचरितानि होन्ति। तानि अज्झत्तरूपादीसु अट्ठारस, बहिद्धारूपादीसु अट्ठारसाति छत्तिंस। इति अतीतानि छत्तिंस, अनागतानि छत्तिंस, पच्चुप्पन्नानि छत्तिंसाति अट्ठसतं। ‘‘अज्झत्तिकस्सुपादाय ‘अस्मी’ति होति , ‘इत्थस्मी’ति होती’’ति (विभ॰ ९७३-९७४) वा एवमादीना अज्झत्तिकरूपादिनिस्सितानि अट्ठारस, ‘‘बाहिरस्सुपादाय ‘इमिना अस्मी’ति होति, ‘इमिना इत्थस्मी’ति होती’’ति वा (विभ॰ ९७५) एवमादिना बाहिररूपादिनिस्सितानि अट्ठारसाति छत्तिंस। इति अतीतानि छत्तिंस, अनागतानि छत्तिंस, पच्चुप्पन्नानि छत्तिंसाति एवम्पि अट्ठसततण्हाविचरितानि होन्ति। पुन सङ्गहे करीयमाने रूपादीसु आरम्मणेसु छळेव तण्हाकाया तिस्सोयेव कामतण्हादयो होन्तीति एवं –
96. Taṇhāvāre rūpataṇhā…pe… dhammataṇhāti evaṃ cakkhudvārādīsu javanavīthiyaṃ pavattāya taṇhāya ‘‘seṭṭhiputto brāhmaṇaputto’’ti evamādīsu pitito nāmaṃ viya pitisadisārammaṇato nāmaṃ. Ettha ca rūpārammaṇā taṇhā, rūpe taṇhāti rūpataṇhā. Sā kāmarāgabhāvena rūpaṃ assādentī pavattamānā kāmataṇhā. Sassatadiṭṭhisahagatarāgabhāvena rūpaṃ niccaṃ dhuvaṃ sassatanti evaṃ assādentī pavattamānā bhavataṇhā. Ucchedadiṭṭhisahagatarāgabhāvena rūpaṃ ucchijjati vinassati pecca na bhavissatīti evaṃ assādentī pavattamānā vibhavataṇhāti evaṃ tividhā hoti. Yathā ca rūpataṇhā, tathā saddataṇhādayopīti etāni aṭṭhārasa taṇhāvicaritāni honti. Tāni ajjhattarūpādīsu aṭṭhārasa, bahiddhārūpādīsu aṭṭhārasāti chattiṃsa. Iti atītāni chattiṃsa, anāgatāni chattiṃsa, paccuppannāni chattiṃsāti aṭṭhasataṃ. ‘‘Ajjhattikassupādāya ‘asmī’ti hoti , ‘itthasmī’ti hotī’’ti (vibha. 973-974) vā evamādīnā ajjhattikarūpādinissitāni aṭṭhārasa, ‘‘bāhirassupādāya ‘iminā asmī’ti hoti, ‘iminā itthasmī’ti hotī’’ti vā (vibha. 975) evamādinā bāhirarūpādinissitāni aṭṭhārasāti chattiṃsa. Iti atītāni chattiṃsa, anāgatāni chattiṃsa, paccuppannāni chattiṃsāti evampi aṭṭhasatataṇhāvicaritāni honti. Puna saṅgahe karīyamāne rūpādīsu ārammaṇesu chaḷeva taṇhākāyā tissoyeva kāmataṇhādayo hontīti evaṃ –
निद्देसत्थेन निद्देस-वित्थारा वित्थारस्स च।
Niddesatthena niddesa-vitthārā vitthārassa ca;
पुन सङ्गहतो तण्हा, विञ्ञातब्बा विभाविनाति॥
Puna saṅgahato taṇhā, viññātabbā vibhāvināti.
वेदनासमुदयाति एत्थ पन वेदनाति विपाकवेदना अधिप्पेता। सा कथं छसु द्वारेसु तण्हाय पच्चयो होतीति चे? अस्सादनीयतो। सुखाय हि वेदनाय अस्सादनेन सत्ता वेदनं ममायन्ता वेदनाय तण्हं उप्पादेत्वा वेदनारागरत्ता हुत्वा चक्खुद्वारे इट्ठमेव रूपं पत्थेन्ति, लद्धा च नं अस्सादेन्ति, आरम्मणदायकानञ्च चित्तकारादीनं सक्कारं करोन्ति। तथा सोतद्वारादीसु इट्ठे च सद्दादयो पत्थेन्ति, लद्धा च ने अस्सादेन्ति, आरम्मणदायकानञ्च वीणावादक-गन्धिकसूद-तन्तवाय-नानाविधसिप्पसन्दस्सकादीनं सक्कारं करोन्ति। यथा किं? यथा पुत्तसिनेहेन पुत्तं ममायन्ता धातिया सक्कारं करोन्ति, सप्पायसप्पिखीरादीनियेव नं पायेन्ति चेव भोजेन्ति च। सेसं वुत्तनयमेव।
Vedanāsamudayāti ettha pana vedanāti vipākavedanā adhippetā. Sā kathaṃ chasu dvāresu taṇhāya paccayo hotīti ce? Assādanīyato. Sukhāya hi vedanāya assādanena sattā vedanaṃ mamāyantā vedanāya taṇhaṃ uppādetvā vedanārāgarattā hutvā cakkhudvāre iṭṭhameva rūpaṃ patthenti, laddhā ca naṃ assādenti, ārammaṇadāyakānañca cittakārādīnaṃ sakkāraṃ karonti. Tathā sotadvārādīsu iṭṭhe ca saddādayo patthenti, laddhā ca ne assādenti, ārammaṇadāyakānañca vīṇāvādaka-gandhikasūda-tantavāya-nānāvidhasippasandassakādīnaṃ sakkāraṃ karonti. Yathā kiṃ? Yathā puttasinehena puttaṃ mamāyantā dhātiyā sakkāraṃ karonti, sappāyasappikhīrādīniyeva naṃ pāyenti ceva bhojenti ca. Sesaṃ vuttanayameva.
तण्हावारवण्णना निट्ठिता।
Taṇhāvāravaṇṇanā niṭṭhitā.
वेदनावारवण्णना
Vedanāvāravaṇṇanā
९७. वेदनावारे वेदनाकायाति वेदनासमूहा। चक्खुसम्फस्सजा वेदना…पे॰… मनोसम्फस्सजा वेदनाति एतं ‘‘चक्खुसम्फस्सजा वेदना अत्थि कुसला, अत्थि अकुसला, अत्थि अब्याकता’’ति (विभ॰ ३४) एवं विभङ्गे आगतत्ता चक्खुद्वारादीसु पवत्तानं कुसलाकुसलाब्याकतवेदनानं ‘‘सारिपुत्तो, मन्ताणिपुत्तो’’ति एवमादीसु मातितो नामं विय मातिसदिसवत्थुतो नामं। वचनत्थो पनेत्थ चक्खुसम्फस्सहेतु जाता वेदना चक्खुसम्फस्सजा वेदनाति। एस नयो सब्बत्थ। अयं तावेत्थ सब्बसङ्गाहिककथा । विपाकवसेन पन चक्खुद्वारे द्वे चक्खुविञ्ञाणानि, द्वे मनोधातुयो, तिस्सो मनोविञ्ञाणधातुयोति एताहि सम्पयुत्तवसेन वेदना वेदितब्बा। एस नयो सोतद्वारादीसु। मनोद्वारे मनोविञ्ञाणधातुसम्पयुत्ताव।
97. Vedanāvāre vedanākāyāti vedanāsamūhā. Cakkhusamphassajā vedanā…pe… manosamphassajā vedanāti etaṃ ‘‘cakkhusamphassajā vedanā atthi kusalā, atthi akusalā, atthi abyākatā’’ti (vibha. 34) evaṃ vibhaṅge āgatattā cakkhudvārādīsu pavattānaṃ kusalākusalābyākatavedanānaṃ ‘‘sāriputto, mantāṇiputto’’ti evamādīsu mātito nāmaṃ viya mātisadisavatthuto nāmaṃ. Vacanattho panettha cakkhusamphassahetu jātā vedanā cakkhusamphassajā vedanāti. Esa nayo sabbattha. Ayaṃ tāvettha sabbasaṅgāhikakathā . Vipākavasena pana cakkhudvāre dve cakkhuviññāṇāni, dve manodhātuyo, tisso manoviññāṇadhātuyoti etāhi sampayuttavasena vedanā veditabbā. Esa nayo sotadvārādīsu. Manodvāre manoviññāṇadhātusampayuttāva.
फस्ससमुदयाति एत्थ पन पञ्चद्वारे पञ्चवत्थुकवेदनानं सहजातचक्खुसम्फस्सादिसमुदया समुदयो होति। अवसेसानं चक्खुसम्फस्सादयो उपनिस्सयादिवसेन पच्चया। मनोद्वारे तदारम्मणवेदनानं अद्वारिकानञ्च पटिसन्धिभवङ्गचुतिवेदनानं सहजातमनोसम्फस्ससमुदया समुदयो होतीति वेदितब्बो। सेसं वुत्तनयमेव।
Phassasamudayāti ettha pana pañcadvāre pañcavatthukavedanānaṃ sahajātacakkhusamphassādisamudayā samudayo hoti. Avasesānaṃ cakkhusamphassādayo upanissayādivasena paccayā. Manodvāre tadārammaṇavedanānaṃ advārikānañca paṭisandhibhavaṅgacutivedanānaṃ sahajātamanosamphassasamudayā samudayo hotīti veditabbo. Sesaṃ vuttanayameva.
वेदनावारवण्णना निट्ठिता।
Vedanāvāravaṇṇanā niṭṭhitā.
फस्सवारवण्णना
Phassavāravaṇṇanā
९८. फस्सवारे चक्खुसम्फस्सोति चक्खुम्हि सम्फस्सो। एस नयो सब्बत्थ। चक्खुसम्फस्सो…पे॰… कायसम्फस्सोति एत्तावता च कुसलाकुसलविपाका पञ्चवत्थुका दस सम्फस्सा वुत्ता होन्ति। मनोसम्फस्सोति इमिना सेसा बावीसति लोकियविपाकमनसम्पयुत्तफस्सा। सळायतनसमुदयाति छन्नं चक्खादीनं आयतनानं समुदयेन इमस्स छब्बिधस्सापि सम्फस्सस्स समुदयो होतीति वेदितब्बो। सेसं वुत्तनयमेवाति।
98. Phassavāre cakkhusamphassoti cakkhumhi samphasso. Esa nayo sabbattha. Cakkhusamphasso…pe… kāyasamphassoti ettāvatā ca kusalākusalavipākā pañcavatthukā dasa samphassā vuttā honti. Manosamphassoti iminā sesā bāvīsati lokiyavipākamanasampayuttaphassā. Saḷāyatanasamudayāti channaṃ cakkhādīnaṃ āyatanānaṃ samudayena imassa chabbidhassāpi samphassassa samudayo hotīti veditabbo. Sesaṃ vuttanayamevāti.
फस्सवारवण्णना निट्ठिता।
Phassavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
सळायतनवारवण्णना
Saḷāyatanavāravaṇṇanā
९९. सळायतनवारे चक्खायतनन्तिआदीसु यं वत्तब्बं, तं सब्बं विसुद्धिमग्गे खन्धनिद्देसे चेव आयतननिद्देसे च वुत्तनयमेव। नामरूपसमुदयाति एत्थ पन यं नामं यञ्च रूपं, यञ्च नामरूपं यस्स आयतनस्स पच्चयो होति, तस्स वसेन विसुद्धिमग्गे पटिच्चसमुप्पादनिद्देसे वुत्तनयेन नामरूपसमुदया सळायतनसमुदयो वेदितब्बो। सेसं वुत्तप्पकारमेवाति।
99. Saḷāyatanavāre cakkhāyatanantiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ sabbaṃ visuddhimagge khandhaniddese ceva āyatananiddese ca vuttanayameva. Nāmarūpasamudayāti ettha pana yaṃ nāmaṃ yañca rūpaṃ, yañca nāmarūpaṃ yassa āyatanassa paccayo hoti, tassa vasena visuddhimagge paṭiccasamuppādaniddese vuttanayena nāmarūpasamudayā saḷāyatanasamudayo veditabbo. Sesaṃ vuttappakāramevāti.
सळायतनवारवण्णना निट्ठिता।
Saḷāyatanavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
नामरूपवारवण्णना
Nāmarūpavāravaṇṇanā
१००. नामरूपवारे नमनलक्खणं नामं। रुप्पनलक्खणं रूपं। वित्थारवारे पनस्स वेदनाति वेदनाक्खन्धो। सञ्ञाति सञ्ञाक्खन्धो। चेतना फस्सो मनसिकारोति सङ्खारक्खन्धो वेदितब्बो। कामञ्च अञ्ञेपि सङ्खारक्खन्धसङ्गहिता धम्मा सन्ति, इमे पन तयो सब्बदुब्बलेसुपि चित्तेसु सन्ति। तस्मा एतेसंयेव वसेनेत्थ सङ्खारक्खन्धोपि दस्सितो। चत्तारि च महाभूतानीति एत्थ चत्तारीति गणनपरिच्छेदो। महाभूतानीति पथवीआपतेजवायानमेतं अधिवचनं। येन पन कारणेन तानि महाभूतानीति वुच्चन्ति, यो चेत्थ अञ्ञो विनिच्छयनयो, सो सब्बो विसुद्धिमग्गे रूपक्खन्धनिद्देसे वुत्तो।
100. Nāmarūpavāre namanalakkhaṇaṃ nāmaṃ. Ruppanalakkhaṇaṃ rūpaṃ. Vitthāravāre panassa vedanāti vedanākkhandho. Saññāti saññākkhandho. Cetanā phasso manasikāroti saṅkhārakkhandho veditabbo. Kāmañca aññepi saṅkhārakkhandhasaṅgahitā dhammā santi, ime pana tayo sabbadubbalesupi cittesu santi. Tasmā etesaṃyeva vasenettha saṅkhārakkhandhopi dassito. Cattāri ca mahābhūtānīti ettha cattārīti gaṇanaparicchedo. Mahābhūtānīti pathavīāpatejavāyānametaṃ adhivacanaṃ. Yena pana kāraṇena tāni mahābhūtānīti vuccanti, yo cettha añño vinicchayanayo, so sabbo visuddhimagge rūpakkhandhaniddese vutto.
चतुन्नञ्च महाभूतानं उपादायाति एत्थ पन चतुन्नन्ति उपयोगत्थे सामिवचनं, चत्तारि च महाभूतानीति वुत्तं होति। उपादायाति उपादियित्वा, गहेत्वाति अत्थो। निस्सायातिपि एके। वत्तमानन्ति अयञ्चेत्थ पाठसेसो। समूहत्थे वा एतं सामिवचनं। तेन चतुन्नञ्च महाभूतानं समूहं उपादाय पवत्तमानं रूपन्ति अयमत्थो वेदितब्बो। एवं सब्बत्थापि यानि चत्तारि पथवीआदीनि महाभूतानि, यञ्च चतुन्नं महाभूतानं उपादाय वत्तमानं चक्खायतनादिभेदेन अभिधम्मपाळियमेव वुत्तं तेवीसतिविधं रूपं, तं सब्बम्पि ‘‘रूप’’न्ति वेदितब्बं। विञ्ञाणसमुदयाति एत्थ पन यं विञ्ञाणं यस्स नामस्स यस्स च रूपस्स यस्स च नामरूपस्स पच्चयो होति, तस्स वसेन विसुद्धिमग्गे पटिच्चसमुप्पादनिद्देसे वुत्तनयेनेव विञ्ञाणसमुदया नामरूपसमुदयो वेदितब्बो। सेसं वुत्तनयमेवाति।
Catunnañca mahābhūtānaṃ upādāyāti ettha pana catunnanti upayogatthe sāmivacanaṃ, cattāri ca mahābhūtānīti vuttaṃ hoti. Upādāyāti upādiyitvā, gahetvāti attho. Nissāyātipi eke. Vattamānanti ayañcettha pāṭhaseso. Samūhatthe vā etaṃ sāmivacanaṃ. Tena catunnañca mahābhūtānaṃ samūhaṃ upādāya pavattamānaṃ rūpanti ayamattho veditabbo. Evaṃ sabbatthāpi yāni cattāri pathavīādīni mahābhūtāni, yañca catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya vattamānaṃ cakkhāyatanādibhedena abhidhammapāḷiyameva vuttaṃ tevīsatividhaṃ rūpaṃ, taṃ sabbampi ‘‘rūpa’’nti veditabbaṃ. Viññāṇasamudayāti ettha pana yaṃ viññāṇaṃ yassa nāmassa yassa ca rūpassa yassa ca nāmarūpassa paccayo hoti, tassa vasena visuddhimagge paṭiccasamuppādaniddese vuttanayeneva viññāṇasamudayā nāmarūpasamudayo veditabbo. Sesaṃ vuttanayamevāti.
नामरूपवारवण्णना निट्ठिता।
Nāmarūpavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
विञ्ञाणवारवण्णना
Viññāṇavāravaṇṇanā
१०१. विञ्ञाणवारे चक्खुविञ्ञाणन्ति चक्खुम्हि विञ्ञाणं, चक्खुतो वा जातं विञ्ञाणन्ति चक्खुविञ्ञाणं। एवं सोतघानजिव्हाकायविञ्ञाणानि। इतरं पन मनोयेव विञ्ञाणन्ति मनोविञ्ञाणं। द्विपञ्चविञ्ञाणवज्जस्स तेभूमकविपाकचित्तस्सेतं अधिवचनं। सङ्खारसमुदयाति एत्थ पन यो सङ्खारो यस्स विञ्ञाणस्स पच्चयो होति, तस्स वसेन सङ्खारसमुदया विञ्ञाणसमुदयो वेदितब्बो। सेसं वुत्तनयमेवाति।
101. Viññāṇavāre cakkhuviññāṇanti cakkhumhi viññāṇaṃ, cakkhuto vā jātaṃ viññāṇanti cakkhuviññāṇaṃ. Evaṃ sotaghānajivhākāyaviññāṇāni. Itaraṃ pana manoyeva viññāṇanti manoviññāṇaṃ. Dvipañcaviññāṇavajjassa tebhūmakavipākacittassetaṃ adhivacanaṃ. Saṅkhārasamudayāti ettha pana yo saṅkhāro yassa viññāṇassa paccayo hoti, tassa vasena saṅkhārasamudayā viññāṇasamudayo veditabbo. Sesaṃ vuttanayamevāti.
विञ्ञाणवारवण्णना निट्ठिता।
Viññāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
सङ्खारवारवण्णना
Saṅkhāravāravaṇṇanā
१०२. सङ्खारवारे अभिसङ्खरणलक्खणो सङ्खारो। वित्थारवारे पनस्स कायसङ्खारोति कायतो पवत्तसङ्खारो, कायद्वारे चोपनवसेन पवत्तानं कामावचरकुसलतो अट्ठन्नं, अकुसलतो द्वादसन्नन्ति वीसतिया कायसञ्चेतनानमेतं अधिवचनं। वचीसङ्खारोति वचितो पवत्तसङ्खारो, वचीद्वारे वचनभेदवसेन पवत्तानं वीसतिया एव वचीसञ्चेतनानमेतं अधिवचनं। चित्तसङ्खारोति चित्ततो पवत्तसङ्खारो, कायवचीद्वारे चोपनं अकत्वा रहो निसीदित्वा चिन्तयन्तस्स पवत्तानं लोकियकुसलाकुसलवसेन एकूनतिंसमनोसञ्चेतनानमेतं अधिवचनं। अविज्जासमुदयाति एत्थ पन कुसलानं उपनिस्सयवसेन अकुसलानं सहजातादिवसेनापि अविज्जापच्चयो होतीति वेदितब्बा। सेसं वुत्तनयमेवाति।
102. Saṅkhāravāre abhisaṅkharaṇalakkhaṇo saṅkhāro. Vitthāravāre panassa kāyasaṅkhāroti kāyato pavattasaṅkhāro, kāyadvāre copanavasena pavattānaṃ kāmāvacarakusalato aṭṭhannaṃ, akusalato dvādasannanti vīsatiyā kāyasañcetanānametaṃ adhivacanaṃ. Vacīsaṅkhāroti vacito pavattasaṅkhāro, vacīdvāre vacanabhedavasena pavattānaṃ vīsatiyā eva vacīsañcetanānametaṃ adhivacanaṃ. Cittasaṅkhāroti cittato pavattasaṅkhāro, kāyavacīdvāre copanaṃ akatvā raho nisīditvā cintayantassa pavattānaṃ lokiyakusalākusalavasena ekūnatiṃsamanosañcetanānametaṃ adhivacanaṃ. Avijjāsamudayāti ettha pana kusalānaṃ upanissayavasena akusalānaṃ sahajātādivasenāpi avijjāpaccayo hotīti veditabbā. Sesaṃ vuttanayamevāti.
सङ्खारवारवण्णना निट्ठिता।
Saṅkhāravāravaṇṇanā niṭṭhitā.
अविज्जावारवण्णना
Avijjāvāravaṇṇanā
१०३. अविज्जावारे दुक्खे अञ्ञाणन्ति दुक्खसच्चे अञ्ञाणं, मोहस्सेतं अधिवचनं। एस नयो समुदये अञ्ञाणन्तिआदीसु। तत्थ चतूहि कारणेहि दुक्खे अञ्ञाणं वेदितब्बं अन्तोगधतो वत्थुतो आरम्मणतो पटिच्छादनतो च। तथा हि तं दुक्खसच्चपरियापन्नत्ता दुक्खे अन्तोगधं, दुक्खसच्चञ्चस्स निस्सयपच्चयभावेन वत्थु, आरम्मणपच्चयभावेन आरम्मणं, दुक्खसच्चञ्च एतं पटिच्छादेति, तस्स याथावलक्खणप्पटिवेधनिवारणेन, ञाणप्पवत्तिया चेत्थ अप्पदानेन।
103. Avijjāvāre dukkhe aññāṇanti dukkhasacce aññāṇaṃ, mohassetaṃ adhivacanaṃ. Esa nayo samudaye aññāṇantiādīsu. Tattha catūhi kāraṇehi dukkhe aññāṇaṃ veditabbaṃ antogadhato vatthuto ārammaṇato paṭicchādanato ca. Tathā hi taṃ dukkhasaccapariyāpannattā dukkhe antogadhaṃ, dukkhasaccañcassa nissayapaccayabhāvena vatthu, ārammaṇapaccayabhāvena ārammaṇaṃ, dukkhasaccañca etaṃ paṭicchādeti, tassa yāthāvalakkhaṇappaṭivedhanivāraṇena, ñāṇappavattiyā cettha appadānena.
समुदये अञ्ञाणं तीहि कारणेहि वेदितब्बं वत्थुतो आरम्मणतो पटिच्छादनतो च। निरोधे पटिपदायञ्च अञ्ञाणं एकेनेव कारणेन वेदितब्बं पटिच्छादनतो। निरोधपटिपदाय हि पटिच्छादकमेव अञ्ञाणं तेसं याथावलक्खणप्पटिवेधनिवारणेन, तेसु च ञाणप्पवत्तिया अप्पदानेन। न पन तत्थ अन्तोगधं, तस्मिं सच्चद्वये अपरियापन्नत्ता। न तस्स तं सच्चद्वयं वत्थु, असहजातत्ता। नारम्मणं, तदारब्भ अप्पवत्तनतो। पच्छिमञ्हि सच्चद्वयं गम्भीरत्ता दुद्दसं, न चेत्थ अन्धभूतं अञ्ञाणं पवत्तति। पुरिमं पन वञ्चनियट्ठेन सभावलक्खणस्स दुद्दसत्ता गम्भीरं, तत्थ विपल्लासग्गाहवसेन पवत्तति।
Samudaye aññāṇaṃ tīhi kāraṇehi veditabbaṃ vatthuto ārammaṇato paṭicchādanato ca. Nirodhe paṭipadāyañca aññāṇaṃ ekeneva kāraṇena veditabbaṃ paṭicchādanato. Nirodhapaṭipadāya hi paṭicchādakameva aññāṇaṃ tesaṃ yāthāvalakkhaṇappaṭivedhanivāraṇena, tesu ca ñāṇappavattiyā appadānena. Na pana tattha antogadhaṃ, tasmiṃ saccadvaye apariyāpannattā. Na tassa taṃ saccadvayaṃ vatthu, asahajātattā. Nārammaṇaṃ, tadārabbha appavattanato. Pacchimañhi saccadvayaṃ gambhīrattā duddasaṃ, na cettha andhabhūtaṃ aññāṇaṃ pavattati. Purimaṃ pana vañcaniyaṭṭhena sabhāvalakkhaṇassa duddasattā gambhīraṃ, tattha vipallāsaggāhavasena pavattati.
अपिच दुक्खेति एत्तावता सङ्गहतो वत्थुतो आरम्मणतो किच्चतो च अविज्जा दीपिता। दुक्खसमुदयेति एत्तावता वत्थुतो आरम्मणतो किच्चतो च। दुक्खनिरोधे दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदायाति एत्तावता किच्चतो। अविसेसतो पन अञ्ञाणन्ति एतेन सभावतो निद्दिट्ठाति ञातब्बा। आसवसमुदयाति एत्थ पन कामासवभवासवा सहजातादिवसेन अविज्जाय पच्चया होन्ति। अविज्जासवो उपनिस्सयवसेनेव। पुब्बुप्पन्ना चेत्थ अविज्जा अविज्जासवोति वेदितब्बा। सा अपरापरुप्पन्नाय अविज्जाय उपनिस्सयपच्चयो होति। सेसं वुत्तनयमेवाति।
Apica dukkheti ettāvatā saṅgahato vatthuto ārammaṇato kiccato ca avijjā dīpitā. Dukkhasamudayeti ettāvatā vatthuto ārammaṇato kiccato ca. Dukkhanirodhe dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāyāti ettāvatā kiccato. Avisesato pana aññāṇanti etena sabhāvato niddiṭṭhāti ñātabbā. Āsavasamudayāti ettha pana kāmāsavabhavāsavā sahajātādivasena avijjāya paccayā honti. Avijjāsavo upanissayavaseneva. Pubbuppannā cettha avijjā avijjāsavoti veditabbā. Sā aparāparuppannāya avijjāya upanissayapaccayo hoti. Sesaṃ vuttanayamevāti.
अविज्जावारवण्णना निट्ठिता।
Avijjāvāravaṇṇanā niṭṭhitā.
आसववारवण्णना
Āsavavāravaṇṇanā
१०४. आसववारे अविज्जासमुदयाति एत्थ अविज्जा कामासवभवासवानं सहजातादिवसेन पच्चयो होति। अविज्जासवस्स उपनिस्सयवसेनेव। अपरापरुप्पन्ना चेत्थ अविज्जा अविज्जासवोति वेदितब्बा। पुब्बुप्पन्ना अविज्जायेवस्स अपरापरुप्पन्नस्स अविज्जासवस्स उपनिस्सयपच्चयो होति। सेसं वुत्तनयमेवाति। अयं वारो या एसा पटिच्चसमुप्पादपदेसु जेट्ठिका अविज्जा, तस्सापि पच्चयदस्सनवसेन वुत्तो। एवं वुत्तेन वारेन संसारस्स अनमतग्गता साधिता होति। कथं? आसवसमुदयेन हि अविज्जासमुदयो। अविज्जासमुदयेनापि आसवसमुदयो। एवं आसवा अविज्जाय अविज्जापि आसवानं पच्चयोति कत्वा पुब्बकोटि न पञ्ञायति अविज्जाय, तस्सा अपञ्ञायनतो संसारस्स अनमतग्गता सिद्धा होतीति।
104. Āsavavāre avijjāsamudayāti ettha avijjā kāmāsavabhavāsavānaṃ sahajātādivasena paccayo hoti. Avijjāsavassa upanissayavaseneva. Aparāparuppannā cettha avijjā avijjāsavoti veditabbā. Pubbuppannā avijjāyevassa aparāparuppannassa avijjāsavassa upanissayapaccayo hoti. Sesaṃ vuttanayamevāti. Ayaṃ vāro yā esā paṭiccasamuppādapadesu jeṭṭhikā avijjā, tassāpi paccayadassanavasena vutto. Evaṃ vuttena vārena saṃsārassa anamataggatā sādhitā hoti. Kathaṃ? Āsavasamudayena hi avijjāsamudayo. Avijjāsamudayenāpi āsavasamudayo. Evaṃ āsavā avijjāya avijjāpi āsavānaṃ paccayoti katvā pubbakoṭi na paññāyati avijjāya, tassā apaññāyanato saṃsārassa anamataggatā siddhā hotīti.
एवं सब्बेपिमे इमस्मिं सुत्ते कम्मपथवारो आहारवारो दुक्खवारो जरा-मरण-जाति-भव-उपादान-तण्हा-वेदना-फस्स-सळायतन-नामरूप- विञ्ञाण-सङ्खार-अविज्जा-आसववारोति सोळसवारा वुत्ता।
Evaṃ sabbepime imasmiṃ sutte kammapathavāro āhāravāro dukkhavāro jarā-maraṇa-jāti-bhava-upādāna-taṇhā-vedanā-phassa-saḷāyatana-nāmarūpa- viññāṇa-saṅkhāra-avijjā-āsavavāroti soḷasavārā vuttā.
तेसु एकेकस्स वारस्स सङ्खेपवित्थारवसेन द्विधा विभत्ता द्वत्तिंसट्ठानानि होन्ति। इति इमस्मिं सुत्ते इमेसु द्वत्तिंसट्ठानेसु चत्तारि सच्चानि कथितानि। एतेसंयेव वित्थारवसेन वुत्तेसु सोळससु ठानेसु अरहत्तं कथितं। थेरस्स पन मतेन द्वत्तिंसायपि ठानेसु चत्तारि सच्चानि चत्तारो च मग्गा कथिताति। इति सकलेपि पञ्चमहानिकायसङ्गहिते बुद्धवचने नत्थि तं सुत्तं, यत्थ द्वत्तिंसक्खत्तुं चत्तारि सच्चानि द्वत्तिंसक्खत्तुञ्च अरहत्तं पकासितं अञ्ञत्र इमम्हा सम्मादिट्ठिसुत्ताति।
Tesu ekekassa vārassa saṅkhepavitthāravasena dvidhā vibhattā dvattiṃsaṭṭhānāni honti. Iti imasmiṃ sutte imesu dvattiṃsaṭṭhānesu cattāri saccāni kathitāni. Etesaṃyeva vitthāravasena vuttesu soḷasasu ṭhānesu arahattaṃ kathitaṃ. Therassa pana matena dvattiṃsāyapi ṭhānesu cattāri saccāni cattāro ca maggā kathitāti. Iti sakalepi pañcamahānikāyasaṅgahite buddhavacane natthi taṃ suttaṃ, yattha dvattiṃsakkhattuṃ cattāri saccāni dvattiṃsakkhattuñca arahattaṃ pakāsitaṃ aññatra imamhā sammādiṭṭhisuttāti.
इदमवोचायस्मा सारिपुत्तोति इदं द्वत्तिंसाय चतुसच्चपरियायेहि द्वत्तिंसाय अरहत्तपरियायेहीति चतुसट्ठिया कारणेहि अलङ्करित्वा सम्मादिट्ठिसुत्तं आयस्मा सारिपुत्तो अवोच, अत्तमना ते भिक्खू आयस्मतो सारिपुत्तस्स भासितं अभिनन्दुन्ति।
Idamavocāyasmāsāriputtoti idaṃ dvattiṃsāya catusaccapariyāyehi dvattiṃsāya arahattapariyāyehīti catusaṭṭhiyā kāraṇehi alaṅkaritvā sammādiṭṭhisuttaṃ āyasmā sāriputto avoca, attamanā te bhikkhū āyasmato sāriputtassa bhāsitaṃ abhinandunti.
आसववारवण्णना निट्ठिता।
Āsavavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya
सम्मादिट्ठिसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Sammādiṭṭhisuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ९. सम्मादिट्ठिसुत्तं • 9. Sammādiṭṭhisuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) / ९. सम्मादिट्ठिसुत्तवण्णना • 9. Sammādiṭṭhisuttavaṇṇanā
