| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
९. सम्मादिट्ठिसुत्तवण्णना
9. Sammādiṭṭhisuttavaṇṇanā
८९. कथेतुकम्यतापुच्छा एवाति अवधारणेन इतरा चतस्सो पुच्छा निवत्तेति इतरासं असम्भवतो, तत्थ यथापुच्छितस्स अत्थस्स विस्सज्जनतो च ‘‘अयं सम्मादिट्ठी’’ति याथावतो अजानन्तापि पुथुज्जना बाहिरकतापसादयो अत्तनो समानसीले ठितं सम्मादिट्ठीति वदन्ति। अनुस्सवादिवसेनापीति अनुस्सवाकारपरिवितक्कदिट्ठिनिज्झानक्खन्तिवसेनपि। यथासमङ्गिताकारस्स अत्थस्स एवमेतन्ति निज्झानक्खमापनतो एकन्ततो याथावग्गाहो होतीति आह ‘‘अत्तपच्चक्खेनपी’’ति, याथावतो लक्खणस्स पटिविद्धत्ता अत्तनो पच्चक्खभावेनाति अत्थो। बहुन्नं वचनं उपादायाति इमिना सासने लोके च निरुळ्हताय अयं आमेडितपयोगोति सासनस्स निरुळ्हताय च सम्पसादं उपादायपि तदुभयिको आमेडितपयोगो दट्ठब्बो। अत्थन्ति वचनत्थं। लक्खणन्ति सभावं। उपादायाति गहेत्वा। सोभनायाति सुन्दराय। पसत्थायाति पसंसाय। तेसु पुरिमेन धम्मानं यथासभावावबोधसङ्खातं सम्मादिट्ठिसभावं दस्सेति। तेन हि सा सब्बधम्मे अभिभवित्वा सोभति। दुतियेन सम्पयुत्तधम्मेसु परिणायिकभावं। तेन हि सा सम्पयुत्तधम्मे ञाणमये विय तंसमङ्गिनञ्च पुग्गलं ञाणपिण्डं विय करोति, तस्स ‘‘पण्डितो निपुणो छेको विञ्ञू विभावी’’तिआदिना दिसासु पसंसा पत्थरति।
89.Kathetukamyatāpucchāevāti avadhāraṇena itarā catasso pucchā nivatteti itarāsaṃ asambhavato, tattha yathāpucchitassa atthassa vissajjanato ca ‘‘ayaṃ sammādiṭṭhī’’ti yāthāvato ajānantāpi puthujjanā bāhirakatāpasādayo attano samānasīle ṭhitaṃ sammādiṭṭhīti vadanti. Anussavādivasenāpīti anussavākāraparivitakkadiṭṭhinijjhānakkhantivasenapi. Yathāsamaṅgitākārassa atthassa evametanti nijjhānakkhamāpanato ekantato yāthāvaggāho hotīti āha ‘‘attapaccakkhenapī’’ti, yāthāvato lakkhaṇassa paṭividdhattā attano paccakkhabhāvenāti attho. Bahunnaṃ vacanaṃ upādāyāti iminā sāsane loke ca niruḷhatāya ayaṃ āmeḍitapayogoti sāsanassa niruḷhatāya ca sampasādaṃ upādāyapi tadubhayiko āmeḍitapayogo daṭṭhabbo. Atthanti vacanatthaṃ. Lakkhaṇanti sabhāvaṃ. Upādāyāti gahetvā. Sobhanāyāti sundarāya. Pasatthāyāti pasaṃsāya. Tesu purimena dhammānaṃ yathāsabhāvāvabodhasaṅkhātaṃ sammādiṭṭhisabhāvaṃ dasseti. Tena hi sā sabbadhamme abhibhavitvā sobhati. Dutiyena sampayuttadhammesu pariṇāyikabhāvaṃ. Tena hi sā sampayuttadhamme ñāṇamaye viya taṃsamaṅginañca puggalaṃ ñāṇapiṇḍaṃ viya karoti, tassa ‘‘paṇḍito nipuṇo cheko viññū vibhāvī’’tiādinā disāsu pasaṃsā pattharati.
कम्मस्सकताञाणन्ति कम्मं सको एतस्साति कम्मस्सको, तस्स भावो कम्मस्सकता, तत्थ ञाणं ‘‘इदं कम्मं सत्तानं सकं, इदं नो सक’’न्ति एवं जाननञाणं। सच्चानुलोमिकञाणन्ति अरियसच्चानं पटिवेधस्स अनुलोमतो सच्चानुलोमिकं ञाणं, विपस्सनाञाणं। नो सच्चानुलोमिकायाति बाहिरको सच्चानुलोमिकाय सम्मादिट्ठिया नो सम्मादिट्ठि सब्बेन सब्बं तस्स अभावतो। तत्थ कारणमाह ‘‘अत्तदिट्ठिपरामासकत्ता’’ति। कम्मस्स कतादिट्ठि पन बाहिरकस्स अत्तदिट्ठिं अनुरुज्झन्ती पवत्तति ‘‘अत्थि दिन्न’’न्तिआदिनयप्पवत्तितो। सासनिको द्वीहिपीति सासनिको पुथुज्जनो कम्मस्सकताञाणादीहि द्वीहिपि सम्मादिट्ठि। ओक्कन्तसम्मत्तनियामत्ता ‘‘सेक्खो नियताया’’ति वुत्तं। असेक्खाय सम्मादिट्ठिया सम्मादिट्ठीति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं। तीसुपि पुग्गलेसु सेक्खो इध सम्मादिट्ठीति अधिप्पेतोति दस्सेन्तो ‘‘नियताय निय्यानिकाया’’तिआदिमाह।
Kammassakatāñāṇanti kammaṃ sako etassāti kammassako, tassa bhāvo kammassakatā, tattha ñāṇaṃ ‘‘idaṃ kammaṃ sattānaṃ sakaṃ, idaṃ no saka’’nti evaṃ jānanañāṇaṃ. Saccānulomikañāṇanti ariyasaccānaṃ paṭivedhassa anulomato saccānulomikaṃ ñāṇaṃ, vipassanāñāṇaṃ. No saccānulomikāyāti bāhirako saccānulomikāya sammādiṭṭhiyā no sammādiṭṭhi sabbena sabbaṃ tassa abhāvato. Tattha kāraṇamāha ‘‘attadiṭṭhiparāmāsakattā’’ti. Kammassa katādiṭṭhi pana bāhirakassa attadiṭṭhiṃ anurujjhantī pavattati ‘‘atthi dinna’’ntiādinayappavattito. Sāsaniko dvīhipīti sāsaniko puthujjano kammassakatāñāṇādīhi dvīhipi sammādiṭṭhi. Okkantasammattaniyāmattā ‘‘sekkho niyatāyā’’ti vuttaṃ. Asekkhāya sammādiṭṭhiyā sammādiṭṭhīti ānetvā sambandhitabbaṃ. Tīsupi puggalesu sekkho idha sammādiṭṭhīti adhippetoti dassento ‘‘niyatāya niyyānikāyā’’tiādimāha.
इदानि यथावुत्तमत्थं पाळिया विभावेतुं ‘‘तेनेवाहा’’तिआदि वुत्तं। अन्तद्वयन्ति ‘‘सस्सतं, उच्छेदं, कामसुखं, अत्तकिलमथ’’न्ति एतं अन्तद्वयं। लीनुद्धच्चपतिट्ठानायूहनन्तद्वयस्स अनुपगमनं अत्थसिद्धमेव। उजुभावेनाति उजुसभावेन मग्गेन, मज्झिमाय पटिपत्तियाति अत्थो। धम्मे पसादग्गहणेन सत्थरि सङ्घे च पसादोपि गहितोयेव होतीति ‘‘धम्मे’’इच्चेव वुत्तो तदविनाभावतो। यस्मा एस नियताय सम्मादिट्ठिया समन्नागतो सम्मादिट्ठीति अधिप्पेतो, तञ्च वट्टतो निय्यानं विवट्टाधिगमेन होतीति आह ‘‘आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति। निब्बानञ्हि सन्तो सदा विज्जमानो धम्मोति कत्वा सद्धम्मोति इमं फलेहि असाधारणेन परियायेन वत्तब्बतं लभति। तयिदमस्स आगमं सच्छिकिरियाभिसमयो, सो च पहानाभिसमयादीहि सहेव इध इज्झतीति दस्सेन्तो ‘‘सब्बदिट्ठिगहनानी’’तिआदिमाह। तत्थ सब्बदिट्ठिगहनानि विनिब्बेठेन्तो सब्बकिलेसे पजहन्तोति पदद्वयेन पन पहानाभिसमयमाह, जातिसंसारा निक्खमन्तोति इमिना परिञ्ञाभिसमयं। समतिक्कमत्थो हि परिञ्ञत्थो। पटिपत्तिं परिनिट्ठपेन्तोति इमिना भावनाभिसमयन्ति दट्ठब्बं।
Idāni yathāvuttamatthaṃ pāḷiyā vibhāvetuṃ ‘‘tenevāhā’’tiādi vuttaṃ. Antadvayanti ‘‘sassataṃ, ucchedaṃ, kāmasukhaṃ, attakilamatha’’nti etaṃ antadvayaṃ. Līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanantadvayassa anupagamanaṃ atthasiddhameva. Ujubhāvenāti ujusabhāvena maggena, majjhimāya paṭipattiyāti attho. Dhamme pasādaggahaṇena satthari saṅghe ca pasādopi gahitoyeva hotīti ‘‘dhamme’’icceva vutto tadavinābhāvato. Yasmā esa niyatāya sammādiṭṭhiyā samannāgato sammādiṭṭhīti adhippeto, tañca vaṭṭato niyyānaṃ vivaṭṭādhigamena hotīti āha ‘‘āgato imaṃ saddhamma’’nti. Nibbānañhi santo sadā vijjamāno dhammoti katvā saddhammoti imaṃ phalehi asādhāraṇena pariyāyena vattabbataṃ labhati. Tayidamassa āgamaṃ sacchikiriyābhisamayo, so ca pahānābhisamayādīhi saheva idha ijjhatīti dassento ‘‘sabbadiṭṭhigahanānī’’tiādimāha. Tattha sabbadiṭṭhigahanāni vinibbeṭhento sabbakilese pajahantoti padadvayena pana pahānābhisamayamāha, jātisaṃsārā nikkhamantoti iminā pariññābhisamayaṃ. Samatikkamattho hi pariññattho. Paṭipattiṃ pariniṭṭhapentoti iminā bhāvanābhisamayanti daṭṭhabbaṃ.
कालपरिच्छेदवचनन्ति परिच्छिज्जतीति परिच्छेदो, कालो एव परिच्छेदो कालपरिच्छेदो, यो सो अकुसलपजाननादिना परिच्छिन्नो मग्गवुट्ठानकालो मग्गक्खणो, तस्स वचनन्ति अत्थो। तेनाह ‘‘यस्मिं काले’’ति। अकुसलञ्चाति च-सद्दो समुच्चयत्थो। तेन वक्खमानं अकुसलमूलादिं समुच्चिनोति। दसाकुसलकम्मपथन्ति कुतोयं विसेसो, यावता अनिद्धारितविसेसं अकुसलं गहितन्ति? न सामञ्ञजोतनाय विसेसे अवट्ठानतो। किं वा इमाय युत्तिचिन्ताय, यस्मा पठमवारेन उद्देसवसेन देसितस्स अत्थस्स वित्थारदेसना दुतियवारो। तेनेवाह ‘‘कतमं पनावुसो’’तिआदि। यस्मा लोकुत्तरा सम्मादिट्ठि इध अधिप्पेता, तस्मा निरोधारम्मणाय पजाननाय मग्गपञ्ञाय किच्चवसेन सम्मोहतो ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति दसअकुसलकम्मपथं पटिविज्झन्तो ‘‘अकुसलं पजानाती’’ति वुच्चतीति अत्थो। तस्साति अकुसलकम्मपथसङ्खातस्स दुक्खस्स। तेनेव पकारेनाति ‘‘निरोधारम्मणाय पजाननाय किच्चवसेना’’ति वुत्तप्पकारेन।
Kālaparicchedavacananti paricchijjatīti paricchedo, kālo eva paricchedo kālaparicchedo, yo so akusalapajānanādinā paricchinno maggavuṭṭhānakālo maggakkhaṇo, tassa vacananti attho. Tenāha ‘‘yasmiṃ kāle’’ti. Akusalañcāti ca-saddo samuccayattho. Tena vakkhamānaṃ akusalamūlādiṃ samuccinoti. Dasākusalakammapathanti kutoyaṃ viseso, yāvatā aniddhāritavisesaṃ akusalaṃ gahitanti? Na sāmaññajotanāya visese avaṭṭhānato. Kiṃ vā imāya yutticintāya, yasmā paṭhamavārena uddesavasena desitassa atthassa vitthāradesanā dutiyavāro. Tenevāha ‘‘katamaṃ panāvuso’’tiādi. Yasmā lokuttarā sammādiṭṭhi idha adhippetā, tasmā nirodhārammaṇāya pajānanāya maggapaññāya kiccavasena sammohato ‘‘idaṃ dukkha’’nti dasaakusalakammapathaṃ paṭivijjhanto ‘‘akusalaṃ pajānātī’’ti vuccatīti attho. Tassāti akusalakammapathasaṅkhātassa dukkhassa. Teneva pakārenāti ‘‘nirodhārammaṇāya pajānanāya kiccavasenā’’ti vuttappakārena.
कुसलन्ति एत्थायं वचनत्थो – कुच्छिते पापधम्मे सलयति चलयति कम्पेतीति कुसलं, कुच्छितेन वा आकारेन सयन्तीति कुसा, पापका धम्मा। ते कुसे लुनाति छिन्दतीति कुसलं। कुच्छितानं वा सानतो तनुकरणतो ञाणं कुसं नाम, तेन लातब्बं गहेतब्बं पवत्तेतब्बन्ति कुसलं। यथा वा कुसो उभयभागगतं हत्थपदेसं लुनाति, एवमिदं उप्पन्नानुप्पन्नवसेन उभयभागगतं संकिलेसपक्खं लुनाति छिन्दति, तस्मा कुसो विय लुनातीति कुसलं। कुच्छितानं वा सावज्जधम्मानं सलनतो संवरणतो कुसलं। कुसलधम्मवसेन हि अकुसला मनच्छट्ठेसु द्वारेसु अप्पवत्तिया संवुता होन्ति। कुच्छिते वा पापधम्मे सलयति गमेति अपनेतीति कुसलं। कुच्छितानं वा पाणातिपातादीनं सानतो निसानतो तेजनतो कुसा, दोसलोभादयो। सादीनववसेन चेतनाय तिक्खभावप्पत्तिया पाणातिपातादीनं महासावज्जता। ते कुसे लुनाति छिन्दतीति कुसलं। कुच्छितानं वा सानतो अन्तकरणतो विनासनतो कुसानि, पुञ्ञकिरियवसेन पवत्तानि सद्धादीनि इन्द्रियानि। तेहि लातब्बं पवत्तेतब्बन्ति कुसलं। ‘‘कु’’इति वा भूमि वुच्चति, अधिट्ठानभावेन तंसदिसस्स अत्तनो निस्सयभूतस्स रूपारूपपबन्धस्स सम्पति आयतिञ्च अनुदहेन विनासनतो कुं ससन्तीति कुसा, रागादयो। ते विय अत्तनो निस्सयस्स लवनतो छिन्दनतो कुसलं। पयोगसम्पादिता हि कुसलधम्मा अच्चन्तमेव रूपारूपधम्मे अप्पवत्तिकरणेन समुच्छिन्दन्ति। कुसलस्स मूलन्ति कुसलमूलं, सुप्पतिट्ठितभावसाधनेन कुसलस्स पतिट्ठा निदानन्ति अत्थो। अकुसलमूलन्ति एत्थापि एसेव नयो।
Kusalanti etthāyaṃ vacanattho – kucchite pāpadhamme salayati calayati kampetīti kusalaṃ, kucchitena vā ākārena sayantīti kusā, pāpakā dhammā. Te kuse lunāti chindatīti kusalaṃ. Kucchitānaṃ vā sānato tanukaraṇato ñāṇaṃ kusaṃ nāma, tena lātabbaṃ gahetabbaṃ pavattetabbanti kusalaṃ. Yathā vā kuso ubhayabhāgagataṃ hatthapadesaṃ lunāti, evamidaṃ uppannānuppannavasena ubhayabhāgagataṃ saṃkilesapakkhaṃ lunāti chindati, tasmā kuso viya lunātīti kusalaṃ. Kucchitānaṃ vā sāvajjadhammānaṃ salanato saṃvaraṇato kusalaṃ. Kusaladhammavasena hi akusalā manacchaṭṭhesu dvāresu appavattiyā saṃvutā honti. Kucchite vā pāpadhamme salayati gameti apanetīti kusalaṃ. Kucchitānaṃ vā pāṇātipātādīnaṃ sānato nisānato tejanato kusā, dosalobhādayo. Sādīnavavasena cetanāya tikkhabhāvappattiyā pāṇātipātādīnaṃ mahāsāvajjatā. Te kuse lunāti chindatīti kusalaṃ. Kucchitānaṃ vā sānato antakaraṇato vināsanato kusāni, puññakiriyavasena pavattāni saddhādīni indriyāni. Tehi lātabbaṃ pavattetabbanti kusalaṃ. ‘‘Ku’’iti vā bhūmi vuccati, adhiṭṭhānabhāvena taṃsadisassa attano nissayabhūtassa rūpārūpapabandhassa sampati āyatiñca anudahena vināsanato kuṃ sasantīti kusā, rāgādayo. Te viya attano nissayassa lavanato chindanato kusalaṃ. Payogasampāditā hi kusaladhammā accantameva rūpārūpadhamme appavattikaraṇena samucchindanti. Kusalassa mūlanti kusalamūlaṃ, suppatiṭṭhitabhāvasādhanena kusalassa patiṭṭhā nidānanti attho. Akusalamūlanti etthāpi eseva nayo.
अकुसलन्ति पन न कुसलं अकुसलं, कुसलधम्मानं पटिपक्खवसेन अकुसलन्ति पदस्स अत्थो वेदितब्बो। एवञ्हि आरोग्यानवज्जसुखविपाककोसल्लसम्भूतट्ठेन कुसलं वुच्चतीति। यथा यं धम्मजातं न अरोगं न अवज्जं न सुखविपाकं न च कोसल्लसम्भूतं, तं अकुसलन्ति अयमत्थो दस्सितो होति। एवं यं न कुच्छितानं सलनसभावं, न कुसेन, कुसेहि वा पवत्तेतब्बं, न च कुसो विय लवनकं, तं अकुसलं नामाति अयम्पि अत्थो दस्सितोति वेदितब्बो। वत्थुपजाननाति दुक्खादिवत्थुनो पजानना पटिवेधो। तथा बुज्झनकपुग्गलानं अज्झासयवसेन देसना पवत्ताति आह ‘‘अकुसलादिपजाननेनापी’’ति। तेनेव च संखित्तेन देसना पवत्ता। भावनामनसिकारो पन ‘‘सब्बं भिक्खवे अभिञ्ञेय्य’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.४६; पटि॰ म॰ १.३) वचनतो अनवसेसतो रूपारूपधम्मानं परिग्गहवसेनेव पवत्तति। तेनाह ‘‘देसनायेवा’’तिआदि। तत्थ मनसिकारपटिवेधोति पुब्बभागे पवत्तविपस्सनामनसिकारो अरियमग्गपटिवेधो च। कस्सचि अकोपनतो वित्थारवसेनेव वुत्तं विपस्सनं अनुयुञ्जन्ता मग्गं पटिविज्झन्तापि वित्थारनयेनेव पटिविज्झन्तीति अत्थो विसुद्धिक्कमस्स अभावतो।
Akusalanti pana na kusalaṃ akusalaṃ, kusaladhammānaṃ paṭipakkhavasena akusalanti padassa attho veditabbo. Evañhi ārogyānavajjasukhavipākakosallasambhūtaṭṭhena kusalaṃ vuccatīti. Yathā yaṃ dhammajātaṃ na arogaṃ na avajjaṃ na sukhavipākaṃ na ca kosallasambhūtaṃ, taṃ akusalanti ayamattho dassito hoti. Evaṃ yaṃ na kucchitānaṃ salanasabhāvaṃ, na kusena, kusehi vā pavattetabbaṃ, na ca kuso viya lavanakaṃ, taṃ akusalaṃ nāmāti ayampi attho dassitoti veditabbo. Vatthupajānanāti dukkhādivatthuno pajānanā paṭivedho. Tathā bujjhanakapuggalānaṃ ajjhāsayavasena desanā pavattāti āha ‘‘akusalādipajānanenāpī’’ti. Teneva ca saṃkhittena desanā pavattā. Bhāvanāmanasikāro pana ‘‘sabbaṃ bhikkhave abhiññeyya’’nti (saṃ. ni. 4.46; paṭi. ma. 1.3) vacanato anavasesato rūpārūpadhammānaṃ pariggahavaseneva pavattati. Tenāha ‘‘desanāyevā’’tiādi. Tattha manasikārapaṭivedhoti pubbabhāge pavattavipassanāmanasikāro ariyamaggapaṭivedho ca. Kassaci akopanato vitthāravaseneva vuttaṃ vipassanaṃ anuyuñjantā maggaṃ paṭivijjhantāpi vitthāranayeneva paṭivijjhantīti attho visuddhikkamassa abhāvato.
भिक्खूति महाविहारे धम्मसङ्गीतिवसेन पञ्चनिकायमण्डले निसिन्नभिक्खू। थेरोति तत्थ सङ्घत्थेरोति वदन्ति। वत्थसुत्तवण्णनायं वुत्तनयेन पन महासङ्घरक्खितत्थेरस्स अन्तेवासिकभिक्खू सन्धाय ‘‘आहंसू’’ति वुत्तं। थेरोति पन महासङ्घरक्खितत्थेरो। सो हि इमस्मिं मज्झिमनिकाये तं तं विनिच्छयं कथेसि। रासितोति पिण्डतो, एकज्झन्ति अत्थो।
Bhikkhūti mahāvihāre dhammasaṅgītivasena pañcanikāyamaṇḍale nisinnabhikkhū. Theroti tattha saṅghattheroti vadanti. Vatthasuttavaṇṇanāyaṃ vuttanayena pana mahāsaṅgharakkhitattherassa antevāsikabhikkhū sandhāya ‘‘āhaṃsū’’ti vuttaṃ. Theroti pana mahāsaṅgharakkhitatthero. So hi imasmiṃ majjhimanikāye taṃ taṃ vinicchayaṃ kathesi. Rāsitoti piṇḍato, ekajjhanti attho.
अकुसलकम्मपथवण्णना
Akusalakammapathavaṇṇanā
अकोसल्लप्पवत्तियाति कोसल्लपटिपक्खतो अकोसल्लं वुच्चति अञ्ञाणं, ततो पवत्तनतो, अकोसल्लसम्भूतत्ताति अत्थो। ञाणपटिपक्खो अञ्ञाणं मित्तपटिपक्खो अमित्तो विय कुसलपटिपक्खो अकुसलं कुसलेन पहातब्बत्ता, न पन कुसलानं पहायतत्ता। कुसलमेव हि पयोगसम्पादितं अकुसलं पजहति। सह अवज्जेहि लोभादीहि वत्ततीति सावज्जं। दुक्खो अनिट्ठो चतुक्खन्ध-सङ्खातो विपाको एतस्साति दुक्खविपाकं। तत्थ सावज्जवचनेन अकुसलानं पवत्तिदुक्खतं दस्सेति, दुक्खविपाकवचनेन विपाकदुक्खतं। पुरिमञ्हि पवत्तिसम्भववसेन अकुसलस्स लक्खणवचनं, पच्छिमं तालन्तरे विपाकुप्पादनसमत्थतावसेन। तथा पुरिमेन अकुसलस्स अविसुद्धसभावतं दस्सेति, पच्छिमेन अविसुद्धविपाकतं। पुरिमेन अकुसलं कुसलसभावतो निवत्तेति, पच्छिमेन अब्याकतसभावतो सविपाकत्तदीपकत्ता पच्छिमस्स। पुरिमेन वा अवज्जवन्ततादस्सनतो किच्चट्ठेन रसेन अनत्थजननरसतं दस्सेति, पच्छिमेन सम्पत्तिअत्थेन अनिट्ठविपाकरसतं। पुरिमेन च उपट्ठानाकारट्ठेन पच्चुपट्ठानेन संकिलेसपच्चुपट्ठानतं, पच्छिमेन फलट्ठेन दुक्खविपाकपच्चुपट्ठानतं। पुरिमेन च अयोनिसोमनसिकारं अकुसलस्स पदट्ठानं पकासेति। ततो हि तं सावज्जं जातं, पच्छिमेन अकुसलस्स अञ्ञेसं पदट्ठानभावं विभावेति। तञ्हि दुक्खविपाकस्स कारणन्ति। संकिलिट्ठन्ति संकिलेसेहि समन्नागतं, दसहि किलेसवत्थूहि विबाधितं, उपतापितं वा तेहि विदूसितं मलीनकतञ्चाति अत्थो। इदञ्चस्स दुक्खविपाकतञ्चाति अत्थे इदञ्च दुक्खविपाकतं अपच्चक्खताय असद्दहन्तानं पच्चक्खतो आदीनवदस्सनेन संवेजनत्थं वुत्तं। साधारणा सब्बस्सपि अकुसलस्स।
Akosallappavattiyāti kosallapaṭipakkhato akosallaṃ vuccati aññāṇaṃ, tato pavattanato, akosallasambhūtattāti attho. Ñāṇapaṭipakkho aññāṇaṃ mittapaṭipakkho amitto viya kusalapaṭipakkho akusalaṃ kusalena pahātabbattā, na pana kusalānaṃ pahāyatattā. Kusalameva hi payogasampāditaṃ akusalaṃ pajahati. Saha avajjehi lobhādīhi vattatīti sāvajjaṃ. Dukkho aniṭṭho catukkhandha-saṅkhāto vipāko etassāti dukkhavipākaṃ. Tattha sāvajjavacanena akusalānaṃ pavattidukkhataṃ dasseti, dukkhavipākavacanena vipākadukkhataṃ. Purimañhi pavattisambhavavasena akusalassa lakkhaṇavacanaṃ, pacchimaṃ tālantare vipākuppādanasamatthatāvasena. Tathā purimena akusalassa avisuddhasabhāvataṃ dasseti, pacchimena avisuddhavipākataṃ. Purimena akusalaṃ kusalasabhāvato nivatteti, pacchimena abyākatasabhāvato savipākattadīpakattā pacchimassa. Purimena vā avajjavantatādassanato kiccaṭṭhena rasena anatthajananarasataṃ dasseti, pacchimena sampattiatthena aniṭṭhavipākarasataṃ. Purimena ca upaṭṭhānākāraṭṭhena paccupaṭṭhānena saṃkilesapaccupaṭṭhānataṃ, pacchimena phalaṭṭhena dukkhavipākapaccupaṭṭhānataṃ. Purimena ca ayonisomanasikāraṃ akusalassa padaṭṭhānaṃ pakāseti. Tato hi taṃ sāvajjaṃ jātaṃ, pacchimena akusalassa aññesaṃ padaṭṭhānabhāvaṃ vibhāveti. Tañhi dukkhavipākassa kāraṇanti. Saṃkiliṭṭhanti saṃkilesehi samannāgataṃ, dasahi kilesavatthūhi vibādhitaṃ, upatāpitaṃ vā tehi vidūsitaṃ malīnakatañcāti attho. Idañcassa dukkhavipākatañcāti atthe idañca dukkhavipākataṃ apaccakkhatāya asaddahantānaṃ paccakkhato ādīnavadassanena saṃvejanatthaṃ vuttaṃ. Sādhāraṇā sabbassapi akusalassa.
सरसेनेव (ध॰ स॰ मूलटी॰ १) पतनसभावस्स अन्तरा एव अतीव पातनं अतिपातो, सणिकं पतितुं अदत्वा सीघं पातनन्ति अत्थो। अतिक्कम्मवा सत्थादीहि अभिभवित्वा पातनं अतिपातो। पयोगवत्थुमहन्ततादीहि महासावज्जता तेहि पच्चयेहि उप्पज्जमानाय चेतनाय बलवभावतो। एकस्स हि पयोगस्स सहसा निप्फादनवसेन सकिच्चसाधिकाय बहुक्खत्तुं पवत्तजवनेहि लद्धासेवनाय च सन्निट्ठापकचेतनाय वसेन पयोगस्स महन्तभावो। सतिपि कदाचि खुद्दके चेव महन्ते च पाणे पयोगस्स समभावे महन्तं हनन्तस्स चेतना तिब्बाकारा उप्पज्जतीति वत्थुस्स महन्तभावो। इति उभयम्पेतं चेतनाय बलवभावेनेव होतीति। यथावुत्तपच्चयपरियायेपि तंतंपच्चयेहि चेतनाय बलवताय एव महासावज्जभावो वेदितब्बो। पयोगवत्थुआदिपच्चयानञ्हि अमहत्तेपि हन्तब्बस्स गुणवन्तताय महासावज्जता, तब्बिपरियायेन अप्पसावज्जता च वत्थुस्स महत्तामहत्तेसु विय दट्ठब्बा। किलेसानं उपक्कमानं द्विन्नञ्च मुदुताय तिब्बताय च अप्पसावज्जता महासावज्जतापि योजेतब्बा। पाणो पाणसञ्ञिता वधकचित्तञ्च पुब्बभागियापि होन्ति, उपक्कमो वधकचेतनासमुट्ठापितो। पञ्च सम्भारा हि पाणातिपातचेतनाति सा पञ्चसम्भारविनिमुत्ता दट्ठब्बा। अयञ्च विचारो अदिन्नादानादीसुपि यथारहं वत्तब्बो। विज्झनपहरणादिवसेन सहत्थेननिब्बत्तो साहत्थिको, आणापनवसेन पवत्तो आणत्तिको, उसुसत्तियन्तपासाणादिनिस्सज्जनवसेन पवत्तो निस्सग्गियो, अदुहलसज्जनादिवसेन पवत्तो थावरो, आथब्बणिकादीनं विय मन्तपरिजप्पनवसेन पवत्तो विज्जामयो, कम्मविपाकजिद्धिमयो इद्धिमयो दाठाकोटनादीनि विय।
Saraseneva (dha. sa. mūlaṭī. 1) patanasabhāvassa antarā eva atīva pātanaṃ atipāto, saṇikaṃ patituṃ adatvā sīghaṃ pātananti attho. Atikkammavā satthādīhi abhibhavitvā pātanaṃ atipāto. Payogavatthumahantatādīhi mahāsāvajjatā tehi paccayehi uppajjamānāya cetanāya balavabhāvato. Ekassa hi payogassa sahasā nipphādanavasena sakiccasādhikāya bahukkhattuṃ pavattajavanehi laddhāsevanāya ca sanniṭṭhāpakacetanāya vasena payogassa mahantabhāvo. Satipi kadāci khuddake ceva mahante ca pāṇe payogassa samabhāve mahantaṃ hanantassa cetanā tibbākārā uppajjatīti vatthussa mahantabhāvo. Iti ubhayampetaṃ cetanāya balavabhāveneva hotīti. Yathāvuttapaccayapariyāyepi taṃtaṃpaccayehi cetanāya balavatāya eva mahāsāvajjabhāvo veditabbo. Payogavatthuādipaccayānañhi amahattepi hantabbassa guṇavantatāya mahāsāvajjatā, tabbipariyāyena appasāvajjatā ca vatthussa mahattāmahattesu viya daṭṭhabbā. Kilesānaṃ upakkamānaṃ dvinnañca mudutāya tibbatāya ca appasāvajjatā mahāsāvajjatāpi yojetabbā. Pāṇo pāṇasaññitā vadhakacittañca pubbabhāgiyāpi honti, upakkamo vadhakacetanāsamuṭṭhāpito. Pañca sambhārā hi pāṇātipātacetanāti sā pañcasambhāravinimuttā daṭṭhabbā. Ayañca vicāro adinnādānādīsupi yathārahaṃ vattabbo. Vijjhanapaharaṇādivasena sahatthenanibbatto sāhatthiko, āṇāpanavasena pavatto āṇattiko, ususattiyantapāsāṇādinissajjanavasena pavatto nissaggiyo, aduhalasajjanādivasena pavatto thāvaro, āthabbaṇikādīnaṃ viya mantaparijappanavasena pavatto vijjāmayo, kammavipākajiddhimayo iddhimayo dāṭhākoṭanādīni viya.
यदि ‘‘मम इद’’न्ति परेन परिग्गहितं अदिन्नं, उत्तानसेय्यकदारकसन्तके कथं तस्स परिग्गहसञ्ञाय एव अभावतोति आह ‘‘यत्थ परो’’तिआदि। परो नाम विञ्ञू वा अविञ्ञू वा अत्थि तस्स वत्थुस्स सामिको। अविञ्ञूपि हि विञ्ञुकाले यथाकामं करोन्तो अदण्डारहोति। मन्तपरिजप्पनेन परसन्तकहरणं विज्जामयो, विना मन्तेन परसन्तकस्स कायवचीपयोगेहि परिकड्ढनं तादिसेनिद्धिवसेन इद्धिमयो पयोगोति अदिन्नादाने छ पयोगा साहत्थिकादयो वुत्ता। यथानुरूपन्ति एत्थ साहत्थिको ताव पञ्चन्नम्पि अवहारानं वसेन पवत्तति, तथा आणत्तियो निस्सग्गियो च। थावरो थेय्यावहारपसय्हावहारपटिच्छन्नावहारवसेन। तथा सेसापीति दट्ठब्बं।
Yadi ‘‘mama ida’’nti parena pariggahitaṃ adinnaṃ, uttānaseyyakadārakasantake kathaṃ tassa pariggahasaññāya eva abhāvatoti āha ‘‘yattha paro’’tiādi. Paro nāma viññū vā aviññū vā atthi tassa vatthussa sāmiko. Aviññūpi hi viññukāle yathākāmaṃ karonto adaṇḍārahoti. Mantaparijappanena parasantakaharaṇaṃ vijjāmayo, vinā mantena parasantakassa kāyavacīpayogehi parikaḍḍhanaṃ tādiseniddhivasena iddhimayo payogoti adinnādāne cha payogāsāhatthikādayo vuttā. Yathānurūpanti ettha sāhatthiko tāva pañcannampi avahārānaṃ vasena pavattati, tathā āṇattiyo nissaggiyo ca. Thāvaro theyyāvahārapasayhāvahārapaṭicchannāvahāravasena. Tathā sesāpīti daṭṭhabbaṃ.
मेथुनसमाचारेसूति सदारासन्तोस-परदारगमनवसेन दुविधेसु मेथुनसमाचारेसु। अयमेवहि भेदो इधाधिप्पेतो। गोत्तरक्खिता सगोत्तेहि रक्खिता। धम्मरक्खिता सहधम्मिकेहि रक्खिता। सारक्खा ससामिका। यस्सा गमने रञ्ञा दण्डो ठपितो, सा सपरिदण्डा। भरियभावत्थं धनेन कीता धनक्कीता। छन्देन वसन्ती छन्दवासिनी। भोगत्थं वसन्ती भोगवासिनी। पटत्थं वसन्ती पटवासिनी। उदकपत्तं आमसित्वा गहिता ओदपत्तकिनी। चुम्बटकं अपनेत्वा गहिता ओभटचुम्बटा। करमरानीता धजाहता। तङ्खणिका मुहुत्तिका। अभिभवित्वा वीतिक्कमे मिच्छाचारो महासावज्जो, न तथा द्विन्नं समानछन्दताय। अभिभवित्वा वीतिक्कमने सतिपि मग्गेनमग्गपटिपत्तिअधिवासने पुरिमुप्पन्नसेवनाभिसन्धिपयोगाभावतो मिच्छाचारो न होति अभिभुय्यमानस्साति वदन्ति। सेवनाचित्ते सति पयोगाभावो अप्पमाणं येभुय्येन इत्थिया सेवनापयोगस्स अभावतो। तथा सति पुरेतरं सेवनाचित्तस्स उपट्ठानेपि तस्सा मिच्छाचारो न सिया, तथा पुरिसस्सपि सेवनापयोगाभावेति, तस्मा अत्तनो रुचिया पवत्तितस्स वसेन तयो, बलक्कारेन पवत्तितस्स वसेन तयोति सब्बेपि अग्गहितग्गहणेन चत्तारो सम्भाराति वुत्तन्ति वेदितब्बं।
Methunasamācāresūti sadārāsantosa-paradāragamanavasena duvidhesu methunasamācāresu. Ayamevahi bhedo idhādhippeto. Gottarakkhitā sagottehi rakkhitā. Dhammarakkhitā sahadhammikehi rakkhitā. Sārakkhā sasāmikā. Yassā gamane raññā daṇḍo ṭhapito, sā saparidaṇḍā. Bhariyabhāvatthaṃ dhanena kītā dhanakkītā. Chandena vasantī chandavāsinī. Bhogatthaṃ vasantī bhogavāsinī. Paṭatthaṃ vasantī paṭavāsinī. Udakapattaṃ āmasitvā gahitā odapattakinī. Cumbaṭakaṃ apanetvā gahitā obhaṭacumbaṭā. Karamarānītā dhajāhatā. Taṅkhaṇikā muhuttikā. Abhibhavitvā vītikkame micchācāro mahāsāvajjo, na tathā dvinnaṃ samānachandatāya. Abhibhavitvā vītikkamane satipi maggenamaggapaṭipattiadhivāsane purimuppannasevanābhisandhipayogābhāvato micchācāro na hoti abhibhuyyamānassāti vadanti. Sevanācitte sati payogābhāvo appamāṇaṃ yebhuyyena itthiyā sevanāpayogassa abhāvato. Tathā sati puretaraṃ sevanācittassa upaṭṭhānepi tassā micchācāro na siyā, tathā purisassapi sevanāpayogābhāveti, tasmā attano ruciyā pavattitassa vasena tayo, balakkārena pavattitassa vasena tayoti sabbepi aggahitaggahaṇena cattāro sambhārāti vuttanti veditabbaṃ.
अत्थभञ्जकोति कम्मपथवसेन वुत्तं। कम्मपथकथा हेसाति। अस्साति विसंवादकस्स। मुसा वदति एतेनाति चेतना मुसावादो, इमस्मिं पक्खे अतथाकारेन वत्थुनो विञ्ञापनपयोगो मुसा, तंसमुट्ठापिका चेतनामुसावादोति वुत्तत्ता ततो अञ्ञथा वत्तुं ‘‘अपरो नयो’’तिआदि वुत्तं। अत्तनो सन्तकं अदातुकामतायातिआदि मुसावादसामञ्ञेन वुत्तं। हसाधिप्पायेनपि विसंवादनपुरक्खारस्स मुसावादो। परस्साति विसंवादनवसेन विञ्ञापेतब्बस्स। सोति मुसावादपयोगो।
Atthabhañjakoti kammapathavasena vuttaṃ. Kammapathakathā hesāti. Assāti visaṃvādakassa. Musā vadati etenāti cetanā musāvādo, imasmiṃ pakkhe atathākārena vatthuno viññāpanapayogo musā, taṃsamuṭṭhāpikā cetanāmusāvādoti vuttattā tato aññathā vattuṃ ‘‘aparo nayo’’tiādi vuttaṃ. Attano santakaṃ adātukāmatāyātiādi musāvādasāmaññena vuttaṃ. Hasādhippāyenapi visaṃvādanapurakkhārassa musāvādo. Parassāti visaṃvādanavasena viññāpetabbassa. Soti musāvādapayogo.
सुञ्ञभावन्ति पीतिविरहितताय रित्तभावं। फरुससद्दताय नेव कण्णसुखा। अत्थविपन्नताय न हदयसुखा। संकिलिट्ठचित्तस्साति दोसेन, लोभेन वा दूसितचित्तस्स।
Suññabhāvanti pītivirahitatāya rittabhāvaṃ. Pharusasaddatāya neva kaṇṇasukhā. Atthavipannatāya na hadayasukhā. Saṃkiliṭṭhacittassāti dosena, lobhena vā dūsitacittassa.
एकन्तफरुसा चेतनाति एतेन दुट्ठचित्ततंयेव विभावेति, दुट्ठचित्तता चस्स अमरणाधिप्पायवसेन दट्ठब्बा। सति हि मरणाधिप्पाये अत्थसिद्धि, तदभावे पाणातिपातब्यापादा सियुन्ति। यं पटिच्च फरुसवाचा पयुज्जति, तस्स सम्मुखाव सीसं एति। परम्मुखापि सीसं एति एवाति अपरे। तत्थायं अधिप्पायो युत्तो सिया – सम्मुखा पयोगे अगारवादीनं बलवभावतो सिया चेतना बलवती, परस्स च तदत्थविञ्ञापनं, न तथा असम्मुखाति। यथा च अक्कोसिते मते आळहने कता खमापना उपवादन्तरायं निवत्तेति, एवं परम्मुखा पयुत्ता फरुसवाचा होतियेवाति सक्का विञ्ञातुं। तस्साति एकन्तफरुसचेतनाय एव फरुसवाचाभावस्स आविभावत्थं। मम्मच्छेदको सवनफरुसतायाति अधिप्पायो। चित्तसण्हाताय फरुसवाचा न होति कम्मपथा’प्पत्तत्ता, कम्मभावं पन न सक्का वारेतुं। एवं अन्वयवसेन चेतनाफरुसताय फरुसवाचं साधेत्वा इदानि तमेव ब्यतिरेकवसेन साधेतुं ‘‘वचनसण्हताया’’तिआदि वुत्तं। एसाति फरुसवाचा। कम्मपथभावं अप्पत्ता अप्पसावज्जा, इतरा महासावज्जा। तथा किलेसानं मुदुतिब्बताभेदेहि सब्बं पुरिमसदिसं।
Ekantapharusā cetanāti etena duṭṭhacittataṃyeva vibhāveti, duṭṭhacittatā cassa amaraṇādhippāyavasena daṭṭhabbā. Sati hi maraṇādhippāye atthasiddhi, tadabhāve pāṇātipātabyāpādā siyunti. Yaṃ paṭicca pharusavācā payujjati, tassa sammukhāva sīsaṃ eti. Parammukhāpi sīsaṃ eti evāti apare. Tatthāyaṃ adhippāyo yutto siyā – sammukhā payoge agāravādīnaṃ balavabhāvato siyā cetanā balavatī, parassa ca tadatthaviññāpanaṃ, na tathā asammukhāti. Yathā ca akkosite mate āḷahane katā khamāpanā upavādantarāyaṃ nivatteti, evaṃ parammukhā payuttā pharusavācā hotiyevāti sakkā viññātuṃ. Tassāti ekantapharusacetanāya eva pharusavācābhāvassa āvibhāvatthaṃ. Mammacchedako savanapharusatāyāti adhippāyo. Cittasaṇhātāya pharusavācā na hoti kammapathā’ppattattā, kammabhāvaṃ pana na sakkā vāretuṃ. Evaṃ anvayavasena cetanāpharusatāya pharusavācaṃ sādhetvā idāni tameva byatirekavasena sādhetuṃ ‘‘vacanasaṇhatāyā’’tiādi vuttaṃ. Esāti pharusavācā. Kammapathabhāvaṃ appattā appasāvajjā, itarā mahāsāvajjā. Tathā kilesānaṃ mudutibbatābhedehi sabbaṃ purimasadisaṃ.
आसेवनं बहुलीकरणं। यं उद्दिस्स पवत्तितो, तेन अग्गहिते अप्पसावज्जो, गहिते महासावज्जो कम्मपथप्पत्तितो। यो कोचि पन सम्फप्पलापो द्वीहि सम्भारेहि सिज्झति। किलेसानं मुदुतिब्बतावसेनपि अप्पसावज्जमहासावज्जता वेदितब्बा।
Āsevanaṃ bahulīkaraṇaṃ. Yaṃ uddissa pavattito, tena aggahite appasāvajjo, gahite mahāsāvajjo kammapathappattito. Yo koci pana samphappalāpo dvīhi sambhārehi sijjhati. Kilesānaṃ mudutibbatāvasenapi appasāvajjamahāsāvajjatā veditabbā.
अत्तनो परिणामनं चित्तेनेवाति वेदितब्बं। हितसुखं ब्यापादयतीति यो तं उप्पादेति, तस्स हितसुखं विनासेति। अहो वताति इमिना अच्चन्तविनासचिन्तनं दीपेति। एवं हिस्स दारुणपवत्तिया कम्मपथप्पत्ति। यथाभुच्चगहणाभावेनाति याथावग्गाहस्स अभावेन अनिच्चादिसभावस्स निच्चादितो गहणेन। मिच्छा पस्सतीति वितथं पस्सति। सम्फप्पलापो वियाति इमिना आसेवनस्स मन्दताय अप्पसावज्जतं, महन्तताय महासावज्जतं दस्सेति। गहिताकारविपरीतताति मिच्छादिट्ठिया गहिताकारस्स विपरीतभावो। वत्थुनोति तस्सा अयथाभूतसभावमाह। तथाभावेनाति गहिताकारेनेव तस्स दिट्ठिगतिकस्स, तस्स वा वत्थुनो उपट्ठानं एवमेतं, न इतो अञ्ञथाति।
Attano pariṇāmanaṃ cittenevāti veditabbaṃ. Hitasukhaṃ byāpādayatīti yo taṃ uppādeti, tassa hitasukhaṃ vināseti. Aho vatāti iminā accantavināsacintanaṃ dīpeti. Evaṃ hissa dāruṇapavattiyā kammapathappatti. Yathābhuccagahaṇābhāvenāti yāthāvaggāhassa abhāvena aniccādisabhāvassa niccādito gahaṇena. Micchā passatīti vitathaṃ passati. Samphappalāpo viyāti iminā āsevanassa mandatāya appasāvajjataṃ, mahantatāya mahāsāvajjataṃ dasseti. Gahitākāraviparītatāti micchādiṭṭhiyā gahitākārassa viparītabhāvo. Vatthunoti tassā ayathābhūtasabhāvamāha. Tathābhāvenāti gahitākāreneva tassa diṭṭhigatikassa, tassa vā vatthuno upaṭṭhānaṃ evametaṃ, na ito aññathāti.
धम्मतोति सभावतो। कोट्ठासतोति फस्सपञ्चमकादीसु चित्तङ्गकोट्ठासेसु यं कोट्ठासा होन्ति, ततोति अत्थो। चेतनाधम्माति चेतनासभावा।
Dhammatoti sabhāvato. Koṭṭhāsatoti phassapañcamakādīsu cittaṅgakoṭṭhāsesu yaṃ koṭṭhāsā honti, tatoti attho. Cetanādhammāti cetanāsabhāvā.
पटिपाटिया सत्ताति एत्थ ननु चेतना अभिधम्मे कम्मपथेसु न वुत्ताति पटिपाटिया सत्तन्नं कम्मपथभावो न युत्तोति? न, अवचनस्स अञ्ञहेतुकत्ता। न हि तत्थ चेतनाय अकम्मपथत्ता कम्मपथरासिम्हि अवचनं, कदाचि पन कम्मपथो होति, न सब्बदाति कम्मपथभावस्स अनियतत्ता अवचनं। यदा पन कम्मपथो होति, तदा कम्मपथरासिसङ्गहो न निवारितो। एत्थाह – यदि चेतनाय सब्बदा कम्मपथभावाभावतो अनियतो कम्मपथभावोति कम्मपथरासिम्हि अवचनं, ननु अभिज्झादीनं कम्मपथभावं अप्पत्तानं अत्थिताय अनियतो कम्मपथभावोति तेसम्पि कम्मपथरासिम्हि अवचनं आपज्जतीति? नापज्जति कम्मपथतातंसभागताहि तेसं तत्थ वुत्तत्ता। यदि एवं चेतनापि तत्थ वत्तब्बा सिया? सच्चमेतं, सा पन पाणातिपातादिकाति पाकटो, तस्सा कम्मपथभावोति न वुत्ता सिया। चेतनाय हि – ‘‘चेतनाहं, भिक्खवे, कम्मं वदामि (अ॰ नि॰ ६.६३; कथा॰ ५३९), तिविधा, भिक्खवे, कायसञ्चेतना अकुसलं कायकम्म’’न्तिआदिवचनतो (कथा॰ ५३९) कम्मभावो पाकटो, कम्मंयेव च सुगतिदुग्गतीनं तत्थ उप्पज्जनकसुखदुक्खानञ्च पथभावेन पवत्तं कम्मपथोति वुच्चतीति पाकटो तस्सा कम्मपथभावो, अभिज्झादीनं पन चेतनासमीहनभावेन सुचरितदुच्चरितभावो चेतनाजनितपिट्ठिवट्टकभावेन सुगतिदुग्गतितदुप्पज्जनकसुखदुक्खानं पथभावो चाति न तथा पाकटो कम्मपथभावोति तेयेव तेन सभावेन दस्सेतुं अभिधम्मे चेतना कम्मपथरासिभावेन न वुत्ता , अतथाजातियकत्ता वा चेतना तेहि सद्धिं न वुत्ताति दट्ठब्बं। मूलं पत्वाति मूलदेसनं पत्वा, मूलसभावेसु धम्मेसु वुच्चमानेसूति अत्थो।
Paṭipāṭiyā sattāti ettha nanu cetanā abhidhamme kammapathesu na vuttāti paṭipāṭiyā sattannaṃ kammapathabhāvo na yuttoti? Na, avacanassa aññahetukattā. Na hi tattha cetanāya akammapathattā kammapatharāsimhi avacanaṃ, kadāci pana kammapatho hoti, na sabbadāti kammapathabhāvassa aniyatattā avacanaṃ. Yadā pana kammapatho hoti, tadā kammapatharāsisaṅgaho na nivārito. Etthāha – yadi cetanāya sabbadā kammapathabhāvābhāvato aniyato kammapathabhāvoti kammapatharāsimhi avacanaṃ, nanu abhijjhādīnaṃ kammapathabhāvaṃ appattānaṃ atthitāya aniyato kammapathabhāvoti tesampi kammapatharāsimhi avacanaṃ āpajjatīti? Nāpajjati kammapathatātaṃsabhāgatāhi tesaṃ tattha vuttattā. Yadi evaṃ cetanāpi tattha vattabbā siyā? Saccametaṃ, sā pana pāṇātipātādikāti pākaṭo, tassā kammapathabhāvoti na vuttā siyā. Cetanāya hi – ‘‘cetanāhaṃ, bhikkhave, kammaṃ vadāmi (a. ni. 6.63; kathā. 539), tividhā, bhikkhave, kāyasañcetanā akusalaṃ kāyakamma’’ntiādivacanato (kathā. 539) kammabhāvo pākaṭo, kammaṃyeva ca sugatiduggatīnaṃ tattha uppajjanakasukhadukkhānañca pathabhāvena pavattaṃ kammapathoti vuccatīti pākaṭo tassā kammapathabhāvo, abhijjhādīnaṃ pana cetanāsamīhanabhāvena sucaritaduccaritabhāvo cetanājanitapiṭṭhivaṭṭakabhāvena sugatiduggatitaduppajjanakasukhadukkhānaṃ pathabhāvo cāti na tathā pākaṭo kammapathabhāvoti teyeva tena sabhāvena dassetuṃ abhidhamme cetanā kammapatharāsibhāvena na vuttā , atathājātiyakattā vā cetanā tehi saddhiṃ na vuttāti daṭṭhabbaṃ. Mūlaṃ patvāti mūladesanaṃ patvā, mūlasabhāvesu dhammesu vuccamānesūti attho.
अदिन्नादानं सत्तारम्मणन्ति इदं ‘‘पञ्च सिक्खापदा परित्तारम्मणा एव वा’’ति इमाय पञ्हपुच्छकपाळिया विरुज्झति। यञ्हि पाणातिपातादिदुस्सील्यस्स आरम्मणं, तदेव तं वेरमणिया आरम्मणं। वीतिक्कमितब्बवत्थुतो एव हि विरतीति। सत्तारम्मणन्ति वा सत्तसङ्खातं सङ्खारारम्मणमेव उपादाय वुत्तन्ति नायं विरोधो। तथा हि वुत्तं सम्मोहविनोदनियं (विभ॰ अट्ठ॰ ७१४) ‘‘यानि सिक्खापदानि एत्थ सत्तारम्मणानीति वुत्तानि, तानि यस्मा सत्तोति सङ्ख्यं गतं सङ्खारमेव आरम्मणं करोन्ती’’ति। विसभागवत्थुनो ‘‘इत्थी, पुरिसो’’ति गहेतब्बतो सत्तारम्मणोति एके। ‘‘एको दिट्ठो, द्वे सुता’’तिआदिना सम्फप्पलपने दिट्ठसुतमुतविञ्ञातवसेन। तथा अभिज्झाति एत्थ तथा-सद्दो ‘‘दिट्ठसुतमुतविञ्ञातवसेना’’ति इदम्पि उपसंहरति, न सत्तसङ्खारारम्मणतं एव दस्सनादिवसेन अभिज्झायनतो। ‘‘नत्थि सत्ता ओपपातिका’’ति पवत्तमानापि मिच्छादिट्ठि तेभूमकधम्मविसयावाति अधिप्पायेनस्सा सङ्खारारम्मणता वुत्ता। कथं पन मिच्छादिट्ठिया सब्बे तेभूमकधम्मा आरम्मणं होन्तीति? साधारणतो। ‘‘नत्थि सुकतदुक्कटानं कम्मानं फलं विपाको’’ति हि पवत्तमानाय अत्थतो रूपारुपावचरधम्मापि गहिता एव होन्तीति।
Adinnādānaṃ sattārammaṇanti idaṃ ‘‘pañca sikkhāpadā parittārammaṇā eva vā’’ti imāya pañhapucchakapāḷiyā virujjhati. Yañhi pāṇātipātādidussīlyassa ārammaṇaṃ, tadeva taṃ veramaṇiyā ārammaṇaṃ. Vītikkamitabbavatthuto eva hi viratīti. Sattārammaṇanti vā sattasaṅkhātaṃ saṅkhārārammaṇameva upādāya vuttanti nāyaṃ virodho. Tathā hi vuttaṃ sammohavinodaniyaṃ (vibha. aṭṭha. 714) ‘‘yāni sikkhāpadāni ettha sattārammaṇānīti vuttāni, tāni yasmā sattoti saṅkhyaṃ gataṃ saṅkhārameva ārammaṇaṃ karontī’’ti. Visabhāgavatthuno ‘‘itthī, puriso’’ti gahetabbato sattārammaṇoti eke. ‘‘Eko diṭṭho, dve sutā’’tiādinā samphappalapane diṭṭhasutamutaviññātavasena. Tathā abhijjhāti ettha tathā-saddo ‘‘diṭṭhasutamutaviññātavasenā’’ti idampi upasaṃharati, na sattasaṅkhārārammaṇataṃ eva dassanādivasena abhijjhāyanato. ‘‘Natthi sattā opapātikā’’ti pavattamānāpi micchādiṭṭhi tebhūmakadhammavisayāvāti adhippāyenassā saṅkhārārammaṇatā vuttā. Kathaṃ pana micchādiṭṭhiyā sabbe tebhūmakadhammā ārammaṇaṃ hontīti? Sādhāraṇato. ‘‘Natthi sukatadukkaṭānaṃ kammānaṃ phalaṃ vipāko’’ti hi pavattamānāya atthato rūpārupāvacaradhammāpi gahitā eva hontīti.
सुखबहुलताय राजानो हसमानापि ‘‘चोरं घातेथा’’ति वदन्ति, हासो पन तेसं अञ्ञविसयोति आह ‘‘सन्निट्ठापक…पे॰… होती’’ति।
Sukhabahulatāya rājāno hasamānāpi ‘‘coraṃ ghātethā’’ti vadanti, hāso pana tesaṃ aññavisayoti āha ‘‘sanniṭṭhāpaka…pe… hotī’’ti.
केसञ्चीति सहजातानं अदिन्नादानादीनं। सम्पयुत्तपभावकट्ठेनाति सम्पयुत्तो हुत्वा उप्पादकट्ठेन। केसञ्चीति असहजातानं। उपनिस्सयपच्चयट्ठेनाति एतेन मूलट्ठेन लोभस्स उपकारतं निवत्तेति। सुप्पतिट्ठितभावसाधनट्ठो हि मूलट्ठो, सो च हेतुपच्चयताअविनाभावी, तेन चेत्थ मूलमिव मूलन्ति गहेतब्बं, निप्परियायतो पन पुब्बे ‘‘केसञ्ची’’ति वुत्तानं सहजातानं मूलभावो वेदितब्बो। रत्तो खोतिआदिना सुत्तपदेनपि पाणातिपातादीनं अकुसलानं लोभस्स मूलकारणतं विभावेति, न मूलट्ठेनुपकारत्थं अविसेसतो तेसं हेतुपच्चयत्ताभावतो।
Kesañcīti sahajātānaṃ adinnādānādīnaṃ. Sampayuttapabhāvakaṭṭhenāti sampayutto hutvā uppādakaṭṭhena. Kesañcīti asahajātānaṃ. Upanissayapaccayaṭṭhenāti etena mūlaṭṭhena lobhassa upakārataṃ nivatteti. Suppatiṭṭhitabhāvasādhanaṭṭho hi mūlaṭṭho, so ca hetupaccayatāavinābhāvī, tena cettha mūlamiva mūlanti gahetabbaṃ, nippariyāyato pana pubbe ‘‘kesañcī’’ti vuttānaṃ sahajātānaṃ mūlabhāvo veditabbo. Ratto khotiādinā suttapadenapi pāṇātipātādīnaṃ akusalānaṃ lobhassa mūlakāraṇataṃ vibhāveti, na mūlaṭṭhenupakāratthaṃ avisesato tesaṃ hetupaccayattābhāvato.
अकुसलकम्मपथवण्णना निट्ठिता।
Akusalakammapathavaṇṇanā niṭṭhitā.
कुसलकम्मपथवण्णना
Kusalakammapathavaṇṇanā
वेरन्ति पाणातिपातादिपापधम्मं। सो हि वेरहेतुताय ‘‘वेर’’न्ति वुच्चति, तं मणति ‘‘मयि इध ठिताय कथमागच्छसी’’ति तज्जेन्ती विय निवारेतीति वेरमणी। तेनाह ‘‘पजहती’’ति। ‘‘विरमणी’’ति वत्तब्बे निरुत्तिनयेन एव-कारं कत्वा एवं वुत्तं। विभङ्गे (विभ॰ ७०३, ७०४) एव निद्दिसनवसेन एवं वुत्ता। असमादिन्नसीलस्स सम्पत्ततो यथाउपट्ठितवीतिक्कमितब्बवत्थुतो विरति सम्पत्तविरति, समादानवसेन उप्पन्ना विरति समादानविरति, समादानवसेन उप्पन्ना विरति समादानविरति, किलेसानं समुच्छिन्दनवसेन पवत्ताविरति समुच्छेदविरति।
Veranti pāṇātipātādipāpadhammaṃ. So hi verahetutāya ‘‘vera’’nti vuccati, taṃ maṇati ‘‘mayi idha ṭhitāya kathamāgacchasī’’ti tajjentī viya nivāretīti veramaṇī. Tenāha ‘‘pajahatī’’ti. ‘‘Viramaṇī’’ti vattabbe niruttinayena eva-kāraṃ katvā evaṃ vuttaṃ. Vibhaṅge (vibha. 703, 704) eva niddisanavasena evaṃ vuttā. Asamādinnasīlassa sampattato yathāupaṭṭhitavītikkamitabbavatthuto virati sampattavirati, samādānavasena uppannā virati samādānavirati, samādānavasena uppannā virati samādānavirati, kilesānaṃ samucchindanavasena pavattāvirati samucchedavirati.
जीवमानससस्स मंसरुधिरसम्मिस्सताय अल्लससमंसं। मुञ्चि सब्बत्थ समकरुणताय। सच्चं वत्वा ‘‘एतेन सच्चवज्जेन मय्हं मातु रोगो सम्मतू’’ति अधिट्ठासि।
Jīvamānasasassa maṃsarudhirasammissatāya allasasamaṃsaṃ. Muñci sabbattha samakaruṇatāya. Saccaṃ vatvā ‘‘etena saccavajjena mayhaṃ mātu rogo sammatū’’ti adhiṭṭhāsi.
महासप्पोति अजगरो। मुञ्चित्वा अगमासि सीलतेजेन।
Mahāsappoti ajagaro. Muñcitvā agamāsi sīlatejena.
कोसल्लं वुच्चति ञाणं, कोसल्लेन, कोसल्लतो वा पवत्तिया उपगमनतो। कुच्छितसयनतोति कुच्छितेनाकारेन सयनतो अनुसयनतो, पवत्तनतो वा। ‘‘वेरमणिकुसला’’ति वत्तब्बापि पुच्छानुरूपं विस्सज्जनन्ति ‘‘कुसला’’ति न वुत्ता, ‘‘कुसल’’न्त्वेव वुत्ता।
Kosallaṃ vuccati ñāṇaṃ, kosallena, kosallato vā pavattiyā upagamanato. Kucchitasayanatoti kucchitenākārena sayanato anusayanato, pavattanato vā. ‘‘Veramaṇikusalā’’ti vattabbāpi pucchānurūpaṃ vissajjananti ‘‘kusalā’’ti na vuttā, ‘‘kusala’’ntveva vuttā.
कामञ्चेत्थ पाळियं विरतियोव आगता, सिक्खापदविभङ्गे (विभ॰ ७०४) पन चेतनापि आहरित्वा दीपिताति तदुभयम्पि गण्हन्तो ‘‘चेतनापि वट्टन्ति विरतियोपी’’ति आह।
Kāmañcettha pāḷiyaṃ viratiyova āgatā, sikkhāpadavibhaṅge (vibha. 704) pana cetanāpi āharitvā dīpitāti tadubhayampi gaṇhanto ‘‘cetanāpi vaṭṭanti viratiyopī’’ti āha.
अनभिज्झा हि मूलं पत्वा कम्मपथकोट्ठासं पत्वा अनभिज्झाति वुत्तधम्मो मूलतो अलोभो कुसलमूलं होतीति एवमत्थो दट्ठब्बो। सेसपदद्वयेपि एसेव नयो।
Anabhijjhā hi mūlaṃ patvā kammapathakoṭṭhāsaṃ patvā anabhijjhāti vuttadhammo mūlato alobho kusalamūlaṃ hotīti evamattho daṭṭhabbo. Sesapadadvayepi eseva nayo.
दुस्सील्यारम्मणा तदारम्मणा जीवितिन्द्रियादिआरम्मणा कथं दुस्सील्यानि पजहन्तीति तं दस्सेतुं ‘‘यथा पना’’तिआदि वुत्तं।
Dussīlyārammaṇā tadārammaṇā jīvitindriyādiārammaṇā kathaṃ dussīlyāni pajahantīti taṃ dassetuṃ ‘‘yathā panā’’tiādi vuttaṃ.
अनभिज्झा …पे॰… विरमन्तस्साति अभिज्झं पजहन्तस्साति अत्थो। न हि मनोदुच्चरिततो विरति अत्थि अनभिज्झादीहेव तप्पहानसिद्धितो। तेसु अलोभोतिआदीसु यं वत्तब्बं, तं अकुसलमूलेसु वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
Anabhijjhā…pe… viramantassāti abhijjhaṃ pajahantassāti attho. Na hi manoduccaritato virati atthi anabhijjhādīheva tappahānasiddhito. Tesu alobhotiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ akusalamūlesu vuttanayeneva veditabbaṃ.
अप्पनावारन्ति निगमनवारं। एकेन नयेनाति वेदनादिवसेन अरूपमुखेनेव अनेकविधेसु विपस्सनाकम्मट्ठानेसु एकेन कम्मट्ठाननयेन। ‘‘ठपेत्वा अभिज्झं नव अकुसलकम्मपथा’’ति वत्तब्बं। दसाति वा इदं ‘‘कुसलकम्मपथा’’ति इमिना सम्बन्धितब्बं ‘‘अकुसलकम्मपथा च दस कुसलकम्मपथा चा’’ति। ‘‘ठपेत्वा अभिज्झ’’न्ति हि इमिनाव अकुसलकम्मपथानं नवभावो वुत्तो होति। अथ वा दसाति इदं उभयथापि सम्बन्धितब्बं। अभिज्झा हि पहातब्बापि सति परिञ्ञेय्यतं नातिवत्ततीति। तथा हि वुत्तं ‘‘रूपतण्हा पियरूपं सातरूप’’न्तिआदि, तस्मा सा ताय परिञ्ञेय्यताय दुक्खसच्चेपि सङ्गहं लभतेव, पहातब्बं पन उपादाय ‘‘ठपेत्वा अभिज्झ’’न्ति वुत्तं। तेनेवाह ‘‘परियायेन पन सब्बेपि कम्मपथा दुक्खसच्च’’न्ति। अभिज्झालोभानं पवत्तिआकारसिद्धभेदं उपादाय ‘‘इमे द्वे धम्मा’’ति वुत्तं। सुत्तन्तनयेन तण्हा ‘‘समुदयसच्च’’न्ति वुत्ताति आह ‘‘निप्परियायेन समुदयसच्च’’न्ति। अप्पवत्तीति अप्पवत्तिनिमित्तमाह यथा ‘‘रागक्खयो दोसक्खयो’’ति (सं॰ नि॰ ४.३१४)। सप्पच्चयताय सङ्खतसभावे दुक्खसच्चे गहिते अप्पच्चयताय असङ्खतं निरोधसच्चं पटिपक्खतो आवत्तति, एकन्तसावज्जे आचयगामिलक्खणे समुदयसच्चे गहिते सावज्जा विगमनं अपचयगामिलक्खणं मग्गसच्चंपटिपक्खतो आवत्ततीति द्वे आवत्तहारवसेन वेदितब्बानीति वुत्तं। तेनेवाह नेत्तियं (नेत्ति॰ ४.निद्देसवार) –
Appanāvāranti nigamanavāraṃ. Ekena nayenāti vedanādivasena arūpamukheneva anekavidhesu vipassanākammaṭṭhānesu ekena kammaṭṭhānanayena. ‘‘Ṭhapetvā abhijjhaṃ nava akusalakammapathā’’ti vattabbaṃ. Dasāti vā idaṃ ‘‘kusalakammapathā’’ti iminā sambandhitabbaṃ ‘‘akusalakammapathā ca dasa kusalakammapathā cā’’ti. ‘‘Ṭhapetvā abhijjha’’nti hi imināva akusalakammapathānaṃ navabhāvo vutto hoti. Atha vā dasāti idaṃ ubhayathāpi sambandhitabbaṃ. Abhijjhā hi pahātabbāpi sati pariññeyyataṃ nātivattatīti. Tathā hi vuttaṃ ‘‘rūpataṇhā piyarūpaṃ sātarūpa’’ntiādi, tasmā sā tāya pariññeyyatāya dukkhasaccepi saṅgahaṃ labhateva, pahātabbaṃ pana upādāya ‘‘ṭhapetvā abhijjha’’nti vuttaṃ. Tenevāha ‘‘pariyāyena pana sabbepi kammapathā dukkhasacca’’nti. Abhijjhālobhānaṃ pavattiākārasiddhabhedaṃ upādāya ‘‘ime dve dhammā’’ti vuttaṃ. Suttantanayena taṇhā ‘‘samudayasacca’’nti vuttāti āha ‘‘nippariyāyena samudayasacca’’nti. Appavattīti appavattinimittamāha yathā ‘‘rāgakkhayo dosakkhayo’’ti (saṃ. ni. 4.314). Sappaccayatāya saṅkhatasabhāve dukkhasacce gahite appaccayatāya asaṅkhataṃ nirodhasaccaṃ paṭipakkhato āvattati, ekantasāvajje ācayagāmilakkhaṇe samudayasacce gahite sāvajjā vigamanaṃ apacayagāmilakkhaṇaṃ maggasaccaṃpaṭipakkhato āvattatīti dve āvattahāravasena veditabbānīti vuttaṃ. Tenevāha nettiyaṃ (netti. 4.niddesavāra) –
‘‘एकम्हि पदट्ठाने, परियेसति सेसकं पदट्ठानं।
‘‘Ekamhi padaṭṭhāne, pariyesati sesakaṃ padaṭṭhānaṃ;
आवत्तति पटिपक्खे, आवत्तो नाम सो हारो’’ति॥
Āvattati paṭipakkhe, āvatto nāma so hāro’’ti.
सब्बाकारेनाति कामरागरूपरागादिसब्बप्पकारेहि, सब्बतो वा अपायगमनीयादिआकारतो, तत्थ किञ्चिपि अनवसेसेत्वा वा। सब्बाकारेनेवाति सब्बाकारतो। नीहरित्वाति अपनेत्वा, समुच्छिन्दित्वाइच्चेव अत्थो। कञ्चि धम्मं अनवकारीकरित्वाति रूपवेदनादीसु कञ्चि एकधम्मम्पि अविनिब्भोगं कत्वा, एकेकतो अग्गहेत्वा समूहतोव गहेत्वाति अत्थो। अस्मीति अहमस्मीति मानग्गाहवसेन। सो पन यस्मा पञ्चक्खन्धे निरवसेसतो गण्हाति, तस्मा वुत्तं ‘‘समूहग्गहणाकारेना’’ति। यस्मा चेत्थ अग्गमग्गचित्तं वुच्चति, तस्मा आह ‘‘दिट्ठिसदिसं मानानुसय’’न्ति। ‘‘यं रूपं तं अह’’न्तिआदिना यथा दिट्ठि रूपादिं ‘‘अहमस्मी’’ति गण्हन्ती पवत्तति, एवं मानोपि ‘‘सेय्योहमस्मी’’तिआदिनाति आह ‘‘मानानुसयो अस्मीति पवत्तत्ता दिट्ठिसदिसो’’ति। परिच्छेदकरोति ओसानपरिच्छेदकरो इतो परं दुक्खस्साभावकरणतो। कम्मपथदेसनायाति कम्मपथमुखेन पवत्तचतुसच्चदेसनाय। मनसिकारप्पटिवेधवसेनाति विपस्सनामनसिकारमग्गप्पटिवेधवसेन।
Sabbākārenāti kāmarāgarūparāgādisabbappakārehi, sabbato vā apāyagamanīyādiākārato, tattha kiñcipi anavasesetvā vā. Sabbākārenevāti sabbākārato. Nīharitvāti apanetvā, samucchinditvāicceva attho. Kañci dhammaṃ anavakārīkaritvāti rūpavedanādīsu kañci ekadhammampi avinibbhogaṃ katvā, ekekato aggahetvā samūhatova gahetvāti attho. Asmīti ahamasmīti mānaggāhavasena. So pana yasmā pañcakkhandhe niravasesato gaṇhāti, tasmā vuttaṃ ‘‘samūhaggahaṇākārenā’’ti. Yasmā cettha aggamaggacittaṃ vuccati, tasmā āha ‘‘diṭṭhisadisaṃ mānānusaya’’nti. ‘‘Yaṃ rūpaṃ taṃ aha’’ntiādinā yathā diṭṭhi rūpādiṃ ‘‘ahamasmī’’ti gaṇhantī pavattati, evaṃ mānopi ‘‘seyyohamasmī’’tiādināti āha ‘‘mānānusayo asmīti pavattattā diṭṭhisadiso’’ti. Paricchedakaroti osānaparicchedakaro ito paraṃ dukkhassābhāvakaraṇato. Kammapathadesanāyāti kammapathamukhena pavattacatusaccadesanāya. Manasikārappaṭivedhavasenāti vipassanāmanasikāramaggappaṭivedhavasena.
कुसलकम्मपथवारवण्णना निट्ठिता।
Kusalakammapathavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
आहारवारवण्णना
Āhāravāravaṇṇanā
९०. आहरतीति (सं॰ नि॰ टी॰ २.२.११) आनेति, उप्पादेति उपत्थम्भेति चाति अत्थो। निब्बत्ताति पसुता। ततो पट्ठाय हि लोके जातवोहारो। पटिसन्धिग्गहणतो पन पट्ठाय याव मातुकुच्छितो निक्खमनं, ताव सम्भवेसिनो। एस ताव गब्भसेय्यकेसु भूतसम्भवेसिविभागो, इतरेसु पन पठमचित्तादिवसेन वुत्तो। सम्भव-सद्दो चेत्थ गब्भसेय्यकानं वसेन पसूतिपरियायो, इतरेसं वसेन उप्पत्तिपरियायो। पठमचित्तपठमइरियापथक्खणेसु हि ते सम्भवं उप्पत्तिं एसन्ति उपगच्छन्ति नाम, न ताव भूता उप्पत्तिया न सुप्पतिट्ठितत्ता। भूतायेव सब्बसो भवेसनाय समुच्छिन्नत्ता। न पुन भविस्सन्तीति अवधारणेन निवत्तितमत्थं दस्सेति, ‘‘यो च कालघसो भूतो’’तिआदीसु (जा॰ १.२.१९०) भूत-सद्दस्स खीणासववाचिता दट्ठब्बा। वा-सद्दो चेत्थ सम्पिण्डनत्थो ‘‘अग्गिना वा उदकेन वा’’तिआदीसु (उदा॰ ७६) विय।
90.Āharatīti (saṃ. ni. ṭī. 2.2.11) āneti, uppādeti upatthambheti cāti attho. Nibbattāti pasutā. Tato paṭṭhāya hi loke jātavohāro. Paṭisandhiggahaṇato pana paṭṭhāya yāva mātukucchito nikkhamanaṃ, tāva sambhavesino. Esa tāva gabbhaseyyakesu bhūtasambhavesivibhāgo, itaresu pana paṭhamacittādivasena vutto. Sambhava-saddo cettha gabbhaseyyakānaṃ vasena pasūtipariyāyo, itaresaṃ vasena uppattipariyāyo. Paṭhamacittapaṭhamairiyāpathakkhaṇesu hi te sambhavaṃ uppattiṃ esanti upagacchanti nāma, na tāva bhūtā uppattiyā na suppatiṭṭhitattā. Bhūtāyeva sabbaso bhavesanāya samucchinnattā. Na puna bhavissantīti avadhāraṇena nivattitamatthaṃ dasseti, ‘‘yo ca kālaghaso bhūto’’tiādīsu (jā. 1.2.190) bhūta-saddassa khīṇāsavavācitā daṭṭhabbā. Vā-saddo cettha sampiṇḍanattho ‘‘agginā vā udakena vā’’tiādīsu (udā. 76) viya.
यथासकं पच्चयभावेन अत्तभावस्स पट्ठपनमेवेत्थआहारेहि कातब्बअनुग्गहोति अधिप्पायेनाह ‘‘वचनभेदो…पे॰… एकोयेवा’’ति। सत्तस्स उप्पन्नधम्मानन्ति सत्तस्ससन्ताने उप्पन्नधम्मानं। यथा ‘‘वस्ससतं तिट्ठती’’ति वुत्ते अनुप्पबन्धवसेन पवत्ततीति वुत्तं होति, एवं ठितियाति अनुप्पबन्धवसेन पवत्तियाति अत्थो, सा पन अविच्छेदोति आह ‘‘अविच्छेदाया’’ति। अनुप्पबन्धधम्मुप्पत्तिया सत्तसन्तानो अनुग्गहितो नाम होतीति आह ‘‘अनुप्पन्नानं उप्पादाया’’ति। एतानीति ठितिअनुग्गहपदानि। उभयत्थ दट्ठब्बानि, न यथासङ्ख्यं।
Yathāsakaṃ paccayabhāvena attabhāvassa paṭṭhapanamevetthaāhārehi kātabbaanuggahoti adhippāyenāha ‘‘vacanabhedo…pe… ekoyevā’’ti. Sattassa uppannadhammānanti sattassasantāne uppannadhammānaṃ. Yathā ‘‘vassasataṃ tiṭṭhatī’’ti vutte anuppabandhavasena pavattatīti vuttaṃ hoti, evaṃ ṭhitiyāti anuppabandhavasena pavattiyāti attho, sā pana avicchedoti āha ‘‘avicchedāyā’’ti. Anuppabandhadhammuppattiyā sattasantāno anuggahito nāma hotīti āha ‘‘anuppannānaṃ uppādāyā’’ti. Etānīti ṭhitianuggahapadāni. Ubhayattha daṭṭhabbāni, na yathāsaṅkhyaṃ.
वत्थुगता ओजा वत्थु विय तेन सद्धिं आहरितब्बतं गच्छतीति वुत्तं ‘‘अज्झोहरितब्बतो आहारो’’ति। निब्बत्तितओजं पन सन्धाय ‘‘कबळीकाराहारो ओजट्ठमकरूपानि आहरती’’ति वक्खति। ओळारिकता अप्पोजताय, न वत्थुनो थूलताय, कथिनताय वा, तस्मा यस्मिं वत्थुस्मिं परित्ता ओजा होति, तं ओळारिकं। सप्पादयो दुक्खुप्पादकताय ओळारिकावेदितब्बा। विसाणादीनं तिवस्सछड्डितानं पूतिभूत्तता मुदुकताति वदन्ति, तरच्छखेळतेमिकताय पन तथाभूतानं तेसं मुदुकता। धम्मसभावो हेस। ससानं आहारो सुखुमो तरुणतिणसस्सखादनतो। सकुणानं आहारो सुखुमो तिणबीजादिखादनतो। पच्चन्तवासीनं सुखुमो, तेसञ्हि साकपण्णसुक्खकुरपदुमपत्तम्पि आहारोति। तेसं परनिम्मितवसवत्तीनं। सुखुमोत्वेवाति न किञ्चि उपादाय, अथ खो सुखुमो इच्चेव निट्ठं पत्तो ततो परं सुखुमस्स अभावतो।
Vatthugatā ojā vatthu viya tena saddhiṃ āharitabbataṃ gacchatīti vuttaṃ ‘‘ajjhoharitabbato āhāro’’ti. Nibbattitaojaṃ pana sandhāya ‘‘kabaḷīkārāhāro ojaṭṭhamakarūpāni āharatī’’ti vakkhati. Oḷārikatā appojatāya, na vatthuno thūlatāya, kathinatāya vā, tasmā yasmiṃ vatthusmiṃ parittā ojā hoti, taṃ oḷārikaṃ. Sappādayo dukkhuppādakatāya oḷārikāveditabbā. Visāṇādīnaṃ tivassachaḍḍitānaṃ pūtibhūttatā mudukatāti vadanti, taracchakheḷatemikatāya pana tathābhūtānaṃ tesaṃ mudukatā. Dhammasabhāvo hesa. Sasānaṃāhāro sukhumo taruṇatiṇasassakhādanato. Sakuṇānaṃ āhāro sukhumo tiṇabījādikhādanato. Paccantavāsīnaṃ sukhumo, tesañhi sākapaṇṇasukkhakurapadumapattampi āhāroti. Tesaṃ paranimmitavasavattīnaṃ. Sukhumotvevāti na kiñci upādāya, atha kho sukhumo icceva niṭṭhaṃ patto tato paraṃ sukhumassa abhāvato.
वत्थुवसेन पनेत्थ आहारस्स ओळारिकसुखुमता वुत्ता, सा चस्स अप्पोजमहोजताहि वेदितब्बाति दस्सेतुं ‘‘एत्थ चा’’तिआदि वुत्तं। परिस्समन्ति खुदावसेन उप्पन्नं सरीरखेदं। विनोदेतीति वत्थु तस्स विनोदनमत्तं करोति। न पन सक्कोति पालेतुन्ति सरीरं यापेतुं नप्पहोति निस्सारत्ता। न सक्कोति परिस्समं विनोदेतुं आमासयस्स अपूरणतो।
Vatthuvasena panettha āhārassa oḷārikasukhumatā vuttā, sā cassa appojamahojatāhi veditabbāti dassetuṃ ‘‘ettha cā’’tiādi vuttaṃ. Parissamanti khudāvasena uppannaṃ sarīrakhedaṃ. Vinodetīti vatthu tassa vinodanamattaṃ karoti. Na pana sakkoti pāletunti sarīraṃ yāpetuṃ nappahoti nissārattā. Na sakkoti parissamaṃ vinodetuṃ āmāsayassa apūraṇato.
छब्बिधोपीति इमिना कस्सचिपि फस्सस्स अनवसेसितब्बतमाह। आहारस्सदेसनाक्कमेनेवेत्थ फस्सादीनं दुतियादिता, न अञ्ञेन कारणेनाति आह ‘‘देसनानयो एवा’’तिआदि। मनसो सञ्चेतना, न सत्तस्साति दस्सनत्थं मनोगहणं यथा ‘‘चित्तस्स ठिति (ध॰ स॰ ११), चेतोविमुत्ति चा’’ति (म॰ नि॰ १.६९) आह ‘‘मनोसञ्चेतनाति चेतना एवा’’ति। चित्तन्ति यं किञ्चि चित्तं, न विपाकविञ्ञाणमेव।
Chabbidhopīti iminā kassacipi phassassa anavasesitabbatamāha. Āhārassadesanākkamenevettha phassādīnaṃ dutiyāditā, na aññena kāraṇenāti āha ‘‘desanānayo evā’’tiādi. Manaso sañcetanā, na sattassāti dassanatthaṃ manogahaṇaṃ yathā ‘‘cittassa ṭhiti (dha. sa. 11), cetovimutti cā’’ti (ma. ni. 1.69) āha ‘‘manosañcetanāti cetanā evā’’ti. Cittanti yaṃ kiñci cittaṃ, na vipākaviññāṇameva.
पुब्बे ‘‘आहारन्ति पच्चय’’न्ति वुत्तत्ता ‘‘यदि पच्चयट्ठो आहारट्ठो’’तिआदिना चोदेति। अथ कस्मा इमेयेव चत्तारो वुत्ताति अथ कस्मा चत्तारोव वुत्ता, इमे एव च वुत्ताति योजना। विसेसपच्चयत्ताति एतेन यथा अञ्ञे पच्चयधम्मा अत्तनो पच्चयुप्पन्नस्स पच्चयाव होन्ति, इमे पन तथा च होन्ति अञ्ञथा चाति समानेपि पच्चयत्ते अतिरेकपच्चया होन्ति, तस्मा आहाराति वुत्ताति इममत्थं दस्सेति। इदानि तं अतिरेकपच्चयतं दस्सेतुं ‘‘विसेसपच्चयो ही’’तिआदि आरद्धं। विसेसपच्चयो रूपकायस्स कबळीकारो आहारो उपत्थम्भकभावतो। तेनाह अट्ठकथायं (विसुद्धि॰ २.७०८; पट्ठा॰ अट्ठ॰ पच्चयुद्देसवण्णना) ‘‘रूपारूपानं उपत्थम्भकत्तेन उपकारका चत्तारो आहारा आहारपच्चयो’’ति। उपत्थम्भकत्तञ्हि सतिपि जनकत्ते अरूपीनं आहारानं आहारजरूपसमुट्ठापकरूपाहारस्स च होति, असति पन उपत्थम्भकत्ते आहारानं जनकत्तं नत्थीति उपत्थम्भकत्तं पधानं। जनयमानोपि हि आहारो अविच्छेदवसेन उपत्थम्भयमानो एव जनेतीति उपत्तम्भकभावो एव आहारभावो। वेदनाय फस्सो विसेसपच्चयो। ‘‘फस्सपच्चया वेदना’’ति हि वुत्तं। ‘‘सङ्खारपच्चया विञ्ञाण’’न्ति (उदा॰ १; म॰ नि॰ ३.१२६) वचनतो विञ्ञाणस्समनोसञ्चेतना। ‘‘चेतना तिविधं भवं जनेती’’ति हि वुत्तं। ‘‘विञ्ञाणपच्चया नामरूप’’न्ति पन वचनतो नामरूपस्स विञ्ञाणं विसेसपच्चया। न हि ओक्कन्तिविञ्ञाणाभावे नामरूपस्स अत्तसम्भवो। यथाह ‘‘विञ्ञाणञ्च हि, आनन्द, मातुकुच्छिस्मिं न ओक्कमिस्सथ, अपि नु खो नामरूपं मातुकुच्छिस्मिं समुच्चिस्सथा’’तिआदि (दी॰ नि॰ २.११५)। वुत्तमेवत्थं सुत्तेन साधेतुं ‘‘यथाहा’’तिआदि वुत्तं।
Pubbe ‘‘āhāranti paccaya’’nti vuttattā ‘‘yadi paccayaṭṭho āhāraṭṭho’’tiādinā codeti. Atha kasmā imeyeva cattāro vuttāti atha kasmā cattārova vuttā, ime eva ca vuttāti yojanā. Visesapaccayattāti etena yathā aññe paccayadhammā attano paccayuppannassa paccayāva honti, ime pana tathā ca honti aññathā cāti samānepi paccayatte atirekapaccayā honti, tasmā āhārāti vuttāti imamatthaṃ dasseti. Idāni taṃ atirekapaccayataṃ dassetuṃ ‘‘visesapaccayo hī’’tiādi āraddhaṃ. Visesapaccayo rūpakāyassa kabaḷīkāro āhāro upatthambhakabhāvato. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ (visuddhi. 2.708; paṭṭhā. aṭṭha. paccayuddesavaṇṇanā) ‘‘rūpārūpānaṃ upatthambhakattena upakārakā cattāro āhārā āhārapaccayo’’ti. Upatthambhakattañhi satipi janakatte arūpīnaṃ āhārānaṃ āhārajarūpasamuṭṭhāpakarūpāhārassa ca hoti, asati pana upatthambhakatte āhārānaṃ janakattaṃ natthīti upatthambhakattaṃ padhānaṃ. Janayamānopi hi āhāro avicchedavasena upatthambhayamāno eva janetīti upattambhakabhāvo eva āhārabhāvo. Vedanāya phasso visesapaccayo. ‘‘Phassapaccayā vedanā’’ti hi vuttaṃ. ‘‘Saṅkhārapaccayā viññāṇa’’nti (udā. 1; ma. ni. 3.126) vacanato viññāṇassamanosañcetanā. ‘‘Cetanā tividhaṃ bhavaṃ janetī’’ti hi vuttaṃ. ‘‘Viññāṇapaccayā nāmarūpa’’nti pana vacanato nāmarūpassa viññāṇaṃ visesapaccayā. Na hi okkantiviññāṇābhāve nāmarūpassa attasambhavo. Yathāha ‘‘viññāṇañca hi, ānanda, mātukucchismiṃ na okkamissatha, api nu kho nāmarūpaṃ mātukucchismiṃ samuccissathā’’tiādi (dī. ni. 2.115). Vuttamevatthaṃ suttena sādhetuṃ ‘‘yathāhā’’tiādi vuttaṃ.
एवं यदिपि पच्चयट्ठो आहारट्ठो, विसेसपच्चयताय पन इमे एव आहाराति वुत्ताति तं नेसं विसेसपच्चयतं अविभागतो दस्सेत्वा इदानि विभागतो दस्सेतुं ‘‘को पनेत्था’’तिआदि आरद्धं। मुखे ठपितमत्तोयेव असङ्खादितो, तत्तकेनपि अब्भन्तरस्स आहारस्स पच्चयो होति एव। तेनाह ‘‘अट्ठ रूपानि समुट्ठापेती’’ति। सुखवेदनाय हितो सुखवेदनियो। सब्बथापीति चक्खुसम्फस्सादिवसेन। यत्तका फस्सस्स पकारभेदा, तेसं वसेन सब्बप्पकारोपि फस्साहारो। यथारहं तिस्सो वेदना आहरति, अनाहारको नत्थि।
Evaṃ yadipi paccayaṭṭho āhāraṭṭho, visesapaccayatāya pana ime eva āhārāti vuttāti taṃ nesaṃ visesapaccayataṃ avibhāgato dassetvā idāni vibhāgato dassetuṃ ‘‘ko panetthā’’tiādi āraddhaṃ. Mukhe ṭhapitamattoyeva asaṅkhādito, tattakenapi abbhantarassa āhārassa paccayo hoti eva. Tenāha ‘‘aṭṭha rūpāni samuṭṭhāpetī’’ti. Sukhavedanāya hito sukhavedaniyo. Sabbathāpīti cakkhusamphassādivasena. Yattakā phassassa pakārabhedā, tesaṃ vasena sabbappakāropi phassāhāro. Yathārahaṃ tisso vedanā āharati, anāhārako natthi.
सब्बथापीति इधापि फस्साहारे वुत्तनयानुसारेन अत्थो वेदितब्बो। तिसन्ततिवसेनाति कायदसकं भावदसकं वत्थुदसकन्ति तिविधसन्ततिवसेन। सहजातादिपच्चयनयेनाति सहजातादिपच्चयविधिना। पटिसन्धिविञ्ञाणञ्हि अत्तना सहजातनामस्स सहजातअञ्ञमञ्ञनिस्सयविपाकिन्द्रियसम्पयुत्तअत्थिअविगतपच्चयेहि पच्चयो होन्तोयेव आहारपच्चयताय तं आहारेती वुत्तं, सहजातरूपेसु पन वत्थुनो सम्पयुत्तपच्चयं ठपेत्वा विप्पयुत्तपच्चयेन, सेसरूपस्स अञ्ञमञ्ञपच्चयञ्च ठपेत्वा वुत्तनयेनेवयोजना कातब्बा। तानीति नपुंसकनिद्देसो अनपुंसकानम्पि नपुंसकेहि सह वचनतो।
Sabbathāpīti idhāpi phassāhāre vuttanayānusārena attho veditabbo. Tisantativasenāti kāyadasakaṃ bhāvadasakaṃ vatthudasakanti tividhasantativasena. Sahajātādipaccayanayenāti sahajātādipaccayavidhinā. Paṭisandhiviññāṇañhi attanā sahajātanāmassa sahajātaaññamaññanissayavipākindriyasampayuttaatthiavigatapaccayehi paccayo hontoyeva āhārapaccayatāya taṃ āhāretī vuttaṃ, sahajātarūpesu pana vatthuno sampayuttapaccayaṃ ṭhapetvā vippayuttapaccayena, sesarūpassa aññamaññapaccayañca ṭhapetvā vuttanayenevayojanā kātabbā. Tānīti napuṃsakaniddeso anapuṃsakānampi napuṃsakehi saha vacanato.
सासवा कुसलाकुसलचेतनाव वुत्ता। विसेसपच्चयभावदस्सनं हेतन्ति। तेनाह ‘‘अविसेसेन पना’’तिआदि। पटिसन्धिविञ्ञाणमेव वुत्तन्ति एत्थापि एसेव नयो। यथा तस्स तस्स फलस्स विसेसतो पच्चयताय एतेसं आहारट्ठो, एवं अविसेसतोपीति दस्सन्तेन ‘‘अविसेसेन पना’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तंसम्पयुत्ततंसमुट्ठानधम्मानन्ति तेहि फस्सादीहि सम्पयुत्तधम्मानञ्चेव तंसमुट्ठानरूपधम्मानञ्च। तत्थ सम्पयुत्तग्गहणं यथारहतो दट्ठब्बं, समुट्ठानग्गहणं पन अविसेसतो।
Sāsavākusalākusalacetanāva vuttā. Visesapaccayabhāvadassanaṃ hetanti. Tenāha ‘‘avisesena panā’’tiādi. Paṭisandhiviññāṇameva vuttanti etthāpi eseva nayo. Yathā tassa tassa phalassa visesato paccayatāya etesaṃ āhāraṭṭho, evaṃ avisesatopīti dassantena ‘‘avisesena panā’’tiādi vuttaṃ. Tattha taṃsampayuttataṃsamuṭṭhānadhammānanti tehi phassādīhi sampayuttadhammānañceva taṃsamuṭṭhānarūpadhammānañca. Tattha sampayuttaggahaṇaṃ yathārahato daṭṭhabbaṃ, samuṭṭhānaggahaṇaṃ pana avisesato.
उपत्थम्भेन्तो आहारकिच्चं साधेतीति उपत्थम्भेन्तोयेव रूपं समुट्ठापेति, ओजट्ठमकरूपसमुट्ठापनेनेव पनस्स उपत्थम्भनकिच्चसिद्धि। फुसन्तोयेवाति फुसनकिच्चं करोन्तो एव। आयूहमानावाति चेतयमाना एव अभिसन्दहन्ती एव। विजानन्तमेवाति उपपत्तिपरिकप्पनवसेन विजानन्तमेव आहारकिच्चं साधेतीति योजना। सेसपदद्वयेपि एसेव नयो। आहारकिच्चसाधनञ्च तेसं वेदनादिउप्पत्तिहेतुताय अत्तभावस्स पवत्तनमेव।
Upatthambhento āhārakiccaṃ sādhetīti upatthambhentoyeva rūpaṃ samuṭṭhāpeti, ojaṭṭhamakarūpasamuṭṭhāpaneneva panassa upatthambhanakiccasiddhi. Phusantoyevāti phusanakiccaṃ karonto eva. Āyūhamānāvāti cetayamānā eva abhisandahantī eva. Vijānantamevāti upapattiparikappanavasena vijānantameva āhārakiccaṃ sādhetīti yojanā. Sesapadadvayepi eseva nayo. Āhārakiccasādhanañca tesaṃ vedanādiuppattihetutāya attabhāvassa pavattanameva.
कायट्ठपनेनाति कस्मा वुत्तं? ननु कम्मजादिरूपं कम्मादिनाव पवत्ततीति चोदनं सन्धायाह ‘‘कम्मजनितोपी’’तिआदि। उपादिन्नरूपसन्ततिया उपत्थम्भनेनेव उतुचित्तजरूपसन्ततीनम्पि उपत्थम्भनसिद्धि होतीति ‘‘द्विन्नं रूपसन्ततीन’’न्ति वुत्तं। उपत्थम्भनमेव सन्धाय ‘‘अनुपालको हुत्वा’’ति च वुत्तं। रूपकायस्स ठितिहेतुता हि यापना अनुपालना।
Kāyaṭṭhapanenāti kasmā vuttaṃ? Nanu kammajādirūpaṃ kammādināva pavattatīti codanaṃ sandhāyāha ‘‘kammajanitopī’’tiādi. Upādinnarūpasantatiyā upatthambhaneneva utucittajarūpasantatīnampi upatthambhanasiddhi hotīti ‘‘dvinnaṃ rūpasantatīna’’nti vuttaṃ. Upatthambhanameva sandhāya ‘‘anupālako hutvā’’ti ca vuttaṃ. Rūpakāyassa ṭhitihetutā hi yāpanā anupālanā.
सुखादिवत्थुभूतन्ति सुखादीनं पवत्तिट्ठानभूतं। आरम्मणम्पि हि वसति एत्थ आरम्मणकरणवसेन तदारम्मणा धम्माति वत्थूति वुच्चति। फुसन्तोयेवाति इदं फस्सस्स फुसनसभावत्ता वुत्तं। न हि धम्मानं सभावेन विना पवत्ति अत्थि। वेदनापवत्तिया विना सत्तानं सन्धावनता नत्थीति आह ‘‘सुखादि…पे॰… होती’’ति, न चेत्थ सञ्ञीभवकथायं असञ्ञीभवो दस्सेतब्बो, तस्सापि वा कारणभूतवेदनापवत्तिवसेनेव ठितिया हेतुनो अब्यापिता। तथा हि ‘‘मनोसञ्चेतना…पे॰… भवमूलनिप्फादनतो सत्तानं ठितिया होती’’ति वुत्ता, ततो एव ‘‘विञ्ञाणं विजानन्तमेवाति उपपत्तिपरिकप्पनवसेन विजानन्तमेवा’’ति वुत्तोवायमत्थोति।
Sukhādivatthubhūtanti sukhādīnaṃ pavattiṭṭhānabhūtaṃ. Ārammaṇampi hi vasati ettha ārammaṇakaraṇavasena tadārammaṇā dhammāti vatthūti vuccati. Phusantoyevāti idaṃ phassassa phusanasabhāvattā vuttaṃ. Na hi dhammānaṃ sabhāvena vinā pavatti atthi. Vedanāpavattiyā vinā sattānaṃ sandhāvanatā natthīti āha ‘‘sukhādi…pe… hotī’’ti, na cettha saññībhavakathāyaṃ asaññībhavo dassetabbo, tassāpi vā kāraṇabhūtavedanāpavattivaseneva ṭhitiyā hetuno abyāpitā. Tathā hi ‘‘manosañcetanā…pe… bhavamūlanipphādanato sattānaṃ ṭhitiyā hotī’’ti vuttā, tato eva ‘‘viññāṇaṃ vijānantamevāti upapattiparikappanavasena vijānantamevā’’ti vuttovāyamatthoti.
चत्तारि भयानि दट्ठब्बानि आदीनवविभावनतो। निकन्तीति निकामना। रसतण्हं सन्धाय वदति। सा हि कबळीकारे आहारे बलवती। तेनेव तत्थ अवधारणं कतं। भायति एतस्माति भयं, निकन्तियेवभयं महानत्थहेतुतो। उपगमनं विसयिन्द्रियविञ्ञाणेसु विसयविञ्ञाणेसु एव च सङ्गतिवसेन पवत्ति, तं वेदनादिउप्पत्तिहेतुताय ‘‘भय’’न्ति वुत्तं। अवधारणे पयोजनं वुत्तनयमेव। सेसद्वयेपि एसेवनयो। आयूहनं अभिसन्दहनं, संविधानन्तिपि वदन्ति। तं भवूपपत्तिहेतुताय ‘‘भय’’न्ति वुत्तं। अभिनिपातो तत्थ तत्थ भवे पटिसन्धिग्गहणवसेन निब्बत्ति। सो भवूपपत्तिहेतुकानं सब्बेसं अनत्थानं मूलकारणत्ता ‘‘भय’’न्ति वुत्तो। इदानि निकन्तिआदीनं सप्पटिभयतं वित्थारतो दस्सेतुं ‘‘किंकारणा’’तिआदि आरद्धं। तत्थ निकन्तिं कत्वाति आलयं जनेत्वा, तण्हं उप्पादेत्वाति अत्थो।
Cattāribhayāni daṭṭhabbāni ādīnavavibhāvanato. Nikantīti nikāmanā. Rasataṇhaṃ sandhāya vadati. Sā hi kabaḷīkāre āhāre balavatī. Teneva tattha avadhāraṇaṃ kataṃ. Bhāyati etasmāti bhayaṃ, nikantiyevabhayaṃ mahānatthahetuto. Upagamanaṃ visayindriyaviññāṇesu visayaviññāṇesu eva ca saṅgativasena pavatti, taṃ vedanādiuppattihetutāya ‘‘bhaya’’nti vuttaṃ. Avadhāraṇe payojanaṃ vuttanayameva. Sesadvayepi esevanayo. Āyūhanaṃ abhisandahanaṃ, saṃvidhānantipi vadanti. Taṃ bhavūpapattihetutāya ‘‘bhaya’’nti vuttaṃ. Abhinipāto tattha tattha bhave paṭisandhiggahaṇavasena nibbatti. So bhavūpapattihetukānaṃ sabbesaṃ anatthānaṃ mūlakāraṇattā ‘‘bhaya’’nti vutto. Idāni nikantiādīnaṃ sappaṭibhayataṃ vitthārato dassetuṃ ‘‘kiṃkāraṇā’’tiādi āraddhaṃ. Tattha nikantiṃ katvāti ālayaṃ janetvā, taṇhaṃ uppādetvāti attho.
फस्स उपगच्छन्ताति चक्खुसम्फस्सादिभेदं फस्सं पवत्तेन्ता। फस्सस्सादिनोति कायसम्फस्सवसेन फोट्टब्बसङ्खातस्स फस्सस्स अस्सादनसीला। कायसम्फस्सवसेन हि सत्तानं फोट्ठब्बतण्हा पवत्ततीति दस्सेतुं फस्साहारादीनवदस्सने फोट्ठब्बारम्मणं उद्धटं ‘‘परेसं रक्खितगोपितेसू’’तिआदिना। फस्सस्सादिनोति वा फस्साहारस्सादिनोति अत्थो। सति हि फस्साहारे सत्तानं फस्सारम्मणे अस्सादो, नासतीति। तेनाह ‘‘फस्सस्सादमूलक’’न्तिआदि।
Phassa upagacchantāti cakkhusamphassādibhedaṃ phassaṃ pavattentā. Phassassādinoti kāyasamphassavasena phoṭṭabbasaṅkhātassa phassassa assādanasīlā. Kāyasamphassavasena hi sattānaṃ phoṭṭhabbataṇhā pavattatīti dassetuṃ phassāhārādīnavadassane phoṭṭhabbārammaṇaṃ uddhaṭaṃ ‘‘paresaṃ rakkhitagopitesū’’tiādinā. Phassassādinoti vā phassāhārassādinoti attho. Sati hi phassāhāre sattānaṃ phassārammaṇe assādo, nāsatīti. Tenāha ‘‘phassassādamūlaka’’ntiādi.
जातिनिमित्तस्स भयस्स अभिनिपातसभावेन गहितत्ता ‘‘तम्मूलक’’न्ति वुत्तं, कम्मायूहननिमित्तन्ति अत्थो।
Jātinimittassa bhayassa abhinipātasabhāvena gahitattā ‘‘tammūlaka’’nti vuttaṃ, kammāyūhananimittanti attho.
अभिनिपततीति अभिनिब्बत्तति। पठमाभिनिब्बत्ति हि सत्तानं तत्थ तत्थ अङ्गारकासुसदिसे भवे अभिनिपातसदिसीति। तम्मूलकत्ताति नामरूपनिब्बत्तिमूलकत्ता।
Abhinipatatīti abhinibbattati. Paṭhamābhinibbatti hi sattānaṃ tattha tattha aṅgārakāsusadise bhave abhinipātasadisīti. Tammūlakattāti nāmarūpanibbattimūlakattā.
तत्राति तासु उपमासु। भूतमत्थं कत्वाति न परिकप्पितमत्थं, अथ खो भूतं भूतपुब्बं अत्थं कत्वा। पाथेय्यहत्थेसु गच्छन्तेसु पाथेय्यं, गच्छन्तं विय होतीति वुत्तं ‘‘गन्त्वा पाथेय्यं निट्ठासी’’ति। गन्त्वाति वागमनहेतूति अत्थो। खुप्पिपासातुरताय घनच्छायं रुक्खं उपगन्तुं असमत्था विरळ्हच्छायायं निसीदिंसु। न दानि सक्का तं मया कातुं अतिदुब्बलभावतो। परिक्खलितगतितरुणदारको खुप्पिपासाभिभूतो च, तस्मा गच्छन्तोयेव मतो।
Tatrāti tāsu upamāsu. Bhūtamatthaṃ katvāti na parikappitamatthaṃ, atha kho bhūtaṃ bhūtapubbaṃ atthaṃ katvā. Pātheyyahatthesu gacchantesu pātheyyaṃ, gacchantaṃ viya hotīti vuttaṃ ‘‘gantvā pātheyyaṃ niṭṭhāsī’’ti. Gantvāti vāgamanahetūti attho. Khuppipāsāturatāya ghanacchāyaṃ rukkhaṃ upagantuṃ asamatthā viraḷhacchāyāyaṃ nisīdiṃsu. Na dāni sakkā taṃ mayā kātuṃ atidubbalabhāvato. Parikkhalitagatitaruṇadārako khuppipāsābhibhūto ca, tasmā gacchantoyeva mato.
सजातिमंसतायाति (सं॰ नि॰ टी॰ २.२.६३) समानजातिमंसताय, मनुस्समंसतायाति अत्थो। यं मनुस्समंसं, तञ्हि लोके जिगुच्छनीयत्ता पटिकुलं। तथा हि तं विञ्ञूहि वज्जितं, मनुस्समंसेसुपि ञातिमंसं अयुत्तपरिभोगताय पटिकूलं, तत्थापि पुत्तमंसं, तत्थापि पियपुत्तमंसं, तत्थापि तरुणमंसं, तत्थापि आमकमंसं, तत्थापि अगोरसाभिसङ्खतं, तत्थापि अलोणं, तत्थापि अधूपितन्ति एवं हेट्ठिमतो उत्तरुत्तरस्स पटिकूलतरभावकारणता दट्ठब्बा। पुत्तमंससदिसन्ति पटिकूलताउपट्ठापनेन पुत्तमंससदिसं कत्वा पस्सति। तत्थ निकन्तिं परियादियतीति अरियमग्गेन आहारे सापेक्खं खेपेति।
Sajātimaṃsatāyāti (saṃ. ni. ṭī. 2.2.63) samānajātimaṃsatāya, manussamaṃsatāyāti attho. Yaṃ manussamaṃsaṃ, tañhi loke jigucchanīyattā paṭikulaṃ. Tathā hi taṃ viññūhi vajjitaṃ, manussamaṃsesupi ñātimaṃsaṃ ayuttaparibhogatāya paṭikūlaṃ, tatthāpi puttamaṃsaṃ, tatthāpi piyaputtamaṃsaṃ, tatthāpi taruṇamaṃsaṃ, tatthāpi āmakamaṃsaṃ, tatthāpi agorasābhisaṅkhataṃ, tatthāpi aloṇaṃ, tatthāpi adhūpitanti evaṃ heṭṭhimato uttaruttarassa paṭikūlatarabhāvakāraṇatā daṭṭhabbā. Puttamaṃsasadisanti paṭikūlatāupaṭṭhāpanena puttamaṃsasadisaṃ katvā passati. Tattha nikantiṃ pariyādiyatīti ariyamaggena āhāre sāpekkhaṃ khepeti.
सा गावीति ‘‘सेय्यथापि भिक्खवे गावी’’ति (सं॰ नि॰ २.६३) एवं सुत्ते वुत्तगावी। उद्दालेत्वाति उप्पाटेत्वा। निस्साय तिट्ठतीति पटिच्चपच्चयं कत्वा पवत्तति। दुक्खदुक्खतादिवसेन तिण्णम्पि वेदयितानं दुक्खभावं सन्धायाह ‘‘वेदयितदुक्खस्सा’’ति।
Sā gāvīti ‘‘seyyathāpi bhikkhave gāvī’’ti (saṃ. ni. 2.63) evaṃ sutte vuttagāvī. Uddāletvāti uppāṭetvā. Nissāya tiṭṭhatīti paṭiccapaccayaṃ katvā pavattati. Dukkhadukkhatādivasena tiṇṇampi vedayitānaṃ dukkhabhāvaṃ sandhāyāha ‘‘vedayitadukkhassā’’ti.
साधुसम्मतापि गति विपरिणामसङ्खारदुक्खतावसेन किलेसदुक्खवसेन च महापरिळाहायेवाति वुत्तं ‘‘महापरिळाहट्ठेन तयो भवा’’ति। यथा उपकड्ढका द्वे पुरिसा, एवं कुसलाकुसलवसेन द्वे मनोसञ्चेतना। यथा मनोसञ्चेतना न पवत्तति, तथा पटिपज्जन्तो तत्थ निकन्तिं परियादियतीति वेदितब्बो।
Sādhusammatāpi gati vipariṇāmasaṅkhāradukkhatāvasena kilesadukkhavasena ca mahāpariḷāhāyevāti vuttaṃ ‘‘mahāpariḷāhaṭṭhena tayo bhavā’’ti. Yathā upakaḍḍhakā dve purisā, evaṃ kusalākusalavasena dve manosañcetanā. Yathā manosañcetanā na pavattati, tathā paṭipajjanto tattha nikantiṃ pariyādiyatīti veditabbo.
सत्तिसतेन हता एव उपमा सत्तिसतहतूपमा, तस्सं सत्तिसतहतूपमायं। तं सत्तिसतं। अस्स पुरिसस्स। पतितोकासेति पुरिमसत्तीहि पतितप्पदेसे। दुक्खस्स पमाणं नत्थि अनेकस्स अपरापरं उप्पज्जनतो। खन्धजननन्ति खन्धानं अपरापरुप्पादो, पठमाभिनिब्बत्ति पन पटिसन्धि एव। आगुचारी पुरिसो विय पटिसन्धिविञ्ञाणं नानप्पकारदुक्खुप्पादसन्निस्सयतो, तेहि च दुक्खेहि उपगन्तब्बतो। सम्पयुत्तधम्मानं पमुखभावेन पवत्तिया ‘‘विञ्ञाणस्स दुक्खुप्पादोति वुत्ता। तथा हि वुत्तं ‘‘मनोपुब्बङ्गमा धम्मा’’ति (ध॰ प॰ १, २) यथा विञ्ञाणं आयतिं पटिसन्धिवसेन न पवत्तति, एवं करणं तत्थ निकन्तिपरियादानं दट्ठब्बं।
Sattisatena hatā eva upamā sattisatahatūpamā, tassaṃ sattisatahatūpamāyaṃ. Taṃ sattisataṃ. Assa purisassa. Patitokāseti purimasattīhi patitappadese. Dukkhassa pamāṇaṃ natthi anekassa aparāparaṃ uppajjanato. Khandhajanananti khandhānaṃ aparāparuppādo, paṭhamābhinibbatti pana paṭisandhi eva. Āgucārī puriso viya paṭisandhiviññāṇaṃ nānappakāradukkhuppādasannissayato, tehi ca dukkhehi upagantabbato. Sampayuttadhammānaṃ pamukhabhāvena pavattiyā ‘‘viññāṇassa dukkhuppādoti vuttā. Tathā hi vuttaṃ ‘‘manopubbaṅgamā dhammā’’ti (dha. pa. 1, 2) yathā viññāṇaṃ āyatiṃ paṭisandhivasena na pavattati, evaṃ karaṇaṃ tattha nikantipariyādānaṃ daṭṭhabbaṃ.
परिञ्ञातं वत्थूति दुक्खसच्चमाह। पञ्चकामगुणिको रागोति पञ्चकामगुणारम्मणो रागो। परिञ्ञातो होतीति परिच्छिज्ज जाननेन समतिक्कन्तो होति। रसतण्हाय हि सम्मदेव विगताय रूपतण्हादयोपि विगतायेव होन्ति। तथा च सति कामरागसंयोजनं समुच्छिन्नमेव होति, एवं करणं तत्थ निकन्तिपरियादानं दट्ठब्बं। परिञ्ञाभिसमये हि सिद्धे पहानाभिसमयो सिद्धो एवाति। पहीने च कामरागसंयोजने ओरम्भागियसंयोजनानं लेसोपि नावसिस्सतीति दस्सेन्तो आह ‘‘नत्थि तं संयोजन’’न्तिआदि। तेन कबळीकाराहारपरिञ्ञा अनागामितं पापेतीति दस्सेति। सेसाहारपरिञ्ञा पन अरहत्तनिट्ठा एवाति दस्सेन्तो ‘‘फस्से भिक्खवे’’तिआदिमाह। तत्थ तिस्सो तण्हाति कामतण्हा रूपतण्हा अरूपतण्हाति इमा तिस्सो तण्हा।
Pariññātaṃvatthūti dukkhasaccamāha. Pañcakāmaguṇiko rāgoti pañcakāmaguṇārammaṇo rāgo. Pariññāto hotīti paricchijja jānanena samatikkanto hoti. Rasataṇhāya hi sammadeva vigatāya rūpataṇhādayopi vigatāyeva honti. Tathā ca sati kāmarāgasaṃyojanaṃ samucchinnameva hoti, evaṃ karaṇaṃ tattha nikantipariyādānaṃ daṭṭhabbaṃ. Pariññābhisamaye hi siddhe pahānābhisamayo siddho evāti. Pahīne ca kāmarāgasaṃyojane orambhāgiyasaṃyojanānaṃ lesopi nāvasissatīti dassento āha ‘‘natthi taṃ saṃyojana’’ntiādi. Tena kabaḷīkārāhārapariññā anāgāmitaṃ pāpetīti dasseti. Sesāhārapariññā pana arahattaniṭṭhā evāti dassento ‘‘phasse bhikkhave’’tiādimāha. Tattha tisso taṇhāti kāmataṇhā rūpataṇhā arūpataṇhāti imā tisso taṇhā.
‘‘पुरिमतण्हासमुदया’’ति सङ्खेपतो वुत्तमत्थं वित्थारतो दस्सेतुं ‘‘कथ’’न्तिआदि आरद्धं। तत्थ तण्हापच्चयनिब्बत्ताति तण्हापच्चया निब्बत्ता। पटिसन्धिक्खणे पुरिमतण्हासमुदया आहारानं समुदयदस्सनेनेव पवत्तिक्खणेपि उपादिन्नकआहारसमुदयो दस्सितो होतीति तं अनामसित्वा अनुपादिन्नकानं तण्हासमुदयं दस्सेतुं ‘‘यस्मा पना’’तिआदि वुत्तं। इधाति इमस्मिं सुत्ते मिस्सित्वा कथिता अविसेसितत्ता। सहजाततण्हापच्चयनिब्बत्तोति एत्थ सहजातग्गहणं असहजाततण्हापच्चयनिब्बत्तोपि अनुपादिन्नकआहारो लब्भतीति दस्सनत्थं। सो पन असहजाततण्हापच्चयनिब्बत्ततासामञ्ञेनपि यथावुत्तउपादिन्नकाहारेन संसयं जनेय्याति न उद्धटो, न च एतं कारणं ‘‘रागं उपनिस्साय दोमनस्सं उप्पज्जती’’ति वचनतो, तण्होपनिस्सयपटिघचित्तसमुट्ठानाय च ओजाय वसेन अनुपादिन्नकआहारस्स लब्भनतो। कथं पन तण्हा ओजाय उपनिस्सयपच्चयो; न हि पट्ठाने कत्थचि रूपस्स उपनिस्सयपच्चयो वुत्तो अत्थीति। नायं विरोधो ‘‘यस्मिं सति यं होति, सो तस्स उपनिस्सयो’’ति सुत्तन्तनयस्स अधिप्पेतत्ता यथावुत्तत्थसम्भवतो। तेनेवाह ‘‘इमिस्सा…पे॰… तण्हाय निरोधेना’’ति।
‘‘Purimataṇhāsamudayā’’ti saṅkhepato vuttamatthaṃ vitthārato dassetuṃ ‘‘katha’’ntiādi āraddhaṃ. Tattha taṇhāpaccayanibbattāti taṇhāpaccayā nibbattā. Paṭisandhikkhaṇe purimataṇhāsamudayā āhārānaṃ samudayadassaneneva pavattikkhaṇepi upādinnakaāhārasamudayo dassito hotīti taṃ anāmasitvā anupādinnakānaṃ taṇhāsamudayaṃ dassetuṃ ‘‘yasmā panā’’tiādi vuttaṃ. Idhāti imasmiṃ sutte missitvā kathitā avisesitattā. Sahajātataṇhāpaccayanibbattoti ettha sahajātaggahaṇaṃ asahajātataṇhāpaccayanibbattopi anupādinnakaāhāro labbhatīti dassanatthaṃ. So pana asahajātataṇhāpaccayanibbattatāsāmaññenapi yathāvuttaupādinnakāhārena saṃsayaṃ janeyyāti na uddhaṭo, na ca etaṃ kāraṇaṃ ‘‘rāgaṃ upanissāya domanassaṃ uppajjatī’’ti vacanato, taṇhopanissayapaṭighacittasamuṭṭhānāya ca ojāya vasena anupādinnakaāhārassa labbhanato. Kathaṃ pana taṇhā ojāya upanissayapaccayo; na hi paṭṭhāne katthaci rūpassa upanissayapaccayo vutto atthīti. Nāyaṃ virodho ‘‘yasmiṃ sati yaṃ hoti, so tassa upanissayo’’ti suttantanayassa adhippetattā yathāvuttatthasambhavato. Tenevāha ‘‘imissā…pe… taṇhāya nirodhenā’’ti.
कारणे सब्बसो निरुद्धे फलम्पि सब्बसो निरुज्झतीति आह ‘‘आहारनिरोधो पञ्ञायती’’ति। आहारानं दुक्खसच्चेकदेसत्ता आहारग्गहणं दुक्खसच्चग्गहणमेव होतीति आह ‘‘इध चत्तारिपि सच्चानि सरूपेनेव वुत्तानी’’ति। सच्चदेसना दुक्खादीनं यावदेव परिञ्ञेय्यादिभावसन्दस्सनत्था, तस्मा जरामरणादीसु परिञ्ञेय्यादिभावो असम्मोहतो सल्लक्खेतब्बोति दस्सेन्तो ‘‘सब्बत्थ असम्मुय्हन्तेन सच्चानि उद्धरितब्बानी’’ति आह।
Kāraṇe sabbaso niruddhe phalampi sabbaso nirujjhatīti āha ‘‘āhāranirodho paññāyatī’’ti. Āhārānaṃ dukkhasaccekadesattā āhāraggahaṇaṃ dukkhasaccaggahaṇameva hotīti āha ‘‘idha cattāripi saccāni sarūpeneva vuttānī’’ti. Saccadesanā dukkhādīnaṃ yāvadeva pariññeyyādibhāvasandassanatthā, tasmā jarāmaraṇādīsu pariññeyyādibhāvo asammohato sallakkhetabboti dassento ‘‘sabbattha asammuyhantena saccāni uddharitabbānī’’ti āha.
आहारवारवण्णना निट्ठिता।
Āhāravāravaṇṇanā niṭṭhitā.
सच्चवारवण्णना
Saccavāravaṇṇanā
९१. येन येन परियायेन ब्याकरोतीति येन येन दुक्खादिजरामरणादिपरियायेन अरियसच्चानि सङ्खेपतो च वित्थारतो च कथेति। दुक्खन्ति दुक्खसच्चं दुक्खं, न दुक्खमत्तं।
91.Yena yena pariyāyena byākarotīti yena yena dukkhādijarāmaraṇādipariyāyena ariyasaccāni saṅkhepato ca vitthārato ca katheti. Dukkhanti dukkhasaccaṃ dukkhaṃ, na dukkhamattaṃ.
सच्चवारवण्णना निट्ठिता।
Saccavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
जरामरणवारवण्णना
Jarāmaraṇavāravaṇṇanā
९२. तेसं तेसन्ति ब्यापनिच्छावसेनायं निद्देसो कतो, तस्मा यथा ‘‘गामो गामो रमणीयो’’ति वुत्ते रमणीयताय तादिसा सब्बेपि गामा सङ्गहं गच्छन्ति, एवं ‘‘तेसं तेसं सत्तानं जाती’’ति वुत्ते जातिसङ्खातविकारवसेन सब्बेपि सत्ता सङ्गहं गच्छन्ति। तेनाह ‘‘सङ्खेपतो अनेकेसं सत्तानं साधारणनिद्देसो’’ति।
92.Tesaṃtesanti byāpanicchāvasenāyaṃ niddeso kato, tasmā yathā ‘‘gāmo gāmo ramaṇīyo’’ti vutte ramaṇīyatāya tādisā sabbepi gāmā saṅgahaṃ gacchanti, evaṃ ‘‘tesaṃ tesaṃ sattānaṃ jātī’’ti vutte jātisaṅkhātavikāravasena sabbepi sattā saṅgahaṃ gacchanti. Tenāha ‘‘saṅkhepato anekesaṃ sattānaṃ sādhāraṇaniddeso’’ti.
गतिजातिवसेनाति (सं॰ नि॰ टी॰ २.१.२) पञ्चगतिवसेन, तत्थापि एकेकाय गतिया खत्तियादिभुम्मदेवादिहत्थिआदिजातिवसेन च। निकिय्यन्ति सत्ता एत्थ, एतेन वाति निकायो, गोत्तचरणादिविभागो। जराय सभावो नाम वयोहानि, तस्मा जराति वयोहानिसङ्खातस्स सभावस्स निद्देसो, पाकटजरावसेन निद्देसो खण्डिच्चादिवसेन गहणतो। जीरणमेव जीरणता, जीरन्तस्स वा आकारो ता-सद्देन वुत्तो। तेनाह ‘‘अयं आकारनिद्देसो’’ति। दन्तादीनं वसेन खण्डं जातं एतस्साति खण्डितो, पुग्गलो। तस्स भावो खण्डिच्चं। पलितं एतस्स अत्थीति पलितो, तस्स भावो पालिच्चं। वलि तचो एतस्साति वलित्तचो, तस्स भावो वलित्तचता। इमे खण्डिच्चादयो जरा। विकारानं दस्सनवसेनाति विपत्तिदस्सनवसेन। वातस्साति महतो वातक्खन्धस्स। खण्डिच्चादिवसेन गतमग्गो पाकटो, तस्मा खण्डिच्चादिग्गहणं जराय किच्चनिद्देसोति वुत्तन्ति दस्सेति। न च खण्डिच्चादीनेव जराति कललकालतो पभुति पुरिमरूपानं जरापत्तक्खणे उप्पज्जमानानि पच्छिमरूपानि परिपक्करूपानुरूपानि परिणतपरिणतानि उप्पज्जन्तीति अनुक्कमेन सुपरिणतरूपानं परिपाककाले उप्पज्जमानानि खण्डिच्चादिसभावानि उप्पज्जन्ति, तानि उदकादिमग्गेसु तिणरुक्खसंभग्गतादयो विय परिपाकगतमग्गसङ्खातेसु परिपक्करूपेसु उप्पन्नानि ‘‘जराय गतो मग्गो’’इच्चेव वुत्तानि, न जराति।
Gatijātivasenāti (saṃ. ni. ṭī. 2.1.2) pañcagativasena, tatthāpi ekekāya gatiyā khattiyādibhummadevādihatthiādijātivasena ca. Nikiyyanti sattā ettha, etena vāti nikāyo, gottacaraṇādivibhāgo. Jarāya sabhāvo nāma vayohāni, tasmā jarāti vayohānisaṅkhātassa sabhāvassa niddeso, pākaṭajarāvasena niddeso khaṇḍiccādivasena gahaṇato. Jīraṇameva jīraṇatā, jīrantassa vā ākāro tā-saddena vutto. Tenāha ‘‘ayaṃ ākāraniddeso’’ti. Dantādīnaṃ vasena khaṇḍaṃ jātaṃ etassāti khaṇḍito, puggalo. Tassa bhāvo khaṇḍiccaṃ. Palitaṃ etassa atthīti palito, tassa bhāvo pāliccaṃ. Vali taco etassāti valittaco, tassa bhāvo valittacatā. Ime khaṇḍiccādayo jarā. Vikārānaṃ dassanavasenāti vipattidassanavasena. Vātassāti mahato vātakkhandhassa. Khaṇḍiccādivasena gatamaggo pākaṭo, tasmā khaṇḍiccādiggahaṇaṃ jarāya kiccaniddesoti vuttanti dasseti. Na ca khaṇḍiccādīneva jarāti kalalakālato pabhuti purimarūpānaṃ jarāpattakkhaṇe uppajjamānāni pacchimarūpāni paripakkarūpānurūpāni pariṇatapariṇatāni uppajjantīti anukkamena supariṇatarūpānaṃ paripākakāle uppajjamānāni khaṇḍiccādisabhāvāni uppajjanti, tāni udakādimaggesu tiṇarukkhasaṃbhaggatādayo viya paripākagatamaggasaṅkhātesu paripakkarūpesu uppannāni ‘‘jarāya gato maggo’’icceva vuttāni, na jarāti.
पकतियाति फलविपच्चनपकतिया, जराय वा पापुणितब्बं फलमेवपकति, ताय जरा दीपिता। सुप्पसन्नानीति सुट्ठु पसन्नानि। तमेव सुप्पसन्नतं किच्चतो दस्सेतुं ‘‘सुखुमम्पी’’तिआदि वुत्तं। तिक्खविसदता हि तेसं इन्द्रियानं सुप्पसन्नता। आलुळितानीति आकुलानि। अविसदानीति अब्यत्तानि।
Pakatiyāti phalavipaccanapakatiyā, jarāya vā pāpuṇitabbaṃ phalamevapakati, tāya jarā dīpitā. Suppasannānīti suṭṭhu pasannāni. Tameva suppasannataṃ kiccato dassetuṃ ‘‘sukhumampī’’tiādi vuttaṃ. Tikkhavisadatā hi tesaṃ indriyānaṃ suppasannatā. Āluḷitānīti ākulāni. Avisadānīti abyattāni.
कामं रूपधम्मेसुपि खणिकजरा दुरुपलक्खिता पटिच्छन्नाव, सा पन यस्मा सन्तानवसेन पवत्तिया परिब्यत्ताव होतीति ‘‘पाकटजरा’’इच्चेव वुत्ता। अवीचि निरन्तरा जरा अवीचिजरा सति सन्ताने सत्तानं अनुप्पबन्धतो। ततो अञ्ञेसूति मन्ददसकादीसु पुब्बदसकादिपरिच्छेदतो अञ्ञेसु यथावुत्तेसु। अन्तरन्तराति तेसु एव वुत्तप्पकारेसु पुरिमदसकादितो पच्छिमदसकादीनं अन्तरन्तरा। वण्णविसेसादीनन्ति वण्णविसेससण्ठानविसेससम्फस्सविसेसादीनं।
Kāmaṃ rūpadhammesupi khaṇikajarā durupalakkhitā paṭicchannāva, sā pana yasmā santānavasena pavattiyā paribyattāva hotīti ‘‘pākaṭajarā’’icceva vuttā. Avīci nirantarā jarā avīcijarā sati santāne sattānaṃ anuppabandhato. Tato aññesūti mandadasakādīsu pubbadasakādiparicchedato aññesu yathāvuttesu. Antarantarāti tesu eva vuttappakāresu purimadasakādito pacchimadasakādīnaṃ antarantarā. Vaṇṇavisesādīnanti vaṇṇavisesasaṇṭhānavisesasamphassavisesādīnaṃ.
वचनकवसेनाति क-कारेन हि पदं वड्ढेत्वा वुत्तं, तस्मा चवनं चुतीति वुत्तं होति। तं पन एकचतुपञ्चवोकारभवेसु चुतिया अविसेसतो गहणन्ति आह ‘‘एकचतुपञ्चक्खन्धानं सामञ्ञवचन’’न्ति। चवनकवसेनाति वा चवनकस्स पुग्गलस्स वसेनाति अत्थो। चवनमेव चवनताति आह ‘‘भाववचनेना’’ति। लक्खणनिदस्सनन्ति वयसङ्खातस्स लक्खणस्स निदस्सनं। चवन्तस्स वा आकारो ता-सद्देन वुत्तो ‘‘चवनता’’ति। भिज्जनं भेदोति वुत्तं ‘‘चुतिक्खन्धानं भङ्गुप्पत्तिपरिदीपन’’न्ति। यथा भिन्नस्स घटस्स केनचि परियायेन घनघटभावेन ठानं नत्थि, एवं भिन्नानं खन्धानन्ति चवनं अन्तरहितं नामाति आह ‘‘अन्तरधानन्ति…पे॰… परिदीपन’’न्ति। यो मच्चूति वुच्चति भेदो, यञ्च मरणं पाणचागो, तदुभयं एकज्झं कत्वा वुत्तं ‘‘मच्चु मरण’’न्ति एवं वा एत्थ अत्थो दट्ठब्बो। कालस्स अन्तकस्स किरियाति या लोके वुच्चति, सा चुति, मरणन्ति अत्थो। चवनकालो एव वा अनतिक्कमनीयत्ता विसेसेन कालोति वुत्तोति तस्स किरिया अत्थतो चुतिक्खन्धानं भेदप्पत्तियेव। ‘‘चुति चवनता’’तिआदिना पुब्बे वोहारमिस्सकेन निद्दिट्ठं।
Vacanakavasenāti ka-kārena hi padaṃ vaḍḍhetvā vuttaṃ, tasmā cavanaṃ cutīti vuttaṃ hoti. Taṃ pana ekacatupañcavokārabhavesu cutiyā avisesato gahaṇanti āha ‘‘ekacatupañcakkhandhānaṃ sāmaññavacana’’nti. Cavanakavasenāti vā cavanakassa puggalassa vasenāti attho. Cavanameva cavanatāti āha ‘‘bhāvavacanenā’’ti. Lakkhaṇanidassananti vayasaṅkhātassa lakkhaṇassa nidassanaṃ. Cavantassa vā ākāro tā-saddena vutto ‘‘cavanatā’’ti. Bhijjanaṃ bhedoti vuttaṃ ‘‘cutikkhandhānaṃ bhaṅguppattiparidīpana’’nti. Yathā bhinnassa ghaṭassa kenaci pariyāyena ghanaghaṭabhāvena ṭhānaṃ natthi, evaṃ bhinnānaṃ khandhānanti cavanaṃ antarahitaṃ nāmāti āha ‘‘antaradhānanti…pe… paridīpana’’nti. Yo maccūti vuccati bhedo, yañca maraṇaṃ pāṇacāgo, tadubhayaṃ ekajjhaṃ katvā vuttaṃ ‘‘maccu maraṇa’’nti evaṃ vā ettha attho daṭṭhabbo. Kālassa antakassa kiriyāti yā loke vuccati, sā cuti, maraṇanti attho. Cavanakālo eva vā anatikkamanīyattā visesena kāloti vuttoti tassa kiriyā atthato cutikkhandhānaṃ bhedappattiyeva. ‘‘Cuti cavanatā’’tiādinā pubbe vohāramissakena niddiṭṭhaṃ.
इदानि निब्बत्तितपरमत्थनयेनेव निद्देसोति दस्सेतुं ‘‘परमत्थेन दीपेतु’’न्ति वुत्तं। ‘‘चवनकवसेना’’तिआदिना हि पुग्गलवसेन च वोहाराधिट्ठाना संवण्णना कता। न किञ्चि कळेवरं निक्खिपकि ओपपातिकानं चुतिक्खन्धानं अन्तरधानमेवहोति, ततो परं उतुसमुट्ठानरूपसन्तति न पवत्तति। ‘‘जातिसमुदया’’तिआदीसु यं वत्तब्बं, तं ‘‘तण्हासमुदया’’तिआदीसु वुत्तनयनेव सक्का विञ्ञातुन्ति न वुत्तं।
Idāni nibbattitaparamatthanayeneva niddesoti dassetuṃ ‘‘paramatthena dīpetu’’nti vuttaṃ. ‘‘Cavanakavasenā’’tiādinā hi puggalavasena ca vohārādhiṭṭhānā saṃvaṇṇanā katā. Na kiñci kaḷevaraṃ nikkhipaki opapātikānaṃ cutikkhandhānaṃ antaradhānamevahoti, tato paraṃ utusamuṭṭhānarūpasantati na pavattati. ‘‘Jātisamudayā’’tiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ ‘‘taṇhāsamudayā’’tiādīsu vuttanayaneva sakkā viññātunti na vuttaṃ.
जरामरणवारवण्णना निट्ठिता।
Jarāmaraṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
जातिवारवण्णना
Jātivāravaṇṇanā
९३. जायनट्ठेनातिआदि आयतनवसेन योनिवसेन च द्वीहि द्वीहि पदेहि सब्बसत्ते परियादियित्वा जातिं दस्सेतुं वुत्तं। सम्मोहविनोदनियं (विभ॰ अट्ठ॰ १९१) पन ‘‘जायमानकवसेन जाति, सञ्जायनवसेन सञ्जाती’’ति वुत्तत्ता तत्थ एकेकेनेव पदेन सब्बसत्ते परियादियित्वा जातिं दस्सेतीति दट्ठब्बं। सम्पुण्णा जाति सञ्जातीति कत्वा ‘‘सा परिपुण्णायतनवसेन युत्ता’’ति वुत्तं। एतेनेव केवलं जातिसद्देन वुत्ताय जातिया अपरिपुण्णायतनता दट्ठब्बा। अभिब्यत्ता निब्बत्ति अभिनिब्बत्ति, पाकटा निब्बत्तीति अत्थो। ‘‘तेसं तेसं सत्तानं…पे॰… अभिनिब्बत्ती’’ति सत्तवसेन पवत्तत्ता वोहारदेसना।
93.Jāyanaṭṭhenātiādi āyatanavasena yonivasena ca dvīhi dvīhi padehi sabbasatte pariyādiyitvā jātiṃ dassetuṃ vuttaṃ. Sammohavinodaniyaṃ (vibha. aṭṭha. 191) pana ‘‘jāyamānakavasena jāti, sañjāyanavasena sañjātī’’ti vuttattā tattha ekekeneva padena sabbasatte pariyādiyitvā jātiṃ dassetīti daṭṭhabbaṃ. Sampuṇṇā jāti sañjātīti katvā ‘‘sā paripuṇṇāyatanavasena yuttā’’ti vuttaṃ. Eteneva kevalaṃ jātisaddena vuttāya jātiyā aparipuṇṇāyatanatā daṭṭhabbā. Abhibyattā nibbatti abhinibbatti, pākaṭā nibbattīti attho. ‘‘Tesaṃ tesaṃ sattānaṃ…pe… abhinibbattī’’ti sattavasena pavattattā vohāradesanā.
तत्र तत्राति एत्थ चतुवोकारभवे द्विन्नं, एकवोकारभवे द्विन्नं, सेसरूपधातुयं पटिसन्धिक्खणे उप्पज्जमानानं पञ्चन्नं, कामधातुयं विकलाविकलिन्द्रियवसेन सत्तन्नं नवन्नं दसन्नं, पुन दसन्नं, एकादसन्नञ्च आयतनानं वसेन सङ्गहो वेदितब्बो। यदिपि चुतिक्खन्धा अनन्तरानं पटिसन्धिकधम्मानं अनन्तरादिना पच्चया होन्ति, ये पन समुदया अजनका, ते एत्थ उपपत्तिभवोति अधिप्पेता। जनको एव भवोति अधिप्पेतोति दस्सेन्तो ‘‘जातिया पच्चयभूतो कम्मभवो वेदितब्बो’’ति आह।
Tatratatrāti ettha catuvokārabhave dvinnaṃ, ekavokārabhave dvinnaṃ, sesarūpadhātuyaṃ paṭisandhikkhaṇe uppajjamānānaṃ pañcannaṃ, kāmadhātuyaṃ vikalāvikalindriyavasena sattannaṃ navannaṃ dasannaṃ, puna dasannaṃ, ekādasannañca āyatanānaṃ vasena saṅgaho veditabbo. Yadipi cutikkhandhā anantarānaṃ paṭisandhikadhammānaṃ anantarādinā paccayā honti, ye pana samudayā ajanakā, te ettha upapattibhavoti adhippetā. Janako eva bhavoti adhippetoti dassento ‘‘jātiyā paccayabhūto kammabhavo veditabbo’’ti āha.
जातिवारवण्णना निट्ठिता।
Jātivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
भववारवण्णना
Bhavavāravaṇṇanā
९४. भावनभवनट्ठेन भवो दुविधो। तत्थ कम्मभवो ‘‘भवति एतस्मा उपपत्तिभवो’’ति भावनट्ठेन भवो। अट्ठकथायं पन उपपत्तिभवं ‘‘भवतीति भवो’’ति वत्वा तस्स कारणत्ता कम्मं फलूपचारेन भवोति अयमत्थो वुत्तो, उभयत्थापि उपपत्तिभवहेतुभावनेत्थ कम्मस्स कम्मभवपरियायोति दस्सितं होति। सब्बथापीति भावनभवनकुसलाकुसलउपपत्तिसम्पत्तिभवहीनपणीतादिना सब्बप्पकारेनपि। कामभवोति वुत्तं कामतण्हाहेतुकतो कामतण्हाय आरम्मणभावतो च। रूपभवूपगकम्मं रूपभवो, तथा अरूपभवूपगकम्मं अरूपभवो, तंतंनिब्बत्तक्खन्धा रूपारूपुपत्तिभवा, रूपारूपभवभावो पन तेसं ‘‘कामभवो’’ति एत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्बो।
94. Bhāvanabhavanaṭṭhena bhavo duvidho. Tattha kammabhavo ‘‘bhavati etasmā upapattibhavo’’ti bhāvanaṭṭhena bhavo. Aṭṭhakathāyaṃ pana upapattibhavaṃ ‘‘bhavatīti bhavo’’ti vatvā tassa kāraṇattā kammaṃ phalūpacārena bhavoti ayamattho vutto, ubhayatthāpi upapattibhavahetubhāvanettha kammassa kammabhavapariyāyoti dassitaṃ hoti. Sabbathāpīti bhāvanabhavanakusalākusalaupapattisampattibhavahīnapaṇītādinā sabbappakārenapi. Kāmabhavoti vuttaṃ kāmataṇhāhetukato kāmataṇhāya ārammaṇabhāvato ca. Rūpabhavūpagakammaṃ rūpabhavo, tathā arūpabhavūpagakammaṃ arūpabhavo, taṃtaṃnibbattakkhandhā rūpārūpupattibhavā, rūpārūpabhavabhāvo pana tesaṃ ‘‘kāmabhavo’’ti ettha vuttanayeneva veditabbo.
भववारवण्णना निट्ठिता।
Bhavavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
उपादानवारवण्णना
Upādānavāravaṇṇanā
९५. उपादानन्ति चतुब्बिधम्पि उपादानं। यथा हि कामस्सादवसेन, भवस्सादवसेन वा तंतंसुगतिभवूपगं कम्मं करोन्तस्स कामुपादानं, एवं उच्छेदादिमिच्छाभिनिवेसवसेनाति चत्तारिपि उपादानानि यथारहं तस्स तस्स कुसलकम्मभवस्स उपनिस्सयवसेनेव पच्चया होन्ति, अकुसलकम्मभवस्स असहजातस्स अनन्तरस्स उपनिस्सयवसेनपि आरम्मणवसेनपि । सहजातस्स कामुपादानं सहजात-अञ्ञमञ्ञ-निस्सय-सम्पयुत्त-अत्थि-अविगत-हेतु-वसेन सत्तधा, सेसउपादानानि तत्थ हेतुपच्चयभावं पहाय मग्गपच्चयं पक्खिपित्वा सत्तधाव पच्चया होन्ति। अनन्तरस्स पन अनन्तरसमनन्तरअनन्तरूपनिस्सयनत्थिविगतासेवनवसेन पच्चया होन्ति। तस्सिदम्पि सहजातादीति आदि-सद्देन सङ्गहितन्ति दट्ठब्बं। वत्थुकामं उपादियति चित्तं, पुग्गलो वा एतेनाति अत्थो। तन्ति वत्थुकामं। कामेतीति कामो च सो उपादियतीति उपादानञ्चाति योजना। वुत्तनयेनाति अभिधम्मे वुत्तनयेन।
95.Upādānanti catubbidhampi upādānaṃ. Yathā hi kāmassādavasena, bhavassādavasena vā taṃtaṃsugatibhavūpagaṃ kammaṃ karontassa kāmupādānaṃ, evaṃ ucchedādimicchābhinivesavasenāti cattāripi upādānāni yathārahaṃ tassa tassa kusalakammabhavassa upanissayavaseneva paccayā honti, akusalakammabhavassa asahajātassa anantarassa upanissayavasenapi ārammaṇavasenapi . Sahajātassa kāmupādānaṃ sahajāta-aññamañña-nissaya-sampayutta-atthi-avigata-hetu-vasena sattadhā, sesaupādānāni tattha hetupaccayabhāvaṃ pahāya maggapaccayaṃ pakkhipitvā sattadhāva paccayā honti. Anantarassa pana anantarasamanantaraanantarūpanissayanatthivigatāsevanavasena paccayā honti. Tassidampi sahajātādīti ādi-saddena saṅgahitanti daṭṭhabbaṃ. Vatthukāmaṃ upādiyati cittaṃ, puggalo vā etenāti attho. Tanti vatthukāmaṃ. Kāmetīti kāmo ca so upādiyatīti upādānañcāti yojanā. Vuttanayenāti abhidhamme vuttanayena.
सस्सतो अत्ताति इदं पुरिमदिट्ठिं उपादियमानं उत्तरदिट्ठिं निदस्सेतुं वुत्तं। यथा एसा दिट्ठि दळ्हीकरणवसेन पुरिमं पुरिमं उत्तरा उत्तरा उपादियति, एवं ‘‘नत्थि दिन्न’’न्तिआदिकापीति। अत्तग्गहणं पन अत्तवादुपादानन्ति नयिदं दिट्ठुपादानदस्सनन्ति दट्ठब्बं। लोको चाति अत्तग्गहणविनिमुत्तगहणं दिट्ठुपादानभूतं इध पुरिमदिट्ठिउत्तरदिट्ठिवचनेहि वुत्तन्ति वेदितब्बं। सब्बदिट्ठिगतस्स ‘‘दिट्ठुपादान’’न्ति एतं अधिवचनं ‘‘सब्बापि दिट्ठि दिट्ठुपादान’’न्ति वचनतो।
Sassato attāti idaṃ purimadiṭṭhiṃ upādiyamānaṃ uttaradiṭṭhiṃ nidassetuṃ vuttaṃ. Yathā esā diṭṭhi daḷhīkaraṇavasena purimaṃ purimaṃ uttarā uttarā upādiyati, evaṃ ‘‘natthi dinna’’ntiādikāpīti. Attaggahaṇaṃ pana attavādupādānanti nayidaṃ diṭṭhupādānadassananti daṭṭhabbaṃ. Loko cāti attaggahaṇavinimuttagahaṇaṃ diṭṭhupādānabhūtaṃ idha purimadiṭṭhiuttaradiṭṭhivacanehi vuttanti veditabbaṃ. Sabbadiṭṭhigatassa ‘‘diṭṭhupādāna’’nti etaṃ adhivacanaṃ ‘‘sabbāpi diṭṭhi diṭṭhupādāna’’nti vacanato.
सीलब्बतं उपादियन्तीति सीलब्बतं ‘‘सुद्धिमग्गो’’ति उपादियन्ति। एतेन मिच्छाभिनिवेसेन। सयं वा तं मिच्छाभिनिवेससहगतं। सीलब्बतसहचरणतो सीलब्बतञ्च तं दळ्हग्गाहभावतो उपादानञ्चाति सीलब्बतुपादानं। एवं सुद्धीति अभिनिवेसतोति एवं गोसीलगोवतादिचरणेन संसारसुद्धीति अभिनिवेसभावतो। एतेन तं सहचरणतो अभिनिवेसस्स तंसद्दारहतं दस्सेति।
Sīlabbataṃ upādiyantīti sīlabbataṃ ‘‘suddhimaggo’’ti upādiyanti. Etena micchābhinivesena. Sayaṃ vā taṃ micchābhinivesasahagataṃ. Sīlabbatasahacaraṇato sīlabbatañca taṃ daḷhaggāhabhāvato upādānañcāti sīlabbatupādānaṃ. Evaṃ suddhīti abhinivesatoti evaṃ gosīlagovatādicaraṇena saṃsārasuddhīti abhinivesabhāvato. Etena taṃ sahacaraṇato abhinivesassa taṃsaddārahataṃ dasseti.
वदन्तीति ‘‘अत्थि मे अत्ता’’तिआदिना वोहरन्ति। एतेन दिट्ठिगतेन। अत्तवादमत्तमेवाति अत्ताति वाचामत्तमेव। एतेन वाचावत्थुमत्तमेतं, यदिदं बाहिरकपरिकप्पितो अत्ताति दस्सेति।
Vadantīti ‘‘atthi me attā’’tiādinā voharanti. Etena diṭṭhigatena. Attavādamattamevāti attāti vācāmattameva. Etena vācāvatthumattametaṃ, yadidaṃ bāhirakaparikappito attāti dasseti.
तण्हा कामुपादानस्साति एत्थ ‘‘तत्थ कतमं कामुपादानं? यो कामेसु कामच्छन्दो कामरागो कामनन्दी कामतण्हा कामस्नेहो कामपरिळाहो काममुच्छा कामज्झोसानं। इदं वुच्चति कामुपादान’’न्ति वचनतो तण्हादळ्हत्तं कामुपादानं। तण्हादळ्हत्तन्ति च पुरिमतण्हाउपनिस्सयपच्चयतो दळ्हभूता उत्तरतण्हा एव। केचि पनाहु –
Taṇhākāmupādānassāti ettha ‘‘tattha katamaṃ kāmupādānaṃ? Yo kāmesu kāmacchando kāmarāgo kāmanandī kāmataṇhā kāmasneho kāmapariḷāho kāmamucchā kāmajjhosānaṃ. Idaṃ vuccati kāmupādāna’’nti vacanato taṇhādaḷhattaṃ kāmupādānaṃ. Taṇhādaḷhattanti ca purimataṇhāupanissayapaccayato daḷhabhūtā uttarataṇhā eva. Keci panāhu –
‘‘अप्पत्तविसयपत्थना तण्हा अन्धकारे चोरस्सहत्थप्पसारणं विय, सम्पत्तविसयग्गहणं उपादानं तस्सेव भण्डग्गहणं विया’’ति। अप्पिच्छसन्तुट्ठिपटिपक्खा एते धम्मा परियेसनारक्खदुक्खमूलानि, तस्मा वुत्तलक्खणा तण्हा वुत्तलक्खणस्सेव उपादानस्स अनानन्तरस्स उपनिस्सयवसेन पच्चयो, आरम्मणादिवसेनपि पच्चयो होतियेव, अनन्तरादीनं पन अनन्तरादिवसेन पच्चयो। सब्बस्सपि हि लोभस्स तण्हापरियायोपि कामुपादानपरियायोपि लब्भतेवाति। अवसेसानन्ति दिट्ठुपादानादीनं। सहजातादिवसेनाति सहजातानं सहजातादिवसेन, असहजातानं अनन्तरउपनिस्सयादिवसेनाति सब्बं हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
‘‘Appattavisayapatthanā taṇhā andhakāre corassahatthappasāraṇaṃ viya, sampattavisayaggahaṇaṃ upādānaṃ tasseva bhaṇḍaggahaṇaṃ viyā’’ti. Appicchasantuṭṭhipaṭipakkhā ete dhammā pariyesanārakkhadukkhamūlāni, tasmā vuttalakkhaṇā taṇhā vuttalakkhaṇasseva upādānassa anānantarassa upanissayavasena paccayo, ārammaṇādivasenapi paccayo hotiyeva, anantarādīnaṃ pana anantarādivasena paccayo. Sabbassapi hi lobhassa taṇhāpariyāyopi kāmupādānapariyāyopi labbhatevāti. Avasesānanti diṭṭhupādānādīnaṃ. Sahajātādivasenāti sahajātānaṃ sahajātādivasena, asahajātānaṃ anantaraupanissayādivasenāti sabbaṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ.
उपादानवारवण्णना निट्ठिता।
Upādānavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
तण्हावारवण्णना
Taṇhāvāravaṇṇanā
९६. ‘‘चक्खुसम्फस्सो’’तिआदि फस्सस्स मातितो नामं विय पुत्तस्स वत्थुतो तस्स निस्सयभावेन उप्पत्तिहेतुत्ता, आरम्मणं पन केवलं उप्पत्तिहेतूति वुत्तं ‘‘सेट्ठि…पे॰… नाम’’न्ति। कामरागभावेनाति वत्थुकामस्स रज्जनवसेन। रूपं अस्सादेन्तीति रुपारम्मणं तण्हाभिनन्दनावसेन अभिरममाना एव अस्सादेन्ती। निच्चन्तिआदिना दिट्ठाभिनन्दनामुखेन रूपं अभिरमन्ती। पेच्च न भविस्सतीति भिज्जित्वा न होति पुन अनुप्पज्जनतो। तथा सद्दकण्हादयोपीति यथा रूपतण्हा कामरागभावेन सस्सतरागवसेन उच्छेदरागवसेनाति च पवत्तिया तिस्सो तण्हा, तथा सद्दतण्हा गन्धरसफोट्ठब्बधम्मतण्हापि। तण्हाविचरितानीति तण्हासमुदाचारा, समुदाचारवसेन पवत्ततण्हाति अत्थो।
96. ‘‘Cakkhusamphasso’’tiādi phassassa mātito nāmaṃ viya puttassa vatthuto tassa nissayabhāvena uppattihetuttā, ārammaṇaṃ pana kevalaṃ uppattihetūti vuttaṃ ‘‘seṭṭhi…pe… nāma’’nti. Kāmarāgabhāvenāti vatthukāmassa rajjanavasena. Rūpaṃ assādentīti rupārammaṇaṃ taṇhābhinandanāvasena abhiramamānā eva assādentī. Niccantiādinā diṭṭhābhinandanāmukhena rūpaṃ abhiramantī. Pecca na bhavissatīti bhijjitvā na hoti puna anuppajjanato. Tathā saddakaṇhādayopīti yathā rūpataṇhā kāmarāgabhāvena sassatarāgavasena ucchedarāgavasenāti ca pavattiyā tisso taṇhā, tathā saddataṇhā gandharasaphoṭṭhabbadhammataṇhāpi. Taṇhāvicaritānīti taṇhāsamudācārā, samudācāravasena pavattataṇhāti attho.
अज्झत्तिकस्सुपादायाति (विभ॰ अट्ठ॰ ९७३; सं॰ नि॰ टी॰ २.२.२) अज्झत्तिकं खन्धपञ्चकं उपादाय। उपयोगत्थे हि इदं सामिवचनं। अस्मीति होतीति यदेतं अज्झत्तं खन्धपञ्चकं उपादाय तण्हामानदिट्ठिवसेन समूहगाहतो अस्मीति एवं होति, तस्मिं सतीति अत्थो। इत्थस्मीति होतीति खत्तियादीसु ‘‘इदंपकारो अह’’न्ति एवं तण्हामानदिट्ठिवसेन होतीति इदमेत्थ अनुपनिधाय गहणं। एवमादिनाति आदि-सद्देन ‘‘एवंस्मीति, अञ्ञथास्मीति, भविस्सन्ति, इत्थं भविस्सन्ति, एवं भविस्सन्ति, अञ्ञथा भविस्सन्ति, असस्मीति, सतस्मीति, सियन्ति, इत्थं सियन्ति, एवं सियन्ति, अञ्ञथा सियन्ति, अपाहं सियन्ति, अपाहं इत्थं सियन्ति, अपाहं एवं सियन्ति, अपाहं अञ्ञथा सिय’’न्ति (विभ॰ ९७३) इमेसं तण्हाविचरितानं गहणं। तत्थ एवंस्मीति इदं समतो उपनिधाय गहणं, यथा अयं खत्तियो, यथा अयं ब्राह्मणो, एवं अहम्पीति अत्थो। अञ्ञथास्मीति इदं असमणो उपनिधाय गहणं, यथा अयं खत्तियो, यथा अयं ब्राह्मणो, ततो अञ्ञथा अहं हीनो वा अधिको वाति अत्थो। इति इमानि पुब्बे वुत्तानि द्वेति एतानि पच्चुप्पन्नवसेन चत्तारि तण्हाविचरितानि। भविस्सन्तिआदीनि पन चत्तारि अनागतवसेन वुत्तानि। तेसं पुरिमचतुक्के वुत्तनयेनेव अत्थो वेदितब्बो। असस्मीति असतीति असं। निच्चस्सेतं अधिवचनं, तस्मा सस्सतो अस्मीति अत्थो। सतस्मीति सीदतीति सतं। अनिच्चस्सेतं अधिवचनं, तस्मा असस्सतो अस्मीति अत्थो। इति इमानि द्वे सस्सतुच्छेदवसेन वुत्तानि। इतो परानि सियन्तिआदीनि चत्तारि संसयपरिवितक्कवसेन वुत्तानि, तानि पुरिमचतुक्के वुत्तनयेन अत्थतो वेदितब्बानि। अपाहं सियन्तिआदीनि चत्तारि ‘‘अपि नामाहं भवेय्य’’न्ति एवं पत्थनाकप्पनवसेन वुत्तानि, तानि पुरिमचतुक्के वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि।
Ajjhattikassupādāyāti (vibha. aṭṭha. 973; saṃ. ni. ṭī. 2.2.2) ajjhattikaṃ khandhapañcakaṃ upādāya. Upayogatthe hi idaṃ sāmivacanaṃ. Asmīti hotīti yadetaṃ ajjhattaṃ khandhapañcakaṃ upādāya taṇhāmānadiṭṭhivasena samūhagāhato asmīti evaṃ hoti, tasmiṃ satīti attho. Itthasmīti hotīti khattiyādīsu ‘‘idaṃpakāro aha’’nti evaṃ taṇhāmānadiṭṭhivasena hotīti idamettha anupanidhāya gahaṇaṃ. Evamādināti ādi-saddena ‘‘evaṃsmīti, aññathāsmīti, bhavissanti, itthaṃ bhavissanti, evaṃ bhavissanti, aññathā bhavissanti, asasmīti, satasmīti, siyanti, itthaṃ siyanti, evaṃ siyanti, aññathā siyanti, apāhaṃ siyanti, apāhaṃ itthaṃ siyanti, apāhaṃ evaṃ siyanti, apāhaṃ aññathā siya’’nti (vibha. 973) imesaṃ taṇhāvicaritānaṃ gahaṇaṃ. Tattha evaṃsmīti idaṃ samato upanidhāya gahaṇaṃ, yathā ayaṃ khattiyo, yathā ayaṃ brāhmaṇo, evaṃ ahampīti attho. Aññathāsmīti idaṃ asamaṇo upanidhāya gahaṇaṃ, yathā ayaṃ khattiyo, yathā ayaṃ brāhmaṇo, tato aññathā ahaṃ hīno vā adhiko vāti attho. Iti imāni pubbe vuttāni dveti etāni paccuppannavasena cattāri taṇhāvicaritāni. Bhavissantiādīni pana cattāri anāgatavasena vuttāni. Tesaṃ purimacatukke vuttanayeneva attho veditabbo. Asasmīti asatīti asaṃ. Niccassetaṃ adhivacanaṃ, tasmā sassato asmīti attho. Satasmīti sīdatīti sataṃ. Aniccassetaṃ adhivacanaṃ, tasmā asassato asmīti attho. Iti imāni dve sassatucchedavasena vuttāni. Ito parāni siyantiādīni cattāri saṃsayaparivitakkavasena vuttāni, tāni purimacatukke vuttanayena atthato veditabbāni. Apāhaṃ siyantiādīni cattāri ‘‘api nāmāhaṃ bhaveyya’’nti evaṃ patthanākappanavasena vuttāni, tāni purimacatukke vuttanayeneva veditabbāni.
एत्थ च सस्सतुच्छेदवसेन वुत्ता द्वे दिट्ठिसीसा नाम, अस्मि, भविस्सं, सियं, अपाहं सियन्ति एते पन चत्तारो सुद्धसीसा एव, ‘‘इत्थस्मी’’तिआदयो तयो तयोति द्वादस सीसमूलका नाम। एवमेतानि द्वे दिट्ठिसीसा, चत्तारो सुद्धसीसा, द्वादस सीसमूलकाति अज्झत्तिकस्सुपादाय अट्ठारस्स तण्हाविचरितानि वेदितब्बानि।
Ettha ca sassatucchedavasena vuttā dve diṭṭhisīsā nāma, asmi, bhavissaṃ, siyaṃ, apāhaṃ siyanti ete pana cattāro suddhasīsā eva, ‘‘itthasmī’’tiādayo tayo tayoti dvādasa sīsamūlakā nāma. Evametāni dve diṭṭhisīsā, cattāro suddhasīsā, dvādasa sīsamūlakāti ajjhattikassupādāya aṭṭhārassa taṇhāvicaritāni veditabbāni.
बाहिरस्सुपादायाति बाहिरं खन्धपञ्चकं उपादाय। इदम्पि हि उपयोगत्थे सामिवचनं। इमिनाति इमिना रुपेन वा…पे॰… विञ्ञाणेन वाति एवं रूपादीसु एकमेव ‘‘अह’’न्ति, इतरं किञ्चनपलिबोधभावेन गहेत्वा तण्हादिवसेन ‘‘अस्मी’’ति अभिनिविसति, ‘‘इमिना’’ति अयमेत्थ विसेसो। अस्मीति इमिना खग्गेन वा छत्तेन वा अभिसेकेन वा ‘‘खत्तियोहमस्मी’’ति अभिनिविसति। बाहिररूपादिनिस्सितानीति बाहिरानि परसन्ततिपरियापन्नानि रूपवेदनादीनि निस्सितानि। अट्ठारसाति इमिना ‘‘अस्मी’’तिआदिनयप्पवत्तानि अट्ठारस, तानि पुब्बे वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि। ‘‘इमिना’’ति हि अयमेवेत्थ विसेसो, तस्मा ‘‘द्वे दिट्ठिसीसा’’तिआदिना वुत्तनयेनेव निद्धारेत्वा वेदितब्बा। उभयं पन एकज्झं कत्वा आह ‘‘छत्तिंसा’’ति।
Bāhirassupādāyāti bāhiraṃ khandhapañcakaṃ upādāya. Idampi hi upayogatthe sāmivacanaṃ. Imināti iminā rupena vā…pe… viññāṇena vāti evaṃ rūpādīsu ekameva ‘‘aha’’nti, itaraṃ kiñcanapalibodhabhāvena gahetvā taṇhādivasena ‘‘asmī’’ti abhinivisati, ‘‘iminā’’ti ayamettha viseso. Asmīti iminā khaggena vā chattena vā abhisekena vā ‘‘khattiyohamasmī’’ti abhinivisati. Bāhirarūpādinissitānīti bāhirāni parasantatipariyāpannāni rūpavedanādīni nissitāni. Aṭṭhārasāti iminā ‘‘asmī’’tiādinayappavattāni aṭṭhārasa, tāni pubbe vuttanayeneva veditabbāni. ‘‘Iminā’’ti hi ayamevettha viseso, tasmā ‘‘dve diṭṭhisīsā’’tiādinā vuttanayeneva niddhāretvā veditabbā. Ubhayaṃ pana ekajjhaṃ katvā āha ‘‘chattiṃsā’’ti.
निद्देसत्थेनाति ‘‘छयिमे आवुसो तण्हाकाया’’तिआदिनिद्देसपाळिया अत्थवचनेन। निद्देसवित्थाराति तस्स च निद्देसस्स अट्ठसततण्हाविचरितवसेन वित्थारेन। वित्थारस्स च पुन सङ्गहतोति द्वीहि आकारेहि वित्थारितस्स अट्ठारसतण्हाविचरितपभेदस्स छळेव तिस्सोयेवाति च पुन सङ्गहणतो च।
Niddesatthenāti ‘‘chayime āvuso taṇhākāyā’’tiādiniddesapāḷiyā atthavacanena. Niddesavitthārāti tassa ca niddesassa aṭṭhasatataṇhāvicaritavasena vitthārena. Vitthārassa ca puna saṅgahatoti dvīhi ākārehi vitthāritassa aṭṭhārasataṇhāvicaritapabhedassa chaḷeva tissoyevāti ca puna saṅgahaṇato ca.
विपाकवेदना अधिप्पेता विसेसतो अत्तानं अस्सादेतब्बतो। तमेव हिस्सा अस्सादेतब्बतं पकासेतुं ‘‘कथ’’न्तिआदि वुत्तं। अस्सादनेनाति अभिरतिया। ममायन्ताति धनायन्ता। चित्तकारादीनन्ति आदि-सद्देन इट्ठवण्णारम्मणदायकानं सङ्गहो। सिप्पसन्दस्सनकादीनन्ति आदि-सद्देन वेज्जादीनं सङ्गहो। वेज्जा हि रसायतनोजावसेन तदुपत्थम्भितवसेन च धम्मारम्मणस्स दायका। स्वायं आदि-सद्दो ‘‘वीणावादकादी’’तिआदिना पच्चेकञ्च योजेतब्बो, पुत्तं ममायन्ताति पुत्तं सम्पियायन्ता। पुत्तो विय चेत्थ वेदना दट्ठब्बा, सप्पायसप्पिखीरादीनि विय वेदनाय पच्चयभूतानि इट्ठरूपादिआरम्मणानि, धाति विय रूपादिछळारम्मणदायका चित्तकारादयो दट्ठब्बा।
Vipākavedanā adhippetā visesato attānaṃ assādetabbato. Tameva hissā assādetabbataṃ pakāsetuṃ ‘‘katha’’ntiādi vuttaṃ. Assādanenāti abhiratiyā. Mamāyantāti dhanāyantā. Cittakārādīnanti ādi-saddena iṭṭhavaṇṇārammaṇadāyakānaṃ saṅgaho. Sippasandassanakādīnanti ādi-saddena vejjādīnaṃ saṅgaho. Vejjā hi rasāyatanojāvasena tadupatthambhitavasena ca dhammārammaṇassa dāyakā. Svāyaṃ ādi-saddo ‘‘vīṇāvādakādī’’tiādinā paccekañca yojetabbo, puttaṃ mamāyantāti puttaṃ sampiyāyantā. Putto viya cettha vedanā daṭṭhabbā, sappāyasappikhīrādīni viya vedanāya paccayabhūtāni iṭṭharūpādiārammaṇāni, dhāti viya rūpādichaḷārammaṇadāyakā cittakārādayo daṭṭhabbā.
तण्हावारवण्णना निट्ठिता।
Taṇhāvāravaṇṇanā niṭṭhitā.
वेदनावारवण्णना
Vedanāvāravaṇṇanā
९७. चक्खुसम्फस्सजा एव वेदना अतीतादिभेदभिन्ना रासिवसेन एकज्झं गहेत्वा एको वेदनाकायो यथा वेदनाक्खन्धो, एवं सोतसम्फस्सजादिकाति पाळियं ‘‘छयिमे आवुसो वेदनाकाया’’ति वुत्तन्ति आह ‘‘वेदनाकायाति वेदनासमूहा’’ति। चक्खुसम्फस्सतो जाता चक्खुसम्फस्सजा वेदना। सा पन उपादिन्नापि अनुपादिन्नापि, तदुभयस्सपि सङ्गण्हन्तेन अत्थवण्णनाय कतत्ता आह ‘‘अयं तावेत्थ सब्बसङ्गाहिककथा’’ति। इदानि ‘‘विपाकविधि अय’’न्ति उपादिन्नयेव गण्हन्तो ‘‘विपाकवसेना’’तिआदिमाह। मनोद्वारे मनोविञ्ञाणधातुसम्पयुत्ताति तदारम्मणमनोविञ्ञाणधातुसम्पयुत्ता।
97. Cakkhusamphassajā eva vedanā atītādibhedabhinnā rāsivasena ekajjhaṃ gahetvā eko vedanākāyo yathā vedanākkhandho, evaṃ sotasamphassajādikāti pāḷiyaṃ ‘‘chayime āvuso vedanākāyā’’ti vuttanti āha ‘‘vedanākāyāti vedanāsamūhā’’ti. Cakkhusamphassato jātā cakkhusamphassajā vedanā. Sā pana upādinnāpi anupādinnāpi, tadubhayassapi saṅgaṇhantena atthavaṇṇanāya katattā āha ‘‘ayaṃ tāvettha sabbasaṅgāhikakathā’’ti. Idāni ‘‘vipākavidhi aya’’nti upādinnayeva gaṇhanto ‘‘vipākavasenā’’tiādimāha. Manodvāre manoviññāṇadhātusampayuttāti tadārammaṇamanoviññāṇadhātusampayuttā.
अवसेसानन्ति सम्पटिच्छनादिवेदनानं। उपनिस्सयादीति आदि-सद्देन अनन्तरादीनं सङ्गहो दट्ठब्बो। अनन्तरानञ्हि अनन्तरादिवसेन, इतरेसं उपनिस्सयवसेन फस्सो पच्चयो होति, मनोद्वारे पन तदारम्मणवेदनानं मनोसम्फस्सो उपनिस्सयवसेन पच्चयो। अद्वारिकानन्ति द्वाररहितानं। न हि पटिसन्धिआदिवेदनानं किञ्चि द्वारं अत्थि। सहजातमनोसम्फस्ससमुदयाति एतेनस्स तासं सहजातकोटिया पच्चयभावमाह।
Avasesānanti sampaṭicchanādivedanānaṃ. Upanissayādīti ādi-saddena anantarādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Anantarānañhi anantarādivasena, itaresaṃ upanissayavasena phasso paccayo hoti, manodvāre pana tadārammaṇavedanānaṃ manosamphasso upanissayavasena paccayo. Advārikānanti dvārarahitānaṃ. Na hi paṭisandhiādivedanānaṃ kiñci dvāraṃ atthi. Sahajātamanosamphassasamudayāti etenassa tāsaṃ sahajātakoṭiyā paccayabhāvamāha.
वेदनावारवण्णना निट्ठिता।
Vedanāvāravaṇṇanā niṭṭhitā.
फस्सवारवण्णना
Phassavāravaṇṇanā
९८. चक्खुं निस्साय उप्पन्नो सम्फस्सो चक्खुसम्फस्सो। पञ्चवत्थुकाति चक्खादिपञ्चवत्थुका चक्खादिपञ्चवत्थुसन्निस्सया। ‘‘उपादिन्नककथा एसा’’ति बावीसतिग्गहणं, पवत्तिकथाभावतो लोकियग्गहणं। विपाकमनसम्पयुत्तफस्साति विपाकमनोविञ्ञाणसम्पयुत्ता फस्सा। पच्चयुप्पन्नेन विय पच्चयेनपि उपादिन्नकेनेव भवितब्बन्ति ‘‘छन्नं चक्खादीनं आयतनान’’न्ति वुत्तं।
98. Cakkhuṃ nissāya uppanno samphasso cakkhusamphasso. Pañcavatthukāti cakkhādipañcavatthukā cakkhādipañcavatthusannissayā. ‘‘Upādinnakakathā esā’’ti bāvīsatiggahaṇaṃ, pavattikathābhāvato lokiyaggahaṇaṃ. Vipākamanasampayuttaphassāti vipākamanoviññāṇasampayuttā phassā. Paccayuppannena viya paccayenapi upādinnakeneva bhavitabbanti ‘‘channaṃ cakkhādīnaṃ āyatanāna’’nti vuttaṃ.
फस्सवारवण्णना निट्ठिता।
Phassavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
सळायतनवारवण्णना
Saḷāyatanavāravaṇṇanā
९९. निदस्सनमत्तञ्चेतं, तस्मा यथा एत्थ अरूपलोकापेक्खाय छट्ठायतनञ्च सळायतनञ्च सळायतनन्ति एकसेसो इच्छितब्बो, एवं येसं पच्चयुप्पन्नो उपादिन्नो, पच्चयो पन अनुपादिन्नोतिपि इच्छितब्बो। तेसं मतेन बाहिरायतनवसेनपि एकसेसो वेदितब्बो ‘‘छट्ठायतनञ्च सळायतनञ्च सळायतनञ्च सळायतन’’न्ति। विसुद्धिमग्गोपि इमस्स आगमस्स अत्थसंवण्णनाति आह ‘‘विसुद्धिमग्गे…पे॰… वुत्तनयमेवा’’ति। एस नयो अञ्ञत्थापि विसुद्धिमग्गग्गहणे।
99. Nidassanamattañcetaṃ, tasmā yathā ettha arūpalokāpekkhāya chaṭṭhāyatanañca saḷāyatanañca saḷāyatananti ekaseso icchitabbo, evaṃ yesaṃ paccayuppanno upādinno, paccayo pana anupādinnotipi icchitabbo. Tesaṃ matena bāhirāyatanavasenapi ekaseso veditabbo ‘‘chaṭṭhāyatanañca saḷāyatanañca saḷāyatanañca saḷāyatana’’nti. Visuddhimaggopi imassa āgamassa atthasaṃvaṇṇanāti āha ‘‘visuddhimagge…pe… vuttanayamevā’’ti. Esa nayo aññatthāpi visuddhimaggaggahaṇe.
सळायतनवारवण्णना निट्ठिता।
Saḷāyatanavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
नामरूपवारवण्णना
Nāmarūpavāravaṇṇanā
१००. नमनलक्खणन्ति आरम्मणाभिमुखं नमनसभावं तेन विना अपवत्तनतो। रुप्पनं सीतादिविरोधिपच्चयसन्निपाते विसदिसुप्पत्ति। इमे पन तयोतिआदिना सब्बचित्तुप्पादसाधारणवसेनेव तंसङ्खारक्खन्धग्गहणं, तस्मा ये यत्थ असाधारणा, तेपि अत्थतो गहितायेवाति दस्सेति।
100.Namanalakkhaṇanti ārammaṇābhimukhaṃ namanasabhāvaṃ tena vinā apavattanato. Ruppanaṃ sītādivirodhipaccayasannipāte visadisuppatti. Ime pana tayotiādinā sabbacittuppādasādhāraṇavaseneva taṃsaṅkhārakkhandhaggahaṇaṃ, tasmā ye yattha asādhāraṇā, tepi atthato gahitāyevāti dasseti.
उपादियित्वाति पच्चये कत्वा। पच्चयकरणमेव हि पच्चयुप्पन्नस्स पच्चयभूतधम्मानं उपादियनं। समूहसम्बन्धे सामिवचनं एतन्ति ‘‘समूहत्थे एतं सामिवचन’’न्ति वुत्तं तेन विना सम्बन्धस्स अभावतो। तेनाति तस्मा। तं सब्बम्पीति तं भूतुपादायपभेदं सब्बम्पि सत्तवीसतिविधं। यस्स नामस्साति चतुवोकारभवे नामस्स। विञ्ञाणम्पि तप्परियापन्नमेव वेदितब्बं। रूपस्साति एकवोकारभवे रूपस्स। विञ्ञाणं पन पञ्चवोकारभवे सङ्खारविञ्ञाणमेव। यस्स पञ्चवोकारभवे नामरूपस्स। तस्स वसेनाति सहजातस्स सहजातादिवसेन, अनन्तरस्स अनन्तरादिवसेन, इतरस्स उपनिस्सयादिवसेन तस्स नामस्स यथारहं तस्स तस्स विञ्ञाणस्स पच्चयभावो वेदितब्बो।
Upādiyitvāti paccaye katvā. Paccayakaraṇameva hi paccayuppannassa paccayabhūtadhammānaṃ upādiyanaṃ. Samūhasambandhe sāmivacanaṃ etanti ‘‘samūhatthe etaṃ sāmivacana’’nti vuttaṃ tena vinā sambandhassa abhāvato. Tenāti tasmā. Taṃ sabbampīti taṃ bhūtupādāyapabhedaṃ sabbampi sattavīsatividhaṃ. Yassa nāmassāti catuvokārabhave nāmassa. Viññāṇampi tappariyāpannameva veditabbaṃ. Rūpassāti ekavokārabhave rūpassa. Viññāṇaṃ pana pañcavokārabhave saṅkhāraviññāṇameva. Yassa pañcavokārabhave nāmarūpassa. Tassa vasenāti sahajātassa sahajātādivasena, anantarassa anantarādivasena, itarassa upanissayādivasena tassa nāmassa yathārahaṃ tassa tassa viññāṇassa paccayabhāvo veditabbo.
नामरूपवारवण्णना निट्ठिता।
Nāmarūpavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
विञ्ञाणवारवण्णना
Viññāṇavāravaṇṇanā
१०१. तेभूमकविपाकग्गहणे कारणं हेट्ठा वुत्तमेव। सङ्खारो यस्स विञ्ञाणस्साति एत्थ अट्ठविधोपि कामावचरपुञ्ञाभिसङ्खारो सोळसविधस्स कामावचरविपाकविञ्ञाणस्स, पञ्चविधोपि रूपावचरपुञ्ञाभिसङ्खारो पञ्चविधस्स रूपावचरविपाकविञ्ञाणस्स, द्वादसविधोपि अपुञ्ञाभिसङ्खारो सत्तविधस्स अकुसलविपाकविञ्ञाणस्स, चतुब्बिधोपि आनेञ्जाभिसङ्कारो चतुब्बिधस्स अरूपावचरविपाकविञ्ञाणस्स यथारहं पटिसन्धिपवत्तीसु कम्मपच्चयेन चेव उपनिस्सयपच्चयेन च पच्चयो होति। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ २.६२०) वुत्तनयेन वेदितब्बो।
101.Tebhūmakavipākaggahaṇe kāraṇaṃ heṭṭhā vuttameva. Saṅkhāro yassa viññāṇassāti ettha aṭṭhavidhopi kāmāvacarapuññābhisaṅkhāro soḷasavidhassa kāmāvacaravipākaviññāṇassa, pañcavidhopi rūpāvacarapuññābhisaṅkhāro pañcavidhassa rūpāvacaravipākaviññāṇassa, dvādasavidhopi apuññābhisaṅkhāro sattavidhassa akusalavipākaviññāṇassa, catubbidhopi āneñjābhisaṅkāro catubbidhassa arūpāvacaravipākaviññāṇassa yathārahaṃ paṭisandhipavattīsu kammapaccayena ceva upanissayapaccayena ca paccayo hoti. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge (visuddhi. 2.620) vuttanayena veditabbo.
विञ्ञाणवारवण्णना निट्ठिता।
Viññāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
सङ्खारवारवण्णना
Saṅkhāravāravaṇṇanā
१०२. अभिसङ्खरणलक्खणोति अभिसञ्चेतयितसभावो, आयूहनलक्खणोति अत्थो। चोपनवसेनाति कायविञ्ञत्तिसङ्खातचोपनवसेन। तेन पञ्चद्वारिकचेतना पटिक्खिपति। वचनभेदवसेनाति वाचानिच्छारणवसेन। वचीविञ्ञत्तिसमुट्ठापनवसेनाति अत्थो। यथावुत्ता वीसति, नव महग्गतकुसलचेतना चाति एकूनतिंस मनोसञ्चेतना। ‘‘कुसलानं उपनिस्सयवसेना’’ति वुत्तं, एकच्चानं आरम्मणवसेनपीति वत्तब्बं। सहजातादिवसेनाति सहजात-अञ्ञमञ्ञ-निस्सय-सम्पयुत्त-अत्थि-अविगतहेतुवसेन, अनन्तरानं अनन्तरसमनन्तरअनन्तरूपनिस्सयनत्थिविगतासेवनसेन पच्चयो। अपि-सद्देन उपनिस्सयं सङ्गण्हाति।
102.Abhisaṅkharaṇalakkhaṇoti abhisañcetayitasabhāvo, āyūhanalakkhaṇoti attho. Copanavasenāti kāyaviññattisaṅkhātacopanavasena. Tena pañcadvārikacetanā paṭikkhipati. Vacanabhedavasenāti vācānicchāraṇavasena. Vacīviññattisamuṭṭhāpanavasenāti attho. Yathāvuttā vīsati, nava mahaggatakusalacetanā cāti ekūnatiṃsa manosañcetanā. ‘‘Kusalānaṃ upanissayavasenā’’ti vuttaṃ, ekaccānaṃ ārammaṇavasenapīti vattabbaṃ. Sahajātādivasenāti sahajāta-aññamañña-nissaya-sampayutta-atthi-avigatahetuvasena, anantarānaṃ anantarasamanantaraanantarūpanissayanatthivigatāsevanasena paccayo. Api-saddena upanissayaṃ saṅgaṇhāti.
सङ्खारवारवण्णना निट्ठिता।
Saṅkhāravāravaṇṇanā niṭṭhitā.
अविज्जावारवण्णना
Avijjāvāravaṇṇanā
१०३. ‘‘दुक्खसच्चेअञ्ञाण’’न्ति सङ्खेपतो वुत्तमत्थं विवरितुं ‘‘तत्था’’तिआदि आरद्धं। तन्ति अञ्ञाणं। सतिपि पहातब्बत्ते परिञ्ञेय्यत्तवसेन अन्तोगधं। दुक्खसच्चञ्चस्साति वत्थुसङ्खातं सम्पयुत्तखन्धसङ्खातञ्च दुक्खसच्चं अस्स अञ्ञाणस्स। तं हिस्स निस्सयपच्चयो होति। तस्साति दुक्खसच्चस्स। याथावलक्खणपटिवेधनिवारणेनाति सङ्खतअविपरीतसभावपटिविज्झनस्स निवारणेन। एतेनस्स परिञ्ञाभिसमयसङ्खातस्स अरियमग्गपटिवेधस्स विबन्धकभावमाह। ञाणप्पवत्तियाति ‘‘इदं दुक्खं, एत्तकं दुक्ख’’न्ति अनुबुज्झनाकाराय पुब्बभागञाणप्पवत्तिया। एत्थाति दुक्खसच्चे। अप्पदानेनाति अविस्सज्जनेन। एतेनस्सा अनुबोधञाणस्सपि विबन्धकतमाह।
103.‘‘Dukkhasacceaññāṇa’’nti saṅkhepato vuttamatthaṃ vivarituṃ ‘‘tatthā’’tiādi āraddhaṃ. Tanti aññāṇaṃ. Satipi pahātabbatte pariññeyyattavasena antogadhaṃ. Dukkhasaccañcassāti vatthusaṅkhātaṃ sampayuttakhandhasaṅkhātañca dukkhasaccaṃ assa aññāṇassa. Taṃ hissa nissayapaccayo hoti. Tassāti dukkhasaccassa. Yāthāvalakkhaṇapaṭivedhanivāraṇenāti saṅkhataaviparītasabhāvapaṭivijjhanassa nivāraṇena. Etenassa pariññābhisamayasaṅkhātassa ariyamaggapaṭivedhassa vibandhakabhāvamāha. Ñāṇappavattiyāti ‘‘idaṃ dukkhaṃ, ettakaṃ dukkha’’nti anubujjhanākārāya pubbabhāgañāṇappavattiyā. Etthāti dukkhasacce. Appadānenāti avissajjanena. Etenassā anubodhañāṇassapi vibandhakatamāha.
तीहि कारणेहि वेदितब्बं अन्तोगधाभावतो। इध सम्पयुत्तखन्धवसेनेव वत्थुतो समुदये अञ्ञाणं दट्ठब्बं। एकेनेवाति इतरं कारणत्तयं पटिक्खिपति। यदिपि अञ्ञाणं निरोधमग्गे आरम्मणं न करोति, कुतो तदन्तोगधतब्बत्थुता, ते पन जानितुकामस्स तप्पटिच्छादनवसेन अनिरोधमग्गेसु निरोधमग्गग्गाहहेतुतावसेन च पवत्तमानं ‘‘निरोधे पटिपदायञ्च अञ्ञाण’’न्ति वुच्चति। तेनाह ‘‘पटिच्छादनतो’’तिआदि। तस्सत्थो वुत्तोयेव। गम्भीरत्ताति सभावेनेव गम्भीरत्ता। अगाधअपतिट्ठाभावेन तंविसयस्स ञाणस्स उप्पादेतुं असक्कुणेय्यत्ता दुद्दसं। पुरिमं पन सच्चद्वयं। वञ्चनीयट्ठेनाति वञ्चकभावेन अयाथावभावेन उपट्ठानतो दुद्दसत्ता गम्भीरं, न सभावतो, तस्मा तंविसयं अञ्ञाणं उप्पज्जति। तत्थाति तस्मिं पुरिमसच्चद्वये अनिच्चादिसभावलक्खणस्स दुद्दसत्ता एव निच्चादिविपल्लासवसेन पवत्तति अञ्ञाणन्ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं।
Tīhi kāraṇehi veditabbaṃ antogadhābhāvato. Idha sampayuttakhandhavaseneva vatthuto samudaye aññāṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Ekenevāti itaraṃ kāraṇattayaṃ paṭikkhipati. Yadipi aññāṇaṃ nirodhamagge ārammaṇaṃ na karoti, kuto tadantogadhatabbatthutā, te pana jānitukāmassa tappaṭicchādanavasena anirodhamaggesu nirodhamaggaggāhahetutāvasena ca pavattamānaṃ ‘‘nirodhe paṭipadāyañca aññāṇa’’nti vuccati. Tenāha ‘‘paṭicchādanato’’tiādi. Tassattho vuttoyeva. Gambhīrattāti sabhāveneva gambhīrattā. Agādhaapatiṭṭhābhāvena taṃvisayassa ñāṇassa uppādetuṃ asakkuṇeyyattā duddasaṃ. Purimaṃpana saccadvayaṃ. Vañcanīyaṭṭhenāti vañcakabhāvena ayāthāvabhāvena upaṭṭhānato duddasattā gambhīraṃ, na sabhāvato, tasmā taṃvisayaṃ aññāṇaṃ uppajjati. Tatthāti tasmiṃ purimasaccadvaye aniccādisabhāvalakkhaṇassa duddasattā eva niccādivipallāsavasena pavattati aññāṇanti ānetvā sambandhitabbaṃ.
इदानि निद्देसविभागेनपि अविज्जाय सच्चेसु पवत्तिविभागं दस्सेतुं ‘‘अपिचा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ दुक्खेति एत्तकेन भुम्मनिद्देसेन। सङ्गहतोति परिञ्ञेय्यताय दुक्खेन सङ्गहेतब्बतो। तेन निद्धारणत्थं दस्सेति। दुक्खस्मिञ्हि अविज्जा निद्धारीयति, न अञ्ञस्मिं। वत्थुतोति आधारत्थं। दुक्खसन्निस्सया हि अविज्जा। आरम्मणतोति विसयत्थं तं आरब्भ पवत्तनतो। किच्चतोति ब्यापनत्थं छादनवसेन तं ब्यापेत्वा पवत्तनतो। इमिना नयेन सेसेसुपि अत्थो वेदितब्बो। अविसेसतोति विसेसाभावतो, वुत्तनयेन दुक्खादीसु पवत्तिआकारविसेसं अग्गहेत्वाति अत्थो। सभावतोति सरसलक्खणतो। चतुन्नम्पि सच्चानं अजाननसभावा हि अविज्जा। कामरागभवरागा कामासवभवासवाति आह ‘‘सहजातादिवसेना’’ति। ननु अविज्जा एव अविज्जासवो, सो कथं अविज्जाय पच्चयोति आह ‘‘पुब्बुप्पन्ना’’तिआदि।
Idāni niddesavibhāgenapi avijjāya saccesu pavattivibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Tattha dukkheti ettakena bhummaniddesena. Saṅgahatoti pariññeyyatāya dukkhena saṅgahetabbato. Tena niddhāraṇatthaṃ dasseti. Dukkhasmiñhi avijjā niddhārīyati, na aññasmiṃ. Vatthutoti ādhāratthaṃ. Dukkhasannissayā hi avijjā. Ārammaṇatoti visayatthaṃ taṃ ārabbha pavattanato. Kiccatoti byāpanatthaṃ chādanavasena taṃ byāpetvā pavattanato. Iminā nayena sesesupi attho veditabbo. Avisesatoti visesābhāvato, vuttanayena dukkhādīsu pavattiākāravisesaṃ aggahetvāti attho. Sabhāvatoti sarasalakkhaṇato. Catunnampi saccānaṃ ajānanasabhāvā hi avijjā. Kāmarāgabhavarāgā kāmāsavabhavāsavāti āha ‘‘sahajātādivasenā’’ti. Nanu avijjā eva avijjāsavo, so kathaṃ avijjāya paccayoti āha ‘‘pubbuppannā’’tiādi.
अविज्जावारवण्णना निट्ठिता।
Avijjāvāravaṇṇanā niṭṭhitā.
आसववारवण्णना
Āsavavāravaṇṇanā
१०४. आसववारे आसव-सद्दत्थो आसवविचारो च हेट्ठा वुत्तोयेव। कस्मा पनायं वारो वुत्तो, ननु अविज्जादिकाव पटिच्चसमुप्पाददेसनाति चोदनं सन्धाय ‘‘अयं वारो’’तिआदि आरद्धं। पटिच्चसमुप्पादपदेसूति पटिच्चसमुप्पादकोट्ठासेसु। द्वादसकोट्ठासा हि सत्थु पटिच्चसमुप्पाददेसना। तस्सापि पच्चयदस्सनवसेनाति नायं कापिलानं मूलपकति विय अप्पच्चया, अथ खो सप्पच्चयाति अविज्जायपि पच्चयदस्सनवसेन। आसवसमुदयेनाति अतीतभवे आसवानं समुदयेन एतरहि अविज्जाय समुदयो, एतरहि अविज्जाय समुदयेन अनागते आसवसमुदयोति एवं आसवाविज्जानं पच्चयपच्चयुप्पन्नकभावेन अपरापरं पवत्तमानं आदिकोटिअभावेनेव तन्निमित्तस्स संसारस्स आदिकोटिअभावतो अनमतग्गतासिद्धि वेदितब्बा।
104.Āsavavāre āsava-saddattho āsavavicāro ca heṭṭhā vuttoyeva. Kasmā panāyaṃ vāro vutto, nanu avijjādikāva paṭiccasamuppādadesanāti codanaṃ sandhāya ‘‘ayaṃ vāro’’tiādi āraddhaṃ. Paṭiccasamuppādapadesūti paṭiccasamuppādakoṭṭhāsesu. Dvādasakoṭṭhāsā hi satthu paṭiccasamuppādadesanā. Tassāpi paccayadassanavasenāti nāyaṃ kāpilānaṃ mūlapakati viya appaccayā, atha kho sappaccayāti avijjāyapi paccayadassanavasena. Āsavasamudayenāti atītabhave āsavānaṃ samudayena etarahi avijjāya samudayo, etarahi avijjāya samudayena anāgate āsavasamudayoti evaṃ āsavāvijjānaṃ paccayapaccayuppannakabhāvena aparāparaṃ pavattamānaṃ ādikoṭiabhāveneva tannimittassa saṃsārassa ādikoṭiabhāvato anamataggatāsiddhi veditabbā.
द्वत्तिंस ठानानीति द्वत्तिंस सच्चप्पटिवेधकारणानि, द्वत्तिंस वा चतुसच्चकम्मट्ठानानि। इमम्हा सम्मादिट्ठिसुत्ताति याय अरियसावको सम्मादिट्ठि नाम होति, सा अरिया सम्मादिट्ठि एत्थ वुत्ताति सम्मादिट्ठिसुत्तं, इतो सम्मादिट्ठिसुत्ततो।
Dvattiṃsaṭhānānīti dvattiṃsa saccappaṭivedhakāraṇāni, dvattiṃsa vā catusaccakammaṭṭhānāni. Imamhā sammādiṭṭhisuttāti yāya ariyasāvako sammādiṭṭhi nāma hoti, sā ariyā sammādiṭṭhi ettha vuttāti sammādiṭṭhisuttaṃ, ito sammādiṭṭhisuttato.
चतुसच्चपरियायेहीति चतुसच्चाधिगमकारणेहि। अरहत्तपरियायेहीति ‘‘सो सब्बसो रागानुसयं पहाया’’तिआदिना अरहत्ताधिगमकारणेहि। तेनाह ‘‘चतुसट्ठिया कारणेही’’ति।
Catusaccapariyāyehīti catusaccādhigamakāraṇehi. Arahattapariyāyehīti ‘‘so sabbaso rāgānusayaṃ pahāyā’’tiādinā arahattādhigamakāraṇehi. Tenāha ‘‘catusaṭṭhiyā kāraṇehī’’ti.
आसववारवण्णना निट्ठिता।
Āsavavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
सम्मादिट्ठिसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Sammādiṭṭhisuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ९. सम्मादिट्ठिसुत्तं • 9. Sammādiṭṭhisuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ९. सम्मादिट्ठिसुत्तवण्णना • 9. Sammādiṭṭhisuttavaṇṇanā
