| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / මජ්‌ඣිමනිකාය (ටීකා) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
9. සම්‌මාදිට්‌ඨිසුත්‌තවණ්‌ණනා
9. Sammādiṭṭhisuttavaṇṇanā
89. කථෙතුකම්‍යතාපුච්‌ඡා එවාති අවධාරණෙන ඉතරා චතස්‌සො පුච්‌ඡා නිවත්‌තෙති ඉතරාසං අසම්‌භවතො, තත්‌ථ යථාපුච්‌ඡිතස්‌ස අත්‌ථස්‌ස විස්‌සජ්‌ජනතො ච ‘‘අයං සම්‌මාදිට්‌ඨී’’ති යාථාවතො අජානන්‌තාපි පුථුජ්‌ජනා බාහිරකතාපසාදයො අත්‌තනො සමානසීලෙ ඨිතං සම්‌මාදිට්‌ඨීති වදන්‌ති. අනුස්‌සවාදිවසෙනාපීති අනුස්‌සවාකාරපරිවිතක්‌කදිට්‌ඨිනිජ්‌ඣානක්‌ඛන්‌තිවසෙනපි. යථාසමඞ්‌ගිතාකාරස්‌ස අත්‌ථස්‌ස එවමෙතන්‌ති නිජ්‌ඣානක්‌ඛමාපනතො එකන්‌තතො යාථාවග්‌ගාහො හොතීති ආහ ‘‘අත්‌තපච්‌චක්‌ඛෙනපී’’ති, යාථාවතො ලක්‌ඛණස්‌ස පටිවිද්‌ධත්‌තා අත්‌තනො පච්‌චක්‌ඛභාවෙනාති අත්‌ථො. බහුන්‌නං වචනං උපාදායාති ඉමිනා සාසනෙ ලොකෙ ච නිරුළ්‌හතාය අයං ආමෙඩිතපයොගොති සාසනස්‌ස නිරුළ්‌හතාය ච සම්‌පසාදං උපාදායපි තදුභයිකො ආමෙඩිතපයොගො දට්‌ඨබ්‌බො. අත්‌ථන්‌ති වචනත්‌ථං. ලක්‌ඛණන්‌ති සභාවං. උපාදායාති ගහෙත්‌වා. සොභනායාති සුන්‌දරාය. පසත්‌ථායාති පසංසාය. තෙසු පුරිමෙන ධම්‌මානං යථාසභාවාවබොධසඞ්‌ඛාතං සම්‌මාදිට්‌ඨිසභාවං දස්‌සෙති. තෙන හි සා සබ්‌බධම්‌මෙ අභිභවිත්‌වා සොභති. දුතියෙන සම්‌පයුත්‌තධම්‌මෙසු පරිණායිකභාවං. තෙන හි සා සම්‌පයුත්‌තධම්‌මෙ ඤාණමයෙ විය තංසමඞ්‌ගිනඤ්‌ච පුග්‌ගලං ඤාණපිණ්‌ඩං විය කරොති, තස්‌ස ‘‘පණ්‌ඩිතො නිපුණො ඡෙකො විඤ්‌ඤූ විභාවී’’තිආදිනා දිසාසු පසංසා පත්‌ථරති.
89.Kathetukamyatāpucchāevāti avadhāraṇena itarā catasso pucchā nivatteti itarāsaṃ asambhavato, tattha yathāpucchitassa atthassa vissajjanato ca ‘‘ayaṃ sammādiṭṭhī’’ti yāthāvato ajānantāpi puthujjanā bāhirakatāpasādayo attano samānasīle ṭhitaṃ sammādiṭṭhīti vadanti. Anussavādivasenāpīti anussavākāraparivitakkadiṭṭhinijjhānakkhantivasenapi. Yathāsamaṅgitākārassa atthassa evametanti nijjhānakkhamāpanato ekantato yāthāvaggāho hotīti āha ‘‘attapaccakkhenapī’’ti, yāthāvato lakkhaṇassa paṭividdhattā attano paccakkhabhāvenāti attho. Bahunnaṃ vacanaṃ upādāyāti iminā sāsane loke ca niruḷhatāya ayaṃ āmeḍitapayogoti sāsanassa niruḷhatāya ca sampasādaṃ upādāyapi tadubhayiko āmeḍitapayogo daṭṭhabbo. Atthanti vacanatthaṃ. Lakkhaṇanti sabhāvaṃ. Upādāyāti gahetvā. Sobhanāyāti sundarāya. Pasatthāyāti pasaṃsāya. Tesu purimena dhammānaṃ yathāsabhāvāvabodhasaṅkhātaṃ sammādiṭṭhisabhāvaṃ dasseti. Tena hi sā sabbadhamme abhibhavitvā sobhati. Dutiyena sampayuttadhammesu pariṇāyikabhāvaṃ. Tena hi sā sampayuttadhamme ñāṇamaye viya taṃsamaṅginañca puggalaṃ ñāṇapiṇḍaṃ viya karoti, tassa ‘‘paṇḍito nipuṇo cheko viññū vibhāvī’’tiādinā disāsu pasaṃsā pattharati.
කම්‌මස්‌සකතාඤාණන්‌ති කම්‌මං සකො එතස්‌සාති කම්‌මස්‌සකො, තස්‌ස භාවො කම්‌මස්‌සකතා, තත්‌ථ ඤාණං ‘‘ඉදං කම්‌මං සත්‌තානං සකං, ඉදං නො සක’’න්‌ති එවං ජානනඤාණං. සච්‌චානුලොමිකඤාණන්‌ති අරියසච්‌චානං පටිවෙධස්‌ස අනුලොමතො සච්‌චානුලොමිකං ඤාණං, විපස්‌සනාඤාණං. නො සච්‌චානුලොමිකායාති බාහිරකො සච්‌චානුලොමිකාය සම්‌මාදිට්‌ඨියා නො සම්‌මාදිට්‌ඨි සබ්‌බෙන සබ්‌බං තස්‌ස අභාවතො. තත්‌ථ කාරණමාහ ‘‘අත්‌තදිට්‌ඨිපරාමාසකත්‌තා’’ති. කම්‌මස්‌ස කතාදිට්‌ඨි පන බාහිරකස්‌ස අත්‌තදිට්‌ඨිං අනුරුජ්‌ඣන්‌තී පවත්‌තති ‘‘අත්‌ථි දින්‌න’’න්‌තිආදිනයප්‌පවත්‌තිතො. සාසනිකො ද්‌වීහිපීති සාසනිකො පුථුජ්‌ජනො කම්‌මස්‌සකතාඤාණාදීහි ද්‌වීහිපි සම්‌මාදිට්‌ඨි. ඔක්‌කන්‌තසම්‌මත්‌තනියාමත්‌තා ‘‘සෙක්‌ඛො නියතායා’’ති වුත්‌තං. අසෙක්‌ඛාය සම්‌මාදිට්‌ඨියා සම්‌මාදිට්‌ඨීති ආනෙත්‌වා සම්‌බන්‌ධිතබ්‌බං. තීසුපි පුග්‌ගලෙසු සෙක්‌ඛො ඉධ සම්‌මාදිට්‌ඨීති අධිප්‌පෙතොති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘නියතාය නිය්‍යානිකායා’’තිආදිමාහ.
Kammassakatāñāṇanti kammaṃ sako etassāti kammassako, tassa bhāvo kammassakatā, tattha ñāṇaṃ ‘‘idaṃ kammaṃ sattānaṃ sakaṃ, idaṃ no saka’’nti evaṃ jānanañāṇaṃ. Saccānulomikañāṇanti ariyasaccānaṃ paṭivedhassa anulomato saccānulomikaṃ ñāṇaṃ, vipassanāñāṇaṃ. No saccānulomikāyāti bāhirako saccānulomikāya sammādiṭṭhiyā no sammādiṭṭhi sabbena sabbaṃ tassa abhāvato. Tattha kāraṇamāha ‘‘attadiṭṭhiparāmāsakattā’’ti. Kammassa katādiṭṭhi pana bāhirakassa attadiṭṭhiṃ anurujjhantī pavattati ‘‘atthi dinna’’ntiādinayappavattito. Sāsaniko dvīhipīti sāsaniko puthujjano kammassakatāñāṇādīhi dvīhipi sammādiṭṭhi. Okkantasammattaniyāmattā ‘‘sekkho niyatāyā’’ti vuttaṃ. Asekkhāya sammādiṭṭhiyā sammādiṭṭhīti ānetvā sambandhitabbaṃ. Tīsupi puggalesu sekkho idha sammādiṭṭhīti adhippetoti dassento ‘‘niyatāya niyyānikāyā’’tiādimāha.
ඉදානි යථාවුත්‌තමත්‌ථං පාළියා විභාවෙතුං ‘‘තෙනෙවාහා’’තිආදි වුත්‌තං. අන්‌තද්‌වයන්‌ති ‘‘සස්‌සතං, උච්‌ඡෙදං, කාමසුඛං, අත්‌තකිලමථ’’න්‌ති එතං අන්‌තද්‌වයං. ලීනුද්‌ධච්‌චපතිට්‌ඨානායූහනන්‌තද්‌වයස්‌ස අනුපගමනං අත්‌ථසිද්‌ධමෙව. උජුභාවෙනාති උජුසභාවෙන මග්‌ගෙන, මජ්‌ඣිමාය පටිපත්‌තියාති අත්‌ථො. ධම්‌මෙ පසාදග්‌ගහණෙන සත්‌ථරි සඞ්‌ඝෙ ච පසාදොපි ගහිතොයෙව හොතීති ‘‘ධම්‌මෙ’’ඉච්‌චෙව වුත්‌තො තදවිනාභාවතො. යස්‌මා එස නියතාය සම්‌මාදිට්‌ඨියා සමන්‌නාගතො සම්‌මාදිට්‌ඨීති අධිප්‌පෙතො, තඤ්‌ච වට්‌ටතො නිය්‍යානං විවට්‌ටාධිගමෙන හොතීති ආහ ‘‘ආගතො ඉමං සද්‌ධම්‌ම’’න්‌ති. නිබ්‌බානඤ්‌හි සන්‌තො සදා විජ්‌ජමානො ධම්‌මොති කත්‌වා සද්‌ධම්‌මොති ඉමං ඵලෙහි අසාධාරණෙන පරියායෙන වත්‌තබ්‌බතං ලභති. තයිදමස්‌ස ආගමං සච්‌ඡිකිරියාභිසමයො, සො ච පහානාභිසමයාදීහි සහෙව ඉධ ඉජ්‌ඣතීති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘සබ්‌බදිට්‌ඨිගහනානී’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ සබ්‌බදිට්‌ඨිගහනානි විනිබ්‌බෙඨෙන්‌තො සබ්‌බකිලෙසෙ පජහන්‌තොති පදද්‌වයෙන පන පහානාභිසමයමාහ, ජාතිසංසාරා නික්‌ඛමන්‌තොති ඉමිනා පරිඤ්‌ඤාභිසමයං. සමතික්‌කමත්‌ථො හි පරිඤ්‌ඤත්‌ථො. පටිපත්‌තිං පරිනිට්‌ඨපෙන්‌තොති ඉමිනා භාවනාභිසමයන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං.
Idāni yathāvuttamatthaṃ pāḷiyā vibhāvetuṃ ‘‘tenevāhā’’tiādi vuttaṃ. Antadvayanti ‘‘sassataṃ, ucchedaṃ, kāmasukhaṃ, attakilamatha’’nti etaṃ antadvayaṃ. Līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanantadvayassa anupagamanaṃ atthasiddhameva. Ujubhāvenāti ujusabhāvena maggena, majjhimāya paṭipattiyāti attho. Dhamme pasādaggahaṇena satthari saṅghe ca pasādopi gahitoyeva hotīti ‘‘dhamme’’icceva vutto tadavinābhāvato. Yasmā esa niyatāya sammādiṭṭhiyā samannāgato sammādiṭṭhīti adhippeto, tañca vaṭṭato niyyānaṃ vivaṭṭādhigamena hotīti āha ‘‘āgato imaṃ saddhamma’’nti. Nibbānañhi santo sadā vijjamāno dhammoti katvā saddhammoti imaṃ phalehi asādhāraṇena pariyāyena vattabbataṃ labhati. Tayidamassa āgamaṃ sacchikiriyābhisamayo, so ca pahānābhisamayādīhi saheva idha ijjhatīti dassento ‘‘sabbadiṭṭhigahanānī’’tiādimāha. Tattha sabbadiṭṭhigahanāni vinibbeṭhento sabbakilese pajahantoti padadvayena pana pahānābhisamayamāha, jātisaṃsārā nikkhamantoti iminā pariññābhisamayaṃ. Samatikkamattho hi pariññattho. Paṭipattiṃ pariniṭṭhapentoti iminā bhāvanābhisamayanti daṭṭhabbaṃ.
කාලපරිච්‌ඡෙදවචනන්‌ති පරිච්‌ඡිජ්‌ජතීති පරිච්‌ඡෙදො, කාලො එව පරිච්‌ඡෙදො කාලපරිච්‌ඡෙදො, යො සො අකුසලපජානනාදිනා පරිච්‌ඡින්‌නො මග්‌ගවුට්‌ඨානකාලො මග්‌ගක්‌ඛණො, තස්‌ස වචනන්‌ති අත්‌ථො. තෙනාහ ‘‘යස්‌මිං කාලෙ’’ති. අකුසලඤ්‌චාති ච-සද්‌දො සමුච්‌චයත්‌ථො. තෙන වක්‌ඛමානං අකුසලමූලාදිං සමුච්‌චිනොති. දසාකුසලකම්‌මපථන්‌ති කුතොයං විසෙසො, යාවතා අනිද්‌ධාරිතවිසෙසං අකුසලං ගහිතන්‌ති? න සාමඤ්‌ඤජොතනාය විසෙසෙ අවට්‌ඨානතො. කිං වා ඉමාය යුත්‌තිචින්‌තාය, යස්‌මා පඨමවාරෙන උද්‌දෙසවසෙන දෙසිතස්‌ස අත්‌ථස්‌ස විත්‌ථාරදෙසනා දුතියවාරො. තෙනෙවාහ ‘‘කතමං පනාවුසො’’තිආදි. යස්‌මා ලොකුත්‌තරා සම්‌මාදිට්‌ඨි ඉධ අධිප්‌පෙතා, තස්‌මා නිරොධාරම්‌මණාය පජානනාය මග්‌ගපඤ්‌ඤාය කිච්‌චවසෙන සම්‌මොහතො ‘‘ඉදං දුක්‌ඛ’’න්‌ති දසඅකුසලකම්‌මපථං පටිවිජ්‌ඣන්‌තො ‘‘අකුසලං පජානාතී’’ති වුච්‌චතීති අත්‌ථො. තස්‌සාති අකුසලකම්‌මපථසඞ්‌ඛාතස්‌ස දුක්‌ඛස්‌ස. තෙනෙව පකාරෙනාති ‘‘නිරොධාරම්‌මණාය පජානනාය කිච්‌චවසෙනා’’ති වුත්‌තප්‌පකාරෙන.
Kālaparicchedavacananti paricchijjatīti paricchedo, kālo eva paricchedo kālaparicchedo, yo so akusalapajānanādinā paricchinno maggavuṭṭhānakālo maggakkhaṇo, tassa vacananti attho. Tenāha ‘‘yasmiṃ kāle’’ti. Akusalañcāti ca-saddo samuccayattho. Tena vakkhamānaṃ akusalamūlādiṃ samuccinoti. Dasākusalakammapathanti kutoyaṃ viseso, yāvatā aniddhāritavisesaṃ akusalaṃ gahitanti? Na sāmaññajotanāya visese avaṭṭhānato. Kiṃ vā imāya yutticintāya, yasmā paṭhamavārena uddesavasena desitassa atthassa vitthāradesanā dutiyavāro. Tenevāha ‘‘katamaṃ panāvuso’’tiādi. Yasmā lokuttarā sammādiṭṭhi idha adhippetā, tasmā nirodhārammaṇāya pajānanāya maggapaññāya kiccavasena sammohato ‘‘idaṃ dukkha’’nti dasaakusalakammapathaṃ paṭivijjhanto ‘‘akusalaṃ pajānātī’’ti vuccatīti attho. Tassāti akusalakammapathasaṅkhātassa dukkhassa. Teneva pakārenāti ‘‘nirodhārammaṇāya pajānanāya kiccavasenā’’ti vuttappakārena.
කුසලන්‌ති එත්‌ථායං වචනත්‌ථො – කුච්‌ඡිතෙ පාපධම්‌මෙ සලයති චලයති කම්‌පෙතීති කුසලං, කුච්‌ඡිතෙන වා ආකාරෙන සයන්‌තීති කුසා, පාපකා ධම්‌මා. තෙ කුසෙ ලුනාති ඡින්‌දතීති කුසලං. කුච්‌ඡිතානං වා සානතො තනුකරණතො ඤාණං කුසං නාම, තෙන ලාතබ්‌බං ගහෙතබ්‌බං පවත්‌තෙතබ්‌බන්‌ති කුසලං. යථා වා කුසො උභයභාගගතං හත්‌ථපදෙසං ලුනාති, එවමිදං උප්‌පන්‌නානුප්‌පන්‌නවසෙන උභයභාගගතං සංකිලෙසපක්‌ඛං ලුනාති ඡින්‌දති, තස්‌මා කුසො විය ලුනාතීති කුසලං. කුච්‌ඡිතානං වා සාවජ්‌ජධම්‌මානං සලනතො සංවරණතො කුසලං. කුසලධම්‌මවසෙන හි අකුසලා මනච්‌ඡට්‌ඨෙසු ද්‌වාරෙසු අප්‌පවත්‌තියා සංවුතා හොන්‌ති. කුච්‌ඡිතෙ වා පාපධම්‌මෙ සලයති ගමෙති අපනෙතීති කුසලං. කුච්‌ඡිතානං වා පාණාතිපාතාදීනං සානතො නිසානතො තෙජනතො කුසා, දොසලොභාදයො. සාදීනවවසෙන චෙතනාය තික්‌ඛභාවප්‌පත්‌තියා පාණාතිපාතාදීනං මහාසාවජ්‌ජතා. තෙ කුසෙ ලුනාති ඡින්‌දතීති කුසලං. කුච්‌ඡිතානං වා සානතො අන්‌තකරණතො විනාසනතො කුසානි, පුඤ්‌ඤකිරියවසෙන පවත්‌තානි සද්‌ධාදීනි ඉන්‌ද්‍රියානි. තෙහි ලාතබ්‌බං පවත්‌තෙතබ්‌බන්‌ති කුසලං. ‘‘කු’’ඉති වා භූමි වුච්‌චති, අධිට්‌ඨානභාවෙන තංසදිසස්‌ස අත්‌තනො නිස්‌සයභූතස්‌ස රූපාරූපපබන්‌ධස්‌ස සම්‌පති ආයතිඤ්‌ච අනුදහෙන විනාසනතො කුං සසන්‌තීති කුසා, රාගාදයො. තෙ විය අත්‌තනො නිස්‌සයස්‌ස ලවනතො ඡින්‌දනතො කුසලං. පයොගසම්‌පාදිතා හි කුසලධම්‌මා අච්‌චන්‌තමෙව රූපාරූපධම්‌මෙ අප්‌පවත්‌තිකරණෙන සමුච්‌ඡින්‌දන්‌ති. කුසලස්‌ස මූලන්‌ති කුසලමූලං, සුප්‌පතිට්‌ඨිතභාවසාධනෙන කුසලස්‌ස පතිට්‌ඨා නිදානන්‌ති අත්‌ථො. අකුසලමූලන්‌ති එත්‌ථාපි එසෙව නයො.
Kusalanti etthāyaṃ vacanattho – kucchite pāpadhamme salayati calayati kampetīti kusalaṃ, kucchitena vā ākārena sayantīti kusā, pāpakā dhammā. Te kuse lunāti chindatīti kusalaṃ. Kucchitānaṃ vā sānato tanukaraṇato ñāṇaṃ kusaṃ nāma, tena lātabbaṃ gahetabbaṃ pavattetabbanti kusalaṃ. Yathā vā kuso ubhayabhāgagataṃ hatthapadesaṃ lunāti, evamidaṃ uppannānuppannavasena ubhayabhāgagataṃ saṃkilesapakkhaṃ lunāti chindati, tasmā kuso viya lunātīti kusalaṃ. Kucchitānaṃ vā sāvajjadhammānaṃ salanato saṃvaraṇato kusalaṃ. Kusaladhammavasena hi akusalā manacchaṭṭhesu dvāresu appavattiyā saṃvutā honti. Kucchite vā pāpadhamme salayati gameti apanetīti kusalaṃ. Kucchitānaṃ vā pāṇātipātādīnaṃ sānato nisānato tejanato kusā, dosalobhādayo. Sādīnavavasena cetanāya tikkhabhāvappattiyā pāṇātipātādīnaṃ mahāsāvajjatā. Te kuse lunāti chindatīti kusalaṃ. Kucchitānaṃ vā sānato antakaraṇato vināsanato kusāni, puññakiriyavasena pavattāni saddhādīni indriyāni. Tehi lātabbaṃ pavattetabbanti kusalaṃ. ‘‘Ku’’iti vā bhūmi vuccati, adhiṭṭhānabhāvena taṃsadisassa attano nissayabhūtassa rūpārūpapabandhassa sampati āyatiñca anudahena vināsanato kuṃ sasantīti kusā, rāgādayo. Te viya attano nissayassa lavanato chindanato kusalaṃ. Payogasampāditā hi kusaladhammā accantameva rūpārūpadhamme appavattikaraṇena samucchindanti. Kusalassa mūlanti kusalamūlaṃ, suppatiṭṭhitabhāvasādhanena kusalassa patiṭṭhā nidānanti attho. Akusalamūlanti etthāpi eseva nayo.
අකුසලන්‌ති පන න කුසලං අකුසලං, කුසලධම්‌මානං පටිපක්‌ඛවසෙන අකුසලන්‌ති පදස්‌ස අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. එවඤ්‌හි ආරොග්‍යානවජ්‌ජසුඛවිපාකකොසල්‌ලසම්‌භූතට්‌ඨෙන කුසලං වුච්‌චතීති. යථා යං ධම්‌මජාතං න අරොගං න අවජ්‌ජං න සුඛවිපාකං න ච කොසල්‌ලසම්‌භූතං, තං අකුසලන්‌ති අයමත්‌ථො දස්‌සිතො හොති. එවං යං න කුච්‌ඡිතානං සලනසභාවං, න කුසෙන, කුසෙහි වා පවත්‌තෙතබ්‌බං, න ච කුසො විය ලවනකං, තං අකුසලං නාමාති අයම්‌පි අත්‌ථො දස්‌සිතොති වෙදිතබ්‌බො. වත්‌ථුපජානනාති දුක්‌ඛාදිවත්‌ථුනො පජානනා පටිවෙධො. තථා බුජ්‌ඣනකපුග්‌ගලානං අජ්‌ඣාසයවසෙන දෙසනා පවත්‌තාති ආහ ‘‘අකුසලාදිපජානනෙනාපී’’ති. තෙනෙව ච සංඛිත්‌තෙන දෙසනා පවත්‌තා. භාවනාමනසිකාරො පන ‘‘සබ්‌බං භික්‌ඛවෙ අභිඤ්‌ඤෙය්‍ය’’න්‌ති (සං. නි. 4.46; පටි. ම. 1.3) වචනතො අනවසෙසතො රූපාරූපධම්‌මානං පරිග්‌ගහවසෙනෙව පවත්‌තති. තෙනාහ ‘‘දෙසනායෙවා’’තිආදි. තත්‌ථ මනසිකාරපටිවෙධොති පුබ්‌බභාගෙ පවත්‌තවිපස්‌සනාමනසිකාරො අරියමග්‌ගපටිවෙධො ච. කස්‌සචි අකොපනතො විත්‌ථාරවසෙනෙව වුත්‌තං විපස්‌සනං අනුයුඤ්‌ජන්‌තා මග්‌ගං පටිවිජ්‌ඣන්‌තාපි විත්‌ථාරනයෙනෙව පටිවිජ්‌ඣන්‌තීති අත්‌ථො විසුද්‌ධික්‌කමස්‌ස අභාවතො.
Akusalanti pana na kusalaṃ akusalaṃ, kusaladhammānaṃ paṭipakkhavasena akusalanti padassa attho veditabbo. Evañhi ārogyānavajjasukhavipākakosallasambhūtaṭṭhena kusalaṃ vuccatīti. Yathā yaṃ dhammajātaṃ na arogaṃ na avajjaṃ na sukhavipākaṃ na ca kosallasambhūtaṃ, taṃ akusalanti ayamattho dassito hoti. Evaṃ yaṃ na kucchitānaṃ salanasabhāvaṃ, na kusena, kusehi vā pavattetabbaṃ, na ca kuso viya lavanakaṃ, taṃ akusalaṃ nāmāti ayampi attho dassitoti veditabbo. Vatthupajānanāti dukkhādivatthuno pajānanā paṭivedho. Tathā bujjhanakapuggalānaṃ ajjhāsayavasena desanā pavattāti āha ‘‘akusalādipajānanenāpī’’ti. Teneva ca saṃkhittena desanā pavattā. Bhāvanāmanasikāro pana ‘‘sabbaṃ bhikkhave abhiññeyya’’nti (saṃ. ni. 4.46; paṭi. ma. 1.3) vacanato anavasesato rūpārūpadhammānaṃ pariggahavaseneva pavattati. Tenāha ‘‘desanāyevā’’tiādi. Tattha manasikārapaṭivedhoti pubbabhāge pavattavipassanāmanasikāro ariyamaggapaṭivedho ca. Kassaci akopanato vitthāravaseneva vuttaṃ vipassanaṃ anuyuñjantā maggaṃ paṭivijjhantāpi vitthāranayeneva paṭivijjhantīti attho visuddhikkamassa abhāvato.
භික්‌ඛූති මහාවිහාරෙ ධම්‌මසඞ්‌ගීතිවසෙන පඤ්‌චනිකායමණ්‌ඩලෙ නිසින්‌නභික්‌ඛූ. ථෙරොති තත්‌ථ සඞ්‌ඝත්‌ථෙරොති වදන්‌ති. වත්‌ථසුත්‌තවණ්‌ණනායං වුත්‌තනයෙන පන මහාසඞ්‌ඝරක්‌ඛිතත්‌ථෙරස්‌ස අන්‌තෙවාසිකභික්‌ඛූ සන්‌ධාය ‘‘ආහංසූ’’ති වුත්‌තං. ථෙරොති පන මහාසඞ්‌ඝරක්‌ඛිතත්‌ථෙරො. සො හි ඉමස්‌මිං මජ්‌ඣිමනිකායෙ තං තං විනිච්‌ඡයං කථෙසි. රාසිතොති පිණ්‌ඩතො, එකජ්‌ඣන්‌ති අත්‌ථො.
Bhikkhūti mahāvihāre dhammasaṅgītivasena pañcanikāyamaṇḍale nisinnabhikkhū. Theroti tattha saṅghattheroti vadanti. Vatthasuttavaṇṇanāyaṃ vuttanayena pana mahāsaṅgharakkhitattherassa antevāsikabhikkhū sandhāya ‘‘āhaṃsū’’ti vuttaṃ. Theroti pana mahāsaṅgharakkhitatthero. So hi imasmiṃ majjhimanikāye taṃ taṃ vinicchayaṃ kathesi. Rāsitoti piṇḍato, ekajjhanti attho.
අකුසලකම්‌මපථවණ්‌ණනා
Akusalakammapathavaṇṇanā
අකොසල්‌ලප්‌පවත්‌තියාති කොසල්‌ලපටිපක්‌ඛතො අකොසල්‌ලං වුච්‌චති අඤ්‌ඤාණං, තතො පවත්‌තනතො, අකොසල්‌ලසම්‌භූතත්‌තාති අත්‌ථො. ඤාණපටිපක්‌ඛො අඤ්‌ඤාණං මිත්‌තපටිපක්‌ඛො අමිත්‌තො විය කුසලපටිපක්‌ඛො අකුසලං කුසලෙන පහාතබ්‌බත්‌තා, න පන කුසලානං පහායතත්‌තා. කුසලමෙව හි පයොගසම්‌පාදිතං අකුසලං පජහති. සහ අවජ්‌ජෙහි ලොභාදීහි වත්‌තතීති සාවජ්‌ජං. දුක්‌ඛො අනිට්‌ඨො චතුක්‌ඛන්‌ධ-සඞ්‌ඛාතො විපාකො එතස්‌සාති දුක්‌ඛවිපාකං. තත්‌ථ සාවජ්‌ජවචනෙන අකුසලානං පවත්‌තිදුක්‌ඛතං දස්‌සෙති, දුක්‌ඛවිපාකවචනෙන විපාකදුක්‌ඛතං. පුරිමඤ්‌හි පවත්‌තිසම්‌භවවසෙන අකුසලස්‌ස ලක්‌ඛණවචනං, පච්‌ඡිමං තාලන්‌තරෙ විපාකුප්‌පාදනසමත්‌ථතාවසෙන. තථා පුරිමෙන අකුසලස්‌ස අවිසුද්‌ධසභාවතං දස්‌සෙති, පච්‌ඡිමෙන අවිසුද්‌ධවිපාකතං. පුරිමෙන අකුසලං කුසලසභාවතො නිවත්‌තෙති, පච්‌ඡිමෙන අබ්‍යාකතසභාවතො සවිපාකත්‌තදීපකත්‌තා පච්‌ඡිමස්‌ස. පුරිමෙන වා අවජ්‌ජවන්‌තතාදස්‌සනතො කිච්‌චට්‌ඨෙන රසෙන අනත්‌ථජනනරසතං දස්‌සෙති, පච්‌ඡිමෙන සම්‌පත්‌තිඅත්‌ථෙන අනිට්‌ඨවිපාකරසතං. පුරිමෙන ච උපට්‌ඨානාකාරට්‌ඨෙන පච්‌චුපට්‌ඨානෙන සංකිලෙසපච්‌චුපට්‌ඨානතං, පච්‌ඡිමෙන ඵලට්‌ඨෙන දුක්‌ඛවිපාකපච්‌චුපට්‌ඨානතං. පුරිමෙන ච අයොනිසොමනසිකාරං අකුසලස්‌ස පදට්‌ඨානං පකාසෙති. තතො හි තං සාවජ්‌ජං ජාතං, පච්‌ඡිමෙන අකුසලස්‌ස අඤ්‌ඤෙසං පදට්‌ඨානභාවං විභාවෙති. තඤ්‌හි දුක්‌ඛවිපාකස්‌ස කාරණන්‌ති. සංකිලිට්‌ඨන්‌ති සංකිලෙසෙහි සමන්‌නාගතං, දසහි කිලෙසවත්‌ථූහි විබාධිතං, උපතාපිතං වා තෙහි විදූසිතං මලීනකතඤ්‌චාති අත්‌ථො. ඉදඤ්‌චස්‌ස දුක්‌ඛවිපාකතඤ්‌චාති අත්‌ථෙ ඉදඤ්‌ච දුක්‌ඛවිපාකතං අපච්‌චක්‌ඛතාය අසද්‌දහන්‌තානං පච්‌චක්‌ඛතො ආදීනවදස්‌සනෙන සංවෙජනත්‌ථං වුත්‌තං. සාධාරණා සබ්‌බස්‌සපි අකුසලස්‌ස.
Akosallappavattiyāti kosallapaṭipakkhato akosallaṃ vuccati aññāṇaṃ, tato pavattanato, akosallasambhūtattāti attho. Ñāṇapaṭipakkho aññāṇaṃ mittapaṭipakkho amitto viya kusalapaṭipakkho akusalaṃ kusalena pahātabbattā, na pana kusalānaṃ pahāyatattā. Kusalameva hi payogasampāditaṃ akusalaṃ pajahati. Saha avajjehi lobhādīhi vattatīti sāvajjaṃ. Dukkho aniṭṭho catukkhandha-saṅkhāto vipāko etassāti dukkhavipākaṃ. Tattha sāvajjavacanena akusalānaṃ pavattidukkhataṃ dasseti, dukkhavipākavacanena vipākadukkhataṃ. Purimañhi pavattisambhavavasena akusalassa lakkhaṇavacanaṃ, pacchimaṃ tālantare vipākuppādanasamatthatāvasena. Tathā purimena akusalassa avisuddhasabhāvataṃ dasseti, pacchimena avisuddhavipākataṃ. Purimena akusalaṃ kusalasabhāvato nivatteti, pacchimena abyākatasabhāvato savipākattadīpakattā pacchimassa. Purimena vā avajjavantatādassanato kiccaṭṭhena rasena anatthajananarasataṃ dasseti, pacchimena sampattiatthena aniṭṭhavipākarasataṃ. Purimena ca upaṭṭhānākāraṭṭhena paccupaṭṭhānena saṃkilesapaccupaṭṭhānataṃ, pacchimena phalaṭṭhena dukkhavipākapaccupaṭṭhānataṃ. Purimena ca ayonisomanasikāraṃ akusalassa padaṭṭhānaṃ pakāseti. Tato hi taṃ sāvajjaṃ jātaṃ, pacchimena akusalassa aññesaṃ padaṭṭhānabhāvaṃ vibhāveti. Tañhi dukkhavipākassa kāraṇanti. Saṃkiliṭṭhanti saṃkilesehi samannāgataṃ, dasahi kilesavatthūhi vibādhitaṃ, upatāpitaṃ vā tehi vidūsitaṃ malīnakatañcāti attho. Idañcassa dukkhavipākatañcāti atthe idañca dukkhavipākataṃ apaccakkhatāya asaddahantānaṃ paccakkhato ādīnavadassanena saṃvejanatthaṃ vuttaṃ. Sādhāraṇā sabbassapi akusalassa.
සරසෙනෙව (ධ. ස. මූලටී. 1) පතනසභාවස්‌ස අන්‌තරා එව අතීව පාතනං අතිපාතො, සණිකං පතිතුං අදත්‌වා සීඝං පාතනන්‌ති අත්‌ථො. අතික්‌කම්‌මවා සත්‌ථාදීහි අභිභවිත්‌වා පාතනං අතිපාතො. පයොගවත්‌ථුමහන්‌තතාදීහි මහාසාවජ්‌ජතා තෙහි පච්‌චයෙහි උප්‌පජ්‌ජමානාය චෙතනාය බලවභාවතො. එකස්‌ස හි පයොගස්‌ස සහසා නිප්‌ඵාදනවසෙන සකිච්‌චසාධිකාය බහුක්‌ඛත්‌තුං පවත්‌තජවනෙහි ලද්‌ධාසෙවනාය ච සන්‌නිට්‌ඨාපකචෙතනාය වසෙන පයොගස්‌ස මහන්‌තභාවො. සතිපි කදාචි ඛුද්‌දකෙ චෙව මහන්‌තෙ ච පාණෙ පයොගස්‌ස සමභාවෙ මහන්‌තං හනන්‌තස්‌ස චෙතනා තිබ්‌බාකාරා උප්‌පජ්‌ජතීති වත්‌ථුස්‌ස මහන්‌තභාවො. ඉති උභයම්‌පෙතං චෙතනාය බලවභාවෙනෙව හොතීති. යථාවුත්‌තපච්‌චයපරියායෙපි තංතංපච්‌චයෙහි චෙතනාය බලවතාය එව මහාසාවජ්‌ජභාවො වෙදිතබ්‌බො. පයොගවත්‌ථුආදිපච්‌චයානඤ්‌හි අමහත්‌තෙපි හන්‌තබ්‌බස්‌ස ගුණවන්‌තතාය මහාසාවජ්‌ජතා, තබ්‌බිපරියායෙන අප්‌පසාවජ්‌ජතා ච වත්‌ථුස්‌ස මහත්‌තාමහත්‌තෙසු විය දට්‌ඨබ්‌බා. කිලෙසානං උපක්‌කමානං ද්‌වින්‌නඤ්‌ච මුදුතාය තිබ්‌බතාය ච අප්‌පසාවජ්‌ජතා මහාසාවජ්‌ජතාපි යොජෙතබ්‌බා. පාණො පාණසඤ්‌ඤිතා වධකචිත්‌තඤ්‌ච පුබ්‌බභාගියාපි හොන්‌ති, උපක්‌කමො වධකචෙතනාසමුට්‌ඨාපිතො. පඤ්‌ච සම්‌භාරා හි පාණාතිපාතචෙතනාති සා පඤ්‌චසම්‌භාරවිනිමුත්‌තා දට්‌ඨබ්‌බා. අයඤ්‌ච විචාරො අදින්‌නාදානාදීසුපි යථාරහං වත්‌තබ්‌බො. විජ්‌ඣනපහරණාදිවසෙන සහත්‌ථෙනනිබ්‌බත්‌තො සාහත්‌ථිකො, ආණාපනවසෙන පවත්‌තො ආණත්‌තිකො, උසුසත්‌තියන්‌තපාසාණාදිනිස්‌සජ්‌ජනවසෙන පවත්‌තො නිස්‌සග්‌ගියො, අදුහලසජ්‌ජනාදිවසෙන පවත්‌තො ථාවරො, ආථබ්‌බණිකාදීනං විය මන්‌තපරිජප්‌පනවසෙන පවත්‌තො විජ්‌ජාමයො, කම්‌මවිපාකජිද්‌ධිමයො ඉද්‌ධිමයො දාඨාකොටනාදීනි විය.
Saraseneva (dha. sa. mūlaṭī. 1) patanasabhāvassa antarā eva atīva pātanaṃ atipāto, saṇikaṃ patituṃ adatvā sīghaṃ pātananti attho. Atikkammavā satthādīhi abhibhavitvā pātanaṃ atipāto. Payogavatthumahantatādīhi mahāsāvajjatā tehi paccayehi uppajjamānāya cetanāya balavabhāvato. Ekassa hi payogassa sahasā nipphādanavasena sakiccasādhikāya bahukkhattuṃ pavattajavanehi laddhāsevanāya ca sanniṭṭhāpakacetanāya vasena payogassa mahantabhāvo. Satipi kadāci khuddake ceva mahante ca pāṇe payogassa samabhāve mahantaṃ hanantassa cetanā tibbākārā uppajjatīti vatthussa mahantabhāvo. Iti ubhayampetaṃ cetanāya balavabhāveneva hotīti. Yathāvuttapaccayapariyāyepi taṃtaṃpaccayehi cetanāya balavatāya eva mahāsāvajjabhāvo veditabbo. Payogavatthuādipaccayānañhi amahattepi hantabbassa guṇavantatāya mahāsāvajjatā, tabbipariyāyena appasāvajjatā ca vatthussa mahattāmahattesu viya daṭṭhabbā. Kilesānaṃ upakkamānaṃ dvinnañca mudutāya tibbatāya ca appasāvajjatā mahāsāvajjatāpi yojetabbā. Pāṇo pāṇasaññitā vadhakacittañca pubbabhāgiyāpi honti, upakkamo vadhakacetanāsamuṭṭhāpito. Pañca sambhārā hi pāṇātipātacetanāti sā pañcasambhāravinimuttā daṭṭhabbā. Ayañca vicāro adinnādānādīsupi yathārahaṃ vattabbo. Vijjhanapaharaṇādivasena sahatthenanibbatto sāhatthiko, āṇāpanavasena pavatto āṇattiko, ususattiyantapāsāṇādinissajjanavasena pavatto nissaggiyo, aduhalasajjanādivasena pavatto thāvaro, āthabbaṇikādīnaṃ viya mantaparijappanavasena pavatto vijjāmayo, kammavipākajiddhimayo iddhimayo dāṭhākoṭanādīni viya.
යදි ‘‘මම ඉද’’න්‌ති පරෙන පරිග්‌ගහිතං අදින්‌නං, උත්‌තානසෙය්‍යකදාරකසන්‌තකෙ කථං තස්‌ස පරිග්‌ගහසඤ්‌ඤාය එව අභාවතොති ආහ ‘‘යත්‌ථ පරො’’තිආදි. පරො නාම විඤ්‌ඤූ වා අවිඤ්‌ඤූ වා අත්‌ථි තස්‌ස වත්‌ථුස්‌ස සාමිකො. අවිඤ්‌ඤූපි හි විඤ්‌ඤුකාලෙ යථාකාමං කරොන්‌තො අදණ්‌ඩාරහොති. මන්‌තපරිජප්‌පනෙන පරසන්‌තකහරණං විජ්‌ජාමයො, විනා මන්‌තෙන පරසන්‌තකස්‌ස කායවචීපයොගෙහි පරිකඩ්‌ඪනං තාදිසෙනිද්‌ධිවසෙන ඉද්‌ධිමයො පයොගොති අදින්‌නාදානෙ ඡ පයොගා සාහත්‌ථිකාදයො වුත්‌තා. යථානුරූපන්‌ති එත්‌ථ සාහත්‌ථිකො තාව පඤ්‌චන්‌නම්‌පි අවහාරානං වසෙන පවත්‌තති, තථා ආණත්‌තියො නිස්‌සග්‌ගියො ච. ථාවරො ථෙය්‍යාවහාරපසය්‌හාවහාරපටිච්‌ඡන්‌නාවහාරවසෙන. තථා සෙසාපීති දට්‌ඨබ්‌බං.
Yadi ‘‘mama ida’’nti parena pariggahitaṃ adinnaṃ, uttānaseyyakadārakasantake kathaṃ tassa pariggahasaññāya eva abhāvatoti āha ‘‘yattha paro’’tiādi. Paro nāma viññū vā aviññū vā atthi tassa vatthussa sāmiko. Aviññūpi hi viññukāle yathākāmaṃ karonto adaṇḍārahoti. Mantaparijappanena parasantakaharaṇaṃ vijjāmayo, vinā mantena parasantakassa kāyavacīpayogehi parikaḍḍhanaṃ tādiseniddhivasena iddhimayo payogoti adinnādāne cha payogāsāhatthikādayo vuttā. Yathānurūpanti ettha sāhatthiko tāva pañcannampi avahārānaṃ vasena pavattati, tathā āṇattiyo nissaggiyo ca. Thāvaro theyyāvahārapasayhāvahārapaṭicchannāvahāravasena. Tathā sesāpīti daṭṭhabbaṃ.
මෙථුනසමාචාරෙසූති සදාරාසන්‌තොස-පරදාරගමනවසෙන දුවිධෙසු මෙථුනසමාචාරෙසු. අයමෙවහි භෙදො ඉධාධිප්‌පෙතො. ගොත්‌තරක්‌ඛිතා සගොත්‌තෙහි රක්‌ඛිතා. ධම්‌මරක්‌ඛිතා සහධම්‌මිකෙහි රක්‌ඛිතා. සාරක්‌ඛා සසාමිකා. යස්‌සා ගමනෙ රඤ්‌ඤා දණ්‌ඩො ඨපිතො, සා සපරිදණ්‌ඩා. භරියභාවත්‌ථං ධනෙන කීතා ධනක්‌කීතා. ඡන්‌දෙන වසන්‌තී ඡන්‌දවාසිනී. භොගත්‌ථං වසන්‌තී භොගවාසිනී. පටත්‌ථං වසන්‌තී පටවාසිනී. උදකපත්‌තං ආමසිත්‌වා ගහිතා ඔදපත්‌තකිනී. චුම්‌බටකං අපනෙත්‌වා ගහිතා ඔභටචුම්‌බටා. කරමරානීතා ධජාහතා. තඞ්‌ඛණිකා මුහුත්‌තිකා. අභිභවිත්‌වා වීතික්‌කමෙ මිච්‌ඡාචාරො මහාසාවජ්‌ජො, න තථා ද්‌වින්‌නං සමානඡන්‌දතාය. අභිභවිත්‌වා වීතික්‌කමනෙ සතිපි මග්‌ගෙනමග්‌ගපටිපත්‌තිඅධිවාසනෙ පුරිමුප්‌පන්‌නසෙවනාභිසන්‌ධිපයොගාභාවතො මිච්‌ඡාචාරො න හොති අභිභුය්‍යමානස්‌සාති වදන්‌ති. සෙවනාචිත්‌තෙ සති පයොගාභාවො අප්‌පමාණං යෙභුය්‍යෙන ඉත්‌ථියා සෙවනාපයොගස්‌ස අභාවතො. තථා සති පුරෙතරං සෙවනාචිත්‌තස්‌ස උපට්‌ඨානෙපි තස්‌සා මිච්‌ඡාචාරො න සියා, තථා පුරිසස්‌සපි සෙවනාපයොගාභාවෙති, තස්‌මා අත්‌තනො රුචියා පවත්‌තිතස්‌ස වසෙන තයො, බලක්‌කාරෙන පවත්‌තිතස්‌ස වසෙන තයොති සබ්‌බෙපි අග්‌ගහිතග්‌ගහණෙන චත්‌තාරො සම්‌භාරාති වුත්‌තන්‌ති වෙදිතබ්‌බං.
Methunasamācāresūti sadārāsantosa-paradāragamanavasena duvidhesu methunasamācāresu. Ayamevahi bhedo idhādhippeto. Gottarakkhitā sagottehi rakkhitā. Dhammarakkhitā sahadhammikehi rakkhitā. Sārakkhā sasāmikā. Yassā gamane raññā daṇḍo ṭhapito, sā saparidaṇḍā. Bhariyabhāvatthaṃ dhanena kītā dhanakkītā. Chandena vasantī chandavāsinī. Bhogatthaṃ vasantī bhogavāsinī. Paṭatthaṃ vasantī paṭavāsinī. Udakapattaṃ āmasitvā gahitā odapattakinī. Cumbaṭakaṃ apanetvā gahitā obhaṭacumbaṭā. Karamarānītā dhajāhatā. Taṅkhaṇikā muhuttikā. Abhibhavitvā vītikkame micchācāro mahāsāvajjo, na tathā dvinnaṃ samānachandatāya. Abhibhavitvā vītikkamane satipi maggenamaggapaṭipattiadhivāsane purimuppannasevanābhisandhipayogābhāvato micchācāro na hoti abhibhuyyamānassāti vadanti. Sevanācitte sati payogābhāvo appamāṇaṃ yebhuyyena itthiyā sevanāpayogassa abhāvato. Tathā sati puretaraṃ sevanācittassa upaṭṭhānepi tassā micchācāro na siyā, tathā purisassapi sevanāpayogābhāveti, tasmā attano ruciyā pavattitassa vasena tayo, balakkārena pavattitassa vasena tayoti sabbepi aggahitaggahaṇena cattāro sambhārāti vuttanti veditabbaṃ.
අත්‌ථභඤ්‌ජකොති කම්‌මපථවසෙන වුත්‌තං. කම්‌මපථකථා හෙසාති. අස්‌සාති විසංවාදකස්‌ස. මුසා වදති එතෙනාති චෙතනා මුසාවාදො, ඉමස්‌මිං පක්‌ඛෙ අතථාකාරෙන වත්‌ථුනො විඤ්‌ඤාපනපයොගො මුසා, තංසමුට්‌ඨාපිකා චෙතනාමුසාවාදොති වුත්‌තත්‌තා තතො අඤ්‌ඤථා වත්‌තුං ‘‘අපරො නයො’’තිආදි වුත්‌තං. අත්‌තනො සන්‌තකං අදාතුකාමතායාතිආදි මුසාවාදසාමඤ්‌ඤෙන වුත්‌තං. හසාධිප්‌පායෙනපි විසංවාදනපුරක්‌ඛාරස්‌ස මුසාවාදො. පරස්‌සාති විසංවාදනවසෙන විඤ්‌ඤාපෙතබ්‌බස්‌ස. සොති මුසාවාදපයොගො.
Atthabhañjakoti kammapathavasena vuttaṃ. Kammapathakathā hesāti. Assāti visaṃvādakassa. Musā vadati etenāti cetanā musāvādo, imasmiṃ pakkhe atathākārena vatthuno viññāpanapayogo musā, taṃsamuṭṭhāpikā cetanāmusāvādoti vuttattā tato aññathā vattuṃ ‘‘aparo nayo’’tiādi vuttaṃ. Attano santakaṃ adātukāmatāyātiādi musāvādasāmaññena vuttaṃ. Hasādhippāyenapi visaṃvādanapurakkhārassa musāvādo. Parassāti visaṃvādanavasena viññāpetabbassa. Soti musāvādapayogo.
සුඤ්‌ඤභාවන්‌ති පීතිවිරහිතතාය රිත්‌තභාවං. ඵරුසසද්‌දතාය නෙව කණ්‌ණසුඛා. අත්‌ථවිපන්‌නතාය න හදයසුඛා. සංකිලිට්‌ඨචිත්‌තස්‌සාති දොසෙන, ලොභෙන වා දූසිතචිත්‌තස්‌ස.
Suññabhāvanti pītivirahitatāya rittabhāvaṃ. Pharusasaddatāya neva kaṇṇasukhā. Atthavipannatāya na hadayasukhā. Saṃkiliṭṭhacittassāti dosena, lobhena vā dūsitacittassa.
එකන්‌තඵරුසා චෙතනාති එතෙන දුට්‌ඨචිත්‌තතංයෙව විභාවෙති, දුට්‌ඨචිත්‌තතා චස්‌ස අමරණාධිප්‌පායවසෙන දට්‌ඨබ්‌බා. සති හි මරණාධිප්‌පායෙ අත්‌ථසිද්‌ධි, තදභාවෙ පාණාතිපාතබ්‍යාපාදා සියුන්‌ති. යං පටිච්‌ච ඵරුසවාචා පයුජ්‌ජති, තස්‌ස සම්‌මුඛාව සීසං එති. පරම්‌මුඛාපි සීසං එති එවාති අපරෙ. තත්‌ථායං අධිප්‌පායො යුත්‌තො සියා – සම්‌මුඛා පයොගෙ අගාරවාදීනං බලවභාවතො සියා චෙතනා බලවතී, පරස්‌ස ච තදත්‌ථවිඤ්‌ඤාපනං, න තථා අසම්‌මුඛාති. යථා ච අක්‌කොසිතෙ මතෙ ආළහනෙ කතා ඛමාපනා උපවාදන්‌තරායං නිවත්‌තෙති, එවං පරම්‌මුඛා පයුත්‌තා ඵරුසවාචා හොතියෙවාති සක්‌කා විඤ්‌ඤාතුං. තස්‌සාති එකන්‌තඵරුසචෙතනාය එව ඵරුසවාචාභාවස්‌ස ආවිභාවත්‌ථං. මම්‌මච්‌ඡෙදකො සවනඵරුසතායාති අධිප්‌පායො. චිත්‌තසණ්‌හාතාය ඵරුසවාචා න හොති කම්‌මපථා’ප්‌පත්‌තත්‌තා, කම්‌මභාවං පන න සක්‌කා වාරෙතුං. එවං අන්‌වයවසෙන චෙතනාඵරුසතාය ඵරුසවාචං සාධෙත්‌වා ඉදානි තමෙව බ්‍යතිරෙකවසෙන සාධෙතුං ‘‘වචනසණ්‌හතායා’’තිආදි වුත්‌තං. එසාති ඵරුසවාචා. කම්‌මපථභාවං අප්‌පත්‌තා අප්‌පසාවජ්‌ජා, ඉතරා මහාසාවජ්‌ජා. තථා කිලෙසානං මුදුතිබ්‌බතාභෙදෙහි සබ්‌බං පුරිමසදිසං.
Ekantapharusā cetanāti etena duṭṭhacittataṃyeva vibhāveti, duṭṭhacittatā cassa amaraṇādhippāyavasena daṭṭhabbā. Sati hi maraṇādhippāye atthasiddhi, tadabhāve pāṇātipātabyāpādā siyunti. Yaṃ paṭicca pharusavācā payujjati, tassa sammukhāva sīsaṃ eti. Parammukhāpi sīsaṃ eti evāti apare. Tatthāyaṃ adhippāyo yutto siyā – sammukhā payoge agāravādīnaṃ balavabhāvato siyā cetanā balavatī, parassa ca tadatthaviññāpanaṃ, na tathā asammukhāti. Yathā ca akkosite mate āḷahane katā khamāpanā upavādantarāyaṃ nivatteti, evaṃ parammukhā payuttā pharusavācā hotiyevāti sakkā viññātuṃ. Tassāti ekantapharusacetanāya eva pharusavācābhāvassa āvibhāvatthaṃ. Mammacchedako savanapharusatāyāti adhippāyo. Cittasaṇhātāya pharusavācā na hoti kammapathā’ppattattā, kammabhāvaṃ pana na sakkā vāretuṃ. Evaṃ anvayavasena cetanāpharusatāya pharusavācaṃ sādhetvā idāni tameva byatirekavasena sādhetuṃ ‘‘vacanasaṇhatāyā’’tiādi vuttaṃ. Esāti pharusavācā. Kammapathabhāvaṃ appattā appasāvajjā, itarā mahāsāvajjā. Tathā kilesānaṃ mudutibbatābhedehi sabbaṃ purimasadisaṃ.
ආසෙවනං බහුලීකරණං. යං උද්‌දිස්‌ස පවත්‌තිතො, තෙන අග්‌ගහිතෙ අප්‌පසාවජ්‌ජො, ගහිතෙ මහාසාවජ්‌ජො කම්‌මපථප්‌පත්‌තිතො. යො කොචි පන සම්‌ඵප්‌පලාපො ද්‌වීහි සම්‌භාරෙහි සිජ්‌ඣති. කිලෙසානං මුදුතිබ්‌බතාවසෙනපි අප්‌පසාවජ්‌ජමහාසාවජ්‌ජතා වෙදිතබ්‌බා.
Āsevanaṃ bahulīkaraṇaṃ. Yaṃ uddissa pavattito, tena aggahite appasāvajjo, gahite mahāsāvajjo kammapathappattito. Yo koci pana samphappalāpo dvīhi sambhārehi sijjhati. Kilesānaṃ mudutibbatāvasenapi appasāvajjamahāsāvajjatā veditabbā.
අත්‌තනො පරිණාමනං චිත්‌තෙනෙවාති වෙදිතබ්‌බං. හිතසුඛං බ්‍යාපාදයතීති යො තං උප්‌පාදෙති, තස්‌ස හිතසුඛං විනාසෙති. අහො වතාති ඉමිනා අච්‌චන්‌තවිනාසචින්‌තනං දීපෙති. එවං හිස්‌ස දාරුණපවත්‌තියා කම්‌මපථප්‌පත්‌ති. යථාභුච්‌චගහණාභාවෙනාති යාථාවග්‌ගාහස්‌ස අභාවෙන අනිච්‌චාදිසභාවස්‌ස නිච්‌චාදිතො ගහණෙන. මිච්‌ඡා පස්‌සතීති විතථං පස්‌සති. සම්‌ඵප්‌පලාපො වියාති ඉමිනා ආසෙවනස්‌ස මන්‌දතාය අප්‌පසාවජ්‌ජතං, මහන්‌තතාය මහාසාවජ්‌ජතං දස්‌සෙති. ගහිතාකාරවිපරීතතාති මිච්‌ඡාදිට්‌ඨියා ගහිතාකාරස්‌ස විපරීතභාවො. වත්‌ථුනොති තස්‌සා අයථාභූතසභාවමාහ. තථාභාවෙනාති ගහිතාකාරෙනෙව තස්‌ස දිට්‌ඨිගතිකස්‌ස, තස්‌ස වා වත්‌ථුනො උපට්‌ඨානං එවමෙතං, න ඉතො අඤ්‌ඤථාති.
Attano pariṇāmanaṃ cittenevāti veditabbaṃ. Hitasukhaṃ byāpādayatīti yo taṃ uppādeti, tassa hitasukhaṃ vināseti. Aho vatāti iminā accantavināsacintanaṃ dīpeti. Evaṃ hissa dāruṇapavattiyā kammapathappatti. Yathābhuccagahaṇābhāvenāti yāthāvaggāhassa abhāvena aniccādisabhāvassa niccādito gahaṇena. Micchā passatīti vitathaṃ passati. Samphappalāpo viyāti iminā āsevanassa mandatāya appasāvajjataṃ, mahantatāya mahāsāvajjataṃ dasseti. Gahitākāraviparītatāti micchādiṭṭhiyā gahitākārassa viparītabhāvo. Vatthunoti tassā ayathābhūtasabhāvamāha. Tathābhāvenāti gahitākāreneva tassa diṭṭhigatikassa, tassa vā vatthuno upaṭṭhānaṃ evametaṃ, na ito aññathāti.
ධම්‌මතොති සභාවතො. කොට්‌ඨාසතොති ඵස්‌සපඤ්‌චමකාදීසු චිත්‌තඞ්‌ගකොට්‌ඨාසෙසු යං කොට්‌ඨාසා හොන්‌ති, තතොති අත්‌ථො. චෙතනාධම්‌මාති චෙතනාසභාවා.
Dhammatoti sabhāvato. Koṭṭhāsatoti phassapañcamakādīsu cittaṅgakoṭṭhāsesu yaṃ koṭṭhāsā honti, tatoti attho. Cetanādhammāti cetanāsabhāvā.
පටිපාටියා සත්‌තාති එත්‌ථ නනු චෙතනා අභිධම්‌මෙ කම්‌මපථෙසු න වුත්‌තාති පටිපාටියා සත්‌තන්‌නං කම්‌මපථභාවො න යුත්‌තොති? න, අවචනස්‌ස අඤ්‌ඤහෙතුකත්‌තා. න හි තත්‌ථ චෙතනාය අකම්‌මපථත්‌තා කම්‌මපථරාසිම්‌හි අවචනං, කදාචි පන කම්‌මපථො හොති, න සබ්‌බදාති කම්‌මපථභාවස්‌ස අනියතත්‌තා අවචනං. යදා පන කම්‌මපථො හොති, තදා කම්‌මපථරාසිසඞ්‌ගහො න නිවාරිතො. එත්‌ථාහ – යදි චෙතනාය සබ්‌බදා කම්‌මපථභාවාභාවතො අනියතො කම්‌මපථභාවොති කම්‌මපථරාසිම්‌හි අවචනං, නනු අභිජ්‌ඣාදීනං කම්‌මපථභාවං අප්‌පත්‌තානං අත්‌ථිතාය අනියතො කම්‌මපථභාවොති තෙසම්‌පි කම්‌මපථරාසිම්‌හි අවචනං ආපජ්‌ජතීති? නාපජ්‌ජති කම්‌මපථතාතංසභාගතාහි තෙසං තත්‌ථ වුත්‌තත්‌තා. යදි එවං චෙතනාපි තත්‌ථ වත්‌තබ්‌බා සියා? සච්‌චමෙතං, සා පන පාණාතිපාතාදිකාති පාකටො, තස්‌සා කම්‌මපථභාවොති න වුත්‌තා සියා. චෙතනාය හි – ‘‘චෙතනාහං, භික්‌ඛවෙ, කම්‌මං වදාමි (අ. නි. 6.63; කථා. 539), තිවිධා, භික්‌ඛවෙ, කායසඤ්‌චෙතනා අකුසලං කායකම්‌ම’’න්‌තිආදිවචනතො (කථා. 539) කම්‌මභාවො පාකටො, කම්‌මංයෙව ච සුගතිදුග්‌ගතීනං තත්‌ථ උප්‌පජ්‌ජනකසුඛදුක්‌ඛානඤ්‌ච පථභාවෙන පවත්‌තං කම්‌මපථොති වුච්‌චතීති පාකටො තස්‌සා කම්‌මපථභාවො, අභිජ්‌ඣාදීනං පන චෙතනාසමීහනභාවෙන සුචරිතදුච්‌චරිතභාවො චෙතනාජනිතපිට්‌ඨිවට්‌ටකභාවෙන සුගතිදුග්‌ගතිතදුප්‌පජ්‌ජනකසුඛදුක්‌ඛානං පථභාවො චාති න තථා පාකටො කම්‌මපථභාවොති තෙයෙව තෙන සභාවෙන දස්‌සෙතුං අභිධම්‌මෙ චෙතනා කම්‌මපථරාසිභාවෙන න වුත්‌තා , අතථාජාතියකත්‌තා වා චෙතනා තෙහි සද්‌ධිං න වුත්‌තාති දට්‌ඨබ්‌බං. මූලං පත්‌වාති මූලදෙසනං පත්‌වා, මූලසභාවෙසු ධම්‌මෙසු වුච්‌චමානෙසූති අත්‌ථො.
Paṭipāṭiyā sattāti ettha nanu cetanā abhidhamme kammapathesu na vuttāti paṭipāṭiyā sattannaṃ kammapathabhāvo na yuttoti? Na, avacanassa aññahetukattā. Na hi tattha cetanāya akammapathattā kammapatharāsimhi avacanaṃ, kadāci pana kammapatho hoti, na sabbadāti kammapathabhāvassa aniyatattā avacanaṃ. Yadā pana kammapatho hoti, tadā kammapatharāsisaṅgaho na nivārito. Etthāha – yadi cetanāya sabbadā kammapathabhāvābhāvato aniyato kammapathabhāvoti kammapatharāsimhi avacanaṃ, nanu abhijjhādīnaṃ kammapathabhāvaṃ appattānaṃ atthitāya aniyato kammapathabhāvoti tesampi kammapatharāsimhi avacanaṃ āpajjatīti? Nāpajjati kammapathatātaṃsabhāgatāhi tesaṃ tattha vuttattā. Yadi evaṃ cetanāpi tattha vattabbā siyā? Saccametaṃ, sā pana pāṇātipātādikāti pākaṭo, tassā kammapathabhāvoti na vuttā siyā. Cetanāya hi – ‘‘cetanāhaṃ, bhikkhave, kammaṃ vadāmi (a. ni. 6.63; kathā. 539), tividhā, bhikkhave, kāyasañcetanā akusalaṃ kāyakamma’’ntiādivacanato (kathā. 539) kammabhāvo pākaṭo, kammaṃyeva ca sugatiduggatīnaṃ tattha uppajjanakasukhadukkhānañca pathabhāvena pavattaṃ kammapathoti vuccatīti pākaṭo tassā kammapathabhāvo, abhijjhādīnaṃ pana cetanāsamīhanabhāvena sucaritaduccaritabhāvo cetanājanitapiṭṭhivaṭṭakabhāvena sugatiduggatitaduppajjanakasukhadukkhānaṃ pathabhāvo cāti na tathā pākaṭo kammapathabhāvoti teyeva tena sabhāvena dassetuṃ abhidhamme cetanā kammapatharāsibhāvena na vuttā , atathājātiyakattā vā cetanā tehi saddhiṃ na vuttāti daṭṭhabbaṃ. Mūlaṃ patvāti mūladesanaṃ patvā, mūlasabhāvesu dhammesu vuccamānesūti attho.
අදින්‌නාදානං සත්‌තාරම්‌මණන්‌ති ඉදං ‘‘පඤ්‌ච සික්‌ඛාපදා පරිත්‌තාරම්‌මණා එව වා’’ති ඉමාය පඤ්‌හපුච්‌ඡකපාළියා විරුජ්‌ඣති. යඤ්‌හි පාණාතිපාතාදිදුස්‌සීල්‍යස්‌ස ආරම්‌මණං, තදෙව තං වෙරමණියා ආරම්‌මණං. වීතික්‌කමිතබ්‌බවත්‌ථුතො එව හි විරතීති. සත්‌තාරම්‌මණන්‌ති වා සත්‌තසඞ්‌ඛාතං සඞ්‌ඛාරාරම්‌මණමෙව උපාදාය වුත්‌තන්‌ති නායං විරොධො. තථා හි වුත්‌තං සම්‌මොහවිනොදනියං (විභ. අට්‌ඨ. 714) ‘‘යානි සික්‌ඛාපදානි එත්‌ථ සත්‌තාරම්‌මණානීති වුත්‌තානි, තානි යස්‌මා සත්‌තොති සඞ්‌ඛ්‍යං ගතං සඞ්‌ඛාරමෙව ආරම්‌මණං කරොන්‌තී’’ති. විසභාගවත්‌ථුනො ‘‘ඉත්‌ථී, පුරිසො’’ති ගහෙතබ්‌බතො සත්‌තාරම්‌මණොති එකෙ. ‘‘එකො දිට්‌ඨො, ද්‌වෙ සුතා’’තිආදිනා සම්‌ඵප්‌පලපනෙ දිට්‌ඨසුතමුතවිඤ්‌ඤාතවසෙන. තථා අභිජ්‌ඣාති එත්‌ථ තථා-සද්‌දො ‘‘දිට්‌ඨසුතමුතවිඤ්‌ඤාතවසෙනා’’ති ඉදම්‌පි උපසංහරති, න සත්‌තසඞ්‌ඛාරාරම්‌මණතං එව දස්‌සනාදිවසෙන අභිජ්‌ඣායනතො. ‘‘නත්‌ථි සත්‌තා ඔපපාතිකා’’ති පවත්‌තමානාපි මිච්‌ඡාදිට්‌ඨි තෙභූමකධම්‌මවිසයාවාති අධිප්‌පායෙනස්‌සා සඞ්‌ඛාරාරම්‌මණතා වුත්‌තා. කථං පන මිච්‌ඡාදිට්‌ඨියා සබ්‌බෙ තෙභූමකධම්‌මා ආරම්‌මණං හොන්‌තීති? සාධාරණතො. ‘‘නත්‌ථි සුකතදුක්‌කටානං කම්‌මානං ඵලං විපාකො’’ති හි පවත්‌තමානාය අත්‌ථතො රූපාරුපාවචරධම්‌මාපි ගහිතා එව හොන්‌තීති.
Adinnādānaṃ sattārammaṇanti idaṃ ‘‘pañca sikkhāpadā parittārammaṇā eva vā’’ti imāya pañhapucchakapāḷiyā virujjhati. Yañhi pāṇātipātādidussīlyassa ārammaṇaṃ, tadeva taṃ veramaṇiyā ārammaṇaṃ. Vītikkamitabbavatthuto eva hi viratīti. Sattārammaṇanti vā sattasaṅkhātaṃ saṅkhārārammaṇameva upādāya vuttanti nāyaṃ virodho. Tathā hi vuttaṃ sammohavinodaniyaṃ (vibha. aṭṭha. 714) ‘‘yāni sikkhāpadāni ettha sattārammaṇānīti vuttāni, tāni yasmā sattoti saṅkhyaṃ gataṃ saṅkhārameva ārammaṇaṃ karontī’’ti. Visabhāgavatthuno ‘‘itthī, puriso’’ti gahetabbato sattārammaṇoti eke. ‘‘Eko diṭṭho, dve sutā’’tiādinā samphappalapane diṭṭhasutamutaviññātavasena. Tathā abhijjhāti ettha tathā-saddo ‘‘diṭṭhasutamutaviññātavasenā’’ti idampi upasaṃharati, na sattasaṅkhārārammaṇataṃ eva dassanādivasena abhijjhāyanato. ‘‘Natthi sattā opapātikā’’ti pavattamānāpi micchādiṭṭhi tebhūmakadhammavisayāvāti adhippāyenassā saṅkhārārammaṇatā vuttā. Kathaṃ pana micchādiṭṭhiyā sabbe tebhūmakadhammā ārammaṇaṃ hontīti? Sādhāraṇato. ‘‘Natthi sukatadukkaṭānaṃ kammānaṃ phalaṃ vipāko’’ti hi pavattamānāya atthato rūpārupāvacaradhammāpi gahitā eva hontīti.
සුඛබහුලතාය රාජානො හසමානාපි ‘‘චොරං ඝාතෙථා’’ති වදන්‌ති, හාසො පන තෙසං අඤ්‌ඤවිසයොති ආහ ‘‘සන්‌නිට්‌ඨාපක…පෙ.… හොතී’’ති.
Sukhabahulatāya rājāno hasamānāpi ‘‘coraṃ ghātethā’’ti vadanti, hāso pana tesaṃ aññavisayoti āha ‘‘sanniṭṭhāpaka…pe… hotī’’ti.
කෙසඤ්‌චීති සහජාතානං අදින්‌නාදානාදීනං. සම්‌පයුත්‌තපභාවකට්‌ඨෙනාති සම්‌පයුත්‌තො හුත්‌වා උප්‌පාදකට්‌ඨෙන. කෙසඤ්‌චීති අසහජාතානං. උපනිස්‌සයපච්‌චයට්‌ඨෙනාති එතෙන මූලට්‌ඨෙන ලොභස්‌ස උපකාරතං නිවත්‌තෙති. සුප්‌පතිට්‌ඨිතභාවසාධනට්‌ඨො හි මූලට්‌ඨො, සො ච හෙතුපච්‌චයතාඅවිනාභාවී, තෙන චෙත්‌ථ මූලමිව මූලන්‌ති ගහෙතබ්‌බං, නිප්‌පරියායතො පන පුබ්‌බෙ ‘‘කෙසඤ්‌චී’’ති වුත්‌තානං සහජාතානං මූලභාවො වෙදිතබ්‌බො. රත්‌තො ඛොතිආදිනා සුත්‌තපදෙනපි පාණාතිපාතාදීනං අකුසලානං ලොභස්‌ස මූලකාරණතං විභාවෙති, න මූලට්‌ඨෙනුපකාරත්‌ථං අවිසෙසතො තෙසං හෙතුපච්‌චයත්‌තාභාවතො.
Kesañcīti sahajātānaṃ adinnādānādīnaṃ. Sampayuttapabhāvakaṭṭhenāti sampayutto hutvā uppādakaṭṭhena. Kesañcīti asahajātānaṃ. Upanissayapaccayaṭṭhenāti etena mūlaṭṭhena lobhassa upakārataṃ nivatteti. Suppatiṭṭhitabhāvasādhanaṭṭho hi mūlaṭṭho, so ca hetupaccayatāavinābhāvī, tena cettha mūlamiva mūlanti gahetabbaṃ, nippariyāyato pana pubbe ‘‘kesañcī’’ti vuttānaṃ sahajātānaṃ mūlabhāvo veditabbo. Ratto khotiādinā suttapadenapi pāṇātipātādīnaṃ akusalānaṃ lobhassa mūlakāraṇataṃ vibhāveti, na mūlaṭṭhenupakāratthaṃ avisesato tesaṃ hetupaccayattābhāvato.
අකුසලකම්‌මපථවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Akusalakammapathavaṇṇanā niṭṭhitā.
කුසලකම්‌මපථවණ්‌ණනා
Kusalakammapathavaṇṇanā
වෙරන්‌ති පාණාතිපාතාදිපාපධම්‌මං. සො හි වෙරහෙතුතාය ‘‘වෙර’’න්‌ති වුච්‌චති, තං මණති ‘‘මයි ඉධ ඨිතාය කථමාගච්‌ඡසී’’ති තජ්‌ජෙන්‌තී විය නිවාරෙතීති වෙරමණී. තෙනාහ ‘‘පජහතී’’ති. ‘‘විරමණී’’ති වත්‌තබ්‌බෙ නිරුත්‌තිනයෙන එව-කාරං කත්‌වා එවං වුත්‌තං. විභඞ්‌ගෙ (විභ. 703, 704) එව නිද්‌දිසනවසෙන එවං වුත්‌තා. අසමාදින්‌නසීලස්‌ස සම්‌පත්‌තතො යථාඋපට්‌ඨිතවීතික්‌කමිතබ්‌බවත්‌ථුතො විරති සම්‌පත්‌තවිරති, සමාදානවසෙන උප්‌පන්‌නා විරති සමාදානවිරති, සමාදානවසෙන උප්‌පන්‌නා විරති සමාදානවිරති, කිලෙසානං සමුච්‌ඡින්‌දනවසෙන පවත්‌තාවිරති සමුච්‌ඡෙදවිරති.
Veranti pāṇātipātādipāpadhammaṃ. So hi verahetutāya ‘‘vera’’nti vuccati, taṃ maṇati ‘‘mayi idha ṭhitāya kathamāgacchasī’’ti tajjentī viya nivāretīti veramaṇī. Tenāha ‘‘pajahatī’’ti. ‘‘Viramaṇī’’ti vattabbe niruttinayena eva-kāraṃ katvā evaṃ vuttaṃ. Vibhaṅge (vibha. 703, 704) eva niddisanavasena evaṃ vuttā. Asamādinnasīlassa sampattato yathāupaṭṭhitavītikkamitabbavatthuto virati sampattavirati, samādānavasena uppannā virati samādānavirati, samādānavasena uppannā virati samādānavirati, kilesānaṃ samucchindanavasena pavattāvirati samucchedavirati.
ජීවමානසසස්‌ස මංසරුධිරසම්‌මිස්‌සතාය අල්‌ලසසමංසං. මුඤ්‌චි සබ්‌බත්‌ථ සමකරුණතාය. සච්‌චං වත්‌වා ‘‘එතෙන සච්‌චවජ්‌ජෙන මය්‌හං මාතු රොගො සම්‌මතූ’’ති අධිට්‌ඨාසි.
Jīvamānasasassa maṃsarudhirasammissatāya allasasamaṃsaṃ. Muñci sabbattha samakaruṇatāya. Saccaṃ vatvā ‘‘etena saccavajjena mayhaṃ mātu rogo sammatū’’ti adhiṭṭhāsi.
මහාසප්‌පොති අජගරො. මුඤ්‌චිත්‌වා අගමාසි සීලතෙජෙන.
Mahāsappoti ajagaro. Muñcitvā agamāsi sīlatejena.
කොසල්‌ලං වුච්‌චති ඤාණං, කොසල්‌ලෙන, කොසල්‌ලතො වා පවත්‌තියා උපගමනතො. කුච්‌ඡිතසයනතොති කුච්‌ඡිතෙනාකාරෙන සයනතො අනුසයනතො, පවත්‌තනතො වා. ‘‘වෙරමණිකුසලා’’ති වත්‌තබ්‌බාපි පුච්‌ඡානුරූපං විස්‌සජ්‌ජනන්‌ති ‘‘කුසලා’’ති න වුත්‌තා, ‘‘කුසල’’න්‌ත්‌වෙව වුත්‌තා.
Kosallaṃ vuccati ñāṇaṃ, kosallena, kosallato vā pavattiyā upagamanato. Kucchitasayanatoti kucchitenākārena sayanato anusayanato, pavattanato vā. ‘‘Veramaṇikusalā’’ti vattabbāpi pucchānurūpaṃ vissajjananti ‘‘kusalā’’ti na vuttā, ‘‘kusala’’ntveva vuttā.
කාමඤ්‌චෙත්‌ථ පාළියං විරතියොව ආගතා, සික්‌ඛාපදවිභඞ්‌ගෙ (විභ. 704) පන චෙතනාපි ආහරිත්‌වා දීපිතාති තදුභයම්‌පි ගණ්‌හන්‌තො ‘‘චෙතනාපි වට්‌ටන්‌ති විරතියොපී’’ති ආහ.
Kāmañcettha pāḷiyaṃ viratiyova āgatā, sikkhāpadavibhaṅge (vibha. 704) pana cetanāpi āharitvā dīpitāti tadubhayampi gaṇhanto ‘‘cetanāpi vaṭṭanti viratiyopī’’ti āha.
අනභිජ්‌ඣා හි මූලං පත්‌වා කම්‌මපථකොට්‌ඨාසං පත්‌වා අනභිජ්‌ඣාති වුත්‌තධම්‌මො මූලතො අලොභො කුසලමූලං හොතීති එවමත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො. සෙසපදද්‌වයෙපි එසෙව නයො.
Anabhijjhā hi mūlaṃ patvā kammapathakoṭṭhāsaṃ patvā anabhijjhāti vuttadhammo mūlato alobho kusalamūlaṃ hotīti evamattho daṭṭhabbo. Sesapadadvayepi eseva nayo.
දුස්‌සීල්‍යාරම්‌මණා තදාරම්‌මණා ජීවිතින්‌ද්‍රියාදිආරම්‌මණා කථං දුස්‌සීල්‍යානි පජහන්‌තීති තං දස්‌සෙතුං ‘‘යථා පනා’’තිආදි වුත්‌තං.
Dussīlyārammaṇā tadārammaṇā jīvitindriyādiārammaṇā kathaṃ dussīlyāni pajahantīti taṃ dassetuṃ ‘‘yathā panā’’tiādi vuttaṃ.
අනභිජ්‌ඣා …පෙ.… විරමන්‌තස්‌සාති අභිජ්‌ඣං පජහන්‌තස්‌සාති අත්‌ථො. න හි මනොදුච්‌චරිතතො විරති අත්‌ථි අනභිජ්‌ඣාදීහෙව තප්‌පහානසිද්‌ධිතො. තෙසු අලොභොතිආදීසු යං වත්‌තබ්‌බං, තං අකුසලමූලෙසු වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බං.
Anabhijjhā…pe… viramantassāti abhijjhaṃ pajahantassāti attho. Na hi manoduccaritato virati atthi anabhijjhādīheva tappahānasiddhito. Tesu alobhotiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ akusalamūlesu vuttanayeneva veditabbaṃ.
අප්‌පනාවාරන්‌ති නිගමනවාරං. එකෙන නයෙනාති වෙදනාදිවසෙන අරූපමුඛෙනෙව අනෙකවිධෙසු විපස්‌සනාකම්‌මට්‌ඨානෙසු එකෙන කම්‌මට්‌ඨානනයෙන. ‘‘ඨපෙත්‌වා අභිජ්‌ඣං නව අකුසලකම්‌මපථා’’ති වත්‌තබ්‌බං. දසාති වා ඉදං ‘‘කුසලකම්‌මපථා’’ති ඉමිනා සම්‌බන්‌ධිතබ්‌බං ‘‘අකුසලකම්‌මපථා ච දස කුසලකම්‌මපථා චා’’ති. ‘‘ඨපෙත්‌වා අභිජ්‌ඣ’’න්‌ති හි ඉමිනාව අකුසලකම්‌මපථානං නවභාවො වුත්‌තො හොති. අථ වා දසාති ඉදං උභයථාපි සම්‌බන්‌ධිතබ්‌බං. අභිජ්‌ඣා හි පහාතබ්‌බාපි සති පරිඤ්‌ඤෙය්‍යතං නාතිවත්‌තතීති. තථා හි වුත්‌තං ‘‘රූපතණ්‌හා පියරූපං සාතරූප’’න්‌තිආදි, තස්‌මා සා තාය පරිඤ්‌ඤෙය්‍යතාය දුක්‌ඛසච්‌චෙපි සඞ්‌ගහං ලභතෙව, පහාතබ්‌බං පන උපාදාය ‘‘ඨපෙත්‌වා අභිජ්‌ඣ’’න්‌ති වුත්‌තං. තෙනෙවාහ ‘‘පරියායෙන පන සබ්‌බෙපි කම්‌මපථා දුක්‌ඛසච්‌ච’’න්‌ති. අභිජ්‌ඣාලොභානං පවත්‌තිආකාරසිද්‌ධභෙදං උපාදාය ‘‘ඉමෙ ද්‌වෙ ධම්‌මා’’ති වුත්‌තං. සුත්‌තන්‌තනයෙන තණ්‌හා ‘‘සමුදයසච්‌ච’’න්‌ති වුත්‌තාති ආහ ‘‘නිප්‌පරියායෙන සමුදයසච්‌ච’’න්‌ති. අප්‌පවත්‌තීති අප්‌පවත්‌තිනිමිත්‌තමාහ යථා ‘‘රාගක්‌ඛයො දොසක්‌ඛයො’’ති (සං. නි. 4.314). සප්‌පච්‌චයතාය සඞ්‌ඛතසභාවෙ දුක්‌ඛසච්‌චෙ ගහිතෙ අප්‌පච්‌චයතාය අසඞ්‌ඛතං නිරොධසච්‌චං පටිපක්‌ඛතො ආවත්‌තති, එකන්‌තසාවජ්‌ජෙ ආචයගාමිලක්‌ඛණෙ සමුදයසච්‌චෙ ගහිතෙ සාවජ්‌ජා විගමනං අපචයගාමිලක්‌ඛණං මග්‌ගසච්‌චංපටිපක්‌ඛතො ආවත්‌තතීති ද්‌වෙ ආවත්‌තහාරවසෙන වෙදිතබ්‌බානීති වුත්‌තං. තෙනෙවාහ නෙත්‌තියං (නෙත්‌ති. 4.නිද්‌දෙසවාර) –
Appanāvāranti nigamanavāraṃ. Ekena nayenāti vedanādivasena arūpamukheneva anekavidhesu vipassanākammaṭṭhānesu ekena kammaṭṭhānanayena. ‘‘Ṭhapetvā abhijjhaṃ nava akusalakammapathā’’ti vattabbaṃ. Dasāti vā idaṃ ‘‘kusalakammapathā’’ti iminā sambandhitabbaṃ ‘‘akusalakammapathā ca dasa kusalakammapathā cā’’ti. ‘‘Ṭhapetvā abhijjha’’nti hi imināva akusalakammapathānaṃ navabhāvo vutto hoti. Atha vā dasāti idaṃ ubhayathāpi sambandhitabbaṃ. Abhijjhā hi pahātabbāpi sati pariññeyyataṃ nātivattatīti. Tathā hi vuttaṃ ‘‘rūpataṇhā piyarūpaṃ sātarūpa’’ntiādi, tasmā sā tāya pariññeyyatāya dukkhasaccepi saṅgahaṃ labhateva, pahātabbaṃ pana upādāya ‘‘ṭhapetvā abhijjha’’nti vuttaṃ. Tenevāha ‘‘pariyāyena pana sabbepi kammapathā dukkhasacca’’nti. Abhijjhālobhānaṃ pavattiākārasiddhabhedaṃ upādāya ‘‘ime dve dhammā’’ti vuttaṃ. Suttantanayena taṇhā ‘‘samudayasacca’’nti vuttāti āha ‘‘nippariyāyena samudayasacca’’nti. Appavattīti appavattinimittamāha yathā ‘‘rāgakkhayo dosakkhayo’’ti (saṃ. ni. 4.314). Sappaccayatāya saṅkhatasabhāve dukkhasacce gahite appaccayatāya asaṅkhataṃ nirodhasaccaṃ paṭipakkhato āvattati, ekantasāvajje ācayagāmilakkhaṇe samudayasacce gahite sāvajjā vigamanaṃ apacayagāmilakkhaṇaṃ maggasaccaṃpaṭipakkhato āvattatīti dve āvattahāravasena veditabbānīti vuttaṃ. Tenevāha nettiyaṃ (netti. 4.niddesavāra) –
‘‘එකම්‌හි පදට්‌ඨානෙ, පරියෙසති සෙසකං පදට්‌ඨානං;
‘‘Ekamhi padaṭṭhāne, pariyesati sesakaṃ padaṭṭhānaṃ;
ආවත්‌තති පටිපක්‌ඛෙ, ආවත්‌තො නාම සො හාරො’’ති.
Āvattati paṭipakkhe, āvatto nāma so hāro’’ti.
සබ්‌බාකාරෙනාති කාමරාගරූපරාගාදිසබ්‌බප්‌පකාරෙහි, සබ්‌බතො වා අපායගමනීයාදිආකාරතො, තත්‌ථ කිඤ්‌චිපි අනවසෙසෙත්‌වා වා. සබ්‌බාකාරෙනෙවාති සබ්‌බාකාරතො. නීහරිත්‌වාති අපනෙත්‌වා, සමුච්‌ඡින්‌දිත්‌වාඉච්‌චෙව අත්‌ථො. කඤ්‌චි ධම්‌මං අනවකාරීකරිත්‌වාති රූපවෙදනාදීසු කඤ්‌චි එකධම්‌මම්‌පි අවිනිබ්‌භොගං කත්‌වා, එකෙකතො අග්‌ගහෙත්‌වා සමූහතොව ගහෙත්‌වාති අත්‌ථො. අස්‌මීති අහමස්‌මීති මානග්‌ගාහවසෙන. සො පන යස්‌මා පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධෙ නිරවසෙසතො ගණ්‌හාති, තස්‌මා වුත්‌තං ‘‘සමූහග්‌ගහණාකාරෙනා’’ති. යස්‌මා චෙත්‌ථ අග්‌ගමග්‌ගචිත්‌තං වුච්‌චති, තස්‌මා ආහ ‘‘දිට්‌ඨිසදිසං මානානුසය’’න්‌ති. ‘‘යං රූපං තං අහ’’න්‌තිආදිනා යථා දිට්‌ඨි රූපාදිං ‘‘අහමස්‌මී’’ති ගණ්‌හන්‌තී පවත්‌තති, එවං මානොපි ‘‘සෙය්‍යොහමස්‌මී’’තිආදිනාති ආහ ‘‘මානානුසයො අස්‌මීති පවත්‌තත්‌තා දිට්‌ඨිසදිසො’’ති. පරිච්‌ඡෙදකරොති ඔසානපරිච්‌ඡෙදකරො ඉතො පරං දුක්‌ඛස්‌සාභාවකරණතො. කම්‌මපථදෙසනායාති කම්‌මපථමුඛෙන පවත්‌තචතුසච්‌චදෙසනාය. මනසිකාරප්‌පටිවෙධවසෙනාති විපස්‌සනාමනසිකාරමග්‌ගප්‌පටිවෙධවසෙන.
Sabbākārenāti kāmarāgarūparāgādisabbappakārehi, sabbato vā apāyagamanīyādiākārato, tattha kiñcipi anavasesetvā vā. Sabbākārenevāti sabbākārato. Nīharitvāti apanetvā, samucchinditvāicceva attho. Kañci dhammaṃ anavakārīkaritvāti rūpavedanādīsu kañci ekadhammampi avinibbhogaṃ katvā, ekekato aggahetvā samūhatova gahetvāti attho. Asmīti ahamasmīti mānaggāhavasena. So pana yasmā pañcakkhandhe niravasesato gaṇhāti, tasmā vuttaṃ ‘‘samūhaggahaṇākārenā’’ti. Yasmā cettha aggamaggacittaṃ vuccati, tasmā āha ‘‘diṭṭhisadisaṃ mānānusaya’’nti. ‘‘Yaṃ rūpaṃ taṃ aha’’ntiādinā yathā diṭṭhi rūpādiṃ ‘‘ahamasmī’’ti gaṇhantī pavattati, evaṃ mānopi ‘‘seyyohamasmī’’tiādināti āha ‘‘mānānusayo asmīti pavattattā diṭṭhisadiso’’ti. Paricchedakaroti osānaparicchedakaro ito paraṃ dukkhassābhāvakaraṇato. Kammapathadesanāyāti kammapathamukhena pavattacatusaccadesanāya. Manasikārappaṭivedhavasenāti vipassanāmanasikāramaggappaṭivedhavasena.
කුසලකම්‌මපථවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Kusalakammapathavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
ආහාරවාරවණ්‌ණනා
Āhāravāravaṇṇanā
90. ආහරතීති (සං. නි. ටී. 2.2.11) ආනෙති, උප්‌පාදෙති උපත්‌ථම්‌භෙති චාති අත්‌ථො. නිබ්‌බත්‌තාති පසුතා. තතො පට්‌ඨාය හි ලොකෙ ජාතවොහාරො. පටිසන්‌ධිග්‌ගහණතො පන පට්‌ඨාය යාව මාතුකුච්‌ඡිතො නික්‌ඛමනං, තාව සම්‌භවෙසිනො. එස තාව ගබ්‌භසෙය්‍යකෙසු භූතසම්‌භවෙසිවිභාගො, ඉතරෙසු පන පඨමචිත්‌තාදිවසෙන වුත්‌තො. සම්‌භව-සද්‌දො චෙත්‌ථ ගබ්‌භසෙය්‍යකානං වසෙන පසූතිපරියායො, ඉතරෙසං වසෙන උප්‌පත්‌තිපරියායො. පඨමචිත්‌තපඨමඉරියාපථක්‌ඛණෙසු හි තෙ සම්‌භවං උප්‌පත්‌තිං එසන්‌ති උපගච්‌ඡන්‌ති නාම, න තාව භූතා උප්‌පත්‌තියා න සුප්‌පතිට්‌ඨිතත්‌තා. භූතායෙව සබ්‌බසො භවෙසනාය සමුච්‌ඡින්‌නත්‌තා. න පුන භවිස්‌සන්‌තීති අවධාරණෙන නිවත්‌තිතමත්‌ථං දස්‌සෙති, ‘‘යො ච කාලඝසො භූතො’’තිආදීසු (ජා. 1.2.190) භූත-සද්‌දස්‌ස ඛීණාසවවාචිතා දට්‌ඨබ්‌බා. වා-සද්‌දො චෙත්‌ථ සම්‌පිණ්‌ඩනත්‌ථො ‘‘අග්‌ගිනා වා උදකෙන වා’’තිආදීසු (උදා. 76) විය.
90.Āharatīti (saṃ. ni. ṭī. 2.2.11) āneti, uppādeti upatthambheti cāti attho. Nibbattāti pasutā. Tato paṭṭhāya hi loke jātavohāro. Paṭisandhiggahaṇato pana paṭṭhāya yāva mātukucchito nikkhamanaṃ, tāva sambhavesino. Esa tāva gabbhaseyyakesu bhūtasambhavesivibhāgo, itaresu pana paṭhamacittādivasena vutto. Sambhava-saddo cettha gabbhaseyyakānaṃ vasena pasūtipariyāyo, itaresaṃ vasena uppattipariyāyo. Paṭhamacittapaṭhamairiyāpathakkhaṇesu hi te sambhavaṃ uppattiṃ esanti upagacchanti nāma, na tāva bhūtā uppattiyā na suppatiṭṭhitattā. Bhūtāyeva sabbaso bhavesanāya samucchinnattā. Na puna bhavissantīti avadhāraṇena nivattitamatthaṃ dasseti, ‘‘yo ca kālaghaso bhūto’’tiādīsu (jā. 1.2.190) bhūta-saddassa khīṇāsavavācitā daṭṭhabbā. Vā-saddo cettha sampiṇḍanattho ‘‘agginā vā udakena vā’’tiādīsu (udā. 76) viya.
යථාසකං පච්‌චයභාවෙන අත්‌තභාවස්‌ස පට්‌ඨපනමෙවෙත්‌ථආහාරෙහි කාතබ්‌බඅනුග්‌ගහොති අධිප්‌පායෙනාහ ‘‘වචනභෙදො…පෙ.… එකොයෙවා’’ති. සත්‌තස්‌ස උප්‌පන්‌නධම්‌මානන්‌ති සත්‌තස්‌සසන්‌තානෙ උප්‌පන්‌නධම්‌මානං. යථා ‘‘වස්‌සසතං තිට්‌ඨතී’’ති වුත්‌තෙ අනුප්‌පබන්‌ධවසෙන පවත්‌තතීති වුත්‌තං හොති, එවං ඨිතියාති අනුප්‌පබන්‌ධවසෙන පවත්‌තියාති අත්‌ථො, සා පන අවිච්‌ඡෙදොති ආහ ‘‘අවිච්‌ඡෙදායා’’ති. අනුප්‌පබන්‌ධධම්‌මුප්‌පත්‌තියා සත්‌තසන්‌තානො අනුග්‌ගහිතො නාම හොතීති ආහ ‘‘අනුප්‌පන්‌නානං උප්‌පාදායා’’ති. එතානීති ඨිතිඅනුග්‌ගහපදානි. උභයත්‌ථ දට්‌ඨබ්‌බානි, න යථාසඞ්‌ඛ්‍යං.
Yathāsakaṃ paccayabhāvena attabhāvassa paṭṭhapanamevetthaāhārehi kātabbaanuggahoti adhippāyenāha ‘‘vacanabhedo…pe… ekoyevā’’ti. Sattassa uppannadhammānanti sattassasantāne uppannadhammānaṃ. Yathā ‘‘vassasataṃ tiṭṭhatī’’ti vutte anuppabandhavasena pavattatīti vuttaṃ hoti, evaṃ ṭhitiyāti anuppabandhavasena pavattiyāti attho, sā pana avicchedoti āha ‘‘avicchedāyā’’ti. Anuppabandhadhammuppattiyā sattasantāno anuggahito nāma hotīti āha ‘‘anuppannānaṃ uppādāyā’’ti. Etānīti ṭhitianuggahapadāni. Ubhayattha daṭṭhabbāni, na yathāsaṅkhyaṃ.
වත්‌ථුගතා ඔජා වත්‌ථු විය තෙන සද්‌ධිං ආහරිතබ්‌බතං ගච්‌ඡතීති වුත්‌තං ‘‘අජ්‌ඣොහරිතබ්‌බතො ආහාරො’’ති. නිබ්‌බත්‌තිතඔජං පන සන්‌ධාය ‘‘කබළීකාරාහාරො ඔජට්‌ඨමකරූපානි ආහරතී’’ති වක්‌ඛති. ඔළාරිකතා අප්‌පොජතාය, න වත්‌ථුනො ථූලතාය, කථිනතාය වා, තස්‌මා යස්‌මිං වත්‌ථුස්‌මිං පරිත්‌තා ඔජා හොති, තං ඔළාරිකං. සප්‌පාදයො දුක්‌ඛුප්‌පාදකතාය ඔළාරිකාවෙදිතබ්‌බා. විසාණාදීනං තිවස්‌සඡඩ්‌ඩිතානං පූතිභූත්‌තතා මුදුකතාති වදන්‌ති, තරච්‌ඡඛෙළතෙමිකතාය පන තථාභූතානං තෙසං මුදුකතා. ධම්‌මසභාවො හෙස. සසානං ආහාරො සුඛුමො තරුණතිණසස්‌සඛාදනතො. සකුණානං ආහාරො සුඛුමො තිණබීජාදිඛාදනතො. පච්‌චන්‌තවාසීනං සුඛුමො, තෙසඤ්‌හි සාකපණ්‌ණසුක්‌ඛකුරපදුමපත්‌තම්‌පි ආහාරොති. තෙසං පරනිම්‌මිතවසවත්‌තීනං. සුඛුමොත්‌වෙවාති න කිඤ්‌චි උපාදාය, අථ ඛො සුඛුමො ඉච්‌චෙව නිට්‌ඨං පත්‌තො තතො පරං සුඛුමස්‌ස අභාවතො.
Vatthugatā ojā vatthu viya tena saddhiṃ āharitabbataṃ gacchatīti vuttaṃ ‘‘ajjhoharitabbato āhāro’’ti. Nibbattitaojaṃ pana sandhāya ‘‘kabaḷīkārāhāro ojaṭṭhamakarūpāni āharatī’’ti vakkhati. Oḷārikatā appojatāya, na vatthuno thūlatāya, kathinatāya vā, tasmā yasmiṃ vatthusmiṃ parittā ojā hoti, taṃ oḷārikaṃ. Sappādayo dukkhuppādakatāya oḷārikāveditabbā. Visāṇādīnaṃ tivassachaḍḍitānaṃ pūtibhūttatā mudukatāti vadanti, taracchakheḷatemikatāya pana tathābhūtānaṃ tesaṃ mudukatā. Dhammasabhāvo hesa. Sasānaṃāhāro sukhumo taruṇatiṇasassakhādanato. Sakuṇānaṃ āhāro sukhumo tiṇabījādikhādanato. Paccantavāsīnaṃ sukhumo, tesañhi sākapaṇṇasukkhakurapadumapattampi āhāroti. Tesaṃ paranimmitavasavattīnaṃ. Sukhumotvevāti na kiñci upādāya, atha kho sukhumo icceva niṭṭhaṃ patto tato paraṃ sukhumassa abhāvato.
වත්‌ථුවසෙන පනෙත්‌ථ ආහාරස්‌ස ඔළාරිකසුඛුමතා වුත්‌තා, සා චස්‌ස අප්‌පොජමහොජතාහි වෙදිතබ්‌බාති දස්‌සෙතුං ‘‘එත්‌ථ චා’’තිආදි වුත්‌තං. පරිස්‌සමන්‌ති ඛුදාවසෙන උප්‌පන්‌නං සරීරඛෙදං. විනොදෙතීති වත්‌ථු තස්‌ස විනොදනමත්‌තං කරොති. න පන සක්‌කොති පාලෙතුන්‌ති සරීරං යාපෙතුං නප්‌පහොති නිස්‌සාරත්‌තා. න සක්‌කොති පරිස්‌සමං විනොදෙතුං ආමාසයස්‌ස අපූරණතො.
Vatthuvasena panettha āhārassa oḷārikasukhumatā vuttā, sā cassa appojamahojatāhi veditabbāti dassetuṃ ‘‘ettha cā’’tiādi vuttaṃ. Parissamanti khudāvasena uppannaṃ sarīrakhedaṃ. Vinodetīti vatthu tassa vinodanamattaṃ karoti. Na pana sakkoti pāletunti sarīraṃ yāpetuṃ nappahoti nissārattā. Na sakkoti parissamaṃ vinodetuṃ āmāsayassa apūraṇato.
ඡබ්‌බිධොපීති ඉමිනා කස්‌සචිපි ඵස්‌සස්‌ස අනවසෙසිතබ්‌බතමාහ. ආහාරස්‌සදෙසනාක්‌කමෙනෙවෙත්‌ථ ඵස්‌සාදීනං දුතියාදිතා, න අඤ්‌ඤෙන කාරණෙනාති ආහ ‘‘දෙසනානයො එවා’’තිආදි. මනසො සඤ්‌චෙතනා, න සත්‌තස්‌සාති දස්‌සනත්‌ථං මනොගහණං යථා ‘‘චිත්‌තස්‌ස ඨිති (ධ. ස. 11), චෙතොවිමුත්‌ති චා’’ති (ම. නි. 1.69) ආහ ‘‘මනොසඤ්‌චෙතනාති චෙතනා එවා’’ති. චිත්‌තන්‌ති යං කිඤ්‌චි චිත්‌තං, න විපාකවිඤ්‌ඤාණමෙව.
Chabbidhopīti iminā kassacipi phassassa anavasesitabbatamāha. Āhārassadesanākkamenevettha phassādīnaṃ dutiyāditā, na aññena kāraṇenāti āha ‘‘desanānayo evā’’tiādi. Manaso sañcetanā, na sattassāti dassanatthaṃ manogahaṇaṃ yathā ‘‘cittassa ṭhiti (dha. sa. 11), cetovimutti cā’’ti (ma. ni. 1.69) āha ‘‘manosañcetanāti cetanā evā’’ti. Cittanti yaṃ kiñci cittaṃ, na vipākaviññāṇameva.
පුබ්‌බෙ ‘‘ආහාරන්‌ති පච්‌චය’’න්‌ති වුත්‌තත්‌තා ‘‘යදි පච්‌චයට්‌ඨො ආහාරට්‌ඨො’’තිආදිනා චොදෙති. අථ කස්‌මා ඉමෙයෙව චත්‌තාරො වුත්‌තාති අථ කස්‌මා චත්‌තාරොව වුත්‌තා, ඉමෙ එව ච වුත්‌තාති යොජනා. විසෙසපච්‌චයත්‌තාති එතෙන යථා අඤ්‌ඤෙ පච්‌චයධම්‌මා අත්‌තනො පච්‌චයුප්‌පන්‌නස්‌ස පච්‌චයාව හොන්‌ති, ඉමෙ පන තථා ච හොන්‌ති අඤ්‌ඤථා චාති සමානෙපි පච්‌චයත්‌තෙ අතිරෙකපච්‌චයා හොන්‌ති, තස්‌මා ආහාරාති වුත්‌තාති ඉමමත්‌ථං දස්‌සෙති. ඉදානි තං අතිරෙකපච්‌චයතං දස්‌සෙතුං ‘‘විසෙසපච්‌චයො හී’’තිආදි ආරද්‌ධං. විසෙසපච්‌චයො රූපකායස්‌ස කබළීකාරො ආහාරො උපත්‌ථම්‌භකභාවතො. තෙනාහ අට්‌ඨකථායං (විසුද්‌ධි. 2.708; පට්‌ඨා. අට්‌ඨ. පච්‌චයුද්‌දෙසවණ්‌ණනා) ‘‘රූපාරූපානං උපත්‌ථම්‌භකත්‌තෙන උපකාරකා චත්‌තාරො ආහාරා ආහාරපච්‌චයො’’ති. උපත්‌ථම්‌භකත්‌තඤ්‌හි සතිපි ජනකත්‌තෙ අරූපීනං ආහාරානං ආහාරජරූපසමුට්‌ඨාපකරූපාහාරස්‌ස ච හොති, අසති පන උපත්‌ථම්‌භකත්‌තෙ ආහාරානං ජනකත්‌තං නත්‌ථීති උපත්‌ථම්‌භකත්‌තං පධානං. ජනයමානොපි හි ආහාරො අවිච්‌ඡෙදවසෙන උපත්‌ථම්‌භයමානො එව ජනෙතීති උපත්‌තම්‌භකභාවො එව ආහාරභාවො. වෙදනාය ඵස්‌සො විසෙසපච්‌චයො. ‘‘ඵස්‌සපච්‌චයා වෙදනා’’ති හි වුත්‌තං. ‘‘සඞ්‌ඛාරපච්‌චයා විඤ්‌ඤාණ’’න්‌ති (උදා. 1; ම. නි. 3.126) වචනතො විඤ්‌ඤාණස්‌සමනොසඤ්‌චෙතනා. ‘‘චෙතනා තිවිධං භවං ජනෙතී’’ති හි වුත්‌තං. ‘‘විඤ්‌ඤාණපච්‌චයා නාමරූප’’න්‌ති පන වචනතො නාමරූපස්‌ස විඤ්‌ඤාණං විසෙසපච්‌චයා. න හි ඔක්‌කන්‌තිවිඤ්‌ඤාණාභාවෙ නාමරූපස්‌ස අත්‌තසම්‌භවො. යථාහ ‘‘විඤ්‌ඤාණඤ්‌ච හි, ආනන්‌ද, මාතුකුච්‌ඡිස්‌මිං න ඔක්‌කමිස්‌සථ, අපි නු ඛො නාමරූපං මාතුකුච්‌ඡිස්‌මිං සමුච්‌චිස්‌සථා’’තිආදි (දී. නි. 2.115). වුත්‌තමෙවත්‌ථං සුත්‌තෙන සාධෙතුං ‘‘යථාහා’’තිආදි වුත්‌තං.
Pubbe ‘‘āhāranti paccaya’’nti vuttattā ‘‘yadi paccayaṭṭho āhāraṭṭho’’tiādinā codeti. Atha kasmā imeyeva cattāro vuttāti atha kasmā cattārova vuttā, ime eva ca vuttāti yojanā. Visesapaccayattāti etena yathā aññe paccayadhammā attano paccayuppannassa paccayāva honti, ime pana tathā ca honti aññathā cāti samānepi paccayatte atirekapaccayā honti, tasmā āhārāti vuttāti imamatthaṃ dasseti. Idāni taṃ atirekapaccayataṃ dassetuṃ ‘‘visesapaccayo hī’’tiādi āraddhaṃ. Visesapaccayo rūpakāyassa kabaḷīkāro āhāro upatthambhakabhāvato. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ (visuddhi. 2.708; paṭṭhā. aṭṭha. paccayuddesavaṇṇanā) ‘‘rūpārūpānaṃ upatthambhakattena upakārakā cattāro āhārā āhārapaccayo’’ti. Upatthambhakattañhi satipi janakatte arūpīnaṃ āhārānaṃ āhārajarūpasamuṭṭhāpakarūpāhārassa ca hoti, asati pana upatthambhakatte āhārānaṃ janakattaṃ natthīti upatthambhakattaṃ padhānaṃ. Janayamānopi hi āhāro avicchedavasena upatthambhayamāno eva janetīti upattambhakabhāvo eva āhārabhāvo. Vedanāya phasso visesapaccayo. ‘‘Phassapaccayā vedanā’’ti hi vuttaṃ. ‘‘Saṅkhārapaccayā viññāṇa’’nti (udā. 1; ma. ni. 3.126) vacanato viññāṇassamanosañcetanā. ‘‘Cetanā tividhaṃ bhavaṃ janetī’’ti hi vuttaṃ. ‘‘Viññāṇapaccayā nāmarūpa’’nti pana vacanato nāmarūpassa viññāṇaṃ visesapaccayā. Na hi okkantiviññāṇābhāve nāmarūpassa attasambhavo. Yathāha ‘‘viññāṇañca hi, ānanda, mātukucchismiṃ na okkamissatha, api nu kho nāmarūpaṃ mātukucchismiṃ samuccissathā’’tiādi (dī. ni. 2.115). Vuttamevatthaṃ suttena sādhetuṃ ‘‘yathāhā’’tiādi vuttaṃ.
එවං යදිපි පච්‌චයට්‌ඨො ආහාරට්‌ඨො, විසෙසපච්‌චයතාය පන ඉමෙ එව ආහාරාති වුත්‌තාති තං නෙසං විසෙසපච්‌චයතං අවිභාගතො දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි විභාගතො දස්‌සෙතුං ‘‘කො පනෙත්‌ථා’’තිආදි ආරද්‌ධං. මුඛෙ ඨපිතමත්‌තොයෙව අසඞ්‌ඛාදිතො, තත්‌තකෙනපි අබ්‌භන්‌තරස්‌ස ආහාරස්‌ස පච්‌චයො හොති එව. තෙනාහ ‘‘අට්‌ඨ රූපානි සමුට්‌ඨාපෙතී’’ති. සුඛවෙදනාය හිතො සුඛවෙදනියො. සබ්‌බථාපීති චක්‌ඛුසම්‌ඵස්‌සාදිවසෙන. යත්‌තකා ඵස්‌සස්‌ස පකාරභෙදා, තෙසං වසෙන සබ්‌බප්‌පකාරොපි ඵස්‌සාහාරො. යථාරහං තිස්‌සො වෙදනා ආහරති, අනාහාරකො නත්‌ථි.
Evaṃ yadipi paccayaṭṭho āhāraṭṭho, visesapaccayatāya pana ime eva āhārāti vuttāti taṃ nesaṃ visesapaccayataṃ avibhāgato dassetvā idāni vibhāgato dassetuṃ ‘‘ko panetthā’’tiādi āraddhaṃ. Mukhe ṭhapitamattoyeva asaṅkhādito, tattakenapi abbhantarassa āhārassa paccayo hoti eva. Tenāha ‘‘aṭṭha rūpāni samuṭṭhāpetī’’ti. Sukhavedanāya hito sukhavedaniyo. Sabbathāpīti cakkhusamphassādivasena. Yattakā phassassa pakārabhedā, tesaṃ vasena sabbappakāropi phassāhāro. Yathārahaṃ tisso vedanā āharati, anāhārako natthi.
සබ්‌බථාපීති ඉධාපි ඵස්‌සාහාරෙ වුත්‌තනයානුසාරෙන අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. තිසන්‌තතිවසෙනාති කායදසකං භාවදසකං වත්‌ථුදසකන්‌ති තිවිධසන්‌තතිවසෙන. සහජාතාදිපච්‌චයනයෙනාති සහජාතාදිපච්‌චයවිධිනා. පටිසන්‌ධිවිඤ්‌ඤාණඤ්‌හි අත්‌තනා සහජාතනාමස්‌ස සහජාතඅඤ්‌ඤමඤ්‌ඤනිස්‌සයවිපාකින්‌ද්‍රියසම්‌පයුත්‌තඅත්‌ථිඅවිගතපච්‌චයෙහි පච්‌චයො හොන්‌තොයෙව ආහාරපච්‌චයතාය තං ආහාරෙතී වුත්‌තං, සහජාතරූපෙසු පන වත්‌ථුනො සම්‌පයුත්‌තපච්‌චයං ඨපෙත්‌වා විප්‌පයුත්‌තපච්‌චයෙන, සෙසරූපස්‌ස අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤපච්‌චයඤ්‌ච ඨපෙත්‌වා වුත්‌තනයෙනෙවයොජනා කාතබ්‌බා. තානීති නපුංසකනිද්‌දෙසො අනපුංසකානම්‌පි නපුංසකෙහි සහ වචනතො.
Sabbathāpīti idhāpi phassāhāre vuttanayānusārena attho veditabbo. Tisantativasenāti kāyadasakaṃ bhāvadasakaṃ vatthudasakanti tividhasantativasena. Sahajātādipaccayanayenāti sahajātādipaccayavidhinā. Paṭisandhiviññāṇañhi attanā sahajātanāmassa sahajātaaññamaññanissayavipākindriyasampayuttaatthiavigatapaccayehi paccayo hontoyeva āhārapaccayatāya taṃ āhāretī vuttaṃ, sahajātarūpesu pana vatthuno sampayuttapaccayaṃ ṭhapetvā vippayuttapaccayena, sesarūpassa aññamaññapaccayañca ṭhapetvā vuttanayenevayojanā kātabbā. Tānīti napuṃsakaniddeso anapuṃsakānampi napuṃsakehi saha vacanato.
සාසවා කුසලාකුසලචෙතනාව වුත්‌තා. විසෙසපච්‌චයභාවදස්‌සනං හෙතන්‌ති. තෙනාහ ‘‘අවිසෙසෙන පනා’’තිආදි. පටිසන්‌ධිවිඤ්‌ඤාණමෙව වුත්‌තන්‌ති එත්‌ථාපි එසෙව නයො. යථා තස්‌ස තස්‌ස ඵලස්‌ස විසෙසතො පච්‌චයතාය එතෙසං ආහාරට්‌ඨො, එවං අවිසෙසතොපීති දස්‌සන්‌තෙන ‘‘අවිසෙසෙන පනා’’තිආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ තංසම්‌පයුත්‌තතංසමුට්‌ඨානධම්‌මානන්‌ති තෙහි ඵස්‌සාදීහි සම්‌පයුත්‌තධම්‌මානඤ්‌චෙව තංසමුට්‌ඨානරූපධම්‌මානඤ්‌ච. තත්‌ථ සම්‌පයුත්‌තග්‌ගහණං යථාරහතො දට්‌ඨබ්‌බං, සමුට්‌ඨානග්‌ගහණං පන අවිසෙසතො.
Sāsavākusalākusalacetanāva vuttā. Visesapaccayabhāvadassanaṃ hetanti. Tenāha ‘‘avisesena panā’’tiādi. Paṭisandhiviññāṇameva vuttanti etthāpi eseva nayo. Yathā tassa tassa phalassa visesato paccayatāya etesaṃ āhāraṭṭho, evaṃ avisesatopīti dassantena ‘‘avisesena panā’’tiādi vuttaṃ. Tattha taṃsampayuttataṃsamuṭṭhānadhammānanti tehi phassādīhi sampayuttadhammānañceva taṃsamuṭṭhānarūpadhammānañca. Tattha sampayuttaggahaṇaṃ yathārahato daṭṭhabbaṃ, samuṭṭhānaggahaṇaṃ pana avisesato.
උපත්‌ථම්‌භෙන්‌තො ආහාරකිච්‌චං සාධෙතීති උපත්‌ථම්‌භෙන්‌තොයෙව රූපං සමුට්‌ඨාපෙති, ඔජට්‌ඨමකරූපසමුට්‌ඨාපනෙනෙව පනස්‌ස උපත්‌ථම්‌භනකිච්‌චසිද්‌ධි. ඵුසන්‌තොයෙවාති ඵුසනකිච්‌චං කරොන්‌තො එව. ආයූහමානාවාති චෙතයමානා එව අභිසන්‌දහන්‌තී එව. විජානන්‌තමෙවාති උපපත්‌තිපරිකප්‌පනවසෙන විජානන්‌තමෙව ආහාරකිච්‌චං සාධෙතීති යොජනා. සෙසපදද්‌වයෙපි එසෙව නයො. ආහාරකිච්‌චසාධනඤ්‌ච තෙසං වෙදනාදිඋප්‌පත්‌තිහෙතුතාය අත්‌තභාවස්‌ස පවත්‌තනමෙව.
Upatthambhento āhārakiccaṃ sādhetīti upatthambhentoyeva rūpaṃ samuṭṭhāpeti, ojaṭṭhamakarūpasamuṭṭhāpaneneva panassa upatthambhanakiccasiddhi. Phusantoyevāti phusanakiccaṃ karonto eva. Āyūhamānāvāti cetayamānā eva abhisandahantī eva. Vijānantamevāti upapattiparikappanavasena vijānantameva āhārakiccaṃ sādhetīti yojanā. Sesapadadvayepi eseva nayo. Āhārakiccasādhanañca tesaṃ vedanādiuppattihetutāya attabhāvassa pavattanameva.
කායට්‌ඨපනෙනාති කස්‌මා වුත්‌තං? නනු කම්‌මජාදිරූපං කම්‌මාදිනාව පවත්‌තතීති චොදනං සන්‌ධායාහ ‘‘කම්‌මජනිතොපී’’තිආදි. උපාදින්‌නරූපසන්‌තතියා උපත්‌ථම්‌භනෙනෙව උතුචිත්‌තජරූපසන්‌තතීනම්‌පි උපත්‌ථම්‌භනසිද්‌ධි හොතීති ‘‘ද්‌වින්‌නං රූපසන්‌තතීන’’න්‌ති වුත්‌තං. උපත්‌ථම්‌භනමෙව සන්‌ධාය ‘‘අනුපාලකො හුත්‌වා’’ති ච වුත්‌තං. රූපකායස්‌ස ඨිතිහෙතුතා හි යාපනා අනුපාලනා.
Kāyaṭṭhapanenāti kasmā vuttaṃ? Nanu kammajādirūpaṃ kammādināva pavattatīti codanaṃ sandhāyāha ‘‘kammajanitopī’’tiādi. Upādinnarūpasantatiyā upatthambhaneneva utucittajarūpasantatīnampi upatthambhanasiddhi hotīti ‘‘dvinnaṃ rūpasantatīna’’nti vuttaṃ. Upatthambhanameva sandhāya ‘‘anupālako hutvā’’ti ca vuttaṃ. Rūpakāyassa ṭhitihetutā hi yāpanā anupālanā.
සුඛාදිවත්‌ථුභූතන්‌ති සුඛාදීනං පවත්‌තිට්‌ඨානභූතං. ආරම්‌මණම්‌පි හි වසති එත්‌ථ ආරම්‌මණකරණවසෙන තදාරම්‌මණා ධම්‌මාති වත්‌ථූති වුච්‌චති. ඵුසන්‌තොයෙවාති ඉදං ඵස්‌සස්‌ස ඵුසනසභාවත්‌තා වුත්‌තං. න හි ධම්‌මානං සභාවෙන විනා පවත්‌ති අත්‌ථි. වෙදනාපවත්‌තියා විනා සත්‌තානං සන්‌ධාවනතා නත්‌ථීති ආහ ‘‘සුඛාදි…පෙ.… හොතී’’ති, න චෙත්‌ථ සඤ්‌ඤීභවකථායං අසඤ්‌ඤීභවො දස්‌සෙතබ්‌බො, තස්‌සාපි වා කාරණභූතවෙදනාපවත්‌තිවසෙනෙව ඨිතියා හෙතුනො අබ්‍යාපිතා. තථා හි ‘‘මනොසඤ්‌චෙතනා…පෙ.… භවමූලනිප්‌ඵාදනතො සත්‌තානං ඨිතියා හොතී’’ති වුත්‌තා, තතො එව ‘‘විඤ්‌ඤාණං විජානන්‌තමෙවාති උපපත්‌තිපරිකප්‌පනවසෙන විජානන්‌තමෙවා’’ති වුත්‌තොවායමත්‌ථොති.
Sukhādivatthubhūtanti sukhādīnaṃ pavattiṭṭhānabhūtaṃ. Ārammaṇampi hi vasati ettha ārammaṇakaraṇavasena tadārammaṇā dhammāti vatthūti vuccati. Phusantoyevāti idaṃ phassassa phusanasabhāvattā vuttaṃ. Na hi dhammānaṃ sabhāvena vinā pavatti atthi. Vedanāpavattiyā vinā sattānaṃ sandhāvanatā natthīti āha ‘‘sukhādi…pe… hotī’’ti, na cettha saññībhavakathāyaṃ asaññībhavo dassetabbo, tassāpi vā kāraṇabhūtavedanāpavattivaseneva ṭhitiyā hetuno abyāpitā. Tathā hi ‘‘manosañcetanā…pe… bhavamūlanipphādanato sattānaṃ ṭhitiyā hotī’’ti vuttā, tato eva ‘‘viññāṇaṃ vijānantamevāti upapattiparikappanavasena vijānantamevā’’ti vuttovāyamatthoti.
චත්‌තාරි භයානි දට්‌ඨබ්‌බානි ආදීනවවිභාවනතො. නිකන්‌තීති නිකාමනා. රසතණ්‌හං සන්‌ධාය වදති. සා හි කබළීකාරෙ ආහාරෙ බලවතී. තෙනෙව තත්‌ථ අවධාරණං කතං. භායති එතස්‌මාති භයං, නිකන්‌තියෙවභයං මහානත්‌ථහෙතුතො. උපගමනං විසයින්‌ද්‍රියවිඤ්‌ඤාණෙසු විසයවිඤ්‌ඤාණෙසු එව ච සඞ්‌ගතිවසෙන පවත්‌ති, තං වෙදනාදිඋප්‌පත්‌තිහෙතුතාය ‘‘භය’’න්‌ති වුත්‌තං. අවධාරණෙ පයොජනං වුත්‌තනයමෙව. සෙසද්‌වයෙපි එසෙවනයො. ආයූහනං අභිසන්‌දහනං, සංවිධානන්‌තිපි වදන්‌ති. තං භවූපපත්‌තිහෙතුතාය ‘‘භය’’න්‌ති වුත්‌තං. අභිනිපාතො තත්‌ථ තත්‌ථ භවෙ පටිසන්‌ධිග්‌ගහණවසෙන නිබ්‌බත්‌ති. සො භවූපපත්‌තිහෙතුකානං සබ්‌බෙසං අනත්‌ථානං මූලකාරණත්‌තා ‘‘භය’’න්‌ති වුත්‌තො. ඉදානි නිකන්‌තිආදීනං සප්‌පටිභයතං විත්‌ථාරතො දස්‌සෙතුං ‘‘කිංකාරණා’’තිආදි ආරද්‌ධං. තත්‌ථ නිකන්‌තිං කත්‌වාති ආලයං ජනෙත්‌වා, තණ්‌හං උප්‌පාදෙත්‌වාති අත්‌ථො.
Cattāribhayāni daṭṭhabbāni ādīnavavibhāvanato. Nikantīti nikāmanā. Rasataṇhaṃ sandhāya vadati. Sā hi kabaḷīkāre āhāre balavatī. Teneva tattha avadhāraṇaṃ kataṃ. Bhāyati etasmāti bhayaṃ, nikantiyevabhayaṃ mahānatthahetuto. Upagamanaṃ visayindriyaviññāṇesu visayaviññāṇesu eva ca saṅgativasena pavatti, taṃ vedanādiuppattihetutāya ‘‘bhaya’’nti vuttaṃ. Avadhāraṇe payojanaṃ vuttanayameva. Sesadvayepi esevanayo. Āyūhanaṃ abhisandahanaṃ, saṃvidhānantipi vadanti. Taṃ bhavūpapattihetutāya ‘‘bhaya’’nti vuttaṃ. Abhinipāto tattha tattha bhave paṭisandhiggahaṇavasena nibbatti. So bhavūpapattihetukānaṃ sabbesaṃ anatthānaṃ mūlakāraṇattā ‘‘bhaya’’nti vutto. Idāni nikantiādīnaṃ sappaṭibhayataṃ vitthārato dassetuṃ ‘‘kiṃkāraṇā’’tiādi āraddhaṃ. Tattha nikantiṃ katvāti ālayaṃ janetvā, taṇhaṃ uppādetvāti attho.
ඵස්‌ස උපගච්‌ඡන්‌තාති චක්‌ඛුසම්‌ඵස්‌සාදිභෙදං ඵස්‌සං පවත්‌තෙන්‌තා. ඵස්‌සස්‌සාදිනොති කායසම්‌ඵස්‌සවසෙන ඵොට්‌ටබ්‌බසඞ්‌ඛාතස්‌ස ඵස්‌සස්‌ස අස්‌සාදනසීලා. කායසම්‌ඵස්‌සවසෙන හි සත්‌තානං ඵොට්‌ඨබ්‌බතණ්‌හා පවත්‌තතීති දස්‌සෙතුං ඵස්‌සාහාරාදීනවදස්‌සනෙ ඵොට්‌ඨබ්‌බාරම්‌මණං උද්‌ධටං ‘‘පරෙසං රක්‌ඛිතගොපිතෙසූ’’තිආදිනා. ඵස්‌සස්‌සාදිනොති වා ඵස්‌සාහාරස්‌සාදිනොති අත්‌ථො. සති හි ඵස්‌සාහාරෙ සත්‌තානං ඵස්‌සාරම්‌මණෙ අස්‌සාදො, නාසතීති. තෙනාහ ‘‘ඵස්‌සස්‌සාදමූලක’’න්‌තිආදි.
Phassa upagacchantāti cakkhusamphassādibhedaṃ phassaṃ pavattentā. Phassassādinoti kāyasamphassavasena phoṭṭabbasaṅkhātassa phassassa assādanasīlā. Kāyasamphassavasena hi sattānaṃ phoṭṭhabbataṇhā pavattatīti dassetuṃ phassāhārādīnavadassane phoṭṭhabbārammaṇaṃ uddhaṭaṃ ‘‘paresaṃ rakkhitagopitesū’’tiādinā. Phassassādinoti vā phassāhārassādinoti attho. Sati hi phassāhāre sattānaṃ phassārammaṇe assādo, nāsatīti. Tenāha ‘‘phassassādamūlaka’’ntiādi.
ජාතිනිමිත්‌තස්‌ස භයස්‌ස අභිනිපාතසභාවෙන ගහිතත්‌තා ‘‘තම්‌මූලක’’න්‌ති වුත්‌තං, කම්‌මායූහනනිමිත්‌තන්‌ති අත්‌ථො.
Jātinimittassa bhayassa abhinipātasabhāvena gahitattā ‘‘tammūlaka’’nti vuttaṃ, kammāyūhananimittanti attho.
අභිනිපතතීති අභිනිබ්‌බත්‌තති. පඨමාභිනිබ්‌බත්‌ති හි සත්‌තානං තත්‌ථ තත්‌ථ අඞ්‌ගාරකාසුසදිසෙ භවෙ අභිනිපාතසදිසීති. තම්‌මූලකත්‌තාති නාමරූපනිබ්‌බත්‌තිමූලකත්‌තා.
Abhinipatatīti abhinibbattati. Paṭhamābhinibbatti hi sattānaṃ tattha tattha aṅgārakāsusadise bhave abhinipātasadisīti. Tammūlakattāti nāmarūpanibbattimūlakattā.
තත්‍රාති තාසු උපමාසු. භූතමත්‌ථං කත්‌වාති න පරිකප්‌පිතමත්‌ථං, අථ ඛො භූතං භූතපුබ්‌බං අත්‌ථං කත්‌වා. පාථෙය්‍යහත්‌ථෙසු ගච්‌ඡන්‌තෙසු පාථෙය්‍යං, ගච්‌ඡන්‌තං විය හොතීති වුත්‌තං ‘‘ගන්‌ත්‌වා පාථෙය්‍යං නිට්‌ඨාසී’’ති. ගන්‌ත්‌වාති වාගමනහෙතූති අත්‌ථො. ඛුප්‌පිපාසාතුරතාය ඝනච්‌ඡායං රුක්‌ඛං උපගන්‌තුං අසමත්‌ථා විරළ්‌හච්‌ඡායායං නිසීදිංසු. න දානි සක්‌කා තං මයා කාතුං අතිදුබ්‌බලභාවතො. පරික්‌ඛලිතගතිතරුණදාරකො ඛුප්‌පිපාසාභිභූතො ච, තස්‌මා ගච්‌ඡන්‌තොයෙව මතො.
Tatrāti tāsu upamāsu. Bhūtamatthaṃ katvāti na parikappitamatthaṃ, atha kho bhūtaṃ bhūtapubbaṃ atthaṃ katvā. Pātheyyahatthesu gacchantesu pātheyyaṃ, gacchantaṃ viya hotīti vuttaṃ ‘‘gantvā pātheyyaṃ niṭṭhāsī’’ti. Gantvāti vāgamanahetūti attho. Khuppipāsāturatāya ghanacchāyaṃ rukkhaṃ upagantuṃ asamatthā viraḷhacchāyāyaṃ nisīdiṃsu. Na dāni sakkā taṃ mayā kātuṃ atidubbalabhāvato. Parikkhalitagatitaruṇadārako khuppipāsābhibhūto ca, tasmā gacchantoyeva mato.
සජාතිමංසතායාති (සං. නි. ටී. 2.2.63) සමානජාතිමංසතාය, මනුස්‌සමංසතායාති අත්‌ථො. යං මනුස්‌සමංසං, තඤ්‌හි ලොකෙ ජිගුච්‌ඡනීයත්‌තා පටිකුලං. තථා හි තං විඤ්‌ඤූහි වජ්‌ජිතං, මනුස්‌සමංසෙසුපි ඤාතිමංසං අයුත්‌තපරිභොගතාය පටිකූලං, තත්‌ථාපි පුත්‌තමංසං, තත්‌ථාපි පියපුත්‌තමංසං, තත්‌ථාපි තරුණමංසං, තත්‌ථාපි ආමකමංසං, තත්‌ථාපි අගොරසාභිසඞ්‌ඛතං, තත්‌ථාපි අලොණං, තත්‌ථාපි අධූපිතන්‌ති එවං හෙට්‌ඨිමතො උත්‌තරුත්‌තරස්‌ස පටිකූලතරභාවකාරණතා දට්‌ඨබ්‌බා. පුත්‌තමංසසදිසන්‌ති පටිකූලතාඋපට්‌ඨාපනෙන පුත්‌තමංසසදිසං කත්‌වා පස්‌සති. තත්‌ථ නිකන්‌තිං පරියාදියතීති අරියමග්‌ගෙන ආහාරෙ සාපෙක්‌ඛං ඛෙපෙති.
Sajātimaṃsatāyāti (saṃ. ni. ṭī. 2.2.63) samānajātimaṃsatāya, manussamaṃsatāyāti attho. Yaṃ manussamaṃsaṃ, tañhi loke jigucchanīyattā paṭikulaṃ. Tathā hi taṃ viññūhi vajjitaṃ, manussamaṃsesupi ñātimaṃsaṃ ayuttaparibhogatāya paṭikūlaṃ, tatthāpi puttamaṃsaṃ, tatthāpi piyaputtamaṃsaṃ, tatthāpi taruṇamaṃsaṃ, tatthāpi āmakamaṃsaṃ, tatthāpi agorasābhisaṅkhataṃ, tatthāpi aloṇaṃ, tatthāpi adhūpitanti evaṃ heṭṭhimato uttaruttarassa paṭikūlatarabhāvakāraṇatā daṭṭhabbā. Puttamaṃsasadisanti paṭikūlatāupaṭṭhāpanena puttamaṃsasadisaṃ katvā passati. Tattha nikantiṃ pariyādiyatīti ariyamaggena āhāre sāpekkhaṃ khepeti.
සා ගාවීති ‘‘සෙය්‍යථාපි භික්‌ඛවෙ ගාවී’’ති (සං. නි. 2.63) එවං සුත්‌තෙ වුත්‌තගාවී. උද්‌දාලෙත්‌වාති උප්‌පාටෙත්‌වා. නිස්‌සාය තිට්‌ඨතීති පටිච්‌චපච්‌චයං කත්‌වා පවත්‌තති. දුක්‌ඛදුක්‌ඛතාදිවසෙන තිණ්‌ණම්‌පි වෙදයිතානං දුක්‌ඛභාවං සන්‌ධායාහ ‘‘වෙදයිතදුක්‌ඛස්‌සා’’ති.
Sā gāvīti ‘‘seyyathāpi bhikkhave gāvī’’ti (saṃ. ni. 2.63) evaṃ sutte vuttagāvī. Uddāletvāti uppāṭetvā. Nissāya tiṭṭhatīti paṭiccapaccayaṃ katvā pavattati. Dukkhadukkhatādivasena tiṇṇampi vedayitānaṃ dukkhabhāvaṃ sandhāyāha ‘‘vedayitadukkhassā’’ti.
සාධුසම්‌මතාපි ගති විපරිණාමසඞ්‌ඛාරදුක්‌ඛතාවසෙන කිලෙසදුක්‌ඛවසෙන ච මහාපරිළාහායෙවාති වුත්‌තං ‘‘මහාපරිළාහට්‌ඨෙන තයො භවා’’ති. යථා උපකඩ්‌ඪකා ද්‌වෙ පුරිසා, එවං කුසලාකුසලවසෙන ද්‌වෙ මනොසඤ්‌චෙතනා. යථා මනොසඤ්‌චෙතනා න පවත්‌තති, තථා පටිපජ්‌ජන්‌තො තත්‌ථ නිකන්‌තිං පරියාදියතීති වෙදිතබ්‌බො.
Sādhusammatāpi gati vipariṇāmasaṅkhāradukkhatāvasena kilesadukkhavasena ca mahāpariḷāhāyevāti vuttaṃ ‘‘mahāpariḷāhaṭṭhena tayo bhavā’’ti. Yathā upakaḍḍhakā dve purisā, evaṃ kusalākusalavasena dve manosañcetanā. Yathā manosañcetanā na pavattati, tathā paṭipajjanto tattha nikantiṃ pariyādiyatīti veditabbo.
සත්‌තිසතෙන හතා එව උපමා සත්‌තිසතහතූපමා, තස්‌සං සත්‌තිසතහතූපමායං. තං සත්‌තිසතං. අස්‌ස පුරිසස්‌ස. පතිතොකාසෙති පුරිමසත්‌තීහි පතිතප්‌පදෙසෙ. දුක්‌ඛස්‌ස පමාණං නත්‌ථි අනෙකස්‌ස අපරාපරං උප්‌පජ්‌ජනතො. ඛන්‌ධජනනන්‌ති ඛන්‌ධානං අපරාපරුප්‌පාදො, පඨමාභිනිබ්‌බත්‌ති පන පටිසන්‌ධි එව. ආගුචාරී පුරිසො විය පටිසන්‌ධිවිඤ්‌ඤාණං නානප්‌පකාරදුක්‌ඛුප්‌පාදසන්‌නිස්‌සයතො, තෙහි ච දුක්‌ඛෙහි උපගන්‌තබ්‌බතො. සම්‌පයුත්‌තධම්‌මානං පමුඛභාවෙන පවත්‌තියා ‘‘විඤ්‌ඤාණස්‌ස දුක්‌ඛුප්‌පාදොති වුත්‌තා. තථා හි වුත්‌තං ‘‘මනොපුබ්‌බඞ්‌ගමා ධම්‌මා’’ති (ධ. ප. 1, 2) යථා විඤ්‌ඤාණං ආයතිං පටිසන්‌ධිවසෙන න පවත්‌තති, එවං කරණං තත්‌ථ නිකන්‌තිපරියාදානං දට්‌ඨබ්‌බං.
Sattisatena hatā eva upamā sattisatahatūpamā, tassaṃ sattisatahatūpamāyaṃ. Taṃ sattisataṃ. Assa purisassa. Patitokāseti purimasattīhi patitappadese. Dukkhassa pamāṇaṃ natthi anekassa aparāparaṃ uppajjanato. Khandhajanananti khandhānaṃ aparāparuppādo, paṭhamābhinibbatti pana paṭisandhi eva. Āgucārī puriso viya paṭisandhiviññāṇaṃ nānappakāradukkhuppādasannissayato, tehi ca dukkhehi upagantabbato. Sampayuttadhammānaṃ pamukhabhāvena pavattiyā ‘‘viññāṇassa dukkhuppādoti vuttā. Tathā hi vuttaṃ ‘‘manopubbaṅgamā dhammā’’ti (dha. pa. 1, 2) yathā viññāṇaṃ āyatiṃ paṭisandhivasena na pavattati, evaṃ karaṇaṃ tattha nikantipariyādānaṃ daṭṭhabbaṃ.
පරිඤ්‌ඤාතං වත්‌ථූති දුක්‌ඛසච්‌චමාහ. පඤ්‌චකාමගුණිකො රාගොති පඤ්‌චකාමගුණාරම්‌මණො රාගො. පරිඤ්‌ඤාතො හොතීති පරිච්‌ඡිජ්‌ජ ජානනෙන සමතික්‌කන්‌තො හොති. රසතණ්‌හාය හි සම්‌මදෙව විගතාය රූපතණ්‌හාදයොපි විගතායෙව හොන්‌ති. තථා ච සති කාමරාගසංයොජනං සමුච්‌ඡින්‌නමෙව හොති, එවං කරණං තත්‌ථ නිකන්‌තිපරියාදානං දට්‌ඨබ්‌බං. පරිඤ්‌ඤාභිසමයෙ හි සිද්‌ධෙ පහානාභිසමයො සිද්‌ධො එවාති. පහීනෙ ච කාමරාගසංයොජනෙ ඔරම්‌භාගියසංයොජනානං ලෙසොපි නාවසිස්‌සතීති දස්‌සෙන්‌තො ආහ ‘‘නත්‌ථි තං සංයොජන’’න්‌තිආදි. තෙන කබළීකාරාහාරපරිඤ්‌ඤා අනාගාමිතං පාපෙතීති දස්‌සෙති. සෙසාහාරපරිඤ්‌ඤා පන අරහත්‌තනිට්‌ඨා එවාති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘ඵස්‌සෙ භික්‌ඛවෙ’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ තිස්‌සො තණ්‌හාති කාමතණ්‌හා රූපතණ්‌හා අරූපතණ්‌හාති ඉමා තිස්‌සො තණ්‌හා.
Pariññātaṃvatthūti dukkhasaccamāha. Pañcakāmaguṇiko rāgoti pañcakāmaguṇārammaṇo rāgo. Pariññāto hotīti paricchijja jānanena samatikkanto hoti. Rasataṇhāya hi sammadeva vigatāya rūpataṇhādayopi vigatāyeva honti. Tathā ca sati kāmarāgasaṃyojanaṃ samucchinnameva hoti, evaṃ karaṇaṃ tattha nikantipariyādānaṃ daṭṭhabbaṃ. Pariññābhisamaye hi siddhe pahānābhisamayo siddho evāti. Pahīne ca kāmarāgasaṃyojane orambhāgiyasaṃyojanānaṃ lesopi nāvasissatīti dassento āha ‘‘natthi taṃ saṃyojana’’ntiādi. Tena kabaḷīkārāhārapariññā anāgāmitaṃ pāpetīti dasseti. Sesāhārapariññā pana arahattaniṭṭhā evāti dassento ‘‘phasse bhikkhave’’tiādimāha. Tattha tisso taṇhāti kāmataṇhā rūpataṇhā arūpataṇhāti imā tisso taṇhā.
‘‘පුරිමතණ්‌හාසමුදයා’’ති සඞ්‌ඛෙපතො වුත්‌තමත්‌ථං විත්‌ථාරතො දස්‌සෙතුං ‘‘කථ’’න්‌තිආදි ආරද්‌ධං. තත්‌ථ තණ්‌හාපච්‌චයනිබ්‌බත්‌තාති තණ්‌හාපච්‌චයා නිබ්‌බත්‌තා. පටිසන්‌ධික්‌ඛණෙ පුරිමතණ්‌හාසමුදයා ආහාරානං සමුදයදස්‌සනෙනෙව පවත්‌තික්‌ඛණෙපි උපාදින්‌නකආහාරසමුදයො දස්‌සිතො හොතීති තං අනාමසිත්‌වා අනුපාදින්‌නකානං තණ්‌හාසමුදයං දස්‌සෙතුං ‘‘යස්‌මා පනා’’තිආදි වුත්‌තං. ඉධාති ඉමස්‌මිං සුත්‌තෙ මිස්‌සිත්‌වා කථිතා අවිසෙසිතත්‌තා. සහජාතතණ්‌හාපච්‌චයනිබ්‌බත්‌තොති එත්‌ථ සහජාතග්‌ගහණං අසහජාතතණ්‌හාපච්‌චයනිබ්‌බත්‌තොපි අනුපාදින්‌නකආහාරො ලබ්‌භතීති දස්‌සනත්‌ථං. සො පන අසහජාතතණ්‌හාපච්‌චයනිබ්‌බත්‌තතාසාමඤ්‌ඤෙනපි යථාවුත්‌තඋපාදින්‌නකාහාරෙන සංසයං ජනෙය්‍යාති න උද්‌ධටො, න ච එතං කාරණං ‘‘රාගං උපනිස්‌සාය දොමනස්‌සං උප්‌පජ්‌ජතී’’ති වචනතො, තණ්‌හොපනිස්‌සයපටිඝචිත්‌තසමුට්‌ඨානාය ච ඔජාය වසෙන අනුපාදින්‌නකආහාරස්‌ස ලබ්‌භනතො. කථං පන තණ්‌හා ඔජාය උපනිස්‌සයපච්‌චයො; න හි පට්‌ඨානෙ කත්‌ථචි රූපස්‌ස උපනිස්‌සයපච්‌චයො වුත්‌තො අත්‌ථීති. නායං විරොධො ‘‘යස්‌මිං සති යං හොති, සො තස්‌ස උපනිස්‌සයො’’ති සුත්‌තන්‌තනයස්‌ස අධිප්‌පෙතත්‌තා යථාවුත්‌තත්‌ථසම්‌භවතො. තෙනෙවාහ ‘‘ඉමිස්‌සා…පෙ.… තණ්‌හාය නිරොධෙනා’’ති.
‘‘Purimataṇhāsamudayā’’ti saṅkhepato vuttamatthaṃ vitthārato dassetuṃ ‘‘katha’’ntiādi āraddhaṃ. Tattha taṇhāpaccayanibbattāti taṇhāpaccayā nibbattā. Paṭisandhikkhaṇe purimataṇhāsamudayā āhārānaṃ samudayadassaneneva pavattikkhaṇepi upādinnakaāhārasamudayo dassito hotīti taṃ anāmasitvā anupādinnakānaṃ taṇhāsamudayaṃ dassetuṃ ‘‘yasmā panā’’tiādi vuttaṃ. Idhāti imasmiṃ sutte missitvā kathitā avisesitattā. Sahajātataṇhāpaccayanibbattoti ettha sahajātaggahaṇaṃ asahajātataṇhāpaccayanibbattopi anupādinnakaāhāro labbhatīti dassanatthaṃ. So pana asahajātataṇhāpaccayanibbattatāsāmaññenapi yathāvuttaupādinnakāhārena saṃsayaṃ janeyyāti na uddhaṭo, na ca etaṃ kāraṇaṃ ‘‘rāgaṃ upanissāya domanassaṃ uppajjatī’’ti vacanato, taṇhopanissayapaṭighacittasamuṭṭhānāya ca ojāya vasena anupādinnakaāhārassa labbhanato. Kathaṃ pana taṇhā ojāya upanissayapaccayo; na hi paṭṭhāne katthaci rūpassa upanissayapaccayo vutto atthīti. Nāyaṃ virodho ‘‘yasmiṃ sati yaṃ hoti, so tassa upanissayo’’ti suttantanayassa adhippetattā yathāvuttatthasambhavato. Tenevāha ‘‘imissā…pe… taṇhāya nirodhenā’’ti.
කාරණෙ සබ්‌බසො නිරුද්‌ධෙ ඵලම්‌පි සබ්‌බසො නිරුජ්‌ඣතීති ආහ ‘‘ආහාරනිරොධො පඤ්‌ඤායතී’’ති. ආහාරානං දුක්‌ඛසච්‌චෙකදෙසත්‌තා ආහාරග්‌ගහණං දුක්‌ඛසච්‌චග්‌ගහණමෙව හොතීති ආහ ‘‘ඉධ චත්‌තාරිපි සච්‌චානි සරූපෙනෙව වුත්‌තානී’’ති. සච්‌චදෙසනා දුක්‌ඛාදීනං යාවදෙව පරිඤ්‌ඤෙය්‍යාදිභාවසන්‌දස්‌සනත්‌ථා, තස්‌මා ජරාමරණාදීසු පරිඤ්‌ඤෙය්‍යාදිභාවො අසම්‌මොහතො සල්‌ලක්‌ඛෙතබ්‌බොති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘සබ්‌බත්‌ථ අසම්‌මුය්‌හන්‌තෙන සච්‌චානි උද්‌ධරිතබ්‌බානී’’ති ආහ.
Kāraṇe sabbaso niruddhe phalampi sabbaso nirujjhatīti āha ‘‘āhāranirodho paññāyatī’’ti. Āhārānaṃ dukkhasaccekadesattā āhāraggahaṇaṃ dukkhasaccaggahaṇameva hotīti āha ‘‘idha cattāripi saccāni sarūpeneva vuttānī’’ti. Saccadesanā dukkhādīnaṃ yāvadeva pariññeyyādibhāvasandassanatthā, tasmā jarāmaraṇādīsu pariññeyyādibhāvo asammohato sallakkhetabboti dassento ‘‘sabbattha asammuyhantena saccāni uddharitabbānī’’ti āha.
ආහාරවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Āhāravāravaṇṇanā niṭṭhitā.
සච්‌චවාරවණ්‌ණනා
Saccavāravaṇṇanā
91. යෙන යෙන පරියායෙන බ්‍යාකරොතීති යෙන යෙන දුක්‌ඛාදිජරාමරණාදිපරියායෙන අරියසච්‌චානි සඞ්‌ඛෙපතො ච විත්‌ථාරතො ච කථෙති. දුක්‌ඛන්‌ති දුක්‌ඛසච්‌චං දුක්‌ඛං, න දුක්‌ඛමත්‌තං.
91.Yena yena pariyāyena byākarotīti yena yena dukkhādijarāmaraṇādipariyāyena ariyasaccāni saṅkhepato ca vitthārato ca katheti. Dukkhanti dukkhasaccaṃ dukkhaṃ, na dukkhamattaṃ.
සච්‌චවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Saccavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
ජරාමරණවාරවණ්‌ණනා
Jarāmaraṇavāravaṇṇanā
92. තෙසං තෙසන්‌ති බ්‍යාපනිච්‌ඡාවසෙනායං නිද්‌දෙසො කතො, තස්‌මා යථා ‘‘ගාමො ගාමො රමණීයො’’ති වුත්‌තෙ රමණීයතාය තාදිසා සබ්‌බෙපි ගාමා සඞ්‌ගහං ගච්‌ඡන්‌ති, එවං ‘‘තෙසං තෙසං සත්‌තානං ජාතී’’ති වුත්‌තෙ ජාතිසඞ්‌ඛාතවිකාරවසෙන සබ්‌බෙපි සත්‌තා සඞ්‌ගහං ගච්‌ඡන්‌ති. තෙනාහ ‘‘සඞ්‌ඛෙපතො අනෙකෙසං සත්‌තානං සාධාරණනිද්‌දෙසො’’ති.
92.Tesaṃtesanti byāpanicchāvasenāyaṃ niddeso kato, tasmā yathā ‘‘gāmo gāmo ramaṇīyo’’ti vutte ramaṇīyatāya tādisā sabbepi gāmā saṅgahaṃ gacchanti, evaṃ ‘‘tesaṃ tesaṃ sattānaṃ jātī’’ti vutte jātisaṅkhātavikāravasena sabbepi sattā saṅgahaṃ gacchanti. Tenāha ‘‘saṅkhepato anekesaṃ sattānaṃ sādhāraṇaniddeso’’ti.
ගතිජාතිවසෙනාති (සං. නි. ටී. 2.1.2) පඤ්‌චගතිවසෙන, තත්‌ථාපි එකෙකාය ගතියා ඛත්‌තියාදිභුම්‌මදෙවාදිහත්‌ථිආදිජාතිවසෙන ච. නිකිය්‍යන්‌ති සත්‌තා එත්‌ථ, එතෙන වාති නිකායො, ගොත්‌තචරණාදිවිභාගො. ජරාය සභාවො නාම වයොහානි, තස්‌මා ජරාති වයොහානිසඞ්‌ඛාතස්‌ස සභාවස්‌ස නිද්‌දෙසො, පාකටජරාවසෙන නිද්‌දෙසො ඛණ්‌ඩිච්‌චාදිවසෙන ගහණතො. ජීරණමෙව ජීරණතා, ජීරන්‌තස්‌ස වා ආකාරො තා-සද්‌දෙන වුත්‌තො. තෙනාහ ‘‘අයං ආකාරනිද්‌දෙසො’’ති. දන්‌තාදීනං වසෙන ඛණ්‌ඩං ජාතං එතස්‌සාති ඛණ්‌ඩිතො, පුග්‌ගලො. තස්‌ස භාවො ඛණ්‌ඩිච්‌චං. පලිතං එතස්‌ස අත්‌ථීති පලිතො, තස්‌ස භාවො පාලිච්‌චං. වලි තචො එතස්‌සාති වලිත්‌තචො, තස්‌ස භාවො වලිත්‌තචතා. ඉමෙ ඛණ්‌ඩිච්‌චාදයො ජරා. විකාරානං දස්‌සනවසෙනාති විපත්‌තිදස්‌සනවසෙන. වාතස්‌සාති මහතො වාතක්‌ඛන්‌ධස්‌ස. ඛණ්‌ඩිච්‌චාදිවසෙන ගතමග්‌ගො පාකටො, තස්‌මා ඛණ්‌ඩිච්‌චාදිග්‌ගහණං ජරාය කිච්‌චනිද්‌දෙසොති වුත්‌තන්‌ති දස්‌සෙති. න ච ඛණ්‌ඩිච්‌චාදීනෙව ජරාති කලලකාලතො පභුති පුරිමරූපානං ජරාපත්‌තක්‌ඛණෙ උප්‌පජ්‌ජමානානි පච්‌ඡිමරූපානි පරිපක්‌කරූපානුරූපානි පරිණතපරිණතානි උප්‌පජ්‌ජන්‌තීති අනුක්‌කමෙන සුපරිණතරූපානං පරිපාකකාලෙ උප්‌පජ්‌ජමානානි ඛණ්‌ඩිච්‌චාදිසභාවානි උප්‌පජ්‌ජන්‌ති, තානි උදකාදිමග්‌ගෙසු තිණරුක්‌ඛසංභග්‌ගතාදයො විය පරිපාකගතමග්‌ගසඞ්‌ඛාතෙසු පරිපක්‌කරූපෙසු උප්‌පන්‌නානි ‘‘ජරාය ගතො මග්‌ගො’’ඉච්‌චෙව වුත්‌තානි, න ජරාති.
Gatijātivasenāti (saṃ. ni. ṭī. 2.1.2) pañcagativasena, tatthāpi ekekāya gatiyā khattiyādibhummadevādihatthiādijātivasena ca. Nikiyyanti sattā ettha, etena vāti nikāyo, gottacaraṇādivibhāgo. Jarāya sabhāvo nāma vayohāni, tasmā jarāti vayohānisaṅkhātassa sabhāvassa niddeso, pākaṭajarāvasena niddeso khaṇḍiccādivasena gahaṇato. Jīraṇameva jīraṇatā, jīrantassa vā ākāro tā-saddena vutto. Tenāha ‘‘ayaṃ ākāraniddeso’’ti. Dantādīnaṃ vasena khaṇḍaṃ jātaṃ etassāti khaṇḍito, puggalo. Tassa bhāvo khaṇḍiccaṃ. Palitaṃ etassa atthīti palito, tassa bhāvo pāliccaṃ. Vali taco etassāti valittaco, tassa bhāvo valittacatā. Ime khaṇḍiccādayo jarā. Vikārānaṃ dassanavasenāti vipattidassanavasena. Vātassāti mahato vātakkhandhassa. Khaṇḍiccādivasena gatamaggo pākaṭo, tasmā khaṇḍiccādiggahaṇaṃ jarāya kiccaniddesoti vuttanti dasseti. Na ca khaṇḍiccādīneva jarāti kalalakālato pabhuti purimarūpānaṃ jarāpattakkhaṇe uppajjamānāni pacchimarūpāni paripakkarūpānurūpāni pariṇatapariṇatāni uppajjantīti anukkamena supariṇatarūpānaṃ paripākakāle uppajjamānāni khaṇḍiccādisabhāvāni uppajjanti, tāni udakādimaggesu tiṇarukkhasaṃbhaggatādayo viya paripākagatamaggasaṅkhātesu paripakkarūpesu uppannāni ‘‘jarāya gato maggo’’icceva vuttāni, na jarāti.
පකතියාති ඵලවිපච්‌චනපකතියා, ජරාය වා පාපුණිතබ්‌බං ඵලමෙවපකති, තාය ජරා දීපිතා. සුප්‌පසන්‌නානීති සුට්‌ඨු පසන්‌නානි. තමෙව සුප්‌පසන්‌නතං කිච්‌චතො දස්‌සෙතුං ‘‘සුඛුමම්‌පී’’තිආදි වුත්‌තං. තික්‌ඛවිසදතා හි තෙසං ඉන්‌ද්‍රියානං සුප්‌පසන්‌නතා. ආලුළිතානීති ආකුලානි. අවිසදානීති අබ්‍යත්‌තානි.
Pakatiyāti phalavipaccanapakatiyā, jarāya vā pāpuṇitabbaṃ phalamevapakati, tāya jarā dīpitā. Suppasannānīti suṭṭhu pasannāni. Tameva suppasannataṃ kiccato dassetuṃ ‘‘sukhumampī’’tiādi vuttaṃ. Tikkhavisadatā hi tesaṃ indriyānaṃ suppasannatā. Āluḷitānīti ākulāni. Avisadānīti abyattāni.
කාමං රූපධම්‌මෙසුපි ඛණිකජරා දුරුපලක්‌ඛිතා පටිච්‌ඡන්‌නාව, සා පන යස්‌මා සන්‌තානවසෙන පවත්‌තියා පරිබ්‍යත්‌තාව හොතීති ‘‘පාකටජරා’’ඉච්‌චෙව වුත්‌තා. අවීචි නිරන්‌තරා ජරා අවීචිජරා සති සන්‌තානෙ සත්‌තානං අනුප්‌පබන්‌ධතො. තතො අඤ්‌ඤෙසූති මන්‌දදසකාදීසු පුබ්‌බදසකාදිපරිච්‌ඡෙදතො අඤ්‌ඤෙසු යථාවුත්‌තෙසු. අන්‌තරන්‌තරාති තෙසු එව වුත්‌තප්‌පකාරෙසු පුරිමදසකාදිතො පච්‌ඡිමදසකාදීනං අන්‌තරන්‌තරා. වණ්‌ණවිසෙසාදීනන්‌ති වණ්‌ණවිසෙසසණ්‌ඨානවිසෙසසම්‌ඵස්‌සවිසෙසාදීනං.
Kāmaṃ rūpadhammesupi khaṇikajarā durupalakkhitā paṭicchannāva, sā pana yasmā santānavasena pavattiyā paribyattāva hotīti ‘‘pākaṭajarā’’icceva vuttā. Avīci nirantarā jarā avīcijarā sati santāne sattānaṃ anuppabandhato. Tato aññesūti mandadasakādīsu pubbadasakādiparicchedato aññesu yathāvuttesu. Antarantarāti tesu eva vuttappakāresu purimadasakādito pacchimadasakādīnaṃ antarantarā. Vaṇṇavisesādīnanti vaṇṇavisesasaṇṭhānavisesasamphassavisesādīnaṃ.
වචනකවසෙනාති ක-කාරෙන හි පදං වඩ්‌ඪෙත්‌වා වුත්‌තං, තස්‌මා චවනං චුතීති වුත්‌තං හොති. තං පන එකචතුපඤ්‌චවොකාරභවෙසු චුතියා අවිසෙසතො ගහණන්‌ති ආහ ‘‘එකචතුපඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධානං සාමඤ්‌ඤවචන’’න්‌ති. චවනකවසෙනාති වා චවනකස්‌ස පුග්‌ගලස්‌ස වසෙනාති අත්‌ථො. චවනමෙව චවනතාති ආහ ‘‘භාවවචනෙනා’’ති. ලක්‌ඛණනිදස්‌සනන්‌ති වයසඞ්‌ඛාතස්‌ස ලක්‌ඛණස්‌ස නිදස්‌සනං. චවන්‌තස්‌ස වා ආකාරො තා-සද්‌දෙන වුත්‌තො ‘‘චවනතා’’ති. භිජ්‌ජනං භෙදොති වුත්‌තං ‘‘චුතික්‌ඛන්‌ධානං භඞ්‌ගුප්‌පත්‌තිපරිදීපන’’න්‌ති. යථා භින්‌නස්‌ස ඝටස්‌ස කෙනචි පරියායෙන ඝනඝටභාවෙන ඨානං නත්‌ථි, එවං භින්‌නානං ඛන්‌ධානන්‌ති චවනං අන්‌තරහිතං නාමාති ආහ ‘‘අන්‌තරධානන්‌ති…පෙ.… පරිදීපන’’න්‌ති. යො මච්‌චූති වුච්‌චති භෙදො, යඤ්‌ච මරණං පාණචාගො, තදුභයං එකජ්‌ඣං කත්‌වා වුත්‌තං ‘‘මච්‌චු මරණ’’න්‌ති එවං වා එත්‌ථ අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො. කාලස්‌ස අන්‌තකස්‌ස කිරියාති යා ලොකෙ වුච්‌චති, සා චුති, මරණන්‌ති අත්‌ථො. චවනකාලො එව වා අනතික්‌කමනීයත්‌තා විසෙසෙන කාලොති වුත්‌තොති තස්‌ස කිරියා අත්‌ථතො චුතික්‌ඛන්‌ධානං භෙදප්‌පත්‌තියෙව. ‘‘චුති චවනතා’’තිආදිනා පුබ්‌බෙ වොහාරමිස්‌සකෙන නිද්‌දිට්‌ඨං.
Vacanakavasenāti ka-kārena hi padaṃ vaḍḍhetvā vuttaṃ, tasmā cavanaṃ cutīti vuttaṃ hoti. Taṃ pana ekacatupañcavokārabhavesu cutiyā avisesato gahaṇanti āha ‘‘ekacatupañcakkhandhānaṃ sāmaññavacana’’nti. Cavanakavasenāti vā cavanakassa puggalassa vasenāti attho. Cavanameva cavanatāti āha ‘‘bhāvavacanenā’’ti. Lakkhaṇanidassananti vayasaṅkhātassa lakkhaṇassa nidassanaṃ. Cavantassa vā ākāro tā-saddena vutto ‘‘cavanatā’’ti. Bhijjanaṃ bhedoti vuttaṃ ‘‘cutikkhandhānaṃ bhaṅguppattiparidīpana’’nti. Yathā bhinnassa ghaṭassa kenaci pariyāyena ghanaghaṭabhāvena ṭhānaṃ natthi, evaṃ bhinnānaṃ khandhānanti cavanaṃ antarahitaṃ nāmāti āha ‘‘antaradhānanti…pe… paridīpana’’nti. Yo maccūti vuccati bhedo, yañca maraṇaṃ pāṇacāgo, tadubhayaṃ ekajjhaṃ katvā vuttaṃ ‘‘maccu maraṇa’’nti evaṃ vā ettha attho daṭṭhabbo. Kālassa antakassa kiriyāti yā loke vuccati, sā cuti, maraṇanti attho. Cavanakālo eva vā anatikkamanīyattā visesena kāloti vuttoti tassa kiriyā atthato cutikkhandhānaṃ bhedappattiyeva. ‘‘Cuti cavanatā’’tiādinā pubbe vohāramissakena niddiṭṭhaṃ.
ඉදානි නිබ්‌බත්‌තිතපරමත්‌ථනයෙනෙව නිද්‌දෙසොති දස්‌සෙතුං ‘‘පරමත්‌ථෙන දීපෙතු’’න්‌ති වුත්‌තං. ‘‘චවනකවසෙනා’’තිආදිනා හි පුග්‌ගලවසෙන ච වොහාරාධිට්‌ඨානා සංවණ්‌ණනා කතා. න කිඤ්‌චි කළෙවරං නික්‌ඛිපකි ඔපපාතිකානං චුතික්‌ඛන්‌ධානං අන්‌තරධානමෙවහොති, තතො පරං උතුසමුට්‌ඨානරූපසන්‌තති න පවත්‌තති. ‘‘ජාතිසමුදයා’’තිආදීසු යං වත්‌තබ්‌බං, තං ‘‘තණ්‌හාසමුදයා’’තිආදීසු වුත්‌තනයනෙව සක්‌කා විඤ්‌ඤාතුන්‌ති න වුත්‌තං.
Idāni nibbattitaparamatthanayeneva niddesoti dassetuṃ ‘‘paramatthena dīpetu’’nti vuttaṃ. ‘‘Cavanakavasenā’’tiādinā hi puggalavasena ca vohārādhiṭṭhānā saṃvaṇṇanā katā. Na kiñci kaḷevaraṃ nikkhipaki opapātikānaṃ cutikkhandhānaṃ antaradhānamevahoti, tato paraṃ utusamuṭṭhānarūpasantati na pavattati. ‘‘Jātisamudayā’’tiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ ‘‘taṇhāsamudayā’’tiādīsu vuttanayaneva sakkā viññātunti na vuttaṃ.
ජරාමරණවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Jarāmaraṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
ජාතිවාරවණ්‌ණනා
Jātivāravaṇṇanā
93. ජායනට්‌ඨෙනාතිආදි ආයතනවසෙන යොනිවසෙන ච ද්‌වීහි ද්‌වීහි පදෙහි සබ්‌බසත්‌තෙ පරියාදියිත්‌වා ජාතිං දස්‌සෙතුං වුත්‌තං. සම්‌මොහවිනොදනියං (විභ. අට්‌ඨ. 191) පන ‘‘ජායමානකවසෙන ජාති, සඤ්‌ජායනවසෙන සඤ්‌ජාතී’’ති වුත්‌තත්‌තා තත්‌ථ එකෙකෙනෙව පදෙන සබ්‌බසත්‌තෙ පරියාදියිත්‌වා ජාතිං දස්‌සෙතීති දට්‌ඨබ්‌බං. සම්‌පුණ්‌ණා ජාති සඤ්‌ජාතීති කත්‌වා ‘‘සා පරිපුණ්‌ණායතනවසෙන යුත්‌තා’’ති වුත්‌තං. එතෙනෙව කෙවලං ජාතිසද්‌දෙන වුත්‌තාය ජාතියා අපරිපුණ්‌ණායතනතා දට්‌ඨබ්‌බා. අභිබ්‍යත්‌තා නිබ්‌බත්‌ති අභිනිබ්‌බත්‌ති, පාකටා නිබ්‌බත්‌තීති අත්‌ථො. ‘‘තෙසං තෙසං සත්‌තානං…පෙ.… අභිනිබ්‌බත්‌තී’’ති සත්‌තවසෙන පවත්‌තත්‌තා වොහාරදෙසනා.
93.Jāyanaṭṭhenātiādi āyatanavasena yonivasena ca dvīhi dvīhi padehi sabbasatte pariyādiyitvā jātiṃ dassetuṃ vuttaṃ. Sammohavinodaniyaṃ (vibha. aṭṭha. 191) pana ‘‘jāyamānakavasena jāti, sañjāyanavasena sañjātī’’ti vuttattā tattha ekekeneva padena sabbasatte pariyādiyitvā jātiṃ dassetīti daṭṭhabbaṃ. Sampuṇṇā jāti sañjātīti katvā ‘‘sā paripuṇṇāyatanavasena yuttā’’ti vuttaṃ. Eteneva kevalaṃ jātisaddena vuttāya jātiyā aparipuṇṇāyatanatā daṭṭhabbā. Abhibyattā nibbatti abhinibbatti, pākaṭā nibbattīti attho. ‘‘Tesaṃ tesaṃ sattānaṃ…pe… abhinibbattī’’ti sattavasena pavattattā vohāradesanā.
තත්‍ර තත්‍රාති එත්‌ථ චතුවොකාරභවෙ ද්‌වින්‌නං, එකවොකාරභවෙ ද්‌වින්‌නං, සෙසරූපධාතුයං පටිසන්‌ධික්‌ඛණෙ උප්‌පජ්‌ජමානානං පඤ්‌චන්‌නං, කාමධාතුයං විකලාවිකලින්‌ද්‍රියවසෙන සත්‌තන්‌නං නවන්‌නං දසන්‌නං, පුන දසන්‌නං, එකාදසන්‌නඤ්‌ච ආයතනානං වසෙන සඞ්‌ගහො වෙදිතබ්‌බො. යදිපි චුතික්‌ඛන්‌ධා අනන්‌තරානං පටිසන්‌ධිකධම්‌මානං අනන්‌තරාදිනා පච්‌චයා හොන්‌ති, යෙ පන සමුදයා අජනකා, තෙ එත්‌ථ උපපත්‌තිභවොති අධිප්‌පෙතා. ජනකො එව භවොති අධිප්‌පෙතොති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘ජාතියා පච්‌චයභූතො කම්‌මභවො වෙදිතබ්‌බො’’ති ආහ.
Tatratatrāti ettha catuvokārabhave dvinnaṃ, ekavokārabhave dvinnaṃ, sesarūpadhātuyaṃ paṭisandhikkhaṇe uppajjamānānaṃ pañcannaṃ, kāmadhātuyaṃ vikalāvikalindriyavasena sattannaṃ navannaṃ dasannaṃ, puna dasannaṃ, ekādasannañca āyatanānaṃ vasena saṅgaho veditabbo. Yadipi cutikkhandhā anantarānaṃ paṭisandhikadhammānaṃ anantarādinā paccayā honti, ye pana samudayā ajanakā, te ettha upapattibhavoti adhippetā. Janako eva bhavoti adhippetoti dassento ‘‘jātiyā paccayabhūto kammabhavo veditabbo’’ti āha.
ජාතිවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Jātivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
භවවාරවණ්‌ණනා
Bhavavāravaṇṇanā
94. භාවනභවනට්‌ඨෙන භවො දුවිධො. තත්‌ථ කම්‌මභවො ‘‘භවති එතස්‌මා උපපත්‌තිභවො’’ති භාවනට්‌ඨෙන භවො. අට්‌ඨකථායං පන උපපත්‌තිභවං ‘‘භවතීති භවො’’ති වත්‌වා තස්‌ස කාරණත්‌තා කම්‌මං ඵලූපචාරෙන භවොති අයමත්‌ථො වුත්‌තො, උභයත්‌ථාපි උපපත්‌තිභවහෙතුභාවනෙත්‌ථ කම්‌මස්‌ස කම්‌මභවපරියායොති දස්‌සිතං හොති. සබ්‌බථාපීති භාවනභවනකුසලාකුසලඋපපත්‌තිසම්‌පත්‌තිභවහීනපණීතාදිනා සබ්‌බප්‌පකාරෙනපි. කාමභවොති වුත්‌තං කාමතණ්‌හාහෙතුකතො කාමතණ්‌හාය ආරම්‌මණභාවතො ච. රූපභවූපගකම්‌මං රූපභවො, තථා අරූපභවූපගකම්‌මං අරූපභවො, තංතංනිබ්‌බත්‌තක්‌ඛන්‌ධා රූපාරූපුපත්‌තිභවා, රූපාරූපභවභාවො පන තෙසං ‘‘කාමභවො’’ති එත්‌ථ වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බො.
94. Bhāvanabhavanaṭṭhena bhavo duvidho. Tattha kammabhavo ‘‘bhavati etasmā upapattibhavo’’ti bhāvanaṭṭhena bhavo. Aṭṭhakathāyaṃ pana upapattibhavaṃ ‘‘bhavatīti bhavo’’ti vatvā tassa kāraṇattā kammaṃ phalūpacārena bhavoti ayamattho vutto, ubhayatthāpi upapattibhavahetubhāvanettha kammassa kammabhavapariyāyoti dassitaṃ hoti. Sabbathāpīti bhāvanabhavanakusalākusalaupapattisampattibhavahīnapaṇītādinā sabbappakārenapi. Kāmabhavoti vuttaṃ kāmataṇhāhetukato kāmataṇhāya ārammaṇabhāvato ca. Rūpabhavūpagakammaṃ rūpabhavo, tathā arūpabhavūpagakammaṃ arūpabhavo, taṃtaṃnibbattakkhandhā rūpārūpupattibhavā, rūpārūpabhavabhāvo pana tesaṃ ‘‘kāmabhavo’’ti ettha vuttanayeneva veditabbo.
භවවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Bhavavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
උපාදානවාරවණ්‌ණනා
Upādānavāravaṇṇanā
95. උපාදානන්‌ති චතුබ්‌බිධම්‌පි උපාදානං. යථා හි කාමස්‌සාදවසෙන, භවස්‌සාදවසෙන වා තංතංසුගතිභවූපගං කම්‌මං කරොන්‌තස්‌ස කාමුපාදානං, එවං උච්‌ඡෙදාදිමිච්‌ඡාභිනිවෙසවසෙනාති චත්‌තාරිපි උපාදානානි යථාරහං තස්‌ස තස්‌ස කුසලකම්‌මභවස්‌ස උපනිස්‌සයවසෙනෙව පච්‌චයා හොන්‌ති, අකුසලකම්‌මභවස්‌ස අසහජාතස්‌ස අනන්‌තරස්‌ස උපනිස්‌සයවසෙනපි ආරම්‌මණවසෙනපි . සහජාතස්‌ස කාමුපාදානං සහජාත-අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤ-නිස්‌සය-සම්‌පයුත්‌ත-අත්‌ථි-අවිගත-හෙතු-වසෙන සත්‌තධා, සෙසඋපාදානානි තත්‌ථ හෙතුපච්‌චයභාවං පහාය මග්‌ගපච්‌චයං පක්‌ඛිපිත්‌වා සත්‌තධාව පච්‌චයා හොන්‌ති. අනන්‌තරස්‌ස පන අනන්‌තරසමනන්‌තරඅනන්‌තරූපනිස්‌සයනත්‌ථිවිගතාසෙවනවසෙන පච්‌චයා හොන්‌ති. තස්‌සිදම්‌පි සහජාතාදීති ආදි-සද්‌දෙන සඞ්‌ගහිතන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. වත්‌ථුකාමං උපාදියති චිත්‌තං, පුග්‌ගලො වා එතෙනාති අත්‌ථො. තන්‌ති වත්‌ථුකාමං. කාමෙතීති කාමො ච සො උපාදියතීති උපාදානඤ්‌චාති යොජනා. වුත්‌තනයෙනාති අභිධම්‌මෙ වුත්‌තනයෙන.
95.Upādānanti catubbidhampi upādānaṃ. Yathā hi kāmassādavasena, bhavassādavasena vā taṃtaṃsugatibhavūpagaṃ kammaṃ karontassa kāmupādānaṃ, evaṃ ucchedādimicchābhinivesavasenāti cattāripi upādānāni yathārahaṃ tassa tassa kusalakammabhavassa upanissayavaseneva paccayā honti, akusalakammabhavassa asahajātassa anantarassa upanissayavasenapi ārammaṇavasenapi . Sahajātassa kāmupādānaṃ sahajāta-aññamañña-nissaya-sampayutta-atthi-avigata-hetu-vasena sattadhā, sesaupādānāni tattha hetupaccayabhāvaṃ pahāya maggapaccayaṃ pakkhipitvā sattadhāva paccayā honti. Anantarassa pana anantarasamanantaraanantarūpanissayanatthivigatāsevanavasena paccayā honti. Tassidampi sahajātādīti ādi-saddena saṅgahitanti daṭṭhabbaṃ. Vatthukāmaṃ upādiyati cittaṃ, puggalo vā etenāti attho. Tanti vatthukāmaṃ. Kāmetīti kāmo ca so upādiyatīti upādānañcāti yojanā. Vuttanayenāti abhidhamme vuttanayena.
සස්‌සතො අත්‌තාති ඉදං පුරිමදිට්‌ඨිං උපාදියමානං උත්‌තරදිට්‌ඨිං නිදස්‌සෙතුං වුත්‌තං. යථා එසා දිට්‌ඨි දළ්‌හීකරණවසෙන පුරිමං පුරිමං උත්‌තරා උත්‌තරා උපාදියති, එවං ‘‘නත්‌ථි දින්‌න’’න්‌තිආදිකාපීති. අත්‌තග්‌ගහණං පන අත්‌තවාදුපාදානන්‌ති නයිදං දිට්‌ඨුපාදානදස්‌සනන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. ලොකො චාති අත්‌තග්‌ගහණවිනිමුත්‌තගහණං දිට්‌ඨුපාදානභූතං ඉධ පුරිමදිට්‌ඨිඋත්‌තරදිට්‌ඨිවචනෙහි වුත්‌තන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. සබ්‌බදිට්‌ඨිගතස්‌ස ‘‘දිට්‌ඨුපාදාන’’න්‌ති එතං අධිවචනං ‘‘සබ්‌බාපි දිට්‌ඨි දිට්‌ඨුපාදාන’’න්‌ති වචනතො.
Sassato attāti idaṃ purimadiṭṭhiṃ upādiyamānaṃ uttaradiṭṭhiṃ nidassetuṃ vuttaṃ. Yathā esā diṭṭhi daḷhīkaraṇavasena purimaṃ purimaṃ uttarā uttarā upādiyati, evaṃ ‘‘natthi dinna’’ntiādikāpīti. Attaggahaṇaṃ pana attavādupādānanti nayidaṃ diṭṭhupādānadassananti daṭṭhabbaṃ. Loko cāti attaggahaṇavinimuttagahaṇaṃ diṭṭhupādānabhūtaṃ idha purimadiṭṭhiuttaradiṭṭhivacanehi vuttanti veditabbaṃ. Sabbadiṭṭhigatassa ‘‘diṭṭhupādāna’’nti etaṃ adhivacanaṃ ‘‘sabbāpi diṭṭhi diṭṭhupādāna’’nti vacanato.
සීලබ්‌බතං උපාදියන්‌තීති සීලබ්‌බතං ‘‘සුද්‌ධිමග්‌ගො’’ති උපාදියන්‌ති. එතෙන මිච්‌ඡාභිනිවෙසෙන. සයං වා තං මිච්‌ඡාභිනිවෙසසහගතං. සීලබ්‌බතසහචරණතො සීලබ්‌බතඤ්‌ච තං දළ්‌හග්‌ගාහභාවතො උපාදානඤ්‌චාති සීලබ්‌බතුපාදානං. එවං සුද්‌ධීති අභිනිවෙසතොති එවං ගොසීලගොවතාදිචරණෙන සංසාරසුද්‌ධීති අභිනිවෙසභාවතො. එතෙන තං සහචරණතො අභිනිවෙසස්‌ස තංසද්‌දාරහතං දස්‌සෙති.
Sīlabbataṃ upādiyantīti sīlabbataṃ ‘‘suddhimaggo’’ti upādiyanti. Etena micchābhinivesena. Sayaṃ vā taṃ micchābhinivesasahagataṃ. Sīlabbatasahacaraṇato sīlabbatañca taṃ daḷhaggāhabhāvato upādānañcāti sīlabbatupādānaṃ. Evaṃ suddhīti abhinivesatoti evaṃ gosīlagovatādicaraṇena saṃsārasuddhīti abhinivesabhāvato. Etena taṃ sahacaraṇato abhinivesassa taṃsaddārahataṃ dasseti.
වදන්‌තීති ‘‘අත්‌ථි මෙ අත්‌තා’’තිආදිනා වොහරන්‌ති. එතෙන දිට්‌ඨිගතෙන. අත්‌තවාදමත්‌තමෙවාති අත්‌තාති වාචාමත්‌තමෙව. එතෙන වාචාවත්‌ථුමත්‌තමෙතං, යදිදං බාහිරකපරිකප්‌පිතො අත්‌තාති දස්‌සෙති.
Vadantīti ‘‘atthi me attā’’tiādinā voharanti. Etena diṭṭhigatena. Attavādamattamevāti attāti vācāmattameva. Etena vācāvatthumattametaṃ, yadidaṃ bāhirakaparikappito attāti dasseti.
තණ්‌හා කාමුපාදානස්‌සාති එත්‌ථ ‘‘තත්‌ථ කතමං කාමුපාදානං? යො කාමෙසු කාමච්‌ඡන්‌දො කාමරාගො කාමනන්‌දී කාමතණ්‌හා කාමස්‌නෙහො කාමපරිළාහො කාමමුච්‌ඡා කාමජ්‌ඣොසානං. ඉදං වුච්‌චති කාමුපාදාන’’න්‌ති වචනතො තණ්‌හාදළ්‌හත්‌තං කාමුපාදානං. තණ්‌හාදළ්‌හත්‌තන්‌ති ච පුරිමතණ්‌හාඋපනිස්‌සයපච්‌චයතො දළ්‌හභූතා උත්‌තරතණ්‌හා එව. කෙචි පනාහු –
Taṇhākāmupādānassāti ettha ‘‘tattha katamaṃ kāmupādānaṃ? Yo kāmesu kāmacchando kāmarāgo kāmanandī kāmataṇhā kāmasneho kāmapariḷāho kāmamucchā kāmajjhosānaṃ. Idaṃ vuccati kāmupādāna’’nti vacanato taṇhādaḷhattaṃ kāmupādānaṃ. Taṇhādaḷhattanti ca purimataṇhāupanissayapaccayato daḷhabhūtā uttarataṇhā eva. Keci panāhu –
‘‘අප්‌පත්‌තවිසයපත්‌ථනා තණ්‌හා අන්‌ධකාරෙ චොරස්‌සහත්‌ථප්‌පසාරණං විය, සම්‌පත්‌තවිසයග්‌ගහණං උපාදානං තස්‌සෙව භණ්‌ඩග්‌ගහණං වියා’’ති. අප්‌පිච්‌ඡසන්‌තුට්‌ඨිපටිපක්‌ඛා එතෙ ධම්‌මා පරියෙසනාරක්‌ඛදුක්‌ඛමූලානි, තස්‌මා වුත්‌තලක්‌ඛණා තණ්‌හා වුත්‌තලක්‌ඛණස්‌සෙව උපාදානස්‌ස අනානන්‌තරස්‌ස උපනිස්‌සයවසෙන පච්‌චයො, ආරම්‌මණාදිවසෙනපි පච්‌චයො හොතියෙව, අනන්‌තරාදීනං පන අනන්‌තරාදිවසෙන පච්‌චයො. සබ්‌බස්‌සපි හි ලොභස්‌ස තණ්‌හාපරියායොපි කාමුපාදානපරියායොපි ලබ්‌භතෙවාති. අවසෙසානන්‌ති දිට්‌ඨුපාදානාදීනං. සහජාතාදිවසෙනාති සහජාතානං සහජාතාදිවසෙන, අසහජාතානං අනන්‌තරඋපනිස්‌සයාදිවසෙනාති සබ්‌බං හෙට්‌ඨා වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බං.
‘‘Appattavisayapatthanā taṇhā andhakāre corassahatthappasāraṇaṃ viya, sampattavisayaggahaṇaṃ upādānaṃ tasseva bhaṇḍaggahaṇaṃ viyā’’ti. Appicchasantuṭṭhipaṭipakkhā ete dhammā pariyesanārakkhadukkhamūlāni, tasmā vuttalakkhaṇā taṇhā vuttalakkhaṇasseva upādānassa anānantarassa upanissayavasena paccayo, ārammaṇādivasenapi paccayo hotiyeva, anantarādīnaṃ pana anantarādivasena paccayo. Sabbassapi hi lobhassa taṇhāpariyāyopi kāmupādānapariyāyopi labbhatevāti. Avasesānanti diṭṭhupādānādīnaṃ. Sahajātādivasenāti sahajātānaṃ sahajātādivasena, asahajātānaṃ anantaraupanissayādivasenāti sabbaṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ.
උපාදානවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Upādānavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
තණ්‌හාවාරවණ්‌ණනා
Taṇhāvāravaṇṇanā
96. ‘‘චක්‌ඛුසම්‌ඵස්‌සො’’තිආදි ඵස්‌සස්‌ස මාතිතො නාමං විය පුත්‌තස්‌ස වත්‌ථුතො තස්‌ස නිස්‌සයභාවෙන උප්‌පත්‌තිහෙතුත්‌තා, ආරම්‌මණං පන කෙවලං උප්‌පත්‌තිහෙතූති වුත්‌තං ‘‘සෙට්‌ඨි…පෙ.… නාම’’න්‌ති. කාමරාගභාවෙනාති වත්‌ථුකාමස්‌ස රජ්‌ජනවසෙන. රූපං අස්‌සාදෙන්‌තීති රුපාරම්‌මණං තණ්‌හාභිනන්‌දනාවසෙන අභිරමමානා එව අස්‌සාදෙන්‌තී. නිච්‌චන්‌තිආදිනා දිට්‌ඨාභිනන්‌දනාමුඛෙන රූපං අභිරමන්‌තී. පෙච්‌ච න භවිස්‌සතීති භිජ්‌ජිත්‌වා න හොති පුන අනුප්‌පජ්‌ජනතො. තථා සද්‌දකණ්‌හාදයොපීති යථා රූපතණ්‌හා කාමරාගභාවෙන සස්‌සතරාගවසෙන උච්‌ඡෙදරාගවසෙනාති ච පවත්‌තියා තිස්‌සො තණ්‌හා, තථා සද්‌දතණ්‌හා ගන්‌ධරසඵොට්‌ඨබ්‌බධම්‌මතණ්‌හාපි. තණ්‌හාවිචරිතානීති තණ්‌හාසමුදාචාරා, සමුදාචාරවසෙන පවත්‌තතණ්‌හාති අත්‌ථො.
96. ‘‘Cakkhusamphasso’’tiādi phassassa mātito nāmaṃ viya puttassa vatthuto tassa nissayabhāvena uppattihetuttā, ārammaṇaṃ pana kevalaṃ uppattihetūti vuttaṃ ‘‘seṭṭhi…pe… nāma’’nti. Kāmarāgabhāvenāti vatthukāmassa rajjanavasena. Rūpaṃ assādentīti rupārammaṇaṃ taṇhābhinandanāvasena abhiramamānā eva assādentī. Niccantiādinā diṭṭhābhinandanāmukhena rūpaṃ abhiramantī. Pecca na bhavissatīti bhijjitvā na hoti puna anuppajjanato. Tathā saddakaṇhādayopīti yathā rūpataṇhā kāmarāgabhāvena sassatarāgavasena ucchedarāgavasenāti ca pavattiyā tisso taṇhā, tathā saddataṇhā gandharasaphoṭṭhabbadhammataṇhāpi. Taṇhāvicaritānīti taṇhāsamudācārā, samudācāravasena pavattataṇhāti attho.
අජ්‌ඣත්‌තිකස්‌සුපාදායාති (විභ. අට්‌ඨ. 973; සං. නි. ටී. 2.2.2) අජ්‌ඣත්‌තිකං ඛන්‌ධපඤ්‌චකං උපාදාය. උපයොගත්‌ථෙ හි ඉදං සාමිවචනං. අස්‌මීති හොතීති යදෙතං අජ්‌ඣත්‌තං ඛන්‌ධපඤ්‌චකං උපාදාය තණ්‌හාමානදිට්‌ඨිවසෙන සමූහගාහතො අස්‌මීති එවං හොති, තස්‌මිං සතීති අත්‌ථො. ඉත්‌ථස්‌මීති හොතීති ඛත්‌තියාදීසු ‘‘ඉදංපකාරො අහ’’න්‌ති එවං තණ්‌හාමානදිට්‌ඨිවසෙන හොතීති ඉදමෙත්‌ථ අනුපනිධාය ගහණං. එවමාදිනාති ආදි-සද්‌දෙන ‘‘එවංස්‌මීති, අඤ්‌ඤථාස්‌මීති, භවිස්‌සන්‌ති, ඉත්‌ථං භවිස්‌සන්‌ති, එවං භවිස්‌සන්‌ති, අඤ්‌ඤථා භවිස්‌සන්‌ති, අසස්‌මීති, සතස්‌මීති, සියන්‌ති, ඉත්‌ථං සියන්‌ති, එවං සියන්‌ති, අඤ්‌ඤථා සියන්‌ති, අපාහං සියන්‌ති, අපාහං ඉත්‌ථං සියන්‌ති, අපාහං එවං සියන්‌ති, අපාහං අඤ්‌ඤථා සිය’’න්‌ති (විභ. 973) ඉමෙසං තණ්‌හාවිචරිතානං ගහණං. තත්‌ථ එවංස්‌මීති ඉදං සමතො උපනිධාය ගහණං, යථා අයං ඛත්‌තියො, යථා අයං බ්‍රාහ්‌මණො, එවං අහම්‌පීති අත්‌ථො. අඤ්‌ඤථාස්‌මීති ඉදං අසමණො උපනිධාය ගහණං, යථා අයං ඛත්‌තියො, යථා අයං බ්‍රාහ්‌මණො, තතො අඤ්‌ඤථා අහං හීනො වා අධිකො වාති අත්‌ථො. ඉති ඉමානි පුබ්‌බෙ වුත්‌තානි ද්‌වෙති එතානි පච්‌චුප්‌පන්‌නවසෙන චත්‌තාරි තණ්‌හාවිචරිතානි. භවිස්‌සන්‌තිආදීනි පන චත්‌තාරි අනාගතවසෙන වුත්‌තානි. තෙසං පුරිමචතුක්‌කෙ වුත්‌තනයෙනෙව අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. අසස්‌මීති අසතීති අසං. නිච්‌චස්‌සෙතං අධිවචනං, තස්‌මා සස්‌සතො අස්‌මීති අත්‌ථො. සතස්‌මීති සීදතීති සතං. අනිච්‌චස්‌සෙතං අධිවචනං, තස්‌මා අසස්‌සතො අස්‌මීති අත්‌ථො. ඉති ඉමානි ද්‌වෙ සස්‌සතුච්‌ඡෙදවසෙන වුත්‌තානි. ඉතො පරානි සියන්‌තිආදීනි චත්‌තාරි සංසයපරිවිතක්‌කවසෙන වුත්‌තානි, තානි පුරිමචතුක්‌කෙ වුත්‌තනයෙන අත්‌ථතො වෙදිතබ්‌බානි. අපාහං සියන්‌තිආදීනි චත්‌තාරි ‘‘අපි නාමාහං භවෙය්‍ය’’න්‌ති එවං පත්‌ථනාකප්‌පනවසෙන වුත්‌තානි, තානි පුරිමචතුක්‌කෙ වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බානි.
Ajjhattikassupādāyāti (vibha. aṭṭha. 973; saṃ. ni. ṭī. 2.2.2) ajjhattikaṃ khandhapañcakaṃ upādāya. Upayogatthe hi idaṃ sāmivacanaṃ. Asmīti hotīti yadetaṃ ajjhattaṃ khandhapañcakaṃ upādāya taṇhāmānadiṭṭhivasena samūhagāhato asmīti evaṃ hoti, tasmiṃ satīti attho. Itthasmīti hotīti khattiyādīsu ‘‘idaṃpakāro aha’’nti evaṃ taṇhāmānadiṭṭhivasena hotīti idamettha anupanidhāya gahaṇaṃ. Evamādināti ādi-saddena ‘‘evaṃsmīti, aññathāsmīti, bhavissanti, itthaṃ bhavissanti, evaṃ bhavissanti, aññathā bhavissanti, asasmīti, satasmīti, siyanti, itthaṃ siyanti, evaṃ siyanti, aññathā siyanti, apāhaṃ siyanti, apāhaṃ itthaṃ siyanti, apāhaṃ evaṃ siyanti, apāhaṃ aññathā siya’’nti (vibha. 973) imesaṃ taṇhāvicaritānaṃ gahaṇaṃ. Tattha evaṃsmīti idaṃ samato upanidhāya gahaṇaṃ, yathā ayaṃ khattiyo, yathā ayaṃ brāhmaṇo, evaṃ ahampīti attho. Aññathāsmīti idaṃ asamaṇo upanidhāya gahaṇaṃ, yathā ayaṃ khattiyo, yathā ayaṃ brāhmaṇo, tato aññathā ahaṃ hīno vā adhiko vāti attho. Iti imāni pubbe vuttāni dveti etāni paccuppannavasena cattāri taṇhāvicaritāni. Bhavissantiādīni pana cattāri anāgatavasena vuttāni. Tesaṃ purimacatukke vuttanayeneva attho veditabbo. Asasmīti asatīti asaṃ. Niccassetaṃ adhivacanaṃ, tasmā sassato asmīti attho. Satasmīti sīdatīti sataṃ. Aniccassetaṃ adhivacanaṃ, tasmā asassato asmīti attho. Iti imāni dve sassatucchedavasena vuttāni. Ito parāni siyantiādīni cattāri saṃsayaparivitakkavasena vuttāni, tāni purimacatukke vuttanayena atthato veditabbāni. Apāhaṃ siyantiādīni cattāri ‘‘api nāmāhaṃ bhaveyya’’nti evaṃ patthanākappanavasena vuttāni, tāni purimacatukke vuttanayeneva veditabbāni.
එත්‌ථ ච සස්‌සතුච්‌ඡෙදවසෙන වුත්‌තා ද්‌වෙ දිට්‌ඨිසීසා නාම, අස්‌මි, භවිස්‌සං, සියං, අපාහං සියන්‌ති එතෙ පන චත්‌තාරො සුද්‌ධසීසා එව, ‘‘ඉත්‌ථස්‌මී’’තිආදයො තයො තයොති ද්‌වාදස සීසමූලකා නාම. එවමෙතානි ද්‌වෙ දිට්‌ඨිසීසා, චත්‌තාරො සුද්‌ධසීසා, ද්‌වාදස සීසමූලකාති අජ්‌ඣත්‌තිකස්‌සුපාදාය අට්‌ඨාරස්‌ස තණ්‌හාවිචරිතානි වෙදිතබ්‌බානි.
Ettha ca sassatucchedavasena vuttā dve diṭṭhisīsā nāma, asmi, bhavissaṃ, siyaṃ, apāhaṃ siyanti ete pana cattāro suddhasīsā eva, ‘‘itthasmī’’tiādayo tayo tayoti dvādasa sīsamūlakā nāma. Evametāni dve diṭṭhisīsā, cattāro suddhasīsā, dvādasa sīsamūlakāti ajjhattikassupādāya aṭṭhārassa taṇhāvicaritāni veditabbāni.
බාහිරස්‌සුපාදායාති බාහිරං ඛන්‌ධපඤ්‌චකං උපාදාය. ඉදම්‌පි හි උපයොගත්‌ථෙ සාමිවචනං. ඉමිනාති ඉමිනා රුපෙන වා…පෙ.… විඤ්‌ඤාණෙන වාති එවං රූපාදීසු එකමෙව ‘‘අහ’’න්‌ති, ඉතරං කිඤ්‌චනපලිබොධභාවෙන ගහෙත්‌වා තණ්‌හාදිවසෙන ‘‘අස්‌මී’’ති අභිනිවිසති, ‘‘ඉමිනා’’ති අයමෙත්‌ථ විසෙසො. අස්‌මීති ඉමිනා ඛග්‌ගෙන වා ඡත්‌තෙන වා අභිසෙකෙන වා ‘‘ඛත්‌තියොහමස්‌මී’’ති අභිනිවිසති. බාහිරරූපාදිනිස්‌සිතානීති බාහිරානි පරසන්‌තතිපරියාපන්‌නානි රූපවෙදනාදීනි නිස්‌සිතානි. අට්‌ඨාරසාති ඉමිනා ‘‘අස්‌මී’’තිආදිනයප්‌පවත්‌තානි අට්‌ඨාරස, තානි පුබ්‌බෙ වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බානි. ‘‘ඉමිනා’’ති හි අයමෙවෙත්‌ථ විසෙසො, තස්‌මා ‘‘ද්‌වෙ දිට්‌ඨිසීසා’’තිආදිනා වුත්‌තනයෙනෙව නිද්‌ධාරෙත්‌වා වෙදිතබ්‌බා. උභයං පන එකජ්‌ඣං කත්‌වා ආහ ‘‘ඡත්‌තිංසා’’ති.
Bāhirassupādāyāti bāhiraṃ khandhapañcakaṃ upādāya. Idampi hi upayogatthe sāmivacanaṃ. Imināti iminā rupena vā…pe… viññāṇena vāti evaṃ rūpādīsu ekameva ‘‘aha’’nti, itaraṃ kiñcanapalibodhabhāvena gahetvā taṇhādivasena ‘‘asmī’’ti abhinivisati, ‘‘iminā’’ti ayamettha viseso. Asmīti iminā khaggena vā chattena vā abhisekena vā ‘‘khattiyohamasmī’’ti abhinivisati. Bāhirarūpādinissitānīti bāhirāni parasantatipariyāpannāni rūpavedanādīni nissitāni. Aṭṭhārasāti iminā ‘‘asmī’’tiādinayappavattāni aṭṭhārasa, tāni pubbe vuttanayeneva veditabbāni. ‘‘Iminā’’ti hi ayamevettha viseso, tasmā ‘‘dve diṭṭhisīsā’’tiādinā vuttanayeneva niddhāretvā veditabbā. Ubhayaṃ pana ekajjhaṃ katvā āha ‘‘chattiṃsā’’ti.
නිද්‌දෙසත්‌ථෙනාති ‘‘ඡයිමෙ ආවුසො තණ්‌හාකායා’’තිආදිනිද්‌දෙසපාළියා අත්‌ථවචනෙන. නිද්‌දෙසවිත්‌ථාරාති තස්‌ස ච නිද්‌දෙසස්‌ස අට්‌ඨසතතණ්‌හාවිචරිතවසෙන විත්‌ථාරෙන. විත්‌ථාරස්‌ස ච පුන සඞ්‌ගහතොති ද්‌වීහි ආකාරෙහි විත්‌ථාරිතස්‌ස අට්‌ඨාරසතණ්‌හාවිචරිතපභෙදස්‌ස ඡළෙව තිස්‌සොයෙවාති ච පුන සඞ්‌ගහණතො ච.
Niddesatthenāti ‘‘chayime āvuso taṇhākāyā’’tiādiniddesapāḷiyā atthavacanena. Niddesavitthārāti tassa ca niddesassa aṭṭhasatataṇhāvicaritavasena vitthārena. Vitthārassa ca puna saṅgahatoti dvīhi ākārehi vitthāritassa aṭṭhārasataṇhāvicaritapabhedassa chaḷeva tissoyevāti ca puna saṅgahaṇato ca.
විපාකවෙදනා අධිප්‌පෙතා විසෙසතො අත්‌තානං අස්‌සාදෙතබ්‌බතො. තමෙව හිස්‌සා අස්‌සාදෙතබ්‌බතං පකාසෙතුං ‘‘කථ’’න්‌තිආදි වුත්‌තං. අස්‌සාදනෙනාති අභිරතියා. මමායන්‌තාති ධනායන්‌තා. චිත්‌තකාරාදීනන්‌ති ආදි-සද්‌දෙන ඉට්‌ඨවණ්‌ණාරම්‌මණදායකානං සඞ්‌ගහො. සිප්‌පසන්‌දස්‌සනකාදීනන්‌ති ආදි-සද්‌දෙන වෙජ්‌ජාදීනං සඞ්‌ගහො. වෙජ්‌ජා හි රසායතනොජාවසෙන තදුපත්‌ථම්‌භිතවසෙන ච ධම්‌මාරම්‌මණස්‌ස දායකා. ස්‌වායං ආදි-සද්‌දො ‘‘වීණාවාදකාදී’’තිආදිනා පච්‌චෙකඤ්‌ච යොජෙතබ්‌බො, පුත්‌තං මමායන්‌තාති පුත්‌තං සම්‌පියායන්‌තා. පුත්‌තො විය චෙත්‌ථ වෙදනා දට්‌ඨබ්‌බා, සප්‌පායසප්‌පිඛීරාදීනි විය වෙදනාය පච්‌චයභූතානි ඉට්‌ඨරූපාදිආරම්‌මණානි, ධාති විය රූපාදිඡළාරම්‌මණදායකා චිත්‌තකාරාදයො දට්‌ඨබ්‌බා.
Vipākavedanā adhippetā visesato attānaṃ assādetabbato. Tameva hissā assādetabbataṃ pakāsetuṃ ‘‘katha’’ntiādi vuttaṃ. Assādanenāti abhiratiyā. Mamāyantāti dhanāyantā. Cittakārādīnanti ādi-saddena iṭṭhavaṇṇārammaṇadāyakānaṃ saṅgaho. Sippasandassanakādīnanti ādi-saddena vejjādīnaṃ saṅgaho. Vejjā hi rasāyatanojāvasena tadupatthambhitavasena ca dhammārammaṇassa dāyakā. Svāyaṃ ādi-saddo ‘‘vīṇāvādakādī’’tiādinā paccekañca yojetabbo, puttaṃ mamāyantāti puttaṃ sampiyāyantā. Putto viya cettha vedanā daṭṭhabbā, sappāyasappikhīrādīni viya vedanāya paccayabhūtāni iṭṭharūpādiārammaṇāni, dhāti viya rūpādichaḷārammaṇadāyakā cittakārādayo daṭṭhabbā.
තණ්‌හාවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Taṇhāvāravaṇṇanā niṭṭhitā.
වෙදනාවාරවණ්‌ණනා
Vedanāvāravaṇṇanā
97. චක්‌ඛුසම්‌ඵස්‌සජා එව වෙදනා අතීතාදිභෙදභින්‌නා රාසිවසෙන එකජ්‌ඣං ගහෙත්‌වා එකො වෙදනාකායො යථා වෙදනාක්‌ඛන්‌ධො, එවං සොතසම්‌ඵස්‌සජාදිකාති පාළියං ‘‘ඡයිමෙ ආවුසො වෙදනාකායා’’ති වුත්‌තන්‌ති ආහ ‘‘වෙදනාකායාති වෙදනාසමූහා’’ති. චක්‌ඛුසම්‌ඵස්‌සතො ජාතා චක්‌ඛුසම්‌ඵස්‌සජා වෙදනා. සා පන උපාදින්‌නාපි අනුපාදින්‌නාපි, තදුභයස්‌සපි සඞ්‌ගණ්‌හන්‌තෙන අත්‌ථවණ්‌ණනාය කතත්‌තා ආහ ‘‘අයං තාවෙත්‌ථ සබ්‌බසඞ්‌ගාහිකකථා’’ති. ඉදානි ‘‘විපාකවිධි අය’’න්‌ති උපාදින්‌නයෙව ගණ්‌හන්‌තො ‘‘විපාකවසෙනා’’තිආදිමාහ. මනොද්‌වාරෙ මනොවිඤ්‌ඤාණධාතුසම්‌පයුත්‌තාති තදාරම්‌මණමනොවිඤ්‌ඤාණධාතුසම්‌පයුත්‌තා.
97. Cakkhusamphassajā eva vedanā atītādibhedabhinnā rāsivasena ekajjhaṃ gahetvā eko vedanākāyo yathā vedanākkhandho, evaṃ sotasamphassajādikāti pāḷiyaṃ ‘‘chayime āvuso vedanākāyā’’ti vuttanti āha ‘‘vedanākāyāti vedanāsamūhā’’ti. Cakkhusamphassato jātā cakkhusamphassajā vedanā. Sā pana upādinnāpi anupādinnāpi, tadubhayassapi saṅgaṇhantena atthavaṇṇanāya katattā āha ‘‘ayaṃ tāvettha sabbasaṅgāhikakathā’’ti. Idāni ‘‘vipākavidhi aya’’nti upādinnayeva gaṇhanto ‘‘vipākavasenā’’tiādimāha. Manodvāre manoviññāṇadhātusampayuttāti tadārammaṇamanoviññāṇadhātusampayuttā.
අවසෙසානන්‌ති සම්‌පටිච්‌ඡනාදිවෙදනානං. උපනිස්‌සයාදීති ආදි-සද්‌දෙන අනන්‌තරාදීනං සඞ්‌ගහො දට්‌ඨබ්‌බො. අනන්‌තරානඤ්‌හි අනන්‌තරාදිවසෙන, ඉතරෙසං උපනිස්‌සයවසෙන ඵස්‌සො පච්‌චයො හොති, මනොද්‌වාරෙ පන තදාරම්‌මණවෙදනානං මනොසම්‌ඵස්‌සො උපනිස්‌සයවසෙන පච්‌චයො. අද්‌වාරිකානන්‌ති ද්‌වාරරහිතානං. න හි පටිසන්‌ධිආදිවෙදනානං කිඤ්‌චි ද්‌වාරං අත්‌ථි. සහජාතමනොසම්‌ඵස්‌සසමුදයාති එතෙනස්‌ස තාසං සහජාතකොටියා පච්‌චයභාවමාහ.
Avasesānanti sampaṭicchanādivedanānaṃ. Upanissayādīti ādi-saddena anantarādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Anantarānañhi anantarādivasena, itaresaṃ upanissayavasena phasso paccayo hoti, manodvāre pana tadārammaṇavedanānaṃ manosamphasso upanissayavasena paccayo. Advārikānanti dvārarahitānaṃ. Na hi paṭisandhiādivedanānaṃ kiñci dvāraṃ atthi. Sahajātamanosamphassasamudayāti etenassa tāsaṃ sahajātakoṭiyā paccayabhāvamāha.
වෙදනාවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Vedanāvāravaṇṇanā niṭṭhitā.
ඵස්‌සවාරවණ්‌ණනා
Phassavāravaṇṇanā
98. චක්‌ඛුං නිස්‌සාය උප්‌පන්‌නො සම්‌ඵස්‌සො චක්‌ඛුසම්‌ඵස්‌සො. පඤ්‌චවත්‌ථුකාති චක්‌ඛාදිපඤ්‌චවත්‌ථුකා චක්‌ඛාදිපඤ්‌චවත්‌ථුසන්‌නිස්‌සයා. ‘‘උපාදින්‌නකකථා එසා’’ති බාවීසතිග්‌ගහණං, පවත්‌තිකථාභාවතො ලොකියග්‌ගහණං. විපාකමනසම්‌පයුත්‌තඵස්‌සාති විපාකමනොවිඤ්‌ඤාණසම්‌පයුත්‌තා ඵස්‌සා. පච්‌චයුප්‌පන්‌නෙන විය පච්‌චයෙනපි උපාදින්‌නකෙනෙව භවිතබ්‌බන්‌ති ‘‘ඡන්‌නං චක්‌ඛාදීනං ආයතනාන’’න්‌ති වුත්‌තං.
98. Cakkhuṃ nissāya uppanno samphasso cakkhusamphasso. Pañcavatthukāti cakkhādipañcavatthukā cakkhādipañcavatthusannissayā. ‘‘Upādinnakakathā esā’’ti bāvīsatiggahaṇaṃ, pavattikathābhāvato lokiyaggahaṇaṃ. Vipākamanasampayuttaphassāti vipākamanoviññāṇasampayuttā phassā. Paccayuppannena viya paccayenapi upādinnakeneva bhavitabbanti ‘‘channaṃ cakkhādīnaṃ āyatanāna’’nti vuttaṃ.
ඵස්‌සවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Phassavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
සළායතනවාරවණ්‌ණනා
Saḷāyatanavāravaṇṇanā
99. නිදස්‌සනමත්‌තඤ්‌චෙතං, තස්‌මා යථා එත්‌ථ අරූපලොකාපෙක්‌ඛාය ඡට්‌ඨායතනඤ්‌ච සළායතනඤ්‌ච සළායතනන්‌ති එකසෙසො ඉච්‌ඡිතබ්‌බො, එවං යෙසං පච්‌චයුප්‌පන්‌නො උපාදින්‌නො, පච්‌චයො පන අනුපාදින්‌නොතිපි ඉච්‌ඡිතබ්‌බො. තෙසං මතෙන බාහිරායතනවසෙනපි එකසෙසො වෙදිතබ්‌බො ‘‘ඡට්‌ඨායතනඤ්‌ච සළායතනඤ්‌ච සළායතනඤ්‌ච සළායතන’’න්‌ති. විසුද්‌ධිමග්‌ගොපි ඉමස්‌ස ආගමස්‌ස අත්‌ථසංවණ්‌ණනාති ආහ ‘‘විසුද්‌ධිමග්‌ගෙ…පෙ.… වුත්‌තනයමෙවා’’ති. එස නයො අඤ්‌ඤත්‌ථාපි විසුද්‌ධිමග්‌ගග්‌ගහණෙ.
99. Nidassanamattañcetaṃ, tasmā yathā ettha arūpalokāpekkhāya chaṭṭhāyatanañca saḷāyatanañca saḷāyatananti ekaseso icchitabbo, evaṃ yesaṃ paccayuppanno upādinno, paccayo pana anupādinnotipi icchitabbo. Tesaṃ matena bāhirāyatanavasenapi ekaseso veditabbo ‘‘chaṭṭhāyatanañca saḷāyatanañca saḷāyatanañca saḷāyatana’’nti. Visuddhimaggopi imassa āgamassa atthasaṃvaṇṇanāti āha ‘‘visuddhimagge…pe… vuttanayamevā’’ti. Esa nayo aññatthāpi visuddhimaggaggahaṇe.
සළායතනවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Saḷāyatanavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
නාමරූපවාරවණ්‌ණනා
Nāmarūpavāravaṇṇanā
100. නමනලක්‌ඛණන්‌ති ආරම්‌මණාභිමුඛං නමනසභාවං තෙන විනා අපවත්‌තනතො. රුප්‌පනං සීතාදිවිරොධිපච්‌චයසන්‌නිපාතෙ විසදිසුප්‌පත්‌ති. ඉමෙ පන තයොතිආදිනා සබ්‌බචිත්‌තුප්‌පාදසාධාරණවසෙනෙව තංසඞ්‌ඛාරක්‌ඛන්‌ධග්‌ගහණං, තස්‌මා යෙ යත්‌ථ අසාධාරණා, තෙපි අත්‌ථතො ගහිතායෙවාති දස්‌සෙති.
100.Namanalakkhaṇanti ārammaṇābhimukhaṃ namanasabhāvaṃ tena vinā apavattanato. Ruppanaṃ sītādivirodhipaccayasannipāte visadisuppatti. Ime pana tayotiādinā sabbacittuppādasādhāraṇavaseneva taṃsaṅkhārakkhandhaggahaṇaṃ, tasmā ye yattha asādhāraṇā, tepi atthato gahitāyevāti dasseti.
උපාදියිත්‌වාති පච්‌චයෙ කත්‌වා. පච්‌චයකරණමෙව හි පච්‌චයුප්‌පන්‌නස්‌ස පච්‌චයභූතධම්‌මානං උපාදියනං. සමූහසම්‌බන්‌ධෙ සාමිවචනං එතන්‌ති ‘‘සමූහත්‌ථෙ එතං සාමිවචන’’න්‌ති වුත්‌තං තෙන විනා සම්‌බන්‌ධස්‌ස අභාවතො. තෙනාති තස්‌මා. තං සබ්‌බම්‌පීති තං භූතුපාදායපභෙදං සබ්‌බම්‌පි සත්‌තවීසතිවිධං. යස්‌ස නාමස්‌සාති චතුවොකාරභවෙ නාමස්‌ස. විඤ්‌ඤාණම්‌පි තප්‌පරියාපන්‌නමෙව වෙදිතබ්‌බං. රූපස්‌සාති එකවොකාරභවෙ රූපස්‌ස. විඤ්‌ඤාණං පන පඤ්‌චවොකාරභවෙ සඞ්‌ඛාරවිඤ්‌ඤාණමෙව. යස්‌ස පඤ්‌චවොකාරභවෙ නාමරූපස්‌ස. තස්‌ස වසෙනාති සහජාතස්‌ස සහජාතාදිවසෙන, අනන්‌තරස්‌ස අනන්‌තරාදිවසෙන, ඉතරස්‌ස උපනිස්‌සයාදිවසෙන තස්‌ස නාමස්‌ස යථාරහං තස්‌ස තස්‌ස විඤ්‌ඤාණස්‌ස පච්‌චයභාවො වෙදිතබ්‌බො.
Upādiyitvāti paccaye katvā. Paccayakaraṇameva hi paccayuppannassa paccayabhūtadhammānaṃ upādiyanaṃ. Samūhasambandhe sāmivacanaṃ etanti ‘‘samūhatthe etaṃ sāmivacana’’nti vuttaṃ tena vinā sambandhassa abhāvato. Tenāti tasmā. Taṃ sabbampīti taṃ bhūtupādāyapabhedaṃ sabbampi sattavīsatividhaṃ. Yassa nāmassāti catuvokārabhave nāmassa. Viññāṇampi tappariyāpannameva veditabbaṃ. Rūpassāti ekavokārabhave rūpassa. Viññāṇaṃ pana pañcavokārabhave saṅkhāraviññāṇameva. Yassa pañcavokārabhave nāmarūpassa. Tassa vasenāti sahajātassa sahajātādivasena, anantarassa anantarādivasena, itarassa upanissayādivasena tassa nāmassa yathārahaṃ tassa tassa viññāṇassa paccayabhāvo veditabbo.
නාමරූපවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Nāmarūpavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
විඤ්‌ඤාණවාරවණ්‌ණනා
Viññāṇavāravaṇṇanā
101. තෙභූමකවිපාකග්‌ගහණෙ කාරණං හෙට්‌ඨා වුත්‌තමෙව. සඞ්‌ඛාරො යස්‌ස විඤ්‌ඤාණස්‌සාති එත්‌ථ අට්‌ඨවිධොපි කාමාවචරපුඤ්‌ඤාභිසඞ්‌ඛාරො සොළසවිධස්‌ස කාමාවචරවිපාකවිඤ්‌ඤාණස්‌ස, පඤ්‌චවිධොපි රූපාවචරපුඤ්‌ඤාභිසඞ්‌ඛාරො පඤ්‌චවිධස්‌ස රූපාවචරවිපාකවිඤ්‌ඤාණස්‌ස, ද්‌වාදසවිධොපි අපුඤ්‌ඤාභිසඞ්‌ඛාරො සත්‌තවිධස්‌ස අකුසලවිපාකවිඤ්‌ඤාණස්‌ස, චතුබ්‌බිධොපි ආනෙඤ්‌ජාභිසඞ්‌කාරො චතුබ්‌බිධස්‌ස අරූපාවචරවිපාකවිඤ්‌ඤාණස්‌ස යථාරහං පටිසන්‌ධිපවත්‌තීසු කම්‌මපච්‌චයෙන චෙව උපනිස්‌සයපච්‌චයෙන ච පච්‌චයො හොති. අයමෙත්‌ථ සඞ්‌ඛෙපො, විත්‌ථාරො පන විසුද්‌ධිමග්‌ගෙ (විසුද්‌ධි. 2.620) වුත්‌තනයෙන වෙදිතබ්‌බො.
101.Tebhūmakavipākaggahaṇe kāraṇaṃ heṭṭhā vuttameva. Saṅkhāro yassa viññāṇassāti ettha aṭṭhavidhopi kāmāvacarapuññābhisaṅkhāro soḷasavidhassa kāmāvacaravipākaviññāṇassa, pañcavidhopi rūpāvacarapuññābhisaṅkhāro pañcavidhassa rūpāvacaravipākaviññāṇassa, dvādasavidhopi apuññābhisaṅkhāro sattavidhassa akusalavipākaviññāṇassa, catubbidhopi āneñjābhisaṅkāro catubbidhassa arūpāvacaravipākaviññāṇassa yathārahaṃ paṭisandhipavattīsu kammapaccayena ceva upanissayapaccayena ca paccayo hoti. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge (visuddhi. 2.620) vuttanayena veditabbo.
විඤ්‌ඤාණවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Viññāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
සඞ්‌ඛාරවාරවණ්‌ණනා
Saṅkhāravāravaṇṇanā
102. අභිසඞ්‌ඛරණලක්‌ඛණොති අභිසඤ්‌චෙතයිතසභාවො, ආයූහනලක්‌ඛණොති අත්‌ථො. චොපනවසෙනාති කායවිඤ්‌ඤත්‌තිසඞ්‌ඛාතචොපනවසෙන. තෙන පඤ්‌චද්‌වාරිකචෙතනා පටික්‌ඛිපති. වචනභෙදවසෙනාති වාචානිච්‌ඡාරණවසෙන. වචීවිඤ්‌ඤත්‌තිසමුට්‌ඨාපනවසෙනාති අත්‌ථො. යථාවුත්‌තා වීසති, නව මහග්‌ගතකුසලචෙතනා චාති එකූනතිංස මනොසඤ්‌චෙතනා. ‘‘කුසලානං උපනිස්‌සයවසෙනා’’ති වුත්‌තං, එකච්‌චානං ආරම්‌මණවසෙනපීති වත්‌තබ්‌බං. සහජාතාදිවසෙනාති සහජාත-අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤ-නිස්‌සය-සම්‌පයුත්‌ත-අත්‌ථි-අවිගතහෙතුවසෙන, අනන්‌තරානං අනන්‌තරසමනන්‌තරඅනන්‌තරූපනිස්‌සයනත්‌ථිවිගතාසෙවනසෙන පච්‌චයො. අපි-සද්‌දෙන උපනිස්‌සයං සඞ්‌ගණ්‌හාති.
102.Abhisaṅkharaṇalakkhaṇoti abhisañcetayitasabhāvo, āyūhanalakkhaṇoti attho. Copanavasenāti kāyaviññattisaṅkhātacopanavasena. Tena pañcadvārikacetanā paṭikkhipati. Vacanabhedavasenāti vācānicchāraṇavasena. Vacīviññattisamuṭṭhāpanavasenāti attho. Yathāvuttā vīsati, nava mahaggatakusalacetanā cāti ekūnatiṃsa manosañcetanā. ‘‘Kusalānaṃ upanissayavasenā’’ti vuttaṃ, ekaccānaṃ ārammaṇavasenapīti vattabbaṃ. Sahajātādivasenāti sahajāta-aññamañña-nissaya-sampayutta-atthi-avigatahetuvasena, anantarānaṃ anantarasamanantaraanantarūpanissayanatthivigatāsevanasena paccayo. Api-saddena upanissayaṃ saṅgaṇhāti.
සඞ්‌ඛාරවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Saṅkhāravāravaṇṇanā niṭṭhitā.
අවිජ්‌ජාවාරවණ්‌ණනා
Avijjāvāravaṇṇanā
103. ‘‘දුක්‌ඛසච්‌චෙඅඤ්‌ඤාණ’’න්‌ති සඞ්‌ඛෙපතො වුත්‌තමත්‌ථං විවරිතුං ‘‘තත්‌ථා’’තිආදි ආරද්‌ධං. තන්‌ති අඤ්‌ඤාණං. සතිපි පහාතබ්‌බත්‌තෙ පරිඤ්‌ඤෙය්‍යත්‌තවසෙන අන්‌තොගධං. දුක්‌ඛසච්‌චඤ්‌චස්‌සාති වත්‌ථුසඞ්‌ඛාතං සම්‌පයුත්‌තඛන්‌ධසඞ්‌ඛාතඤ්‌ච දුක්‌ඛසච්‌චං අස්‌ස අඤ්‌ඤාණස්‌ස. තං හිස්‌ස නිස්‌සයපච්‌චයො හොති. තස්‌සාති දුක්‌ඛසච්‌චස්‌ස. යාථාවලක්‌ඛණපටිවෙධනිවාරණෙනාති සඞ්‌ඛතඅවිපරීතසභාවපටිවිජ්‌ඣනස්‌ස නිවාරණෙන. එතෙනස්‌ස පරිඤ්‌ඤාභිසමයසඞ්‌ඛාතස්‌ස අරියමග්‌ගපටිවෙධස්‌ස විබන්‌ධකභාවමාහ. ඤාණප්‌පවත්‌තියාති ‘‘ඉදං දුක්‌ඛං, එත්‌තකං දුක්‌ඛ’’න්‌ති අනුබුජ්‌ඣනාකාරාය පුබ්‌බභාගඤාණප්‌පවත්‌තියා. එත්‌ථාති දුක්‌ඛසච්‌චෙ. අප්‌පදානෙනාති අවිස්‌සජ්‌ජනෙන. එතෙනස්‌සා අනුබොධඤාණස්‌සපි විබන්‌ධකතමාහ.
103.‘‘Dukkhasacceaññāṇa’’nti saṅkhepato vuttamatthaṃ vivarituṃ ‘‘tatthā’’tiādi āraddhaṃ. Tanti aññāṇaṃ. Satipi pahātabbatte pariññeyyattavasena antogadhaṃ. Dukkhasaccañcassāti vatthusaṅkhātaṃ sampayuttakhandhasaṅkhātañca dukkhasaccaṃ assa aññāṇassa. Taṃ hissa nissayapaccayo hoti. Tassāti dukkhasaccassa. Yāthāvalakkhaṇapaṭivedhanivāraṇenāti saṅkhataaviparītasabhāvapaṭivijjhanassa nivāraṇena. Etenassa pariññābhisamayasaṅkhātassa ariyamaggapaṭivedhassa vibandhakabhāvamāha. Ñāṇappavattiyāti ‘‘idaṃ dukkhaṃ, ettakaṃ dukkha’’nti anubujjhanākārāya pubbabhāgañāṇappavattiyā. Etthāti dukkhasacce. Appadānenāti avissajjanena. Etenassā anubodhañāṇassapi vibandhakatamāha.
තීහි කාරණෙහි වෙදිතබ්‌බං අන්‌තොගධාභාවතො. ඉධ සම්‌පයුත්‌තඛන්‌ධවසෙනෙව වත්‌ථුතො සමුදයෙ අඤ්‌ඤාණං දට්‌ඨබ්‌බං. එකෙනෙවාති ඉතරං කාරණත්‌තයං පටික්‌ඛිපති. යදිපි අඤ්‌ඤාණං නිරොධමග්‌ගෙ ආරම්‌මණං න කරොති, කුතො තදන්‌තොගධතබ්‌බත්‌ථුතා, තෙ පන ජානිතුකාමස්‌ස තප්‌පටිච්‌ඡාදනවසෙන අනිරොධමග්‌ගෙසු නිරොධමග්‌ගග්‌ගාහහෙතුතාවසෙන ච පවත්‌තමානං ‘‘නිරොධෙ පටිපදායඤ්‌ච අඤ්‌ඤාණ’’න්‌ති වුච්‌චති. තෙනාහ ‘‘පටිච්‌ඡාදනතො’’තිආදි. තස්‌සත්‌ථො වුත්‌තොයෙව. ගම්‌භීරත්‌තාති සභාවෙනෙව ගම්‌භීරත්‌තා. අගාධඅපතිට්‌ඨාභාවෙන තංවිසයස්‌ස ඤාණස්‌ස උප්‌පාදෙතුං අසක්‌කුණෙය්‍යත්‌තා දුද්‌දසං. පුරිමං පන සච්‌චද්‌වයං. වඤ්‌චනීයට්‌ඨෙනාති වඤ්‌චකභාවෙන අයාථාවභාවෙන උපට්‌ඨානතො දුද්‌දසත්‌තා ගම්‌භීරං, න සභාවතො, තස්‌මා තංවිසයං අඤ්‌ඤාණං උප්‌පජ්‌ජති. තත්‌ථාති තස්‌මිං පුරිමසච්‌චද්‌වයෙ අනිච්‌චාදිසභාවලක්‌ඛණස්‌ස දුද්‌දසත්‌තා එව නිච්‌චාදිවිපල්‌ලාසවසෙන පවත්‌තති අඤ්‌ඤාණන්‌ති ආනෙත්‌වා සම්‌බන්‌ධිතබ්‌බං.
Tīhi kāraṇehi veditabbaṃ antogadhābhāvato. Idha sampayuttakhandhavaseneva vatthuto samudaye aññāṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Ekenevāti itaraṃ kāraṇattayaṃ paṭikkhipati. Yadipi aññāṇaṃ nirodhamagge ārammaṇaṃ na karoti, kuto tadantogadhatabbatthutā, te pana jānitukāmassa tappaṭicchādanavasena anirodhamaggesu nirodhamaggaggāhahetutāvasena ca pavattamānaṃ ‘‘nirodhe paṭipadāyañca aññāṇa’’nti vuccati. Tenāha ‘‘paṭicchādanato’’tiādi. Tassattho vuttoyeva. Gambhīrattāti sabhāveneva gambhīrattā. Agādhaapatiṭṭhābhāvena taṃvisayassa ñāṇassa uppādetuṃ asakkuṇeyyattā duddasaṃ. Purimaṃpana saccadvayaṃ. Vañcanīyaṭṭhenāti vañcakabhāvena ayāthāvabhāvena upaṭṭhānato duddasattā gambhīraṃ, na sabhāvato, tasmā taṃvisayaṃ aññāṇaṃ uppajjati. Tatthāti tasmiṃ purimasaccadvaye aniccādisabhāvalakkhaṇassa duddasattā eva niccādivipallāsavasena pavattati aññāṇanti ānetvā sambandhitabbaṃ.
ඉදානි නිද්‌දෙසවිභාගෙනපි අවිජ්‌ජාය සච්‌චෙසු පවත්‌තිවිභාගං දස්‌සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ දුක්‌ඛෙති එත්‌තකෙන භුම්‌මනිද්‌දෙසෙන. සඞ්‌ගහතොති පරිඤ්‌ඤෙය්‍යතාය දුක්‌ඛෙන සඞ්‌ගහෙතබ්‌බතො. තෙන නිද්‌ධාරණත්‌ථං දස්‌සෙති. දුක්‌ඛස්‌මිඤ්‌හි අවිජ්‌ජා නිද්‌ධාරීයති, න අඤ්‌ඤස්‌මිං. වත්‌ථුතොති ආධාරත්‌ථං. දුක්‌ඛසන්‌නිස්‌සයා හි අවිජ්‌ජා. ආරම්‌මණතොති විසයත්‌ථං තං ආරබ්‌භ පවත්‌තනතො. කිච්‌චතොති බ්‍යාපනත්‌ථං ඡාදනවසෙන තං බ්‍යාපෙත්‌වා පවත්‌තනතො. ඉමිනා නයෙන සෙසෙසුපි අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. අවිසෙසතොති විසෙසාභාවතො, වුත්‌තනයෙන දුක්‌ඛාදීසු පවත්‌තිආකාරවිසෙසං අග්‌ගහෙත්‌වාති අත්‌ථො. සභාවතොති සරසලක්‌ඛණතො. චතුන්‌නම්‌පි සච්‌චානං අජානනසභාවා හි අවිජ්‌ජා. කාමරාගභවරාගා කාමාසවභවාසවාති ආහ ‘‘සහජාතාදිවසෙනා’’ති. නනු අවිජ්‌ජා එව අවිජ්‌ජාසවො, සො කථං අවිජ්‌ජාය පච්‌චයොති ආහ ‘‘පුබ්‌බුප්‌පන්‌නා’’තිආදි.
Idāni niddesavibhāgenapi avijjāya saccesu pavattivibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Tattha dukkheti ettakena bhummaniddesena. Saṅgahatoti pariññeyyatāya dukkhena saṅgahetabbato. Tena niddhāraṇatthaṃ dasseti. Dukkhasmiñhi avijjā niddhārīyati, na aññasmiṃ. Vatthutoti ādhāratthaṃ. Dukkhasannissayā hi avijjā. Ārammaṇatoti visayatthaṃ taṃ ārabbha pavattanato. Kiccatoti byāpanatthaṃ chādanavasena taṃ byāpetvā pavattanato. Iminā nayena sesesupi attho veditabbo. Avisesatoti visesābhāvato, vuttanayena dukkhādīsu pavattiākāravisesaṃ aggahetvāti attho. Sabhāvatoti sarasalakkhaṇato. Catunnampi saccānaṃ ajānanasabhāvā hi avijjā. Kāmarāgabhavarāgā kāmāsavabhavāsavāti āha ‘‘sahajātādivasenā’’ti. Nanu avijjā eva avijjāsavo, so kathaṃ avijjāya paccayoti āha ‘‘pubbuppannā’’tiādi.
අවිජ්‌ජාවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Avijjāvāravaṇṇanā niṭṭhitā.
ආසවවාරවණ්‌ණනා
Āsavavāravaṇṇanā
104. ආසවවාරෙ ආසව-සද්‌දත්‌ථො ආසවවිචාරො ච හෙට්‌ඨා වුත්‌තොයෙව. කස්‌මා පනායං වාරො වුත්‌තො, නනු අවිජ්‌ජාදිකාව පටිච්‌චසමුප්‌පාදදෙසනාති චොදනං සන්‌ධාය ‘‘අයං වාරො’’තිආදි ආරද්‌ධං. පටිච්‌චසමුප්‌පාදපදෙසූති පටිච්‌චසමුප්‌පාදකොට්‌ඨාසෙසු. ද්‌වාදසකොට්‌ඨාසා හි සත්‌ථු පටිච්‌චසමුප්‌පාදදෙසනා. තස්‌සාපි පච්‌චයදස්‌සනවසෙනාති නායං කාපිලානං මූලපකති විය අප්‌පච්‌චයා, අථ ඛො සප්‌පච්‌චයාති අවිජ්‌ජායපි පච්‌චයදස්‌සනවසෙන. ආසවසමුදයෙනාති අතීතභවෙ ආසවානං සමුදයෙන එතරහි අවිජ්‌ජාය සමුදයො, එතරහි අවිජ්‌ජාය සමුදයෙන අනාගතෙ ආසවසමුදයොති එවං ආසවාවිජ්‌ජානං පච්‌චයපච්‌චයුප්‌පන්‌නකභාවෙන අපරාපරං පවත්‌තමානං ආදිකොටිඅභාවෙනෙව තන්‌නිමිත්‌තස්‌ස සංසාරස්‌ස ආදිකොටිඅභාවතො අනමතග්‌ගතාසිද්‌ධි වෙදිතබ්‌බා.
104.Āsavavāre āsava-saddattho āsavavicāro ca heṭṭhā vuttoyeva. Kasmā panāyaṃ vāro vutto, nanu avijjādikāva paṭiccasamuppādadesanāti codanaṃ sandhāya ‘‘ayaṃ vāro’’tiādi āraddhaṃ. Paṭiccasamuppādapadesūti paṭiccasamuppādakoṭṭhāsesu. Dvādasakoṭṭhāsā hi satthu paṭiccasamuppādadesanā. Tassāpi paccayadassanavasenāti nāyaṃ kāpilānaṃ mūlapakati viya appaccayā, atha kho sappaccayāti avijjāyapi paccayadassanavasena. Āsavasamudayenāti atītabhave āsavānaṃ samudayena etarahi avijjāya samudayo, etarahi avijjāya samudayena anāgate āsavasamudayoti evaṃ āsavāvijjānaṃ paccayapaccayuppannakabhāvena aparāparaṃ pavattamānaṃ ādikoṭiabhāveneva tannimittassa saṃsārassa ādikoṭiabhāvato anamataggatāsiddhi veditabbā.
ද්‌වත්‌තිංස ඨානානීති ද්‌වත්‌තිංස සච්‌චප්‌පටිවෙධකාරණානි, ද්‌වත්‌තිංස වා චතුසච්‌චකම්‌මට්‌ඨානානි. ඉමම්‌හා සම්‌මාදිට්‌ඨිසුත්‌තාති යාය අරියසාවකො සම්‌මාදිට්‌ඨි නාම හොති, සා අරියා සම්‌මාදිට්‌ඨි එත්‌ථ වුත්‌තාති සම්‌මාදිට්‌ඨිසුත්‌තං, ඉතො සම්‌මාදිට්‌ඨිසුත්‌තතො.
Dvattiṃsaṭhānānīti dvattiṃsa saccappaṭivedhakāraṇāni, dvattiṃsa vā catusaccakammaṭṭhānāni. Imamhā sammādiṭṭhisuttāti yāya ariyasāvako sammādiṭṭhi nāma hoti, sā ariyā sammādiṭṭhi ettha vuttāti sammādiṭṭhisuttaṃ, ito sammādiṭṭhisuttato.
චතුසච්‌චපරියායෙහීති චතුසච්‌චාධිගමකාරණෙහි. අරහත්‌තපරියායෙහීති ‘‘සො සබ්‌බසො රාගානුසයං පහායා’’තිආදිනා අරහත්‌තාධිගමකාරණෙහි. තෙනාහ ‘‘චතුසට්‌ඨියා කාරණෙහී’’ති.
Catusaccapariyāyehīti catusaccādhigamakāraṇehi. Arahattapariyāyehīti ‘‘so sabbaso rāgānusayaṃ pahāyā’’tiādinā arahattādhigamakāraṇehi. Tenāha ‘‘catusaṭṭhiyā kāraṇehī’’ti.
ආසවවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Āsavavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
සම්‌මාදිට්‌ඨිසුත්‌තවණ්‌ණනාය ලීනත්‌ථප්‌පකාසනා සමත්‌තා.
Sammādiṭṭhisuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්‌තපිටක • Suttapiṭaka / මජ්‌ඣිමනිකාය • Majjhimanikāya / 9. සම්‌මාදිට්‌ඨිසුත්‌තං • 9. Sammādiṭṭhisuttaṃ
අට්‌ඨකථා • Aṭṭhakathā / සුත්‌තපිටක (අට්‌ඨකථා) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / මජ්‌ඣිමනිකාය (අට්‌ඨකථා) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / 9. සම්‌මාදිට්‌ඨිසුත්‌තවණ්‌ණනා • 9. Sammādiṭṭhisuttavaṇṇanā
