Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / दीघ निकाय (अट्ठकथा) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā)

    ५. सम्पसादनीयसुत्तवण्णना

    5. Sampasādanīyasuttavaṇṇanā

    सारिपुत्तसीहनादवण्णना

    Sāriputtasīhanādavaṇṇanā

    १४१. एवं मे सुतन्ति सम्पसादनीयसुत्तं। तत्रायमनुत्तानपदवण्णना – नाळन्दायन्ति नाळन्दाति एवंनामके नगरे, तं नगरं गोचरगामं कत्वा। पावारिकम्बवनेति दुस्सपावारिकसेट्ठिनो अम्बवने। तं किर तस्स उय्यानं अहोसि। सो भगवतो धम्मदेसनं सुत्वा भगवति पसन्‍नो तस्मिं उय्याने कुटिलेणमण्डपादिपटिमण्डितं भगवतो विहारं कत्वा निय्यातेसि। सो विहारो जीवकम्बवनं विय ‘‘पावारिकम्बवन’’न्त्वेव सङ्ख्यं गतो, तस्मिं पावारिकम्बवने विहरतीति अत्थो। भगवन्तं एतदवोच – ‘‘एवंपसन्‍नो अहं, भन्ते, भगवती’’ति। कस्मा एवं अवोच? अत्तनो उप्पन्‍नसोमनस्सपवेदनत्थं।

    141.Evaṃme sutanti sampasādanīyasuttaṃ. Tatrāyamanuttānapadavaṇṇanā – nāḷandāyanti nāḷandāti evaṃnāmake nagare, taṃ nagaraṃ gocaragāmaṃ katvā. Pāvārikambavaneti dussapāvārikaseṭṭhino ambavane. Taṃ kira tassa uyyānaṃ ahosi. So bhagavato dhammadesanaṃ sutvā bhagavati pasanno tasmiṃ uyyāne kuṭileṇamaṇḍapādipaṭimaṇḍitaṃ bhagavato vihāraṃ katvā niyyātesi. So vihāro jīvakambavanaṃ viya ‘‘pāvārikambavana’’ntveva saṅkhyaṃ gato, tasmiṃ pāvārikambavane viharatīti attho. Bhagavantaṃ etadavoca – ‘‘evaṃpasanno ahaṃ, bhante, bhagavatī’’ti. Kasmā evaṃ avoca? Attano uppannasomanassapavedanatthaṃ.

    तत्रायमनुपुब्बिकथा – थेरो किर तंदिवसं कालस्सेव सरीरप्पटिजग्गनं कत्वा सुनिवत्थनिवासनो पत्तचीवरमादाय पासादिकेहि अभिक्‍कन्तादीहि देवमनुस्सानं पसादं आवहन्तो नाळन्दवासीनं हितसुखमनुब्रूहयन्तो पिण्डाय पविसित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्‍कन्तो विहारं गन्त्वा सत्थु वत्तं दस्सेत्वा सत्थरि गन्धकुटिं पविट्ठे सत्थारं वन्दित्वा अत्तनो दिवाट्ठानं अगमासि। तत्थ सद्धिविहारिकन्तेवासिकेसु वत्तं दस्सेत्वा पटिक्‍कन्तेसु दिवाट्ठानं सम्मज्‍जित्वा चम्मक्खण्डं पञ्‍ञपेत्वा उदकतुम्बतो उदकेन हत्थपादे सीतले कत्वा तिसन्धिपल्‍लङ्कं आभुजित्वा कालपरिच्छेदं कत्वा फलसमापत्तिं समापज्‍जि।

    Tatrāyamanupubbikathā – thero kira taṃdivasaṃ kālasseva sarīrappaṭijagganaṃ katvā sunivatthanivāsano pattacīvaramādāya pāsādikehi abhikkantādīhi devamanussānaṃ pasādaṃ āvahanto nāḷandavāsīnaṃ hitasukhamanubrūhayanto piṇḍāya pavisitvā pacchābhattaṃ piṇḍapātapaṭikkanto vihāraṃ gantvā satthu vattaṃ dassetvā satthari gandhakuṭiṃ paviṭṭhe satthāraṃ vanditvā attano divāṭṭhānaṃ agamāsi. Tattha saddhivihārikantevāsikesu vattaṃ dassetvā paṭikkantesu divāṭṭhānaṃ sammajjitvā cammakkhaṇḍaṃ paññapetvā udakatumbato udakena hatthapāde sītale katvā tisandhipallaṅkaṃ ābhujitvā kālaparicchedaṃ katvā phalasamāpattiṃ samāpajji.

    सो यथापरिच्छिन्‍नकालवसेन समापत्तितो वुट्ठाय अत्तनो गुणे अनुस्सरितुमारद्धो। अथस्स गुणे अनुस्सरतो सीलं आपाथमागतं। ततो पटिपाटियाव समाधि पञ्‍ञा विमुत्ति विमुत्तिञाणदस्सनं पठमं झानं दुतियं झानं ततियं झानं चतुत्थं झानं आकासानञ्‍चायतनसमापत्ति विञ्‍ञानञ्‍चायतनसमापत्ति आकिञ्‍चञ्‍ञायतनसमापत्ति नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञायतनसमापत्ति विपस्सनाञाणं मनोमयिद्धिञाणं इद्धिविधञाणं दिब्बसोतञाणं चेतोपरियञाणं पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणं दिब्बचक्खुञाणं…पे॰… सोतापत्तिमग्गो सोतापत्तिफलं…पे॰… अरहत्तमग्गो अरहत्तफलं अत्थपटिसम्भिदा धम्मपटिसम्भिदा निरुत्तिपटिसम्भिदा पटिभानपटिसम्भिदा सावकपारमीञाणं। इतो पट्ठाय कप्पसतसहस्साधिकस्स असङ्ख्येय्यस्स उपरि अनोमदस्सीबुद्धस्स पादमूले कतं अभिनीहारं आदिं कत्वा अत्तनो गुणे अनुस्सरतो याव निसिन्‍नपल्‍लङ्का गुणा उपट्ठहिंसु।

    So yathāparicchinnakālavasena samāpattito vuṭṭhāya attano guṇe anussaritumāraddho. Athassa guṇe anussarato sīlaṃ āpāthamāgataṃ. Tato paṭipāṭiyāva samādhi paññā vimutti vimuttiñāṇadassanaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ dutiyaṃ jhānaṃ tatiyaṃ jhānaṃ catutthaṃ jhānaṃ ākāsānañcāyatanasamāpatti viññānañcāyatanasamāpatti ākiñcaññāyatanasamāpatti nevasaññānāsaññāyatanasamāpatti vipassanāñāṇaṃ manomayiddhiñāṇaṃ iddhividhañāṇaṃ dibbasotañāṇaṃ cetopariyañāṇaṃ pubbenivāsānussatiñāṇaṃ dibbacakkhuñāṇaṃ…pe… sotāpattimaggo sotāpattiphalaṃ…pe… arahattamaggo arahattaphalaṃ atthapaṭisambhidā dhammapaṭisambhidā niruttipaṭisambhidā paṭibhānapaṭisambhidā sāvakapāramīñāṇaṃ. Ito paṭṭhāya kappasatasahassādhikassa asaṅkhyeyyassa upari anomadassībuddhassa pādamūle kataṃ abhinīhāraṃ ādiṃ katvā attano guṇe anussarato yāva nisinnapallaṅkā guṇā upaṭṭhahiṃsu.

    एवं थेरो अत्तनो गुणे अनुस्सरमानो गुणानं पमाणं वा परिच्छेदं वा दट्ठुं नासक्खि। सो चिन्तेसि – ‘‘मय्हं ताव पदेसञाणे ठितस्स सावकस्स गुणानं पमाणं वा परिच्छेदो वा नत्थि। अहं पन यं सत्थारं उद्दिस्स पब्बजितो, कीदिसा नु खो तस्स गुणा’’ति दसबलस्स गुणे अनुस्सरितुं आरद्धो। सो भगवतो सीलं निस्साय, समाधिं पञ्‍ञं विमुत्तिं विमुत्तिञाणदस्सनं निस्साय, चत्तारो सतिपट्ठाने निस्साय, चत्तारो सम्मप्पधाने चत्तारो इद्धिपादे चत्तारो मग्गे चत्तारि फलानि चतस्सो पटिसम्भिदा चतुयोनिपरिच्छेदकञाणं चत्तारो अरियवंसे निस्साय दसबलस्स गुणे अनुस्सरितुमारद्धो।

    Evaṃ thero attano guṇe anussaramāno guṇānaṃ pamāṇaṃ vā paricchedaṃ vā daṭṭhuṃ nāsakkhi. So cintesi – ‘‘mayhaṃ tāva padesañāṇe ṭhitassa sāvakassa guṇānaṃ pamāṇaṃ vā paricchedo vā natthi. Ahaṃ pana yaṃ satthāraṃ uddissa pabbajito, kīdisā nu kho tassa guṇā’’ti dasabalassa guṇe anussarituṃ āraddho. So bhagavato sīlaṃ nissāya, samādhiṃ paññaṃ vimuttiṃ vimuttiñāṇadassanaṃ nissāya, cattāro satipaṭṭhāne nissāya, cattāro sammappadhāne cattāro iddhipāde cattāro magge cattāri phalāni catasso paṭisambhidā catuyoniparicchedakañāṇaṃ cattāro ariyavaṃse nissāya dasabalassa guṇe anussaritumāraddho.

    तथा पञ्‍च पधानियङ्गानि, पञ्‍चङ्गिकंसम्मासमाधिं, पञ्‍चिन्द्रियानि, पञ्‍च बलानि, पञ्‍च निस्सरणिया धातुयो, पञ्‍च विमुत्तायतनानि, पञ्‍च विमुत्तिपरिपाचनिया पञ्‍ञा, छ सारणीये धम्मे, छ अनुस्सतिट्ठानानि, छ गारवे, छ निस्सरणिया धातुयो, छ सततविहारे, छ अनुत्तरियानि, छ निब्बेधभागिया पञ्‍ञा, छ अभिञ्‍ञा, छ असाधारणञाणानि, सत्त अपरिहानिये धम्मे, सत्त अरियधनानि, सत्त बोज्झङ्गे, सत्त सप्पुरिसधम्मे, सत्त निज्‍जरवत्थूनि, सत्त पञ्‍ञा, सत्त दक्खिणेय्यपुग्गले, सत्त खीणासवबलानि, अट्ठ पञ्‍ञापटिलाभहेतू, अट्ठ सम्मत्तानि, अट्ठ लोकधम्मातिक्‍कमे, अट्ठ आरम्भवत्थूनि, अट्ठ अक्खणदेसना, अट्ठ महापुरिसवितक्‍के, अट्ठ अभिभायतनानि, अट्ठ विमोक्खे, नव योनिसोमनसिकारमूलके धम्मे, नव पारिसुद्धिपधानियङ्गानि, नव सत्तावासदेसना, नव आघातप्पटिविनये, नव पञ्‍ञा, नव नानत्तानि, नव अनुपुब्बविहारे, दस नाथकरणे धम्मे, दस कसिणायतनानि, दस कुसलकम्मपथे, दस तथागतबलानि, दस सम्मत्तानि, दस अरियवासे, दस असेक्खधम्मे, एकादस मेत्तानिसंसे, द्वादस धम्मचक्‍काकारे, तेरस धुतङ्गगुणे , चुद्दस बुद्धञाणानि, पञ्‍चदस विमुत्तिपरिपाचनिये धम्मे, सोळसविधं आनापानस्सतिं, अट्ठारस बुद्धधम्मे, एकूनवीसति पच्‍चवेक्खणञाणानि, चतुचत्तालीस ञाणवत्थूनि, परोपण्णास कुसलधम्मे, सत्तसत्तति ञाणवत्थूनि, चतुवीसतिकोटिसतसहस्ससमापत्तिसञ्‍चरमहावजिरञाणं निस्साय दसबलस्स गुणे अनुस्सरितुं आरभि।

    Tathā pañca padhāniyaṅgāni, pañcaṅgikaṃsammāsamādhiṃ, pañcindriyāni, pañca balāni, pañca nissaraṇiyā dhātuyo, pañca vimuttāyatanāni, pañca vimuttiparipācaniyā paññā, cha sāraṇīye dhamme, cha anussatiṭṭhānāni, cha gārave, cha nissaraṇiyā dhātuyo, cha satatavihāre, cha anuttariyāni, cha nibbedhabhāgiyā paññā, cha abhiññā, cha asādhāraṇañāṇāni, satta aparihāniye dhamme, satta ariyadhanāni, satta bojjhaṅge, satta sappurisadhamme, satta nijjaravatthūni, satta paññā, satta dakkhiṇeyyapuggale, satta khīṇāsavabalāni, aṭṭha paññāpaṭilābhahetū, aṭṭha sammattāni, aṭṭha lokadhammātikkame, aṭṭha ārambhavatthūni, aṭṭha akkhaṇadesanā, aṭṭha mahāpurisavitakke, aṭṭha abhibhāyatanāni, aṭṭha vimokkhe, nava yonisomanasikāramūlake dhamme, nava pārisuddhipadhāniyaṅgāni, nava sattāvāsadesanā, nava āghātappaṭivinaye, nava paññā, nava nānattāni, nava anupubbavihāre, dasa nāthakaraṇe dhamme, dasa kasiṇāyatanāni, dasa kusalakammapathe, dasa tathāgatabalāni, dasa sammattāni, dasa ariyavāse, dasa asekkhadhamme, ekādasa mettānisaṃse, dvādasa dhammacakkākāre, terasa dhutaṅgaguṇe , cuddasa buddhañāṇāni, pañcadasa vimuttiparipācaniye dhamme, soḷasavidhaṃ ānāpānassatiṃ, aṭṭhārasa buddhadhamme, ekūnavīsati paccavekkhaṇañāṇāni, catucattālīsa ñāṇavatthūni, paropaṇṇāsa kusaladhamme, sattasattati ñāṇavatthūni, catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattisañcaramahāvajirañāṇaṃ nissāya dasabalassa guṇe anussarituṃ ārabhi.

    तस्मिंयेव च दिवाट्ठाने निसिन्‍नोयेव उपरि ‘‘अपरं पन, भन्ते, एतदानुत्तरिय’’न्ति आगमिस्सन्ति सोळस अपरम्परियधम्मा, तेपि निस्साय अनुस्सरितुं आरभि। सो ‘‘कुसलपञ्‍ञत्तियं अनुत्तरो मय्हं सत्था, आयतनपञ्‍ञत्तियं अनुत्तरो, गब्भावक्‍कन्तियं अनुत्तरो, आदेसनाविधासु अनुत्तरो, दस्सनसमापत्तियं अनुत्तरो, पुग्गलपञ्‍ञत्तियं अनुत्तरो, पधाने अनुत्तरो, पटिपदासु अनुत्तरो, भस्ससमाचारे अनुत्तरो, पुरिससीलसमाचारे अनुत्तरो, अनुसासनीविधासु अनुत्तरो, परपुग्गलविमुत्तिञाणे अनुत्तरो, सस्सतवादेसु अनुत्तरो, पुब्बेनिवासञाणे अनुत्तरो, दिब्बचक्खुञाणे अनुत्तरो, इद्धिविधे अनुत्तरो, इमिना च इमिना च अनुत्तरो’’ति एवं दसबलस्स गुणे अनुस्सरन्तो भगवतो गुणानं नेव अन्तं, न पमाणं पस्सि। थेरो अत्तनोपि ताव गुणानं अन्तं वा पमाणं वा नाद्दस, भगवतो गुणानं किं पस्सिस्सति? यस्स यस्स हि पञ्‍ञा महती ञाणं विसदं, सो सो बुद्धगुणे महन्ततो सद्दहति। लोकियमहाजनो उक्‍कासित्वापि खिपित्वापि ‘‘नमो बुद्धान’’न्ति अत्तनो अत्तनो उपनिस्सये ठत्वा बुद्धानं गुणे अनुस्सरति। सब्बलोकियमहाजनतो एको सोतापन्‍नो बुद्धगुणे महन्ततो सद्दहति। सोतापन्‍नानं सततोपि सहस्सतोपि एको सकदागामी। सकदागामीनं सततोपि सहस्सतोपि एको अनागामी। अनागामीनं सततोपि सहस्सतोपि एको अरहा बुद्धगुणे महन्ततो सद्दहति। अवसेसअरहन्तेहि असीति महाथेरा बुद्धगुणे महन्ततो सद्दहन्ति। असीतिमहाथेरेहि चत्तारो महाथेरा। चतूहि महाथेरेहि द्वे अग्गसावका। तेसुपि सारिपुत्तत्थेरो, सारिपुत्तत्थेरतोपि एको पच्‍चेकबुद्धो बुद्धगुणे महन्ततो सद्दहति। सचे पन सकलचक्‍कवाळगब्भे सङ्घाटिकण्णेन सङ्घाटिकण्णं पहरियमाना निसिन्‍ना पच्‍चेकबुद्धा बुद्धगुणे अनुस्सरेय्युं, तेहि सब्बेहिपि एको सब्बञ्‍ञुबुद्धोव बुद्धगुणे महन्ततो सद्दहति।

    Tasmiṃyeva ca divāṭṭhāne nisinnoyeva upari ‘‘aparaṃ pana, bhante, etadānuttariya’’nti āgamissanti soḷasa aparampariyadhammā, tepi nissāya anussarituṃ ārabhi. So ‘‘kusalapaññattiyaṃ anuttaro mayhaṃ satthā, āyatanapaññattiyaṃ anuttaro, gabbhāvakkantiyaṃ anuttaro, ādesanāvidhāsu anuttaro, dassanasamāpattiyaṃ anuttaro, puggalapaññattiyaṃ anuttaro, padhāne anuttaro, paṭipadāsu anuttaro, bhassasamācāre anuttaro, purisasīlasamācāre anuttaro, anusāsanīvidhāsu anuttaro, parapuggalavimuttiñāṇe anuttaro, sassatavādesu anuttaro, pubbenivāsañāṇe anuttaro, dibbacakkhuñāṇe anuttaro, iddhividhe anuttaro, iminā ca iminā ca anuttaro’’ti evaṃ dasabalassa guṇe anussaranto bhagavato guṇānaṃ neva antaṃ, na pamāṇaṃ passi. Thero attanopi tāva guṇānaṃ antaṃ vā pamāṇaṃ vā nāddasa, bhagavato guṇānaṃ kiṃ passissati? Yassa yassa hi paññā mahatī ñāṇaṃ visadaṃ, so so buddhaguṇe mahantato saddahati. Lokiyamahājano ukkāsitvāpi khipitvāpi ‘‘namo buddhāna’’nti attano attano upanissaye ṭhatvā buddhānaṃ guṇe anussarati. Sabbalokiyamahājanato eko sotāpanno buddhaguṇe mahantato saddahati. Sotāpannānaṃ satatopi sahassatopi eko sakadāgāmī. Sakadāgāmīnaṃ satatopi sahassatopi eko anāgāmī. Anāgāmīnaṃ satatopi sahassatopi eko arahā buddhaguṇe mahantato saddahati. Avasesaarahantehi asīti mahātherā buddhaguṇe mahantato saddahanti. Asītimahātherehi cattāro mahātherā. Catūhi mahātherehi dve aggasāvakā. Tesupi sāriputtatthero, sāriputtattheratopi eko paccekabuddho buddhaguṇe mahantato saddahati. Sace pana sakalacakkavāḷagabbhe saṅghāṭikaṇṇena saṅghāṭikaṇṇaṃ pahariyamānā nisinnā paccekabuddhā buddhaguṇe anussareyyuṃ, tehi sabbehipi eko sabbaññubuddhova buddhaguṇe mahantato saddahati.

    सेय्यथापि नाम महाजनो ‘‘महासमुद्दो गम्भीरो उत्तानो’’ति जाननत्थं योत्तानि वट्टेय्य, तत्थ कोचि ब्यामप्पमाणं योत्तं वट्टेय्य, कोचि द्वे ब्यामं, कोचि दसब्यामं, कोचि वीसतिब्यामं, कोचि तिंसब्यामं, कोचि चत्तालीसब्यामं, कोचि पञ्‍ञासब्यामं, कोचि सतब्यामं, कोचि सहस्सब्यामं , कोचि चतुरासीतिब्यामसहस्सं। ते नावं आरुय्ह, समुद्दमज्झे उग्गतपब्बतादिम्हि वा ठत्वा अत्तनो अत्तनो योत्तं ओतारेय्युं, तेसु यस्स योत्तं ब्याममत्तं, सो ब्याममत्तट्ठानेयेव उदकं जानाति…पे॰… यस्स चतुरासीतिब्यामसहस्सं, सो चतुरासीतिब्यामसहस्सट्ठानेयेव उदकं जानाति। परतो उदकं एत्तकन्ति न जानाति। महासमुद्दे पन न तत्तकंयेव उदकं, अथ खो अनन्तमपरिमाणं। चतुरासीतियोजनसहस्सं गम्भीरो हि महासमुद्दो, एवमेव एकब्यामयोत्ततो पट्ठाय नवब्यामयोत्तेन ञातउदकं विय लोकियमहाजनेन दिट्ठबुद्धगुणा वेदितब्बा। दसब्यामयोत्तेन दसब्यामट्ठाने ञातउदकं विय सोतापन्‍नेन दिट्ठबुद्धगुणा। वीसतिब्यामयोत्तेन वीसतिब्यामट्ठाने ञातउदकं विय सकदागामिना दिट्ठबुद्धगुणा। तिंसब्यामयोत्तेन तिंसब्यामट्ठाने ञातउदकं विय अनागामिना दिट्ठबुद्धगुणा। चत्तालीसब्यामयोत्तेन चत्तालीसब्यामट्ठाने ञातउदकं विय अरहता दिट्ठबुद्धगुणा। पञ्‍ञासब्यामयोत्तेन पञ्‍ञासब्यामट्ठाने ञातउदकं विय असीतिमहाथेरेहि दिट्ठबुद्धगुणा। सतब्यामयोत्तेन सतब्यामट्ठाने ञातउदकं विय चतूहि महाथेरेहि दिट्ठबुद्धगुणा। सहस्सब्यामयोत्तेन सहस्सब्यामट्ठाने ञातउदकं विय महामोग्गल्‍लानत्थेरेन दिट्ठबुद्धगुणा। चतुरासीतिब्यामसहस्सयोत्तेन चतुरासीतिब्यामसहस्सट्ठाने ञातउदकं विय धम्मसेनापतिना सारिपुत्तत्थेरेन दिट्ठबुद्धगुणा। तत्थ यथा सो पुरिसो महासमुद्दे उदकं नाम न एत्तकंयेव, अनन्तमपरिमाणन्ति गण्हाति, एवमेव आयस्मा सारिपुत्तो धम्मन्वयेन अन्वयबुद्धिया अनुमानेन नयग्गाहेन सावकपारमीञाणे ठत्वा दसबलस्स गुणे अनुस्सरन्तो ‘‘बुद्धगुणा अनन्ता अपरिमाणा’’ति सद्दहि।

    Seyyathāpi nāma mahājano ‘‘mahāsamuddo gambhīro uttāno’’ti jānanatthaṃ yottāni vaṭṭeyya, tattha koci byāmappamāṇaṃ yottaṃ vaṭṭeyya, koci dve byāmaṃ, koci dasabyāmaṃ, koci vīsatibyāmaṃ, koci tiṃsabyāmaṃ, koci cattālīsabyāmaṃ, koci paññāsabyāmaṃ, koci satabyāmaṃ, koci sahassabyāmaṃ , koci caturāsītibyāmasahassaṃ. Te nāvaṃ āruyha, samuddamajjhe uggatapabbatādimhi vā ṭhatvā attano attano yottaṃ otāreyyuṃ, tesu yassa yottaṃ byāmamattaṃ, so byāmamattaṭṭhāneyeva udakaṃ jānāti…pe… yassa caturāsītibyāmasahassaṃ, so caturāsītibyāmasahassaṭṭhāneyeva udakaṃ jānāti. Parato udakaṃ ettakanti na jānāti. Mahāsamudde pana na tattakaṃyeva udakaṃ, atha kho anantamaparimāṇaṃ. Caturāsītiyojanasahassaṃ gambhīro hi mahāsamuddo, evameva ekabyāmayottato paṭṭhāya navabyāmayottena ñātaudakaṃ viya lokiyamahājanena diṭṭhabuddhaguṇā veditabbā. Dasabyāmayottena dasabyāmaṭṭhāne ñātaudakaṃ viya sotāpannena diṭṭhabuddhaguṇā. Vīsatibyāmayottena vīsatibyāmaṭṭhāne ñātaudakaṃ viya sakadāgāminā diṭṭhabuddhaguṇā. Tiṃsabyāmayottena tiṃsabyāmaṭṭhāne ñātaudakaṃ viya anāgāminā diṭṭhabuddhaguṇā. Cattālīsabyāmayottena cattālīsabyāmaṭṭhāne ñātaudakaṃ viya arahatā diṭṭhabuddhaguṇā. Paññāsabyāmayottena paññāsabyāmaṭṭhāne ñātaudakaṃ viya asītimahātherehi diṭṭhabuddhaguṇā. Satabyāmayottena satabyāmaṭṭhāne ñātaudakaṃ viya catūhi mahātherehi diṭṭhabuddhaguṇā. Sahassabyāmayottena sahassabyāmaṭṭhāne ñātaudakaṃ viya mahāmoggallānattherena diṭṭhabuddhaguṇā. Caturāsītibyāmasahassayottena caturāsītibyāmasahassaṭṭhāne ñātaudakaṃ viya dhammasenāpatinā sāriputtattherena diṭṭhabuddhaguṇā. Tattha yathā so puriso mahāsamudde udakaṃ nāma na ettakaṃyeva, anantamaparimāṇanti gaṇhāti, evameva āyasmā sāriputto dhammanvayena anvayabuddhiyā anumānena nayaggāhena sāvakapāramīñāṇe ṭhatvā dasabalassa guṇe anussaranto ‘‘buddhaguṇā anantā aparimāṇā’’ti saddahi.

    थेरेन हि दिट्ठबुद्धगुणेहि धम्मन्वयेन गहेतब्बबुद्धगुणायेव बहुतरा। यथा कथं विय? यथा इतो नव इतो नवाति अट्ठारस योजनानि अवत्थरित्वा गच्छन्तिया चन्दभागाय महानदिया पुरिसो सूचिपासेन उदकं गण्हेय्य, सूचिपासेन गहितउदकतो अग्गहितमेव बहु होति। यथा वा पन पुरिसो महापथवितो अङ्गुलिया पंसुं गण्हेय्य, अङ्गुलिया गहितपंसुतो अवसेसपंसुयेव बहु होति। यथा वा पन पुरिसो महासमुद्दाभिमुखिं अङ्गुलिं करेय्य, अङ्गुलिअभिमुखउदकतो अवसेसं उदकंयेव बहु होति। यथा च पुरिसो आकासाभिमुखिं अङ्गुलिं करेय्य, अङ्गुलिअभिमुखआकासतो सेसआकासप्पदेसोव बहु होति। एवं थेरेन दिट्ठबुद्धगुणेहि अदिट्ठा गुणाव बहूति वेदितब्बा। वुत्तम्पि चेतं –

    Therena hi diṭṭhabuddhaguṇehi dhammanvayena gahetabbabuddhaguṇāyeva bahutarā. Yathā kathaṃ viya? Yathā ito nava ito navāti aṭṭhārasa yojanāni avattharitvā gacchantiyā candabhāgāya mahānadiyā puriso sūcipāsena udakaṃ gaṇheyya, sūcipāsena gahitaudakato aggahitameva bahu hoti. Yathā vā pana puriso mahāpathavito aṅguliyā paṃsuṃ gaṇheyya, aṅguliyā gahitapaṃsuto avasesapaṃsuyeva bahu hoti. Yathā vā pana puriso mahāsamuddābhimukhiṃ aṅguliṃ kareyya, aṅguliabhimukhaudakato avasesaṃ udakaṃyeva bahu hoti. Yathā ca puriso ākāsābhimukhiṃ aṅguliṃ kareyya, aṅguliabhimukhaākāsato sesaākāsappadesova bahu hoti. Evaṃ therena diṭṭhabuddhaguṇehi adiṭṭhā guṇāva bahūti veditabbā. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘बुद्धोपि बुद्धस्स भणेय्य वण्णं,

    ‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ,

    कप्पम्पि चे अञ्‍ञमभासमानो।

    Kappampi ce aññamabhāsamāno;

    खीयेथ कप्पो चिरदीघमन्तरे,

    Khīyetha kappo ciradīghamantare,

    वण्णो न खीयेथ तथागतस्सा’’ति॥

    Vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti.

    एवं थेरस्स अत्तनो च सत्थु च गुणे अनुस्सरतो यमकमहानदीमहोघो विय अब्भन्तरे पीतिसोमनस्सं अवत्थरमानं वातो विय भस्तं, उब्भिज्‍जित्वा उग्गतउदकं विय महारहदं सकलसरीरं पूरेति। ततो थेरस्स ‘‘सुपत्थिता वत मे पत्थना, सुलद्धा मे पब्बज्‍जा, य्वाहं एवंविधस्स सत्थु सन्तिके पब्बजितो’’ति आवज्‍जन्तस्स बलवतरं पीतिसोमनस्सं उप्पज्‍जि।

    Evaṃ therassa attano ca satthu ca guṇe anussarato yamakamahānadīmahogho viya abbhantare pītisomanassaṃ avattharamānaṃ vāto viya bhastaṃ, ubbhijjitvā uggataudakaṃ viya mahārahadaṃ sakalasarīraṃ pūreti. Tato therassa ‘‘supatthitā vata me patthanā, suladdhā me pabbajjā, yvāhaṃ evaṃvidhassa satthu santike pabbajito’’ti āvajjantassa balavataraṃ pītisomanassaṃ uppajji.

    अथ थेरो ‘‘कस्साहं इमं पीतिसोमनस्सं आरोचेय्य’’न्ति चिन्तेन्तो अञ्‍ञो कोचि समणो वा ब्राह्मणो वा देवो वा मारो वा ब्रह्मा वा मम इमं पसादं अनुच्छविकं कत्वा पटिग्गहेतुं न सक्खिस्सति, अहं इमं सोमनस्सं सत्थुनोयेव पवेदेय्यामि, सत्थाव मे पटिग्गण्हितुं सक्खिस्सति, सो हि तिट्ठतु मम पीतिसोमनस्सं, मादिसस्स समणसतस्स वा समणसहस्सस्स वा समणसतसहस्सस्स वा सोमनस्सं पवेदेन्तस्स सब्बेसं मनं गण्हन्तो पटिग्गहेतुं सक्‍कोति। सेय्यथापि नाम अट्ठारस योजनानि अवत्थरमानं गच्छन्तिं चन्दभागमहानदिं कुसुम्भा वा कन्दरा वा सम्पटिच्छितुं न सक्‍कोन्ति, महासमुद्दोव तं सम्पटिच्छति। महासमुद्दो हि तिट्ठतु चन्दभागा, एवरूपानं नदीनं सतम्पि सहस्सम्पि सतसहस्सम्पि सम्पटिच्छति, न चस्स तेन ऊनत्तं वा पूरत्तं वा पञ्‍ञायति, एवमेव सत्था मादिसस्स समणसतस्स समणसहस्सस्स समणसतसहस्सस्स वा पीतिसोमनस्सं पवेदेन्तस्स सब्बेसं मनं गण्हन्तो पटिग्गहेतुं सक्‍कोति। सेसा समणब्राह्मणादयो चन्दभागं कुसुम्भकन्दरा विय मम सोमनस्सं सम्पटिच्छितुं न सक्‍कोन्ति । हन्दाहं मम पीतिसोमनस्सं सत्थुनोव आरोचेमीति पल्‍लङ्कं विनिब्भुजित्वा चम्मक्खण्डं पप्फोटेत्वा आदाय सायन्हसमये पुप्फानं वण्टतो छिज्‍जित्वा पग्घरणकाले सत्थारं उपसङ्कमित्वा अत्तनो सोमनस्सं पवेदेन्तो एवंपसन्‍नो अहं, भन्तेतिआदिमाह। तत्थ एवंपसन्‍नोति एवं उप्पन्‍नसद्धो, एवं सद्दहामीति अत्थो। भिय्योभिञ्‍ञतरोति भिय्यतरो अभिञ्‍ञातो, भिय्यतराभिञ्‍ञो वा, उत्तरितरञाणोति अत्थो। सम्बोधियन्ति सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणे अरहत्तमग्गञाणे वा, अरहत्तमग्गेनेव हि बुद्धगुणा निप्पदेसा गहिता होन्ति। द्वे हि अग्गसावका अरहत्तमग्गेनेव सावकपारमीञाणं पटिलभन्ति। पच्‍चेकबुद्धा पच्‍चेकबोधिञाणं। बुद्धा सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणञ्‍चेव सकले च बुद्धगुणे। सब्बञ्हि नेसं अरहत्तमग्गेनेव इज्झति। तस्मा अरहत्तमग्गञाणं सम्बोधि नाम होति। तेन उत्तरितरो भगवता नत्थि। तेनाह ‘‘भगवता भिय्योभिञ्‍ञतरो यदिदं सम्बोधिय’’न्ति।

    Atha thero ‘‘kassāhaṃ imaṃ pītisomanassaṃ āroceyya’’nti cintento añño koci samaṇo vā brāhmaṇo vā devo vā māro vā brahmā vā mama imaṃ pasādaṃ anucchavikaṃ katvā paṭiggahetuṃ na sakkhissati, ahaṃ imaṃ somanassaṃ satthunoyeva pavedeyyāmi, satthāva me paṭiggaṇhituṃ sakkhissati, so hi tiṭṭhatu mama pītisomanassaṃ, mādisassa samaṇasatassa vā samaṇasahassassa vā samaṇasatasahassassa vā somanassaṃ pavedentassa sabbesaṃ manaṃ gaṇhanto paṭiggahetuṃ sakkoti. Seyyathāpi nāma aṭṭhārasa yojanāni avattharamānaṃ gacchantiṃ candabhāgamahānadiṃ kusumbhā vā kandarā vā sampaṭicchituṃ na sakkonti, mahāsamuddova taṃ sampaṭicchati. Mahāsamuddo hi tiṭṭhatu candabhāgā, evarūpānaṃ nadīnaṃ satampi sahassampi satasahassampi sampaṭicchati, na cassa tena ūnattaṃ vā pūrattaṃ vā paññāyati, evameva satthā mādisassa samaṇasatassa samaṇasahassassa samaṇasatasahassassa vā pītisomanassaṃ pavedentassa sabbesaṃ manaṃ gaṇhanto paṭiggahetuṃ sakkoti. Sesā samaṇabrāhmaṇādayo candabhāgaṃ kusumbhakandarā viya mama somanassaṃ sampaṭicchituṃ na sakkonti . Handāhaṃ mama pītisomanassaṃ satthunova ārocemīti pallaṅkaṃ vinibbhujitvā cammakkhaṇḍaṃ papphoṭetvā ādāya sāyanhasamaye pupphānaṃ vaṇṭato chijjitvā paggharaṇakāle satthāraṃ upasaṅkamitvā attano somanassaṃ pavedento evaṃpasanno ahaṃ, bhantetiādimāha. Tattha evaṃpasannoti evaṃ uppannasaddho, evaṃ saddahāmīti attho. Bhiyyobhiññataroti bhiyyataro abhiññāto, bhiyyatarābhiñño vā, uttaritarañāṇoti attho. Sambodhiyanti sabbaññutaññāṇe arahattamaggañāṇe vā, arahattamaggeneva hi buddhaguṇā nippadesā gahitā honti. Dve hi aggasāvakā arahattamaggeneva sāvakapāramīñāṇaṃ paṭilabhanti. Paccekabuddhā paccekabodhiñāṇaṃ. Buddhā sabbaññutaññāṇañceva sakale ca buddhaguṇe. Sabbañhi nesaṃ arahattamaggeneva ijjhati. Tasmā arahattamaggañāṇaṃ sambodhi nāma hoti. Tena uttaritaro bhagavatā natthi. Tenāha ‘‘bhagavatā bhiyyobhiññataro yadidaṃ sambodhiya’’nti.

    १४२. उळाराति सेट्ठा। अयञ्हि उळारसद्दो ‘‘उळारानि खादनीयानि खादन्ती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३६६) मधुरे आगच्छति। ‘‘उळाराय खलु भवं, वच्छायनो , समणं गोतमं पसंसाय पसंसती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.२८०) सेट्ठे। ‘‘अप्पमाणो उळारो ओभासो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.३२) विपुले। स्वायमिध सेट्ठे आगतो। तेन वुत्तं – ‘‘उळाराति सेट्ठा’’ति। आसभीति उसभस्स वाचासदिसी अचला असम्पवेधी। एकंसो गहितोति अनुस्सवेन वा आचरियपरम्पराय वा इतिकिराय वा पिटकसम्पदानेन वा आकारपरिवितक्‍केन वा दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया वा तक्‍कहेतु वा नयहेतु वा अकथेत्वा पच्‍चक्खतो ञाणेन पटिविज्झित्वा विय एकंसो गहितो, सन्‍निट्ठानकथाव कथिताति अत्थो।

    142.Uḷārāti seṭṭhā. Ayañhi uḷārasaddo ‘‘uḷārāni khādanīyāni khādantī’’tiādīsu (ma. ni. 1.366) madhure āgacchati. ‘‘Uḷārāya khalu bhavaṃ, vacchāyano , samaṇaṃ gotamaṃ pasaṃsāya pasaṃsatī’’tiādīsu (ma. ni. 3.280) seṭṭhe. ‘‘Appamāṇo uḷāro obhāso’’tiādīsu (dī. ni. 2.32) vipule. Svāyamidha seṭṭhe āgato. Tena vuttaṃ – ‘‘uḷārāti seṭṭhā’’ti. Āsabhīti usabhassa vācāsadisī acalā asampavedhī. Ekaṃso gahitoti anussavena vā ācariyaparamparāya vā itikirāya vā piṭakasampadānena vā ākāraparivitakkena vā diṭṭhinijjhānakkhantiyā vā takkahetu vā nayahetu vā akathetvā paccakkhato ñāṇena paṭivijjhitvā viya ekaṃso gahito, sanniṭṭhānakathāva kathitāti attho.

    सीहनादोति सेट्ठनादो, नेव दन्धायन्तेन न गग्गरायन्तेन सीहेन विय उत्तमनादो नदितोति अत्थो। किं ते सारिपुत्ताति इमं देसनं कस्मा आरभीति? अनुयोगदापनत्थं। एकच्‍चो हि सीहनादं नदित्वा अत्तनो सीहनादे अनुयोगं दातुं न सक्‍कोति, निघंसनं नक्खमति, लेपे पतितमक्‍कटो विय होति। यथा धममानं अपरिसुद्धलोहं झायित्वा झामअङ्गारो होति, एवं झामङ्गारो विय होति । एको सीहनादे अनुयोगं दापियमानो दातुं सक्‍कोति, निघंसनं खमति, धममानं निद्दोसजातरूपं विय अधिकतरं सोभति, तादिसो थेरो। तेन नं भगवा ‘‘अनुयोगक्खमो अय’’न्ति ञत्वा सीहनादे अनुयोगदापनत्थं इमम्पि देसनं आरभि।

    Sīhanādoti seṭṭhanādo, neva dandhāyantena na gaggarāyantena sīhena viya uttamanādo naditoti attho. Kiṃ te sāriputtāti imaṃ desanaṃ kasmā ārabhīti? Anuyogadāpanatthaṃ. Ekacco hi sīhanādaṃ naditvā attano sīhanāde anuyogaṃ dātuṃ na sakkoti, nighaṃsanaṃ nakkhamati, lepe patitamakkaṭo viya hoti. Yathā dhamamānaṃ aparisuddhalohaṃ jhāyitvā jhāmaaṅgāro hoti, evaṃ jhāmaṅgāro viya hoti . Eko sīhanāde anuyogaṃ dāpiyamāno dātuṃ sakkoti, nighaṃsanaṃ khamati, dhamamānaṃ niddosajātarūpaṃ viya adhikataraṃ sobhati, tādiso thero. Tena naṃ bhagavā ‘‘anuyogakkhamo aya’’nti ñatvā sīhanāde anuyogadāpanatthaṃ imampi desanaṃ ārabhi.

    तत्थ सब्बे तेति सब्बे ते तया। एवंसीलातिआदीसु लोकियलोकुत्तरवसेन सीलादीनि पुच्छति। तेसं वित्थारकथा महापदाने कथिताव।

    Tattha sabbe teti sabbe te tayā. Evaṃsīlātiādīsu lokiyalokuttaravasena sīlādīni pucchati. Tesaṃ vitthārakathā mahāpadāne kathitāva.

    किं पन ते, सारिपुत्त, ये ते भविस्सन्तीति अतीता च ताव निरुद्धा, अपण्णत्तिकभावं गता दीपसिखा विय निब्बुता, एवं निरुद्धे अपण्णत्तिकभावं गते त्वं कथं जानिस्ससि, अनागतबुद्धानं पन गुणा किन्ति तया अत्तनो चित्तेन परिच्छिन्दित्वा विदिताति पुच्छन्तो एवमाह। किं पन ते, सारिपुत्त, अहं एतरहीति अनागतापि बुद्धा अजाता अनिब्बत्ता अनुप्पन्‍ना, तेपि कथं त्वं जानिस्ससि? तेसञ्हि जाननं अपदे आकासे पददस्सनं विय होति। इदानि मया सद्धिं एकविहारे वससि, एकतो भिक्खाय चरसि, धम्मदेसनाकाले दक्खिणपस्से निसीदसि, किं पन मय्हं गुणा अत्तनो चेतसा परिच्छिन्दित्वा विदिता तयाति अनुयुञ्‍जन्तो एवमाह।

    Kiṃ pana te, sāriputta, ye te bhavissantīti atītā ca tāva niruddhā, apaṇṇattikabhāvaṃ gatā dīpasikhā viya nibbutā, evaṃ niruddhe apaṇṇattikabhāvaṃ gate tvaṃ kathaṃ jānissasi, anāgatabuddhānaṃ pana guṇā kinti tayā attano cittena paricchinditvā viditāti pucchanto evamāha. Kiṃ pana te, sāriputta, ahaṃ etarahīti anāgatāpi buddhā ajātā anibbattā anuppannā, tepi kathaṃ tvaṃ jānissasi? Tesañhi jānanaṃ apade ākāse padadassanaṃ viya hoti. Idāni mayā saddhiṃ ekavihāre vasasi, ekato bhikkhāya carasi, dhammadesanākāle dakkhiṇapasse nisīdasi, kiṃ pana mayhaṃ guṇā attano cetasā paricchinditvā viditā tayāti anuyuñjanto evamāha.

    थेरो पन पुच्छिते पुच्छिते ‘‘नो हेतं, भन्ते’’ति पटिक्खिपति। थेरस्स च विदितम्पि अत्थि अविदितम्पि अत्थि, किं सो अत्तनो विदितट्ठाने पटिक्खेपं करोति, अविदितट्ठानेति? विदितट्ठाने न करोति, अविदितट्ठानेयेव करोतीति। थेरो किर अनुयोगे आरद्धेयेव अञ्‍ञासि। न अयं अनुयोगो सावकपारमीञाणे, सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणे अयं अनुयोगोति अत्तनो सावकपारमीञाणे पटिक्खेपं अकत्वा अविदितट्ठाने सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणे पटिक्खेपं करोति। तेन इदम्पि दीपेति ‘‘भगवा मय्हं अतीतानागतपच्‍चुप्पन्‍नानं बुद्धानं सीलसमाधिपञ्‍ञाविमुत्तिकारणजाननसमत्थं सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणं नत्थी’’ति।

    Thero pana pucchite pucchite ‘‘no hetaṃ, bhante’’ti paṭikkhipati. Therassa ca viditampi atthi aviditampi atthi, kiṃ so attano viditaṭṭhāne paṭikkhepaṃ karoti, aviditaṭṭhāneti? Viditaṭṭhāne na karoti, aviditaṭṭhāneyeva karotīti. Thero kira anuyoge āraddheyeva aññāsi. Na ayaṃ anuyogo sāvakapāramīñāṇe, sabbaññutaññāṇe ayaṃ anuyogoti attano sāvakapāramīñāṇe paṭikkhepaṃ akatvā aviditaṭṭhāne sabbaññutaññāṇe paṭikkhepaṃ karoti. Tena idampi dīpeti ‘‘bhagavā mayhaṃ atītānāgatapaccuppannānaṃ buddhānaṃ sīlasamādhipaññāvimuttikāraṇajānanasamatthaṃ sabbaññutaññāṇaṃ natthī’’ti.

    एत्थाति एतेसु अतीतादिभेदेसु बुद्धेसु। अथ किञ्‍चरहीति अथ कस्मा एवं ञाणे असति तया एवं कथितन्ति वदति।

    Etthāti etesu atītādibhedesu buddhesu. Atha kiñcarahīti atha kasmā evaṃ ñāṇe asati tayā evaṃ kathitanti vadati.

    १४३. धम्मन्वयोति धम्मस्स पच्‍चक्खतो ञाणस्स अनुयोगं अनुगन्त्वा उप्पन्‍नं अनुमानञाणं नयग्गाहो विदितो। सावकपारमीञाणे ठत्वाव इमिनाव आकारेन जानामि भगवाति वदति। थेरस्स हि नयग्गाहो अप्पमाणो अपरियन्तो। यथा सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणस्स पमाणं वा परियन्तो वा नत्थि, एवं धम्मसेनापतिनो नयग्गाहस्स। तेन सो ‘‘इमिना एवंविधो, इमिना अनुत्तरो सत्था’’ति जानाति। थेरस्स हि नयग्गाहो सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणगतिको एव। इदानि तं नयग्गाहं पाकटं कातुं उपमाय दस्सेन्तो सेय्यथापि, भन्तेतिआदिमाह। तत्थ यस्मा मज्झिमपदेसे नगरस्स उद्धापपाकारादीनि थिरानि वा होन्तु, दुब्बलानि वा, सब्बसो वा पन मा होन्तु, चोरासङ्का न होति, तस्मा तं अग्गहेत्वा पच्‍चन्तिमनगरन्ति आह। दळ्हुद्धापन्ति थिरपाकारपादं। दळ्हपाकारतोरणन्ति थिरपाकारञ्‍चेव थिरपिट्ठसङ्घाटञ्‍च। एकद्वारन्ति कस्मा आह? बहुद्वारे हि नगरे बहूहि पण्डितदोवारिकेहि भवितब्बं। एकद्वारे एकोव वट्टति। थेरस्स च पञ्‍ञाय सदिसो अञ्‍ञो नत्थि। तस्मा अत्तनो पण्डितभावस्स ओपम्मत्थं एकंयेव दोवारिकं दस्सेतुं एकद्वार’’न्ति आह। पण्डितोति पण्डिच्‍चेन समन्‍नागतो। ब्यत्तोति वेय्यत्तियेन समन्‍नागतो विसदञाणो। मेधावीति ठानुप्पत्तिकपञ्‍ञासङ्खाताय मेधाय समन्‍नागतो। अनुपरियायपथन्ति अनुपरियायनामकं पाकारमग्गं। पाकारसन्धिन्ति द्विन्‍नं इट्ठकानं अपगतट्ठानं। पाकारविवरन्ति पाकारस्स छिन्‍नट्ठानं।

    143.Dhammanvayoti dhammassa paccakkhato ñāṇassa anuyogaṃ anugantvā uppannaṃ anumānañāṇaṃ nayaggāho vidito. Sāvakapāramīñāṇe ṭhatvāva imināva ākārena jānāmi bhagavāti vadati. Therassa hi nayaggāho appamāṇo apariyanto. Yathā sabbaññutaññāṇassa pamāṇaṃ vā pariyanto vā natthi, evaṃ dhammasenāpatino nayaggāhassa. Tena so ‘‘iminā evaṃvidho, iminā anuttaro satthā’’ti jānāti. Therassa hi nayaggāho sabbaññutaññāṇagatiko eva. Idāni taṃ nayaggāhaṃ pākaṭaṃ kātuṃ upamāya dassento seyyathāpi, bhantetiādimāha. Tattha yasmā majjhimapadese nagarassa uddhāpapākārādīni thirāni vā hontu, dubbalāni vā, sabbaso vā pana mā hontu, corāsaṅkā na hoti, tasmā taṃ aggahetvā paccantimanagaranti āha. Daḷhuddhāpanti thirapākārapādaṃ. Daḷhapākāratoraṇanti thirapākārañceva thirapiṭṭhasaṅghāṭañca. Ekadvāranti kasmā āha? Bahudvāre hi nagare bahūhi paṇḍitadovārikehi bhavitabbaṃ. Ekadvāre ekova vaṭṭati. Therassa ca paññāya sadiso añño natthi. Tasmā attano paṇḍitabhāvassa opammatthaṃ ekaṃyeva dovārikaṃ dassetuṃ ekadvāra’’nti āha. Paṇḍitoti paṇḍiccena samannāgato. Byattoti veyyattiyena samannāgato visadañāṇo. Medhāvīti ṭhānuppattikapaññāsaṅkhātāya medhāya samannāgato. Anupariyāyapathanti anupariyāyanāmakaṃ pākāramaggaṃ. Pākārasandhinti dvinnaṃ iṭṭhakānaṃ apagataṭṭhānaṃ. Pākāravivaranti pākārassa chinnaṭṭhānaṃ.

    चेतसो उपक्‍किलेसेति पञ्‍च नीवरणानि चित्तं उपक्‍किलेसेन्ति किलिट्ठं करोन्ति उपतापेन्ति विबाधेन्ति, तस्मा ‘‘चेतसो उपक्‍किलेसा’’ति वुच्‍चन्ति। पञ्‍ञाय दुब्बलीकरणेति नीवरणा उप्पज्‍जमाना अनुप्पन्‍नाय पञ्‍ञाय उप्पज्‍जितुं न देन्ति, उप्पन्‍नाय पञ्‍ञाय वड्ढितुं न देन्ति, तस्मा ‘‘पञ्‍ञाय दुब्बलीकरणा’’ति वुच्‍चन्ति। सुप्पतिट्ठितचित्ताति चतूसु सतिपट्ठानेसु सुट्ठु ठपितचित्ता हुत्वा। सत्त बोज्झङ्गे यथाभूतन्ति सत्त बोज्झङ्गे यथासभावेन भावेत्वा। अनुत्तरं सम्मासम्बोधिन्ति अरहत्तं सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणं वा पटिविज्झिंसूति दस्सेति।

    Cetaso upakkileseti pañca nīvaraṇāni cittaṃ upakkilesenti kiliṭṭhaṃ karonti upatāpenti vibādhenti, tasmā ‘‘cetaso upakkilesā’’ti vuccanti. Paññāya dubbalīkaraṇeti nīvaraṇā uppajjamānā anuppannāya paññāya uppajjituṃ na denti, uppannāya paññāya vaḍḍhituṃ na denti, tasmā ‘‘paññāya dubbalīkaraṇā’’ti vuccanti. Suppatiṭṭhitacittāti catūsu satipaṭṭhānesu suṭṭhu ṭhapitacittā hutvā. Satta bojjhaṅge yathābhūtanti satta bojjhaṅge yathāsabhāvena bhāvetvā. Anuttaraṃ sammāsambodhinti arahattaṃ sabbaññutaññāṇaṃ vā paṭivijjhiṃsūti dasseti.

    अपिचेत्थ सतिपट्ठानाति विपस्सना। सम्बोज्झङ्गा मग्गो। अनुत्तरासम्मासम्बोधि अरहत्तं। सतिपट्ठानाति वा मग्गाति वा बोज्झङ्गमिस्सका। सम्मासम्बोधि अरहत्तमेव। दीघभाणकमहासीवत्थेरो पनाह ‘‘सतिपट्ठाने विपस्सनाति गहेत्वा बोज्झङ्गे मग्गो च सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणञ्‍चाति गहिते सुन्दरो पञ्हो भवेय्य, न पनेवं गहित’’न्ति। इति थेरो सब्बञ्‍ञुबुद्धानं नीवरणप्पहाने सतिपट्ठानभावनाय सम्बोधियञ्‍च मज्झे भिन्‍नसुवण्णरजतानं विय नानत्ताभावं दस्सेति।

    Apicettha satipaṭṭhānāti vipassanā. Sambojjhaṅgā maggo. Anuttarāsammāsambodhi arahattaṃ. Satipaṭṭhānāti vā maggāti vā bojjhaṅgamissakā. Sammāsambodhi arahattameva. Dīghabhāṇakamahāsīvatthero panāha ‘‘satipaṭṭhāne vipassanāti gahetvā bojjhaṅge maggo ca sabbaññutaññāṇañcāti gahite sundaro pañho bhaveyya, na panevaṃ gahita’’nti. Iti thero sabbaññubuddhānaṃ nīvaraṇappahāne satipaṭṭhānabhāvanāya sambodhiyañca majjhe bhinnasuvaṇṇarajatānaṃ viya nānattābhāvaṃ dasseti.

    इध ठत्वा उपमा संसन्देतब्बा – आयस्मा हि सारिपुत्तो पच्‍चन्तनगरं दस्सेसि, पाकारं दस्सेसि, परियायपथं दस्सेसि, द्वारं दस्सेसि, पण्डितदोवारिकं दस्सेसि, नगरं पवेसनकनिक्खमनके ओळारिके पाणे दस्सेसि, पण्डितदोवारिकस्स तेसं पाणानं पाकटभावञ्‍च दस्सेसि। तत्थ किं केन सदिसन्ति चे। नगरं विय हि निब्बानं, पाकारो विय सीलं, परियायपथो विय हिरी, द्वारं विय अरियमग्गो, पण्डितदोवारिको विय धम्मसेनापति, नगरप्पविसनकनिक्खमनकओळारिकपाणा विय अतीतानागतपच्‍चुप्पन्‍ना बुद्धा, दोवारिकस्स तेसं पाणानं पाकटभावो विय आयस्मतो सारिपुत्तस्स अतीतानागतपच्‍चुप्पन्‍नबुद्धानं सीलसमथादीहि पाकटभावो। एत्तावता थेरेन भगवा एवमहं सावकपारमीञाणे ठत्वा धम्मन्वयेन नयग्गाहेन जानामीति अत्तनो सीहनादस्स अनुयोगो दिन्‍नो होति।

    Idha ṭhatvā upamā saṃsandetabbā – āyasmā hi sāriputto paccantanagaraṃ dassesi, pākāraṃ dassesi, pariyāyapathaṃ dassesi, dvāraṃ dassesi, paṇḍitadovārikaṃ dassesi, nagaraṃ pavesanakanikkhamanake oḷārike pāṇe dassesi, paṇḍitadovārikassa tesaṃ pāṇānaṃ pākaṭabhāvañca dassesi. Tattha kiṃ kena sadisanti ce. Nagaraṃ viya hi nibbānaṃ, pākāro viya sīlaṃ, pariyāyapatho viya hirī, dvāraṃ viya ariyamaggo, paṇḍitadovāriko viya dhammasenāpati, nagarappavisanakanikkhamanakaoḷārikapāṇā viya atītānāgatapaccuppannā buddhā, dovārikassa tesaṃ pāṇānaṃ pākaṭabhāvo viya āyasmato sāriputtassa atītānāgatapaccuppannabuddhānaṃ sīlasamathādīhi pākaṭabhāvo. Ettāvatā therena bhagavā evamahaṃ sāvakapāramīñāṇe ṭhatvā dhammanvayena nayaggāhena jānāmīti attano sīhanādassa anuyogo dinno hoti.

    १४४. इधाहं, भन्ते, येन भगवाति इमं देसनं कस्मा आरभि ? सावकपारमीञाणस्स निप्फत्तिदस्सनत्थं। अयञ्हेत्थ अधिप्पायो, भगवा अहं सावकपारमीञाणं पटिलभन्तो पञ्‍चनवुतिपासण्डे न अञ्‍ञं एकम्पि समणं वा ब्राह्मणं वा उपसङ्कमित्वा सावकपारमीञाणम्पि पटिलभिं, तुम्हेयेव उपसङ्कमित्वा तुम्हे पयिरुपासन्तो पटिलभिन्ति। तत्थ इधाति निपातमत्तं। उपसङ्कमिं धम्मसवनायाति तुम्हे उपसङ्कमन्तो पनाहं न चीवरादिहेतु उपसङ्कमन्तो, धम्मसवनत्थाय उपसङ्कमन्तो। एवं उपसङ्कमित्वा सावकपारमीञाणं पटिलभिं। कदा पन थेरो धम्मसवनत्थाय उपसङ्कमन्तोति। सूकरखतलेणे भागिनेय्यदीघनखपरिब्बाजकस्स वेदनापरिग्गहसुत्तन्तकथनदिवसे (म॰ नि॰ २.२०५) उपसङ्कमन्तो, तदायेव सावकपारमीञाणं पटिलभीति। तंदिवसञ्हि थेरो तालवण्टं गहेत्वा भगवन्तं बीजमानो ठितो तं देसनं सुत्वा तत्थेव सावकपारमीञाणं हत्थगतं अकासि। उत्तरुत्तरं पणीतपणीतन्ति उत्तरुत्तरञ्‍चेव पणीतपणीतञ्‍च कत्वा देसेसि। कण्हसुक्‍कसप्पटिभागन्ति कण्हञ्‍चेव सुक्‍कञ्‍च। तञ्‍च खो सप्पटिभागं सविपक्खं कत्वा। कण्हं पटिबाहित्वा सुक्‍कं, सुक्‍कं पटिबाहित्वा कण्हन्ति एवं सप्पटिभागं कत्वा कण्हसुक्‍कं देसेसि, कण्हं देसेन्तोपि च सउस्साहं सविपाकं देसेसि, सुक्‍कं देसेन्तोपि सउस्साहं सविपाकं देसेसि।

    144.Idhāhaṃ, bhante, yena bhagavāti imaṃ desanaṃ kasmā ārabhi ? Sāvakapāramīñāṇassa nipphattidassanatthaṃ. Ayañhettha adhippāyo, bhagavā ahaṃ sāvakapāramīñāṇaṃ paṭilabhanto pañcanavutipāsaṇḍe na aññaṃ ekampi samaṇaṃ vā brāhmaṇaṃ vā upasaṅkamitvā sāvakapāramīñāṇampi paṭilabhiṃ, tumheyeva upasaṅkamitvā tumhe payirupāsanto paṭilabhinti. Tattha idhāti nipātamattaṃ. Upasaṅkamiṃ dhammasavanāyāti tumhe upasaṅkamanto panāhaṃ na cīvarādihetu upasaṅkamanto, dhammasavanatthāya upasaṅkamanto. Evaṃ upasaṅkamitvā sāvakapāramīñāṇaṃ paṭilabhiṃ. Kadā pana thero dhammasavanatthāya upasaṅkamantoti. Sūkarakhataleṇe bhāgineyyadīghanakhaparibbājakassa vedanāpariggahasuttantakathanadivase (ma. ni. 2.205) upasaṅkamanto, tadāyeva sāvakapāramīñāṇaṃ paṭilabhīti. Taṃdivasañhi thero tālavaṇṭaṃ gahetvā bhagavantaṃ bījamāno ṭhito taṃ desanaṃ sutvā tattheva sāvakapāramīñāṇaṃ hatthagataṃ akāsi. Uttaruttaraṃ paṇītapaṇītanti uttaruttarañceva paṇītapaṇītañca katvā desesi. Kaṇhasukkasappaṭibhāganti kaṇhañceva sukkañca. Tañca kho sappaṭibhāgaṃ savipakkhaṃ katvā. Kaṇhaṃ paṭibāhitvā sukkaṃ, sukkaṃ paṭibāhitvā kaṇhanti evaṃ sappaṭibhāgaṃ katvā kaṇhasukkaṃ desesi, kaṇhaṃ desentopi ca saussāhaṃ savipākaṃ desesi, sukkaṃ desentopi saussāhaṃ savipākaṃ desesi.

    तस्मिं धम्मे अभिञ्‍ञा इधेकच्‍चं धम्मं धम्मेसु निट्ठमगमन्ति तस्मिं देसिते धम्मे एकच्‍चं धम्मं नाम सावकपारमीञाणं सञ्‍जानित्वा धम्मेसु निट्ठमगमं। कतमेसु धम्मेसूति? चतुसच्‍चधम्मेसु। एत्थायं थेरसल्‍लापो, काळवल्‍लवासी सुमत्थेरो ताव वदति ‘‘चतुसच्‍चधम्मेसु इदानि निट्ठगमनकारणं नत्थि। अस्सजिमहासावकस्स हि दिट्ठदिवसेयेव सो पठममग्गेन चतुसच्‍चधम्मेसु निट्ठं गतो, अपरभागे सूकरखतलेणद्वारे उपरि तीहि मग्गेहि चतुसच्‍चधम्मेसु निट्ठं गतो, इमस्मिं पन ठाने ‘धम्मेसू’ति बुद्धगुणेसु निट्ठं गतो’’ति। लोकन्तरवासी चूळसीवत्थेरो पन ‘‘सब्बं तथेव वत्वा इमस्मिं पन ठाने ‘धम्मेसू’ति अरहत्ते निट्ठं गतो’’ति आह। दीघभाणकतिपिटकमहासीवत्थेरो पन ‘‘तथेव पुरिमवादं वत्वा इमस्मिं पन ठाने ‘धम्मेसू’ति सावकपारमीञाणे निट्ठं गतो’’ति वत्वा ‘‘बुद्धगुणा पन नयतो आगता’’ति आह।

    Tasmiṃ dhamme abhiññā idhekaccaṃ dhammaṃ dhammesu niṭṭhamagamanti tasmiṃ desite dhamme ekaccaṃ dhammaṃ nāma sāvakapāramīñāṇaṃ sañjānitvā dhammesu niṭṭhamagamaṃ. Katamesu dhammesūti? Catusaccadhammesu. Etthāyaṃ therasallāpo, kāḷavallavāsī sumatthero tāva vadati ‘‘catusaccadhammesu idāni niṭṭhagamanakāraṇaṃ natthi. Assajimahāsāvakassa hi diṭṭhadivaseyeva so paṭhamamaggena catusaccadhammesu niṭṭhaṃ gato, aparabhāge sūkarakhataleṇadvāre upari tīhi maggehi catusaccadhammesu niṭṭhaṃ gato, imasmiṃ pana ṭhāne ‘dhammesū’ti buddhaguṇesu niṭṭhaṃ gato’’ti. Lokantaravāsī cūḷasīvatthero pana ‘‘sabbaṃ tatheva vatvā imasmiṃ pana ṭhāne ‘dhammesū’ti arahatte niṭṭhaṃ gato’’ti āha. Dīghabhāṇakatipiṭakamahāsīvatthero pana ‘‘tatheva purimavādaṃ vatvā imasmiṃ pana ṭhāne ‘dhammesū’ti sāvakapāramīñāṇe niṭṭhaṃ gato’’ti vatvā ‘‘buddhaguṇā pana nayato āgatā’’ti āha.

    सत्थरि पसीदिन्ति एवं सावकपारमीञाणधम्मेसु निट्ठं गन्त्वा भिय्योसोमत्ताय ‘‘सम्मासम्बुद्धो वत सो भगवा’’ति सत्थरि पसीदिं। स्वाक्खातो भगवता धम्मोति सुट्ठु अक्खातो सुकथितो निय्यानिको मग्गो फलत्थाय निय्याति रागदोसमोहनिम्मदनसमत्थो।

    Satthari pasīdinti evaṃ sāvakapāramīñāṇadhammesu niṭṭhaṃ gantvā bhiyyosomattāya ‘‘sammāsambuddho vata so bhagavā’’ti satthari pasīdiṃ. Svākkhāto bhagavatā dhammoti suṭṭhu akkhāto sukathito niyyāniko maggo phalatthāya niyyāti rāgadosamohanimmadanasamattho.

    सुप्पटिपन्‍नो सङ्घोति बुद्धस्स भगवतो सावकसङ्घोपि वङ्कादिदोसविरहितं सम्मापटिपदं पटिपन्‍नत्ता सुप्पटिपन्‍नोति पसन्‍नोम्हि भगवतीति दस्सेति।

    Suppaṭipanno saṅghoti buddhassa bhagavato sāvakasaṅghopi vaṅkādidosavirahitaṃ sammāpaṭipadaṃ paṭipannattā suppaṭipannoti pasannomhi bhagavatīti dasseti.

    कुसलधम्मदेसनावण्णना

    Kusaladhammadesanāvaṇṇanā

    १४५. इदानि दिवाट्ठाने निसीदित्वा समापज्‍जिते सोळस अपरापरियधम्मे दस्सेतुं अपरं पन भन्ते एतदानुत्तरियन्ति देसनं आरभि। तत्थ अनुत्तरियन्ति अनुत्तरभावो। यथा भगवा धम्मं देसेतीति यथा येनाकारेन याय देसनाय भगवा धम्मं देसेति, सा तुम्हाकं देसना अनुत्तराति वदति। कुसलेसु धम्मेसूति ताय देसनाय देसितेसु कुसलेसु धम्मेसुपि भगवाव अनुत्तरोति दीपेति। या वा सा देसना, तस्सा भूमिं दस्सेन्तोपि ‘‘कुसलेसु धम्मेसू’’ति आह। तत्रिमे कुसला धम्माति तत्र कुसलेसु धम्मेसूति वुत्तपदे इमे कुसला धम्मा नामाति वेदितब्बा। तत्थ आरोग्यट्ठेन, अनवज्‍जट्ठेन, कोसल्‍लसम्भूतट्ठेन, निद्दरथट्ठेन, सुखविपाकट्ठेनाति पञ्‍चधा कुसलं वेदितब्बं। तेसु जातकपरियायं पत्वा आरोग्यट्ठेन कुसलं वट्टति। सुत्तन्तपरियायं पत्वा अनवज्‍जट्ठेन। अभिधम्मपरियायं पत्वा कोसल्‍लसम्भूतनिद्दरथसुखविपाकट्ठेन। इमस्मिं पन ठाने बाहितिकसुत्तन्तपरियायेन (म॰ नि॰ २.३५८) अनवज्‍जट्ठेन कुसलं दट्ठब्बं।

    145. Idāni divāṭṭhāne nisīditvā samāpajjite soḷasa aparāpariyadhamme dassetuṃ aparaṃ pana bhante etadānuttariyanti desanaṃ ārabhi. Tattha anuttariyanti anuttarabhāvo. Yathā bhagavādhammaṃ desetīti yathā yenākārena yāya desanāya bhagavā dhammaṃ deseti, sā tumhākaṃ desanā anuttarāti vadati. Kusalesu dhammesūti tāya desanāya desitesu kusalesu dhammesupi bhagavāva anuttaroti dīpeti. Yā vā sā desanā, tassā bhūmiṃ dassentopi ‘‘kusalesu dhammesū’’ti āha. Tatrime kusalā dhammāti tatra kusalesu dhammesūti vuttapade ime kusalā dhammā nāmāti veditabbā. Tattha ārogyaṭṭhena, anavajjaṭṭhena, kosallasambhūtaṭṭhena, niddarathaṭṭhena, sukhavipākaṭṭhenāti pañcadhā kusalaṃ veditabbaṃ. Tesu jātakapariyāyaṃ patvā ārogyaṭṭhena kusalaṃ vaṭṭati. Suttantapariyāyaṃ patvā anavajjaṭṭhena. Abhidhammapariyāyaṃ patvā kosallasambhūtaniddarathasukhavipākaṭṭhena. Imasmiṃ pana ṭhāne bāhitikasuttantapariyāyena (ma. ni. 2.358) anavajjaṭṭhena kusalaṃ daṭṭhabbaṃ.

    चत्तारो सतिपट्ठानाति चुद्दसविधेन कायानुपस्सनासतिपट्ठानं, नवविधेन वेदनानुपस्सनासतिपट्ठानं , सोळसविधेन चित्तानुपस्सनासतिपट्ठानं, पञ्‍चविधेन धम्मानुपस्सनासतिपट्ठानन्ति एवं नानानयेहि विभजित्वा समथविपस्सनामग्गवसेन लोकियलोकुत्तरमिस्सका चत्तारो सतिपट्ठाना देसिता। फलसतिपट्ठानं पन इध अनधिप्पेतं। चत्तारो सम्मप्पधानाति पग्गहट्ठेन एकलक्खणा, किच्‍चवसेन नानाकिच्‍चा। ‘‘इध भिक्खु अनुप्पन्‍नानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं अनुप्पादाया’’तिआदिना नयेन समथविपस्सनामग्गवसेन लोकियलोकुत्तरमिस्सकाव चत्तारो सम्मप्पधाना देसिता। चत्तारो इद्धिपादाति इज्झनट्ठेन एकसङ्गहा, छन्दादिवसेन नानासभावा। ‘‘इध भिक्खु छन्दसमाधिपधानसङ्खारसमन्‍नागतं इद्धिपादं भावेती’’तिआदिना नयेन समथविपस्सनामग्गवसेन लोकियलोकुत्तरमिस्सकाव चत्तारो इद्धिपादा देसिता।

    Cattāro satipaṭṭhānāti cuddasavidhena kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ, navavidhena vedanānupassanāsatipaṭṭhānaṃ , soḷasavidhena cittānupassanāsatipaṭṭhānaṃ, pañcavidhena dhammānupassanāsatipaṭṭhānanti evaṃ nānānayehi vibhajitvā samathavipassanāmaggavasena lokiyalokuttaramissakā cattāro satipaṭṭhānā desitā. Phalasatipaṭṭhānaṃ pana idha anadhippetaṃ. Cattāro sammappadhānāti paggahaṭṭhena ekalakkhaṇā, kiccavasena nānākiccā. ‘‘Idha bhikkhu anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāyā’’tiādinā nayena samathavipassanāmaggavasena lokiyalokuttaramissakāva cattāro sammappadhānā desitā. Cattāro iddhipādāti ijjhanaṭṭhena ekasaṅgahā, chandādivasena nānāsabhāvā. ‘‘Idha bhikkhu chandasamādhipadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāvetī’’tiādinā nayena samathavipassanāmaggavasena lokiyalokuttaramissakāva cattāro iddhipādā desitā.

    पञ्‍चिन्द्रियानीति आधिपतेय्यट्ठेन एकलक्खणानि, अधिमोक्खादिसभाववसेन नानासभावानि। समथविपस्सनामग्गवसेनेव च लोकियलोकुत्तरमिस्सकानि सद्धादीनि पञ्‍चिन्द्रियानि देसितानि। पञ्‍च बलानीति उपत्थम्भनट्ठेन अकम्पियट्ठेन वा एकसङ्गहानि, सलक्खणेन नानासभावानि । समथविपस्सनामग्गवसेनेव लोकियलोकुत्तरमिस्सकानि सद्धादीनि पञ्‍च बलानि देसितानि। सत्त बोज्झङ्गाति निय्यानट्ठेन एकसङ्गहा, उपट्ठानादिना सलक्खणेन नानासभावा। समथविपस्सना मग्गवसेनेव लोकियलोकुत्तरमिस्सका सत्त बोज्झङ्गा देसिता।

    Pañcindriyānīti ādhipateyyaṭṭhena ekalakkhaṇāni, adhimokkhādisabhāvavasena nānāsabhāvāni. Samathavipassanāmaggavaseneva ca lokiyalokuttaramissakāni saddhādīni pañcindriyāni desitāni. Pañca balānīti upatthambhanaṭṭhena akampiyaṭṭhena vā ekasaṅgahāni, salakkhaṇena nānāsabhāvāni . Samathavipassanāmaggavaseneva lokiyalokuttaramissakāni saddhādīni pañca balāni desitāni. Satta bojjhaṅgāti niyyānaṭṭhena ekasaṅgahā, upaṭṭhānādinā salakkhaṇena nānāsabhāvā. Samathavipassanā maggavaseneva lokiyalokuttaramissakā satta bojjhaṅgā desitā.

    अरियो अट्ठङ्गिको मग्गोति हेतुट्ठेन एकसङ्गहो, दस्सनादिना सलक्खणेन नानासभावो। समथविपस्सनामग्गवसेनेव लोकियलोकुत्तरमिस्सको अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो देसितोति अत्थो।

    Ariyo aṭṭhaṅgiko maggoti hetuṭṭhena ekasaṅgaho, dassanādinā salakkhaṇena nānāsabhāvo. Samathavipassanāmaggavaseneva lokiyalokuttaramissako ariyo aṭṭhaṅgiko maggo desitoti attho.

    इध, भन्ते, भिक्खु आसवानं खयाति इदं किमत्थं आरद्धं? सासनस्स परियोसानदस्सनत्थं। सासनस्स हि न केवलं मग्गेनेव परियोसानं होति, अरहत्तफलेन पन होति। तस्मा तं दस्सेतुं इदमारद्धन्ति वेदितब्बं। एतदानुत्तरियं, भन्ते, कुसलेसु धम्मेसूति भन्ते या अयं कुसलेसु धम्मेसु एवंदेसना, एतदानुत्तरियं। तं भगवाति तं देसनं भगवा असेसं सकलं अभिजानाति। तं भगवतोति तं देसनं भगवतो असेसं अभिजानतो। उत्तरि अभिञ्‍ञेय्यं नत्थीति तदुत्तरि अभिजानितब्बं नत्थि, अयं नाम इतो अञ्‍ञो धम्मो वा पुग्गलो वा यं भगवा न जानातीति इदं नत्थि। यदभिजानं अञ्‍ञो समणो वाति यं तुम्हेहि अनभिञ्‍ञातं, तं अञ्‍ञो समणो वा ब्राह्मणो वा अभिजानन्तो भगवता भिय्योभिञ्‍ञतरो अस्स, अधिकतरपञ्‍ञो भवेय्य। यदिदं कुसलेसु धम्मेसूति एत्थ यदिदन्ति निपातमत्तं, कुसलेसु धम्मेसु भगवता उत्तरितरो नत्थीति अयमेत्थत्थो। इति भगवाव कुसलेसु धम्मेसु अनुत्तरोति दस्सेन्तो ‘‘इमिनापि कारणेन एवंपसन्‍नो अहं, भन्ते, भगवती’’ति दीपेति। इतो परेसु अपरं पनातिआदीसु विसेसमत्तमेव वण्णयिस्साम। पुरिमवारसदिसं पन वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।

    Idha, bhante, bhikkhu āsavānaṃ khayāti idaṃ kimatthaṃ āraddhaṃ? Sāsanassa pariyosānadassanatthaṃ. Sāsanassa hi na kevalaṃ maggeneva pariyosānaṃ hoti, arahattaphalena pana hoti. Tasmā taṃ dassetuṃ idamāraddhanti veditabbaṃ. Etadānuttariyaṃ, bhante, kusalesu dhammesūti bhante yā ayaṃ kusalesu dhammesu evaṃdesanā, etadānuttariyaṃ. Taṃbhagavāti taṃ desanaṃ bhagavā asesaṃ sakalaṃ abhijānāti. Taṃ bhagavatoti taṃ desanaṃ bhagavato asesaṃ abhijānato. Uttari abhiññeyyaṃ natthīti taduttari abhijānitabbaṃ natthi, ayaṃ nāma ito añño dhammo vā puggalo vā yaṃ bhagavā na jānātīti idaṃ natthi. Yadabhijānaṃ añño samaṇo vāti yaṃ tumhehi anabhiññātaṃ, taṃ añño samaṇo vā brāhmaṇo vā abhijānanto bhagavatā bhiyyobhiññataro assa, adhikatarapañño bhaveyya. Yadidaṃ kusalesu dhammesūti ettha yadidanti nipātamattaṃ, kusalesu dhammesu bhagavatā uttaritaro natthīti ayametthattho. Iti bhagavāva kusalesu dhammesu anuttaroti dassento ‘‘imināpi kāraṇena evaṃpasanno ahaṃ, bhante, bhagavatī’’ti dīpeti. Ito paresu aparaṃ panātiādīsu visesamattameva vaṇṇayissāma. Purimavārasadisaṃ pana vuttanayeneva veditabbaṃ.

    आयतनपण्णत्तिदेसनावण्णना

    Āyatanapaṇṇattidesanāvaṇṇanā

    १४६. आयतनपण्णत्तीसूति आयतनपञ्‍ञापनासु। इदानि ता आयतनपञ्‍ञत्तियो दस्सेन्तो छयिमानि, भन्तेतिआदिमाह। आयतनकथा पनेसा विसुद्धिमग्गे वित्थारेन कथिता, तेन न तं वित्थारयिस्साम, तस्मा तत्थ वुत्तनयेनेव सा वित्थारतो वेदितब्बा।

    146.Āyatanapaṇṇattīsūti āyatanapaññāpanāsu. Idāni tā āyatanapaññattiyo dassento chayimāni, bhantetiādimāha. Āyatanakathā panesā visuddhimagge vitthārena kathitā, tena na taṃ vitthārayissāma, tasmā tattha vuttanayeneva sā vitthārato veditabbā.

    एतदानुत्तरियं , भन्ते, आयतनपण्णत्तीसूति यायं आयतनपण्णत्तीसु अज्झत्तिकबाहिरववत्थानादिवसेन एवं देसना, एतदानुत्तरियं। सेसं वुत्तनयमेव।

    Etadānuttariyaṃ, bhante, āyatanapaṇṇattīsūti yāyaṃ āyatanapaṇṇattīsu ajjhattikabāhiravavatthānādivasena evaṃ desanā, etadānuttariyaṃ. Sesaṃ vuttanayameva.

    गब्भावक्‍कन्तिदेसनावण्णना

    Gabbhāvakkantidesanāvaṇṇanā

    १४७. गब्भावक्‍कन्तीसूति गब्भोक्‍कमनेसु। ता गब्भावक्‍कन्तियो दस्सेन्तो चतस्सो इमा, भन्तेतिआदिमाह। तत्थ असम्पजानोति अजानन्तो सम्मूळ्हो हुत्वा। मातुकुच्छिं ओक्‍कमतीति पटिसन्धिवसेन पविसति। ठातीति वसति। निक्खमतीति निक्खमन्तोपि असम्पजानो सम्मूळ्होव निक्खमति। अयं पठमाति अयं पकतिलोकियमनुस्सानं पठमा गब्भावक्‍कन्ति।

    147.Gabbhāvakkantīsūti gabbhokkamanesu. Tā gabbhāvakkantiyo dassento catasso imā, bhantetiādimāha. Tattha asampajānoti ajānanto sammūḷho hutvā. Mātukucchiṃ okkamatīti paṭisandhivasena pavisati. Ṭhātīti vasati. Nikkhamatīti nikkhamantopi asampajāno sammūḷhova nikkhamati. Ayaṃ paṭhamāti ayaṃ pakatilokiyamanussānaṃ paṭhamā gabbhāvakkanti.

    सम्पजानो मातुकुच्छिं ओक्‍कमतीति ओक्‍कमन्तो सम्पजानो असम्मूळ्हो हुत्वा ओक्‍कमति।

    Sampajāno mātukucchiṃ okkamatīti okkamanto sampajāno asammūḷho hutvā okkamati.

    अयं दुतियाति अयं असीतिमहाथेरानं सावकानं दुतिया गब्भावक्‍कन्ति। ते हि पविसन्ताव जानन्ति, वसन्ता च निक्खमन्ता च न जानन्ति।

    Ayaṃdutiyāti ayaṃ asītimahātherānaṃ sāvakānaṃ dutiyā gabbhāvakkanti. Te hi pavisantāva jānanti, vasantā ca nikkhamantā ca na jānanti.

    अयं ततियाति अयं द्विन्‍नञ्‍च अग्गसावकानं पच्‍चेकबोधिसत्तानञ्‍च ततिया गब्भावक्‍कन्ति। ते किर कम्मजेहि वातेहि अधोसिरा उद्धंपादा अनेकसतपोरिसे पपाते विय योनिमुखे खित्ता ताळच्छिग्गळेन हत्थी विय सम्बाधेन योनिमुखेन निक्खममाना अनन्तं दुक्खं पापुणन्ति। तेन नेसं ‘‘मयं निक्खमम्हा’’ति सम्पजानता न होति। एवं पूरितपारमीनम्पि च सत्तानं एवरूपे ठाने महन्तं दुक्खं उप्पज्‍जतीति अलमेव गब्भावासे निब्बिन्दितुं अलं विरज्‍जितुं।

    Ayaṃ tatiyāti ayaṃ dvinnañca aggasāvakānaṃ paccekabodhisattānañca tatiyā gabbhāvakkanti. Te kira kammajehi vātehi adhosirā uddhaṃpādā anekasataporise papāte viya yonimukhe khittā tāḷacchiggaḷena hatthī viya sambādhena yonimukhena nikkhamamānā anantaṃ dukkhaṃ pāpuṇanti. Tena nesaṃ ‘‘mayaṃ nikkhamamhā’’ti sampajānatā na hoti. Evaṃ pūritapāramīnampi ca sattānaṃ evarūpe ṭhāne mahantaṃ dukkhaṃ uppajjatīti alameva gabbhāvāse nibbindituṃ alaṃ virajjituṃ.

    अयं चतुत्थाति अयं सब्बञ्‍ञुबोधिसत्तानं वसेन चतुत्था गब्भावक्‍कन्ति। सब्बञ्‍ञुबोधिसत्ता हि मातुकुच्छिस्मिं पटिसन्धिं गण्हन्तापि जानन्ति, तत्थ वसन्तापि जानन्ति, निक्खमन्तापि जानन्ति, निक्खमनकालेपि च ते कम्मजवाता उद्धंपादे अधोसिरे कत्वा खिपितुं न सक्‍कोन्ति, द्वे हत्थे पसारेत्वा अक्खीनि उम्मीलेत्वा ठितकाव निक्खमन्ति। भवग्गं उपादाय अवीचिअन्तरे अञ्‍ञो तीसु कालेसु सम्पजानो नाम नत्थि ठपेत्वा सब्बञ्‍ञुबोधिसत्ते। तेनेव नेसं मातुकुच्छिं ओक्‍कमनकाले च निक्खमनकाले च दससहस्सिलोकधातु कम्पतीति। सेसमेत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।

    Ayaṃ catutthāti ayaṃ sabbaññubodhisattānaṃ vasena catutthā gabbhāvakkanti. Sabbaññubodhisattā hi mātukucchismiṃ paṭisandhiṃ gaṇhantāpi jānanti, tattha vasantāpi jānanti, nikkhamantāpi jānanti, nikkhamanakālepi ca te kammajavātā uddhaṃpāde adhosire katvā khipituṃ na sakkonti, dve hatthe pasāretvā akkhīni ummīletvā ṭhitakāva nikkhamanti. Bhavaggaṃ upādāya avīciantare añño tīsu kālesu sampajāno nāma natthi ṭhapetvā sabbaññubodhisatte. Teneva nesaṃ mātukucchiṃ okkamanakāle ca nikkhamanakāle ca dasasahassilokadhātu kampatīti. Sesamettha vuttanayeneva veditabbaṃ.

    आदेसनविधादेसनावण्णना

    Ādesanavidhādesanāvaṇṇanā

    १४८. आदेसनविधासूति आदेसनकोट्ठासेसु। इदानि ता आदेसनविधा दस्सेन्तो चतस्सो इमातिआदिमाह। निमित्तेन आदिसतीति आगतनिमित्तेन गतनिमित्तेन ठितनिमित्तेन वा इदं नाम भविस्सतीति कथेति।

    148.Ādesanavidhāsūti ādesanakoṭṭhāsesu. Idāni tā ādesanavidhā dassento catasso imātiādimāha. Nimittena ādisatīti āgatanimittena gatanimittena ṭhitanimittena vā idaṃ nāma bhavissatīti katheti.

    तत्रिदं वत्थु – एको राजा तिस्सो मुत्ता गहेत्वा पुरोहितं पुच्छि ‘‘किं मे, आचरिय, हत्थे’’ति? सो इतो चितो च ओलोकेसि। तेन च समयेन एका सरबू ‘‘मक्खिकं गहेस्सामी’’ति पक्खन्दि, गहणकाले मक्खिका पलाता, सो मक्खिकाय मुत्तत्ता ‘‘मुत्ता महाराजा’’ति आह। मुत्ता ताव होतु, कति मुत्ताति? सो पुन निमित्तं ओलोकेसि। अथ अविदूरे कुक्‍कुटो तिक्खत्तुं सद्दं निच्छारेसि। ब्राह्मणो ‘‘तिस्सो महाराजा’’ति आह। एवं एकच्‍चो आगतनिमित्तेन कथेति। एतेनुपायेन गतठितनि मित्तेहिपि कथनं वेदितब्बं।

    Tatridaṃ vatthu – eko rājā tisso muttā gahetvā purohitaṃ pucchi ‘‘kiṃ me, ācariya, hatthe’’ti? So ito cito ca olokesi. Tena ca samayena ekā sarabū ‘‘makkhikaṃ gahessāmī’’ti pakkhandi, gahaṇakāle makkhikā palātā, so makkhikāya muttattā ‘‘muttā mahārājā’’ti āha. Muttā tāva hotu, kati muttāti? So puna nimittaṃ olokesi. Atha avidūre kukkuṭo tikkhattuṃ saddaṃ nicchāresi. Brāhmaṇo ‘‘tisso mahārājā’’ti āha. Evaṃ ekacco āgatanimittena katheti. Etenupāyena gataṭhitani mittehipi kathanaṃ veditabbaṃ.

    अमनुस्सानन्ति यक्खपिसाचादीनं। देवतानन्ति चातुमहाराजिकादीनं। सद्दं सुत्वाति अञ्‍ञस्स चित्तं ञत्वा कथेन्तानं सद्दं सुत्वा। वितक्‍कविप्फारसद्दन्ति वितक्‍कविप्फारवसेन उप्पन्‍नं विप्पलपन्तानं सुत्तपमत्तादीनं सद्दं। सुत्वाति तं सद्दं सुत्वा। यं वितक्‍कयतो तस्स सो सद्दो उप्पन्‍नो, तस्स वसेन ‘‘एवम्पि ते मनो’’ति आदिसति। मनोसङ्खारा पणिहिताति चित्तसङ्खारा सुट्ठपिता। वितक्‍केस्सतीति वितक्‍कयिस्सति पवत्तेस्सतीति पजानाति। जानन्तो च आगमनेन जानाति, पुब्बभागेन जानाति, अन्तोसमापत्तियं चित्तं ओलोकेत्वा जानाति। आगमनेन जानाति नाम कसिणपरिकम्मकालेयेव येनाकारेन एस कसिणभावनं आरद्धो पठमज्झानं वा…पे॰… चतुत्थज्झानं वा अट्ठसमापत्तियो वा निब्बत्तेस्सतीति जानाति। पुब्बभागेन जानाति नाम समथविपस्सनाय आरद्धायेव जानाति, येनाकारेन एस विपस्सनं आरद्धो सोतापत्तिमग्गं वा निब्बत्तेस्सति, सकदागामिमग्गं वा निब्बत्तेस्सति, अनागामिमग्गं वा निब्बत्तेस्सति, अरहत्तमग्गं वा निब्बत्तेस्सतीति जानाति। अन्तोसमापत्तियं चित्तं ओलोकेत्वा जानाति नाम येनाकारेन इमस्स मनोसङ्खारा सुट्ठपिता, इमस्स नाम चित्तस्स अनन्तरा इमं नाम वितक्‍कं वितक्‍केस्सति। इतो वुट्ठितस्स एतस्स हानभागियो वा समाधि भविस्सति, ठितिभागियो वा विसेसभागियो वा निब्बेधभागियो वा अभिञ्‍ञायो वा निब्बत्तेस्सतीति जानाति।

    Amanussānanti yakkhapisācādīnaṃ. Devatānanti cātumahārājikādīnaṃ. Saddaṃ sutvāti aññassa cittaṃ ñatvā kathentānaṃ saddaṃ sutvā. Vitakkavipphārasaddanti vitakkavipphāravasena uppannaṃ vippalapantānaṃ suttapamattādīnaṃ saddaṃ. Sutvāti taṃ saddaṃ sutvā. Yaṃ vitakkayato tassa so saddo uppanno, tassa vasena ‘‘evampi te mano’’ti ādisati. Manosaṅkhārā paṇihitāti cittasaṅkhārā suṭṭhapitā. Vitakkessatīti vitakkayissati pavattessatīti pajānāti. Jānanto ca āgamanena jānāti, pubbabhāgena jānāti, antosamāpattiyaṃ cittaṃ oloketvā jānāti. Āgamanena jānāti nāma kasiṇaparikammakāleyeva yenākārena esa kasiṇabhāvanaṃ āraddho paṭhamajjhānaṃ vā…pe… catutthajjhānaṃ vā aṭṭhasamāpattiyo vā nibbattessatīti jānāti. Pubbabhāgena jānāti nāma samathavipassanāya āraddhāyeva jānāti, yenākārena esa vipassanaṃ āraddho sotāpattimaggaṃ vā nibbattessati, sakadāgāmimaggaṃ vā nibbattessati, anāgāmimaggaṃ vā nibbattessati, arahattamaggaṃ vā nibbattessatīti jānāti. Antosamāpattiyaṃ cittaṃ oloketvā jānāti nāma yenākārena imassa manosaṅkhārā suṭṭhapitā, imassa nāma cittassa anantarā imaṃ nāma vitakkaṃ vitakkessati. Ito vuṭṭhitassa etassa hānabhāgiyo vā samādhi bhavissati, ṭhitibhāgiyo vā visesabhāgiyo vā nibbedhabhāgiyo vā abhiññāyo vā nibbattessatīti jānāti.

    तत्थ पुथुज्‍जनो चेतोपरियञाणलाभी पुथुज्‍जनानंयेव चित्तं जानाति, न अरियानं। अरियेसुपि हेट्ठिमो हेट्ठिमो उपरिमस्स उपरिमस्स चित्तं न जानाति, उपरिमो पन हेट्ठिमस्स जानाति। एतेसु च सोतापन्‍नो सोतापत्तिफलसमापत्तिं समापज्‍जति। सकदागामी, अनागामी, अरहा, अरहत्तफलसमापत्तिं समापज्‍जति। उपरिमो हेट्ठिमं न समापज्‍जति। तेसञ्हि हेट्ठिमा हेट्ठिमा समापत्ति तत्रुपपत्तियेव होति। तथेव तं होतीति इदं एकंसेन तथेव होति। चेतोपरियञाणवसेन ञातञ्हि अञ्‍ञथाभावी नाम नत्थि। सेसं पुरिमनयेनेव योजेतब्बं।

    Tattha puthujjano cetopariyañāṇalābhī puthujjanānaṃyeva cittaṃ jānāti, na ariyānaṃ. Ariyesupi heṭṭhimo heṭṭhimo uparimassa uparimassa cittaṃ na jānāti, uparimo pana heṭṭhimassa jānāti. Etesu ca sotāpanno sotāpattiphalasamāpattiṃ samāpajjati. Sakadāgāmī, anāgāmī, arahā, arahattaphalasamāpattiṃ samāpajjati. Uparimo heṭṭhimaṃ na samāpajjati. Tesañhi heṭṭhimā heṭṭhimā samāpatti tatrupapattiyeva hoti. Tatheva taṃ hotīti idaṃ ekaṃsena tatheva hoti. Cetopariyañāṇavasena ñātañhi aññathābhāvī nāma natthi. Sesaṃ purimanayeneva yojetabbaṃ.

    दस्सनसमापत्तिदेसनावण्णना

    Dassanasamāpattidesanāvaṇṇanā

    १४९. आतप्पमन्वायातिआदि ब्रह्मजाले वित्थारितमेव। अयं पनेत्थ सङ्खेपो, आतप्पन्ति वीरियं। तदेव पदहितब्बतो पधानं। अनुयुञ्‍जितब्बतो अनुयोगो। अप्पमादन्ति सतिअविप्पवासं। सम्मामनसिकारन्ति अनिच्‍चे अनिच्‍चन्तिआदिवसेन पवत्तं उपायमनसिकारं। चेतोसमाधिन्ति पठमज्झानसमाधिं। अयं पठमा दस्सनसमापत्तीति अयं द्वत्तिं साकारं पटिकूलतो मनसिकत्वा पटिकूलदस्सनवसेन उप्पादिता पठमज्झानसमापत्ति पठमा दस्सनसमापत्ति नाम, सचे पन तं झानं पादकं कत्वा सोतापन्‍नो होति, अयं निप्परियायेनेव पठमा दस्सनसमापत्ति।

    149.Ātappamanvāyātiādi brahmajāle vitthāritameva. Ayaṃ panettha saṅkhepo, ātappanti vīriyaṃ. Tadeva padahitabbato padhānaṃ. Anuyuñjitabbato anuyogo.Appamādanti satiavippavāsaṃ. Sammāmanasikāranti anicce aniccantiādivasena pavattaṃ upāyamanasikāraṃ. Cetosamādhinti paṭhamajjhānasamādhiṃ. Ayaṃ paṭhamā dassanasamāpattīti ayaṃ dvattiṃ sākāraṃ paṭikūlato manasikatvā paṭikūladassanavasena uppāditā paṭhamajjhānasamāpatti paṭhamā dassanasamāpatti nāma, sace pana taṃ jhānaṃ pādakaṃ katvā sotāpanno hoti, ayaṃ nippariyāyeneva paṭhamā dassanasamāpatti.

    अतिक्‍कम्म चाति अतिक्‍कमित्वा च। छविमंसलोहितन्ति छविञ्‍च मंसञ्‍च लोहितञ्‍च। अट्ठिं पच्‍चवेक्खतीति अट्ठि अट्ठीति पच्‍चवेक्खति। अट्ठि अट्ठीति पच्‍चवेक्खित्वा उप्पादिता अट्ठिआरम्मणा दिब्बचक्खुपादकज्झानसमापत्ति दुतिया दस्सनसमापत्ति नाम। सचे पन तं झानं पादकं कत्वा सकदागामिमग्गं निब्बत्तेति। अयं निप्परियायेन दुतिया दस्सनसमापत्ति। काळवल्‍लवासी सुमत्थेरो पन ‘‘याव ततियमग्गा वट्टती’’ति आह।

    Atikkamma cāti atikkamitvā ca. Chavimaṃsalohitanti chaviñca maṃsañca lohitañca. Aṭṭhiṃ paccavekkhatīti aṭṭhi aṭṭhīti paccavekkhati. Aṭṭhi aṭṭhīti paccavekkhitvā uppāditā aṭṭhiārammaṇā dibbacakkhupādakajjhānasamāpatti dutiyā dassanasamāpatti nāma. Sace pana taṃ jhānaṃ pādakaṃ katvā sakadāgāmimaggaṃ nibbatteti. Ayaṃ nippariyāyena dutiyā dassanasamāpatti. Kāḷavallavāsī sumatthero pana ‘‘yāva tatiyamaggā vaṭṭatī’’ti āha.

    विञ्‍ञाणसोतन्ति विञ्‍ञाणमेव। उभयतो अब्बोच्छिन्‍नन्ति द्वीहिपि भागेहि अच्छिन्‍नं। इध लोके पतिट्ठितञ्‍चाति छन्दरागवसेन इमस्मिञ्‍च लोके पतिट्ठितं। दुतियपदेपि एसेव नयो। कम्मं वा कम्मतो उपगच्छन्तं इध लोके पतिट्ठितं नाम। कम्मभवं आकड्ढन्तं परलोके पतिट्ठितं नाम। इमिना किं कथितं? सेक्खपुथुज्‍जनानं चेतोपरियञाणं कथितं। सेक्खपुथुज्‍जनानञ्हि चेतोपरियञाणं ततिया दस्सनसमापत्ति नाम।

    Viññāṇasotanti viññāṇameva. Ubhayato abbocchinnanti dvīhipi bhāgehi acchinnaṃ. Idha loke patiṭṭhitañcāti chandarāgavasena imasmiñca loke patiṭṭhitaṃ. Dutiyapadepi eseva nayo. Kammaṃ vā kammato upagacchantaṃ idha loke patiṭṭhitaṃ nāma. Kammabhavaṃ ākaḍḍhantaṃ paraloke patiṭṭhitaṃ nāma. Iminā kiṃ kathitaṃ? Sekkhaputhujjanānaṃ cetopariyañāṇaṃ kathitaṃ. Sekkhaputhujjanānañhi cetopariyañāṇaṃ tatiyā dassanasamāpatti nāma.

    इध लोके अप्पतिट्ठितञ्‍चाति निच्छन्दरागत्ता इधलोके च अप्पतिट्ठितं। दुतियपदेपि एसेव नयो। कम्मं वा कम्मतो न उपगच्छन्तं इध लोके अप्पतिट्ठितं नाम। कम्मभवं अनाकड्ढन्तं परलोके अप्पतिट्ठितं नाम। इमिना किं कथितं? खीणासवस्स चेतोपरियञाणं कथितं। खीणासवस्स हि चेतोपरियञाणं चतुत्था दस्सनसमापत्ति नाम।

    Idha loke appatiṭṭhitañcāti nicchandarāgattā idhaloke ca appatiṭṭhitaṃ. Dutiyapadepi eseva nayo. Kammaṃ vā kammato na upagacchantaṃ idha loke appatiṭṭhitaṃ nāma. Kammabhavaṃ anākaḍḍhantaṃ paraloke appatiṭṭhitaṃ nāma. Iminā kiṃ kathitaṃ? Khīṇāsavassa cetopariyañāṇaṃ kathitaṃ. Khīṇāsavassa hi cetopariyañāṇaṃ catutthā dassanasamāpatti nāma.

    अपिच द्वत्तिंसाकारे आरद्धविपस्सनापि पठमा दस्सनसमापत्ति। अट्ठिआरम्मणे आरद्धविपस्सना दुतिया दस्सनसमापत्ति। सेक्खपुथुज्‍जनानं चेतोपरियञाणं खीणासवस्स चेतोपरियञाणन्ति इदं पदद्वयं निच्‍चलमेव। अपरो नयो पठमज्झानं पठमा दस्सनसमापत्ति । दुतियज्झानं दुतिया। ततियज्झानं ततिया। चतुत्थज्झानं चतुत्था दस्सनसमापत्ति। तथा पठममग्गो पठमा दस्सनसमापत्ति। दुतियमग्गो दुतिया। ततियमग्गो ततिया। चतुत्थमग्गो चतुत्था दस्सनसमापत्तीति। सेसमेत्थ पुरिमनयेनेव योजेतब्बं।

    Apica dvattiṃsākāre āraddhavipassanāpi paṭhamā dassanasamāpatti. Aṭṭhiārammaṇe āraddhavipassanā dutiyā dassanasamāpatti. Sekkhaputhujjanānaṃ cetopariyañāṇaṃ khīṇāsavassa cetopariyañāṇanti idaṃ padadvayaṃ niccalameva. Aparo nayo paṭhamajjhānaṃ paṭhamā dassanasamāpatti . Dutiyajjhānaṃ dutiyā. Tatiyajjhānaṃ tatiyā. Catutthajjhānaṃ catutthā dassanasamāpatti. Tathā paṭhamamaggo paṭhamā dassanasamāpatti. Dutiyamaggo dutiyā. Tatiyamaggo tatiyā. Catutthamaggo catutthā dassanasamāpattīti. Sesamettha purimanayeneva yojetabbaṃ.

    पुग्गलपण्णत्तिदेसनावण्णना

    Puggalapaṇṇattidesanāvaṇṇanā

    १५०. पुग्गलपण्णत्तीसूति लोकवोहारवसेन ‘‘सत्तो पुग्गलो नरो पोसो’’ति एवं पञ्‍ञापेतब्बासु लोकपञ्‍ञत्तीसु। बुद्धानञ्हि द्वे कथा सम्मुतिकथा, परमत्थकथाति पोट्ठपादसुत्ते (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.४३९-४४३) वित्थारिता।

    150.Puggalapaṇṇattīsūti lokavohāravasena ‘‘satto puggalo naro poso’’ti evaṃ paññāpetabbāsu lokapaññattīsu. Buddhānañhi dve kathā sammutikathā, paramatthakathāti poṭṭhapādasutte (dī. ni. aṭṭha. 1.439-443) vitthāritā.

    तत्थ पुग्गलपण्णत्तीसूति अयं सम्मुतिकथा। इदानि ये पुग्गले पञ्‍ञपेन्तो पुग्गलपण्णत्तीसु भगवा अनुत्तरो होति, ते दस्सेन्तो सत्तिमे भन्ते पुग्गला। उभतोभागविमुत्तोतिआदिमाह। तत्थ उभतोभागविमुत्तोति द्वीहि भागेहि विमुत्तो, अरूपसमापत्तिया रूपकायतो विमुत्तो, मग्गेन नामकायतो। सो चतुन्‍नं अरूपसमापत्तीनं एकेकतो वुट्ठाय सङ्खारे सम्मसित्वा अरहत्तप्पत्तानं, चतुन्‍नं, निरोधा वुट्ठाय अरहत्तप्पत्तअनागामिनो च वसेन पञ्‍चविधो होति।

    Tattha puggalapaṇṇattīsūti ayaṃ sammutikathā. Idāni ye puggale paññapento puggalapaṇṇattīsu bhagavā anuttaro hoti, te dassento sattime bhante puggalā. Ubhatobhāgavimuttotiādimāha. Tattha ubhatobhāgavimuttoti dvīhi bhāgehi vimutto, arūpasamāpattiyā rūpakāyato vimutto, maggena nāmakāyato. So catunnaṃ arūpasamāpattīnaṃ ekekato vuṭṭhāya saṅkhāre sammasitvā arahattappattānaṃ, catunnaṃ, nirodhā vuṭṭhāya arahattappattaanāgāmino ca vasena pañcavidho hoti.

    पाळि पनेत्थ ‘‘कतमो च पुग्गलो उभतोभागविमुत्तो? इधेकच्‍चो पुग्गलो अट्ठविमोक्खे कायेन फुसित्वा विहरति, पञ्‍ञाय चस्स दिस्वा आसवा परिक्खीणा होन्ती’’ति (धातु॰ २४) एवं अट्ठविमोक्खलाभिनो वसेन आगता। पञ्‍ञाय विमुत्तोति पञ्‍ञाविमुत्तो। सो सुक्खविपस्सको च, चतूहि झानेहि वुट्ठाय अरहत्तं पत्ता चत्तारो चाति इमेसं वसेन पञ्‍चविधोव होति।

    Pāḷi panettha ‘‘katamo ca puggalo ubhatobhāgavimutto? Idhekacco puggalo aṭṭhavimokkhe kāyena phusitvā viharati, paññāya cassa disvā āsavā parikkhīṇā hontī’’ti (dhātu. 24) evaṃ aṭṭhavimokkhalābhino vasena āgatā. Paññāya vimuttoti paññāvimutto. So sukkhavipassako ca, catūhi jhānehi vuṭṭhāya arahattaṃ pattā cattāro cāti imesaṃ vasena pañcavidhova hoti.

    पाळि पनेत्थ अट्ठविमोक्खपटिक्खेपवसेनेव आगता। यथाह ‘‘न हेव खो अट्ठ विमोक्खे कायेन फुसित्वा विहरति। पञ्‍ञाय चस्स दिस्वा आसवा परिक्खीणा होन्ति। अयं वुच्‍चति पुग्गलो पञ्‍ञाविमुत्तो’’ति (धातु॰ २५)।

    Pāḷi panettha aṭṭhavimokkhapaṭikkhepavaseneva āgatā. Yathāha ‘‘na heva kho aṭṭha vimokkhe kāyena phusitvā viharati. Paññāya cassa disvā āsavā parikkhīṇā honti. Ayaṃ vuccati puggalo paññāvimutto’’ti (dhātu. 25).

    फुट्ठन्तं सच्छि करोतीति कायसक्खि। सो झानफस्सं पठमं फुसति, पच्छा निरोधं निब्बानं सच्छिकरोति, सो सोतापत्तिफलट्ठं आदिं कत्वा याव अरहत्तमग्गट्ठा छब्बिधो होतीति वेदितब्बो। तेनेवाह ‘‘इधेकच्‍चो पुग्गलो अट्ठ विमोक्खे कायेन फुसित्वा विहरति, पञ्‍ञाय चस्स दिस्वा एकच्‍चे आसवा परिक्खीणा होन्ति। अयं वुच्‍चति पुग्गलो कायसक्खी’’ति (धातु॰ २६)।

    Phuṭṭhantaṃ sacchi karotīti kāyasakkhi. So jhānaphassaṃ paṭhamaṃ phusati, pacchā nirodhaṃ nibbānaṃ sacchikaroti, so sotāpattiphalaṭṭhaṃ ādiṃ katvā yāva arahattamaggaṭṭhā chabbidho hotīti veditabbo. Tenevāha ‘‘idhekacco puggalo aṭṭha vimokkhe kāyena phusitvā viharati, paññāya cassa disvā ekacce āsavā parikkhīṇā honti. Ayaṃ vuccati puggalo kāyasakkhī’’ti (dhātu. 26).

    दिट्ठन्तं पत्तोति दिट्ठिप्पत्तो। तत्रिदं सङ्खेपलक्खणं, दुक्खा सङ्खारा सुखो निरोधोति ञातं होति दिट्ठं विदितं सच्छिकतं पस्सितं पञ्‍ञायाति दिट्ठिप्पत्तो। वित्थारतो पनेसोपि कायसक्खि विय छब्बिधो होति। तेनेवाह – ‘‘इधेकच्‍चो पुग्गलो इदं दुक्खन्ति यथाभूतं पजानाति…पे॰… अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदाति यथाभूतं पजानाति, तथागतप्पवेदिता चस्स धम्मा पञ्‍ञाय वोदिट्ठा होन्ति वोचरिता, पञ्‍ञाय चस्स दिस्वा एकच्‍चे आसवा परिक्खीणा होन्ति। अयं वुच्‍चति पुग्गलो दिट्ठिप्पत्तो’’ति (धातु॰ २७)।

    Diṭṭhantaṃ pattoti diṭṭhippatto. Tatridaṃ saṅkhepalakkhaṇaṃ, dukkhā saṅkhārā sukho nirodhoti ñātaṃ hoti diṭṭhaṃ viditaṃ sacchikataṃ passitaṃ paññāyāti diṭṭhippatto. Vitthārato panesopi kāyasakkhi viya chabbidho hoti. Tenevāha – ‘‘idhekacco puggalo idaṃ dukkhanti yathābhūtaṃ pajānāti…pe… ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadāti yathābhūtaṃ pajānāti, tathāgatappaveditā cassa dhammā paññāya vodiṭṭhā honti vocaritā, paññāya cassa disvā ekacce āsavā parikkhīṇā honti. Ayaṃ vuccati puggalo diṭṭhippatto’’ti (dhātu. 27).

    सद्धाय विमुत्तोति सद्धाविमुत्तो। सोपि वुत्तनयेनेव छब्बिधो होति। तेनेवाह – ‘‘इधेकच्‍चो पुग्गलो इदं दुक्खन्ति यथाभूतं पजानाति, अयं दुक्खसमुदयोति यथाभूतं पजानाति, अयं दुक्खनिरोधोति यथाभूतं पजानाति, अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदाति यथाभूतं पजानाति, तथागतप्पवेदिता चस्स धम्मा पञ्‍ञाय वोदिट्ठा होन्ति वोचरिता, पञ्‍ञाय चस्स दिस्वा एकच्‍चे आसवा परिक्खीणा होन्ति नो च खो यथा दिट्ठिप्पत्तस्स। अयं वुच्‍चति पुग्गलो सद्धाविमुत्तो’’ति (धातु॰ २८)। एतेसु हि सद्धाविमुत्तस्स पुब्बभागमग्गक्खणे सद्दहन्तस्स विय, ओकप्पेन्तस्स विय, अधिमुच्‍चन्तस्स विय च किलेसक्खयो होति। दिट्ठिप्पत्तस्स पुब्बभागमग्गक्खणे किलेसच्छेदकं ञाणं अदन्धं तिखिणं सूरं हुत्वा वहति। तस्मा यथा नाम नातितिखिणेन असिना कदलिं छिन्दन्तस्स छिन्‍नट्ठानं न मट्ठं होति, असि न सीघं वहति, सद्दो सुय्यति, बलवतरो वायामो कातब्बो होति, एवरूपा सद्धाविमुत्तस्स पुब्बभागमग्गभावना। यथा पन अतिनिसितेन असिना कदलिं छिन्दन्तस्स छिन्‍नट्ठानं मट्ठं होति, असि सीघं वहति, सद्दो न सुय्यति, बलवतरं वायामकिच्‍चं न होति, एवरूपा पञ्‍ञाविमुत्तस्स पुब्बभागमग्गभावना वेदितब्बा।

    Saddhāya vimuttoti saddhāvimutto. Sopi vuttanayeneva chabbidho hoti. Tenevāha – ‘‘idhekacco puggalo idaṃ dukkhanti yathābhūtaṃ pajānāti, ayaṃ dukkhasamudayoti yathābhūtaṃ pajānāti, ayaṃ dukkhanirodhoti yathābhūtaṃ pajānāti, ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadāti yathābhūtaṃ pajānāti, tathāgatappaveditā cassa dhammā paññāya vodiṭṭhā honti vocaritā, paññāya cassa disvā ekacce āsavā parikkhīṇā honti no ca kho yathā diṭṭhippattassa. Ayaṃ vuccati puggalo saddhāvimutto’’ti (dhātu. 28). Etesu hi saddhāvimuttassa pubbabhāgamaggakkhaṇe saddahantassa viya, okappentassa viya, adhimuccantassa viya ca kilesakkhayo hoti. Diṭṭhippattassa pubbabhāgamaggakkhaṇe kilesacchedakaṃ ñāṇaṃ adandhaṃ tikhiṇaṃ sūraṃ hutvā vahati. Tasmā yathā nāma nātitikhiṇena asinā kadaliṃ chindantassa chinnaṭṭhānaṃ na maṭṭhaṃ hoti, asi na sīghaṃ vahati, saddo suyyati, balavataro vāyāmo kātabbo hoti, evarūpā saddhāvimuttassa pubbabhāgamaggabhāvanā. Yathā pana atinisitena asinā kadaliṃ chindantassa chinnaṭṭhānaṃ maṭṭhaṃ hoti, asi sīghaṃ vahati, saddo na suyyati, balavataraṃ vāyāmakiccaṃ na hoti, evarūpā paññāvimuttassa pubbabhāgamaggabhāvanā veditabbā.

    धम्मं अनुस्सरतीति धम्मानुसारी। धम्मोति पञ्‍ञा, पञ्‍ञापुब्बङ्गमं मग्गं भावेतीति अत्थो। सद्धानुसारिम्हिपि एसेव नयो, उभोपेते सोतापत्तिमग्गट्ठायेव। वुत्तम्पि चेतं ‘‘यस्स पुग्गलस्स सोतापत्तिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्‍नस्स पञ्‍ञिन्द्रियं अधिमत्तं होति, पञ्‍ञावाहिं पञ्‍ञापुब्बङ्गमं अरियमग्गं भावेति। अयं वुच्‍चति पुग्गलो धम्मानुसारी’’ति।

    Dhammaṃ anussaratīti dhammānusārī. Dhammoti paññā, paññāpubbaṅgamaṃ maggaṃ bhāvetīti attho. Saddhānusārimhipi eseva nayo, ubhopete sotāpattimaggaṭṭhāyeva. Vuttampi cetaṃ ‘‘yassa puggalassa sotāpattiphalasacchikiriyāya paṭipannassa paññindriyaṃ adhimattaṃ hoti, paññāvāhiṃ paññāpubbaṅgamaṃ ariyamaggaṃ bhāveti. Ayaṃ vuccati puggalo dhammānusārī’’ti.

    तथा ‘‘यस्स पुग्गलस्स सोतापत्तिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्‍नस्स सद्धिन्द्रियं अधिमत्तं होति , सद्धावाहिं सद्धापुब्बङ्गमं अरियमग्गं भावेति। अयं वुच्‍चति पुग्गलो सद्धानुसारी’’ति। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारतो पनेसा उभतोभागविमुत्तादिकथा विसुद्धिमग्गे पञ्‍ञाभावनाधिकारे वुत्ता। तस्मा तत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्बा। सेसमिधापि पुरिमनयेनेव योजेतब्बं।

    Tathā ‘‘yassa puggalassa sotāpattiphalasacchikiriyāya paṭipannassa saddhindriyaṃ adhimattaṃ hoti , saddhāvāhiṃ saddhāpubbaṅgamaṃ ariyamaggaṃ bhāveti. Ayaṃ vuccati puggalo saddhānusārī’’ti. Ayamettha saṅkhepo, vitthārato panesā ubhatobhāgavimuttādikathā visuddhimagge paññābhāvanādhikāre vuttā. Tasmā tattha vuttanayeneva veditabbā. Sesamidhāpi purimanayeneva yojetabbaṃ.

    पधानदेसनावण्णना

    Padhānadesanāvaṇṇanā

    १५१. पधानेसूति इध पदहनवसेन ‘‘सत्त बोज्झङ्गा पधाना’’ति वुत्ता। तेसं वित्थारकथा महासतिपट्ठाने वुत्तनयेनेव वेदितब्बा। सेसमिधापि पुरिमनयेनेव योजेतब्बं।

    151.Padhānesūti idha padahanavasena ‘‘satta bojjhaṅgā padhānā’’ti vuttā. Tesaṃ vitthārakathā mahāsatipaṭṭhāne vuttanayeneva veditabbā. Sesamidhāpi purimanayeneva yojetabbaṃ.

    पटिपदादेसनावण्णना

    Paṭipadādesanāvaṇṇanā

    १५२. दुक्खपटिपदादीसु अयं वित्थारनयो – ‘‘तत्थ कतमा दुक्खपटिपदा दन्धाभिञ्‍ञा पञ्‍ञा? दुक्खेन कसिरेन समाधिं उप्पादेन्तस्स दन्धं तं ठानं अभिजानन्तस्स या पञ्‍ञा पजानना…पे॰… अमोहो धम्मविचयो सम्मादिट्ठि, अयं वुच्‍चति दुक्खपटिपदा दन्धाभिञ्‍ञा पञ्‍ञा। तत्थ कतमा दुक्खपटिपदा खिप्पाभिञ्‍ञा पञ्‍ञा? दुक्खेन कसिरेन समाधिं उप्पादेन्तस्स खिप्पं तं ठानं अभिजानन्तस्स या पञ्‍ञा पजानना…पे॰… सम्मादिट्ठि, अयं वुच्‍चति दुक्खपटिपदा खिप्पाभिञ्‍ञा पञ्‍ञा। तत्थ कतमा सुखपटिपदा दन्धाभिञ्‍ञा पञ्‍ञा? अकिच्छेन अकसिरेन समाधिं उप्पादेन्तस्स दन्धं तं ठानं अभिजानन्तस्स या पञ्‍ञा पजानना…पे॰… सम्मादिट्ठि, अयं वुच्‍चति सुखपटिपदा दन्धाभिञ्‍ञा पञ्‍ञा। तत्थ कतमा सुखपटिपदा खिप्पाभिञ्‍ञा पञ्‍ञा? अकिच्छेन अकसिरेन समाधिं उप्पादेन्तस्स खिप्पं तं ठानं अभिजानन्तस्स या पञ्‍ञा पजानना…पे॰… सम्मादिट्ठि, अयं वुच्‍चति सुखपटिपदा खिप्पाभिञ्‍ञा पञ्‍ञा’’ति (विभ॰ ८०१)। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन विसुद्धिमग्गे वुत्तो। सेसमिधापि पुरिमनयेनेव योजेतब्बं।

    152.Dukkhapaṭipadādīsu ayaṃ vitthāranayo – ‘‘tattha katamā dukkhapaṭipadā dandhābhiññā paññā? Dukkhena kasirena samādhiṃ uppādentassa dandhaṃ taṃ ṭhānaṃ abhijānantassa yā paññā pajānanā…pe… amoho dhammavicayo sammādiṭṭhi, ayaṃ vuccati dukkhapaṭipadā dandhābhiññā paññā. Tattha katamā dukkhapaṭipadā khippābhiññā paññā? Dukkhena kasirena samādhiṃ uppādentassa khippaṃ taṃ ṭhānaṃ abhijānantassa yā paññā pajānanā…pe… sammādiṭṭhi, ayaṃ vuccati dukkhapaṭipadā khippābhiññā paññā. Tattha katamā sukhapaṭipadā dandhābhiññā paññā? Akicchena akasirena samādhiṃ uppādentassa dandhaṃ taṃ ṭhānaṃ abhijānantassa yā paññā pajānanā…pe… sammādiṭṭhi, ayaṃ vuccati sukhapaṭipadā dandhābhiññā paññā. Tattha katamā sukhapaṭipadā khippābhiññā paññā? Akicchena akasirena samādhiṃ uppādentassa khippaṃ taṃ ṭhānaṃ abhijānantassa yā paññā pajānanā…pe… sammādiṭṭhi, ayaṃ vuccati sukhapaṭipadā khippābhiññā paññā’’ti (vibha. 801). Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge vutto. Sesamidhāpi purimanayeneva yojetabbaṃ.

    भस्ससमाचारादिवण्णना

    Bhassasamācārādivaṇṇanā

    १५३. न चेव मुसावादूपसञ्हितन्ति भस्ससमाचारे ठितोपि कथामग्गं अनुपच्छिन्दित्वा कथेन्तोपि इधेकच्‍चो भिक्खु न चेव मुसावादूपसञ्हितं भासति। अट्ठ अनरियवोहारे वज्‍जेत्वा अट्ठ अरियवोहारयुत्तमेव भासति। न च वेभूतियन्ति भस्ससमाचारे ठितोपि भेदकरवाचं न भासति। न च पेसुणियन्ति तस्सायेवेतं वेवचनं। वेभूतियवाचा हि पियभावस्स सुञ्‍ञकरणतो ‘‘पेसुणिय’’न्ति वुच्‍चति। नाममेवस्सा एतन्ति महासीवत्थेरो अवोच। न च सारम्भजन्ति सारम्भजा च या वाचा, तञ्‍च न भासति। ‘‘त्वं दुस्सीलो’’ति वुत्ते, ‘‘त्वं दुस्सीलो तवाचरियो दुस्सीलो’’ति वा, ‘‘तुय्हं आपत्ती’’ति वुत्ते, ‘‘अहं पिण्डाय चरित्वा पाटलिपुत्तं गतो’’तिआदिना नयेन बहिद्धा विक्खेपकथापवत्तं वा करणुत्तरियवाचं न भासति। जयापेक्खोति जयपुरेक्खारो हुत्वा, यथा हत्थको सक्यपुत्तो तित्थिया नाम धम्मेनपि अधम्मेनपि जेतब्बाति सच्‍चालिकं यंकिञ्‍चि भासति, एवं जयापेक्खो जयपुरेक्खारो हुत्वा न भासतीति अत्थो। मन्ता मन्ता च वाचं भासतीति एत्थ मन्ताति वुच्‍चति पञ्‍ञा, मन्ताय पञ्‍ञाय। पुन मन्ताति उपपरिक्खित्वा। इदं वुत्तं होति, भस्ससमाचारे ठितो दिवसभागम्पि कथेन्तो पञ्‍ञाय उपपरिक्खित्वा युत्तकथमेव कथेतीति। निधानवतिन्ति हदयेपि निदहितब्बयुत्तं। कालेनाति युत्तपत्तकालेन।

    153.Na ceva musāvādūpasañhitanti bhassasamācāre ṭhitopi kathāmaggaṃ anupacchinditvā kathentopi idhekacco bhikkhu na ceva musāvādūpasañhitaṃ bhāsati. Aṭṭha anariyavohāre vajjetvā aṭṭha ariyavohārayuttameva bhāsati. Naca vebhūtiyanti bhassasamācāre ṭhitopi bhedakaravācaṃ na bhāsati. Na ca pesuṇiyanti tassāyevetaṃ vevacanaṃ. Vebhūtiyavācā hi piyabhāvassa suññakaraṇato ‘‘pesuṇiya’’nti vuccati. Nāmamevassā etanti mahāsīvatthero avoca. Na ca sārambhajanti sārambhajā ca yā vācā, tañca na bhāsati. ‘‘Tvaṃ dussīlo’’ti vutte, ‘‘tvaṃ dussīlo tavācariyo dussīlo’’ti vā, ‘‘tuyhaṃ āpattī’’ti vutte, ‘‘ahaṃ piṇḍāya caritvā pāṭaliputtaṃ gato’’tiādinā nayena bahiddhā vikkhepakathāpavattaṃ vā karaṇuttariyavācaṃ na bhāsati. Jayāpekkhoti jayapurekkhāro hutvā, yathā hatthako sakyaputto titthiyā nāma dhammenapi adhammenapi jetabbāti saccālikaṃ yaṃkiñci bhāsati, evaṃ jayāpekkho jayapurekkhāro hutvā na bhāsatīti attho. Mantā mantā ca vācaṃ bhāsatīti ettha mantāti vuccati paññā, mantāya paññāya. Puna mantāti upaparikkhitvā. Idaṃ vuttaṃ hoti, bhassasamācāre ṭhito divasabhāgampi kathento paññāya upaparikkhitvā yuttakathameva kathetīti. Nidhānavatinti hadayepi nidahitabbayuttaṃ. Kālenāti yuttapattakālena.

    एवं भासिता हि वाचा अमुसा चेव होति अपिसुणा च अफरुसा च असठा च असम्फप्पलापा च। एवरूपा च अयं वाचा चतुसच्‍चनिस्सितातिपि सिक्खत्तयनिस्सितातिपि दसकथावत्थुनिस्सितातिपि तेरसधुतङ्गनिस्सितातिपि सत्तत्तिंसबोधिपक्खियधम्मनिस्सितातिपि मग्गनिस्सितातिपि वुच्‍चति। तेनाह एतदानुत्तरियं, भन्ते, भस्ससमाचारेति तं पुरिमनयेनेव योजेतब्बं।

    Evaṃ bhāsitā hi vācā amusā ceva hoti apisuṇā ca apharusā ca asaṭhā ca asamphappalāpā ca. Evarūpā ca ayaṃ vācā catusaccanissitātipi sikkhattayanissitātipi dasakathāvatthunissitātipi terasadhutaṅganissitātipi sattattiṃsabodhipakkhiyadhammanissitātipi magganissitātipi vuccati. Tenāha etadānuttariyaṃ, bhante, bhassasamācāreti taṃ purimanayeneva yojetabbaṃ.

    सच्‍चो चस्स सद्धो चाति सीलाचारे ठितो भिक्खु सच्‍चो च भवेय्य सच्‍चकथो सद्धो च सद्धासम्पन्‍नो। ननु हेट्ठा सच्‍चं कथितमेव, इध कस्मा पुन वुत्तन्ति? हेट्ठा वाचासच्‍चं कथितं। सीलाचारे ठितो पन भिक्खु अन्तमसो हसनकथायपि मुसावादं न करोतीति दस्सेतुं इध वुत्तं। इदानि सो धम्मेन समेन जीवितं कप्पेतीति दस्सनत्थं न च कुहकोतिआदि वुत्तं। तत्थ ‘‘कुहको’’तिआदीनि ब्रह्मजाले वित्थारितानि।

    Sacco cassa saddho cāti sīlācāre ṭhito bhikkhu sacco ca bhaveyya saccakatho saddho ca saddhāsampanno. Nanu heṭṭhā saccaṃ kathitameva, idha kasmā puna vuttanti? Heṭṭhā vācāsaccaṃ kathitaṃ. Sīlācāre ṭhito pana bhikkhu antamaso hasanakathāyapi musāvādaṃ na karotīti dassetuṃ idha vuttaṃ. Idāni so dhammena samena jīvitaṃ kappetīti dassanatthaṃ na ca kuhakotiādi vuttaṃ. Tattha ‘‘kuhako’’tiādīni brahmajāle vitthāritāni.

    इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो, भोजने मत्तञ्‍ञूति छसु इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो भोजनेपि पमाणञ्‍ञू। समकारीति समचारी, कायेन वाचाय मनसा च कायवङ्कादीनि पहाय समं चरतीति अत्थो। जागरियानुयोगमनुयुत्तोति रत्तिन्दिवं छ कोट्ठासे कत्वा ‘‘दिवसं चङ्कमेन निसज्‍जाया’’ति वुत्तनयेनेव जागरियानुयोगं युत्तप्पयुत्तो विहरति। अतन्दितोति नित्तन्दी कायालसियविरहितो। आरद्धवीरियोति कायिकवीरियेनापि आरद्धवीरियो होति, गणसङ्गणिकं विनोदेत्वा चतूसु इरियापथेसु अट्ठआरब्भवत्थुवसेन एकविहारी। चेतसिकवीरियेनापि आरद्धवीरियो होति, किलेससङ्गणिकं पहाय विनोदेत्वा अट्ठसमापत्तिवसेन एकविहारी। अपि च यथा तथा किलेसुप्पत्तिं निवारेन्तो चेतसिकवीरियेन आरद्धवीरियो होति। झायीति आरम्मणलक्खणूपनिज्झानवसेन झायी। सतिमाति चिरकतादिअनुस्सरणसमत्थाय सतिया समन्‍नागतो।

    Indriyesu guttadvāro, bhojane mattaññūti chasu indriyesu guttadvāro bhojanepi pamāṇaññū. Samakārīti samacārī, kāyena vācāya manasā ca kāyavaṅkādīni pahāya samaṃ caratīti attho. Jāgariyānuyogamanuyuttoti rattindivaṃ cha koṭṭhāse katvā ‘‘divasaṃ caṅkamena nisajjāyā’’ti vuttanayeneva jāgariyānuyogaṃ yuttappayutto viharati. Atanditoti nittandī kāyālasiyavirahito. Āraddhavīriyoti kāyikavīriyenāpi āraddhavīriyo hoti, gaṇasaṅgaṇikaṃ vinodetvā catūsu iriyāpathesu aṭṭhaārabbhavatthuvasena ekavihārī. Cetasikavīriyenāpi āraddhavīriyo hoti, kilesasaṅgaṇikaṃ pahāya vinodetvā aṭṭhasamāpattivasena ekavihārī. Api ca yathā tathā kilesuppattiṃ nivārento cetasikavīriyena āraddhavīriyo hoti. Jhāyīti ārammaṇalakkhaṇūpanijjhānavasena jhāyī. Satimāti cirakatādianussaraṇasamatthāya satiyā samannāgato.

    कल्याणपटिभानोति वाक्‍करणसम्पन्‍नो चेव होति पटिभानसम्पन्‍नो च। युत्तपटिभानो खो पन होति नो मुत्तपटिभानो। सीलसमाचारस्मिञ्हि ठितभिक्खु मुत्तपटिभानो न होति, युत्तपटिभानो पन होति वङ्गीसत्थेरो विय। गतिमाति गमनसमत्थाय पञ्‍ञाय समन्‍नागतो। धितिमाति धारणसमत्थाय पञ्‍ञाय समन्‍नागतो। मतिमाति एत्थ पन मतीति पञ्‍ञाय नाममेव, तस्मा पञ्‍ञवाति अत्थो। इति तीहिपि इमेहि पदेहि पञ्‍ञाव कथिता। तत्थ हेट्ठा समणधम्मकरणवीरियं कथितं, इध बुद्धवचनगण्हनवीरियं। तथा हेट्ठा विपस्सनापञ्‍ञा कथिता, इध बुद्धवचनगण्हनपञ्‍ञा। न च कामेसु गिद्धोति वत्थुकामकिलेसकामेसु अगिद्धो। सतो च निपको चाति अभिक्‍कन्तपटिक्‍कन्तादीसु सत्तसु ठानेसु सतिया चेव ञाणेन च समन्‍नागतो चरतीति अत्थो। नेपक्‍कन्ति पञ्‍ञा, ताय समन्‍नागतत्ता निपकोति वुत्तो। सेसमिधापि पुरिमनयेनेव योजेतब्बं।

    Kalyāṇapaṭibhānoti vākkaraṇasampanno ceva hoti paṭibhānasampanno ca. Yuttapaṭibhāno kho pana hoti no muttapaṭibhāno. Sīlasamācārasmiñhi ṭhitabhikkhu muttapaṭibhāno na hoti, yuttapaṭibhāno pana hoti vaṅgīsatthero viya. Gatimāti gamanasamatthāya paññāya samannāgato. Dhitimāti dhāraṇasamatthāya paññāya samannāgato. Matimāti ettha pana matīti paññāya nāmameva, tasmā paññavāti attho. Iti tīhipi imehi padehi paññāva kathitā. Tattha heṭṭhā samaṇadhammakaraṇavīriyaṃ kathitaṃ, idha buddhavacanagaṇhanavīriyaṃ. Tathā heṭṭhā vipassanāpaññā kathitā, idha buddhavacanagaṇhanapaññā. Na ca kāmesu giddhoti vatthukāmakilesakāmesu agiddho. Sato ca nipako cāti abhikkantapaṭikkantādīsu sattasu ṭhānesu satiyā ceva ñāṇena ca samannāgato caratīti attho. Nepakkanti paññā, tāya samannāgatattā nipakoti vutto. Sesamidhāpi purimanayeneva yojetabbaṃ.

    अनुसासनविधादिवण्णना

    Anusāsanavidhādivaṇṇanā

    १५४. पच्‍चत्तं योनिसो मनसिकाराति अत्तनो उपायमनसिकारेन। यथानुसिट्ठं तथा पटिपज्‍जमानोति यथा मया अनुसिट्ठं अनुसासनी दिन्‍ना, तथा पटिपज्‍जमानो। तिण्णं संयोजनानं परिक्खयातिआदि वुत्तत्थमेव। सेसमिधापि पुरिमनयेनेव योजेतब्बं।

    154.Paccattaṃ yoniso manasikārāti attano upāyamanasikārena. Yathānusiṭṭhaṃ tathā paṭipajjamānoti yathā mayā anusiṭṭhaṃ anusāsanī dinnā, tathā paṭipajjamāno. Tiṇṇaṃsaṃyojanānaṃ parikkhayātiādi vuttatthameva. Sesamidhāpi purimanayeneva yojetabbaṃ.

    १५५. परपुग्गलविमुत्तिञाणेति सोतापन्‍नादीनं परपुग्गलानं तेन तेन मग्गेन किलेसविमुत्तिञाणे। सेसमिधापि पुरिमनयेनेव योजेतब्बं।

    155.Parapuggalavimuttiñāṇeti sotāpannādīnaṃ parapuggalānaṃ tena tena maggena kilesavimuttiñāṇe. Sesamidhāpi purimanayeneva yojetabbaṃ.

    १५६. अमुत्रासिं एवंनामोति एको पुब्बेनिवासं अनुस्सरन्तो नामगोत्तं परियादियमानो गच्छति। एको सुद्धखन्धेयेव अनुस्सरति, एको हि सक्‍कोति, एको न सक्‍कोति। तत्थ यो सक्‍कोति, तस्स वसेन अग्गहेत्वा असक्‍कोन्तस्स वसेन गहितं। असक्‍कोन्तो पन किं करोति? सुद्धखन्धेयेव अनुस्सरन्तो गन्त्वा अनेकजातिसतसहस्समत्थके ठत्वा नामगोत्तं परियादियमानो ओतरति। तं दस्सेन्तो एवंनामोतिआदिमाह । सो एवमाहाति सो दिट्ठिगतिको एवमाह। तत्थ किञ्‍चापि सस्सतोति वत्वा ‘‘ते च सत्ता संसरन्ती’’ति वदन्तस्स वचनं पुब्बापरविरुद्धं होति। दिट्ठिगतिकत्ता पनेस एतं न सल्‍लक्खेसि। दिट्ठिगतिकस्स हि ठानं वा नियमो वा नत्थि। इमं गहेत्वा इमं विस्सज्‍जेति, इमं विस्सज्‍जेत्वा इमं गण्हातीति ब्रह्मजाले वित्थारितमेवेतं। अयं ततियो सस्सतवादोति थेरो लाभिस्सेव वसेन तयो सस्सतवादे आह। भगवता पन तक्‍कीवादम्पि गहेत्वा ब्रह्मजाले चत्तारो वुत्ता। एतेसं पन तिण्णं वादानं वित्थारकथा ब्रह्मजाले (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.३०) वुत्तनयेनेव वेदितब्बा। सेसमिधापि पुरिमनयेनेव वित्थारेतब्बं।

    156.Amutrāsiṃ evaṃnāmoti eko pubbenivāsaṃ anussaranto nāmagottaṃ pariyādiyamāno gacchati. Eko suddhakhandheyeva anussarati, eko hi sakkoti, eko na sakkoti. Tattha yo sakkoti, tassa vasena aggahetvā asakkontassa vasena gahitaṃ. Asakkonto pana kiṃ karoti? Suddhakhandheyeva anussaranto gantvā anekajātisatasahassamatthake ṭhatvā nāmagottaṃ pariyādiyamāno otarati. Taṃ dassento evaṃnāmotiādimāha . So evamāhāti so diṭṭhigatiko evamāha. Tattha kiñcāpi sassatoti vatvā ‘‘te ca sattā saṃsarantī’’ti vadantassa vacanaṃ pubbāparaviruddhaṃ hoti. Diṭṭhigatikattā panesa etaṃ na sallakkhesi. Diṭṭhigatikassa hi ṭhānaṃ vā niyamo vā natthi. Imaṃ gahetvā imaṃ vissajjeti, imaṃ vissajjetvā imaṃ gaṇhātīti brahmajāle vitthāritamevetaṃ. Ayaṃ tatiyo sassatavādoti thero lābhisseva vasena tayo sassatavāde āha. Bhagavatā pana takkīvādampi gahetvā brahmajāle cattāro vuttā. Etesaṃ pana tiṇṇaṃ vādānaṃ vitthārakathā brahmajāle (dī. ni. aṭṭha. 1.30) vuttanayeneva veditabbā. Sesamidhāpi purimanayeneva vitthāretabbaṃ.

    १५७. गणनाय वाति पिण्डगणनाय। सङ्खानेनाति अच्छिद्दकवसेन मनोगणनाय। उभयथापि पिण्डगणनमेव दस्सेति। इदं वुत्तं होति, वस्सानं सतवसेन सहस्सवसेन सतसहस्सवसेन कोटिवसेन पिण्डं कत्वापि एत्तकानि वस्ससतानीति वा एत्तका वस्सकोटियोति वा एवं सङ्खातुं न सक्‍का। तुम्हे पन अत्तनो दसन्‍नं पारमीनं पूरितत्ता सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणस्स सुप्पटिविद्धत्ता यस्मा वो अनावरणञाणं सूरं वहति। तस्मा देसनाञाणकुसलतं पुरक्खत्वा वस्सगणनायपि परियन्तिकं कत्वा कप्पगणनायपि परिच्छिन्दित्वा एत्तकन्ति दस्सेथाति दीपेति। पाळियत्थो पनेत्थ वुत्तनयोयेव। सेसमिधापि पुरिमनयेनेव योजेतब्बं।

    157.Gaṇanāya vāti piṇḍagaṇanāya. Saṅkhānenāti acchiddakavasena manogaṇanāya. Ubhayathāpi piṇḍagaṇanameva dasseti. Idaṃ vuttaṃ hoti, vassānaṃ satavasena sahassavasena satasahassavasena koṭivasena piṇḍaṃ katvāpi ettakāni vassasatānīti vā ettakā vassakoṭiyoti vā evaṃ saṅkhātuṃ na sakkā. Tumhe pana attano dasannaṃ pāramīnaṃ pūritattā sabbaññutaññāṇassa suppaṭividdhattā yasmā vo anāvaraṇañāṇaṃ sūraṃ vahati. Tasmā desanāñāṇakusalataṃ purakkhatvā vassagaṇanāyapi pariyantikaṃ katvā kappagaṇanāyapi paricchinditvā ettakanti dassethāti dīpeti. Pāḷiyattho panettha vuttanayoyeva. Sesamidhāpi purimanayeneva yojetabbaṃ.

    १५८. एतदानुत्तरियं, भन्ते, सत्तानं चुतूपपातञाणेति भन्ते यापि अयं सत्तानं चुतिपटिसन्धिवसेन ञाणदेसना, सापि तुम्हाकंयेव अनुत्तरा। अतीतबुद्धापि एवमेव देसेसुं। अनागतापि एवमेव देसेस्सन्ति। तुम्हे तेसं अतीतानागतबुद्धानं ञाणेन संसन्दित्वाव देसयित्थ। ‘‘इमिनापि कारणेन एवंपसन्‍नो अहं भन्ते भगवती’’ति दीपेति। पाळियत्थो पनेत्थ वित्थारितोयेव।

    158.Etadānuttariyaṃ, bhante, sattānaṃ cutūpapātañāṇeti bhante yāpi ayaṃ sattānaṃ cutipaṭisandhivasena ñāṇadesanā, sāpi tumhākaṃyeva anuttarā. Atītabuddhāpi evameva desesuṃ. Anāgatāpi evameva desessanti. Tumhe tesaṃ atītānāgatabuddhānaṃ ñāṇena saṃsanditvāva desayittha. ‘‘Imināpi kāraṇena evaṃpasanno ahaṃ bhante bhagavatī’’ti dīpeti. Pāḷiyattho panettha vitthāritoyeva.

    १५९. सासवा सउपधिकाति सदोसा सउपारम्भा। नो अरियाति वुच्‍चतीति अरियिद्धीति न वुच्‍चति। अनासवा अनुपधिकाति निद्दोसा अनुपारम्भा। अरियाति वुच्‍चतीति अरियिद्धीति वुच्‍चति। अप्पटिकूलसञ्‍ञी तत्थ विहरतीति कथं अप्पटिकूलसञ्‍ञी तत्थ विहरतीति? पटिकूले सत्ते मेत्तं फरति, सङ्खारे धातुसञ्‍ञं उपसंहरति। यथाह ‘‘कथं पटिकूले अप्पटिकूलसञ्‍ञी विहरति (पटि॰ म॰ ३.९७)? अनिट्ठस्मिं वत्थुस्मिं मेत्ताय वा फरति, धातुतो वा उपसंहरती’’ति। पटिकूलसञ्‍ञी तत्थ विहरतीति अप्पटिकूले सत्ते असुभसञ्‍ञं फरति, सङ्खारे अनिच्‍चसञ्‍ञं उपसंहरति। यथाह ‘‘कथं अप्पटिकूले पटिकूलसञ्‍ञी विहरति? इट्ठस्मिं वत्थुस्मिं असुभाय वा फरति, अनिच्‍चतो वा उपसंहरती’’ति। एवं सेसपदेसुपि अत्थो वेदितब्बो।

    159.Sāsavā saupadhikāti sadosā saupārambhā. No ariyāti vuccatīti ariyiddhīti na vuccati. Anāsavā anupadhikāti niddosā anupārambhā. Ariyāti vuccatīti ariyiddhīti vuccati. Appaṭikūlasaññītattha viharatīti kathaṃ appaṭikūlasaññī tattha viharatīti? Paṭikūle satte mettaṃ pharati, saṅkhāre dhātusaññaṃ upasaṃharati. Yathāha ‘‘kathaṃ paṭikūle appaṭikūlasaññī viharati (paṭi. ma. 3.97)? Aniṭṭhasmiṃ vatthusmiṃ mettāya vā pharati, dhātuto vā upasaṃharatī’’ti. Paṭikūlasaññī tattha viharatīti appaṭikūle satte asubhasaññaṃ pharati, saṅkhāre aniccasaññaṃ upasaṃharati. Yathāha ‘‘kathaṃ appaṭikūle paṭikūlasaññī viharati? Iṭṭhasmiṃ vatthusmiṃ asubhāya vā pharati, aniccato vā upasaṃharatī’’ti. Evaṃ sesapadesupi attho veditabbo.

    उपेक्खको तत्थ विहरतीति इट्ठे अरज्‍जन्तो अनिट्ठे अदुस्सन्तो यथा अञ्‍ञे असमपेक्खनेन मोहं उप्पादेन्ति, एवं अनुप्पादेन्तो छसु आरम्मणेसु छळङ्गुपेक्खाय उपेक्खको विहरति। एतदानुत्तरियं, भन्ते, इद्धिविधासूति, भन्ते, या अयं द्वीसु इद्धीसु एवंदेसना, एतदानुत्तरियं। तं भगवाति तं देसनं भगवा असेसं सकलं अभिजानाति। तं भगवतोति तं देसनं भगवतो असेसं अभिजानतो। उत्तरि अभिञ्‍ञेय्यं नत्थीति उत्तरि अभिजानितब्बं नत्थि। अयं नाम इतो अञ्‍ञो धम्मो वा पुग्गलो वा यं भगवा न जानाति इदं नत्थि। यदभिजानं अञ्‍ञो समणो वा ब्राह्मणो वाति यं तुम्हेहि अनभिञ्‍ञातं अञ्‍ञो समणो वा ब्राह्मणो वा अभिजानन्तो भगवता भिय्योभिञ्‍ञतरो अस्स, अधिकतरपञ्‍ञो भवेय्य। यदिदं इद्धिविधासूति एत्थ यदिदन्ति निपातमत्तं। इद्धिविधासु भगवता उत्तरितरो नत्थि। अतीतबुद्धापि हि इमा द्वे इद्धियो देसेसुं, अनागतापि इमाव देसेस्सन्ति। तुम्हेपि तेसं ञाणेन संसन्दित्वा इमाव देसयित्थ। इति भगवा इद्धिविधासु अनुत्तरोति दस्सेन्तो ‘‘इमिनापि कारणेन एवंपसन्‍नो अहं, भन्ते, भगवती’’ति दीपेति। एत्तावता ये धम्मसेनापति दिवाट्ठाने निसीदित्वा सोळस अपरम्परियधम्मे सम्मसि, तेव दस्सिता होन्ति।

    Upekkhako tattha viharatīti iṭṭhe arajjanto aniṭṭhe adussanto yathā aññe asamapekkhanena mohaṃ uppādenti, evaṃ anuppādento chasu ārammaṇesu chaḷaṅgupekkhāya upekkhako viharati. Etadānuttariyaṃ, bhante, iddhividhāsūti, bhante, yā ayaṃ dvīsu iddhīsu evaṃdesanā, etadānuttariyaṃ. Taṃ bhagavāti taṃ desanaṃ bhagavā asesaṃ sakalaṃ abhijānāti. Taṃ bhagavatoti taṃ desanaṃ bhagavato asesaṃ abhijānato. Uttari abhiññeyyaṃ natthīti uttari abhijānitabbaṃ natthi. Ayaṃ nāma ito añño dhammo vā puggalo vā yaṃ bhagavā na jānāti idaṃ natthi. Yadabhijānaṃ añño samaṇo vā brāhmaṇo vāti yaṃ tumhehi anabhiññātaṃ añño samaṇo vā brāhmaṇo vā abhijānanto bhagavatā bhiyyobhiññataro assa, adhikatarapañño bhaveyya. Yadidaṃ iddhividhāsūti ettha yadidanti nipātamattaṃ. Iddhividhāsu bhagavatā uttaritaro natthi. Atītabuddhāpi hi imā dve iddhiyo desesuṃ, anāgatāpi imāva desessanti. Tumhepi tesaṃ ñāṇena saṃsanditvā imāva desayittha. Iti bhagavā iddhividhāsu anuttaroti dassento ‘‘imināpi kāraṇena evaṃpasanno ahaṃ, bhante, bhagavatī’’ti dīpeti. Ettāvatā ye dhammasenāpati divāṭṭhāne nisīditvā soḷasa aparampariyadhamme sammasi, teva dassitā honti.

    अञ्‍ञथासत्थुगुणदस्सनादिवण्णना

    Aññathāsatthuguṇadassanādivaṇṇanā

    १६०. इदानि अपरेनपि आकारेन भगवतो गुणे दस्सेन्तो यं तं भन्तेतिआदिमाह। तत्थ सद्धेन कुलपुत्तेनाति सद्धा कुलपुत्ता नाम अतीतानागतपच्‍चुप्पन्‍ना बोधिसत्ता। तस्मा यं सब्बञ्‍ञुबोधिसत्तेन पत्तब्बन्ति वुत्तं होति। किं पन तेन पत्तब्बं? नव लोकुत्तरधम्मा। आरद्धवीरियेनातिआदीसु ‘‘वीरियं थामो’’तिआदीनि सब्बानेव वीरियवेवचनानि। तत्थ आरद्धवीरियेनाति पग्गहितवीरियेन। थामवताति थामसम्पन्‍नेन थिरवीरियेन। पुरिसथामेनाति तेन थामवता यं पुरिसथामेन पत्तब्बन्ति वुत्तं होति। अनन्तरपदद्वयेपि एसेव नयो। पुरिसधोरय्हेनाति या असमधुरेहि बुद्धेहि वहितब्बा धुरा, तं धुरं वहनसमत्थेन महापुरिसेन। अनुप्पत्तं तं भगवताति तं सब्बं अतीतानागतबुद्धेहि पत्तब्बं, सब्बमेव अनुप्पत्तं, भगवतो एकगुणोपि ऊनो नत्थीति दस्सेति। कामेसु कामसुखल्‍लिकानुयोगन्ति वत्थुकामेसु कामसुखल्‍लिकानुयोगं। यथा अञ्‍ञे केणियजटिलादयो समणब्राह्मणा ‘‘को जानाति परलोकं । सुखो इमिस्सा परिब्बाजिकाय मुदुकाय लोमसाय बाहाय सम्फस्सो’’ति मोळिबन्धाहि परिब्बाजिकाहि परिचारेन्ति सम्पत्तं सम्पत्तं रूपादिआरम्मणं अनुभवमाना कामसुखमनुयुत्ता, न एवमनुयुत्तोति दस्सेति।

    160. Idāni aparenapi ākārena bhagavato guṇe dassento yaṃ taṃ bhantetiādimāha. Tattha saddhena kulaputtenāti saddhā kulaputtā nāma atītānāgatapaccuppannā bodhisattā. Tasmā yaṃ sabbaññubodhisattena pattabbanti vuttaṃ hoti. Kiṃ pana tena pattabbaṃ? Nava lokuttaradhammā. Āraddhavīriyenātiādīsu ‘‘vīriyaṃ thāmo’’tiādīni sabbāneva vīriyavevacanāni. Tattha āraddhavīriyenāti paggahitavīriyena. Thāmavatāti thāmasampannena thiravīriyena. Purisathāmenāti tena thāmavatā yaṃ purisathāmena pattabbanti vuttaṃ hoti. Anantarapadadvayepi eseva nayo. Purisadhorayhenāti yā asamadhurehi buddhehi vahitabbā dhurā, taṃ dhuraṃ vahanasamatthena mahāpurisena. Anuppattaṃ taṃ bhagavatāti taṃ sabbaṃ atītānāgatabuddhehi pattabbaṃ, sabbameva anuppattaṃ, bhagavato ekaguṇopi ūno natthīti dasseti. Kāmesu kāmasukhallikānuyoganti vatthukāmesu kāmasukhallikānuyogaṃ. Yathā aññe keṇiyajaṭilādayo samaṇabrāhmaṇā ‘‘ko jānāti paralokaṃ . Sukho imissā paribbājikāya mudukāya lomasāya bāhāya samphasso’’ti moḷibandhāhi paribbājikāhi paricārenti sampattaṃ sampattaṃ rūpādiārammaṇaṃ anubhavamānā kāmasukhamanuyuttā, na evamanuyuttoti dasseti.

    हीनन्ति लामकं। गम्मन्ति गामवासीनं धम्मं। पोथुज्‍जनिकन्ति पुथुज्‍जनेहि सेवितब्बं। अनरियन्ति न निद्दोसं। न वा अरियेहि सेवितब्बं। अनत्थसञ्हितन्ति अनत्थसंयुत्तं। अत्तकिलमथानुयोगन्ति अत्तनो आतापनपरितापनानुयोगं। दुक्खन्ति दुक्खयुत्तं, दुक्खमं वा। यथा एके समणब्राह्मणा कामसुखल्‍लिकानुयोगं परिवज्‍जेस्सामाति कायकिलमथं अनुधावन्ति, ततो मुञ्‍चिस्सामाति कामसुखं अनुधावन्ति, न एवं भगवा। भगवा पन उभो एते अन्ते वज्‍जेत्वा या सा ‘‘अत्थि, भिक्खवे, मज्झिमा पटिपदा तथागतेन अभिसम्बुद्धा चक्खुकरणी’’ति एवं वुत्ता सम्मापटिपत्ति, तमेव पटिपन्‍नो। तस्मा ‘‘न च अत्तकिलमथानुयोग’’न्तिआदिमाह।

    Hīnanti lāmakaṃ. Gammanti gāmavāsīnaṃ dhammaṃ. Pothujjanikanti puthujjanehi sevitabbaṃ. Anariyanti na niddosaṃ. Na vā ariyehi sevitabbaṃ. Anatthasañhitanti anatthasaṃyuttaṃ. Attakilamathānuyoganti attano ātāpanaparitāpanānuyogaṃ. Dukkhanti dukkhayuttaṃ, dukkhamaṃ vā. Yathā eke samaṇabrāhmaṇā kāmasukhallikānuyogaṃ parivajjessāmāti kāyakilamathaṃ anudhāvanti, tato muñcissāmāti kāmasukhaṃ anudhāvanti, na evaṃ bhagavā. Bhagavā pana ubho ete ante vajjetvā yā sā ‘‘atthi, bhikkhave, majjhimā paṭipadā tathāgatena abhisambuddhā cakkhukaraṇī’’ti evaṃ vuttā sammāpaṭipatti, tameva paṭipanno. Tasmā ‘‘na ca attakilamathānuyoga’’ntiādimāha.

    आभिचेतसिकानन्ति अभिचेतसिकानं, कामावचरचित्तानि अतिक्‍कमित्वा ठितानन्ति अत्थो। दिट्ठधम्मसुखविहारानन्ति इमस्मिंयेव अत्तभावे सुखविहारानं। पोट्ठपादसुत्तन्तस्मिञ्हि सप्पीतिकदुतियज्झानफलसमापत्ति कथिता (दी॰ नि॰ १.४३२)। पासादिकसुत्तन्ते सह मग्गेन विपस्सनापादकज्झानं। दसुत्तरसुत्तन्ते चतुत्थज्झानिकफलसमापत्ति। इमस्मिं सम्पसादनीये दिट्ठधम्मसुखविहारज्झानानि कथितानि। निकामलाभीति यथाकामलाभी। अकिच्छलाभीति अदुक्खलाभी। अकसिरलाभीति विपुललाभी।

    Ābhicetasikānanti abhicetasikānaṃ, kāmāvacaracittāni atikkamitvā ṭhitānanti attho. Diṭṭhadhammasukhavihārānanti imasmiṃyeva attabhāve sukhavihārānaṃ. Poṭṭhapādasuttantasmiñhi sappītikadutiyajjhānaphalasamāpatti kathitā (dī. ni. 1.432). Pāsādikasuttante saha maggena vipassanāpādakajjhānaṃ. Dasuttarasuttante catutthajjhānikaphalasamāpatti. Imasmiṃ sampasādanīye diṭṭhadhammasukhavihārajjhānāni kathitāni. Nikāmalābhīti yathākāmalābhī. Akicchalābhīti adukkhalābhī. Akasiralābhīti vipulalābhī.

    अनुयोगदानप्पकारवण्णना

    Anuyogadānappakāravaṇṇanā

    १६१. एकिस्सा लोकधातुयाति दससहस्सिलोकधातुया। तीणि हि खेत्तानि – जातिखेत्तं आणाखेत्तं विसयखेत्तं। तत्थ जातिखेत्तं नाम दससहस्सी लोकधातु। सा हि तथागतस्स मातुकुच्छिं ओक्‍कमनकाले निक्खमनकाले सम्बोधिकाले धम्मचक्‍कप्पवत्तने आयुसङ्खारोस्सज्‍जने परिनिब्बाने च कम्पति। कोटिसतसहस्सचक्‍कवाळं पन आणाखेत्तं नाम। आटानाटियमोरपरित्तधजग्गपरित्तरतनपरित्तादीनञ्हि एत्थ आणा वत्तति। विसयखेत्तस्स पन परिमाणं नत्थि, बुद्धानञ्हि ‘‘यावतकं ञाणं, तावतकं ञेय्यं, यावतकं ञेय्यं तावतकं ञाणं, ञाणपरियन्तिकं ञेय्यं, ञेय्यपरियन्तिकं ञाण’’न्ति (महानि॰ ५५) वचनतो अविसयो नाम नत्थि।

    161.Ekissā lokadhātuyāti dasasahassilokadhātuyā. Tīṇi hi khettāni – jātikhettaṃ āṇākhettaṃ visayakhettaṃ. Tattha jātikhettaṃ nāma dasasahassī lokadhātu. Sā hi tathāgatassa mātukucchiṃ okkamanakāle nikkhamanakāle sambodhikāle dhammacakkappavattane āyusaṅkhārossajjane parinibbāne ca kampati. Koṭisatasahassacakkavāḷaṃ pana āṇākhettaṃ nāma. Āṭānāṭiyamoraparittadhajaggaparittaratanaparittādīnañhi ettha āṇā vattati. Visayakhettassa pana parimāṇaṃ natthi, buddhānañhi ‘‘yāvatakaṃ ñāṇaṃ, tāvatakaṃ ñeyyaṃ, yāvatakaṃ ñeyyaṃ tāvatakaṃ ñāṇaṃ, ñāṇapariyantikaṃ ñeyyaṃ, ñeyyapariyantikaṃ ñāṇa’’nti (mahāni. 55) vacanato avisayo nāma natthi.

    इमेसु पन तीसु खेत्तेसु ठपेत्वा इमं चक्‍कवाळं अञ्‍ञस्मिं चक्‍कवाळे बुद्धा उप्पज्‍जन्तीति सुत्तं नत्थि, नुप्पञ्‍जन्तीति पन अत्थि। तीणि पिटकानि विनयपिटकं, सुत्तन्तपिटकं अभिधम्मपिटकं। तिस्सो सङ्गीतियो महाकस्सपत्थेरस्स सङ्गीति, यसत्थेरस्स सङ्गीति, मोग्गलिपुत्ततिस्सत्थेरस्स सङ्गीतीति। इमा तिस्सो सङ्गीतियो आरुळ्हे तेपिटके बुद्धवचने ‘‘इमं चक्‍कवाळं मुञ्‍चित्वा अञ्‍ञत्थ बुद्धा उप्पज्‍जन्ती’’ति सुत्तं नत्थि, नुप्पज्‍जन्तीति पन अत्थि।

    Imesu pana tīsu khettesu ṭhapetvā imaṃ cakkavāḷaṃ aññasmiṃ cakkavāḷe buddhā uppajjantīti suttaṃ natthi, nuppañjantīti pana atthi. Tīṇi piṭakāni vinayapiṭakaṃ, suttantapiṭakaṃ abhidhammapiṭakaṃ. Tisso saṅgītiyo mahākassapattherassa saṅgīti, yasattherassa saṅgīti, moggaliputtatissattherassa saṅgītīti. Imā tisso saṅgītiyo āruḷhe tepiṭake buddhavacane ‘‘imaṃ cakkavāḷaṃ muñcitvā aññattha buddhā uppajjantī’’ti suttaṃ natthi, nuppajjantīti pana atthi.

    अपुब्बं अचरिमन्ति अपुरे अपच्छा एकतो नुप्पज्‍जन्ति, पुरे वा पच्छा वा उप्पज्‍जन्तीति वुत्तं होति। तत्थ बोधिपल्‍लङ्के ‘‘बोधिं अपत्वा न उट्ठहिस्सामी’’ति निसिन्‍नकालतो पट्ठाय याव मातुकुच्छिस्मिं पटिसन्धिग्गहणं, ताव पुब्बेति न वेदितब्बं। बोधिसत्तस्स हि पटिसन्धिग्गहणे दससहस्सचक्‍कवाळकम्पनेनेव खेत्तपरिग्गहो कतो। अञ्‍ञस्स बुद्धस्स उप्पत्तिपि निवारिता होति। परिनिब्बानतो पट्ठाय च याव सासपमत्तापि धातुयो तिट्ठन्ति, ताव पच्छाति न वेदितब्बं। धातूसु हि ठितासु बुद्धापि ठिताव होन्ति। तस्मा एत्थन्तरे अञ्‍ञस्स बुद्धस्स उप्पत्ति निवारिताव होति। धातुपरिनिब्बाने पन जाते अञ्‍ञस्स बुद्धस्स उप्पत्ति न निवारिता।

    Apubbaṃ acarimanti apure apacchā ekato nuppajjanti, pure vā pacchā vā uppajjantīti vuttaṃ hoti. Tattha bodhipallaṅke ‘‘bodhiṃ apatvā na uṭṭhahissāmī’’ti nisinnakālato paṭṭhāya yāva mātukucchismiṃ paṭisandhiggahaṇaṃ, tāva pubbeti na veditabbaṃ. Bodhisattassa hi paṭisandhiggahaṇe dasasahassacakkavāḷakampaneneva khettapariggaho kato. Aññassa buddhassa uppattipi nivāritā hoti. Parinibbānato paṭṭhāya ca yāva sāsapamattāpi dhātuyo tiṭṭhanti, tāva pacchāti na veditabbaṃ. Dhātūsu hi ṭhitāsu buddhāpi ṭhitāva honti. Tasmā etthantare aññassa buddhassa uppatti nivāritāva hoti. Dhātuparinibbāne pana jāte aññassa buddhassa uppatti na nivāritā.

    तिपिटकअन्तरधानकथा

    Tipiṭakaantaradhānakathā

    तीणि अन्तरधानानि नाम परियत्तिअन्तरधानं, पटिवेधअन्तरधानं, पटिपत्तिअन्तरधानन्ति। तत्थ परियत्तीति तीणि पिटकानि। पटिवेधोति सच्‍चप्पटिवेधो। पटिपत्तीति पटिपदा। तत्थ पटिवेधो च पटिपत्ति च होतिपि न होतिपि। एकस्मिञ्हि काले पटिवेधकरा भिक्खू बहू होन्ति, एस भिक्खु पुथुज्‍जनोति अङ्गुलिं पसारेत्वा दस्सेतब्बो होति। इमस्मिंयेव दीपे एकवारं पुथुज्‍जनभिक्खु नाम नाहोसि। पटिपत्तिपूरकापि कदाचि बहू होन्ति, कदाचि अप्पा। इति पटिवेधो च पटिपत्ति च होतिपि न होतिपि। सासनट्ठितिया पन परियत्ति पमाणं। पण्डितो हि तेपिटकं सुत्वा द्वेपि पूरेति।

    Tīṇi antaradhānāni nāma pariyattiantaradhānaṃ, paṭivedhaantaradhānaṃ, paṭipattiantaradhānanti. Tattha pariyattīti tīṇi piṭakāni. Paṭivedhoti saccappaṭivedho. Paṭipattīti paṭipadā. Tattha paṭivedho ca paṭipatti ca hotipi na hotipi. Ekasmiñhi kāle paṭivedhakarā bhikkhū bahū honti, esa bhikkhu puthujjanoti aṅguliṃ pasāretvā dassetabbo hoti. Imasmiṃyeva dīpe ekavāraṃ puthujjanabhikkhu nāma nāhosi. Paṭipattipūrakāpi kadāci bahū honti, kadāci appā. Iti paṭivedho ca paṭipatti ca hotipi na hotipi. Sāsanaṭṭhitiyā pana pariyatti pamāṇaṃ. Paṇḍito hi tepiṭakaṃ sutvā dvepi pūreti.

    यथा अम्हाकं बोधिसत्तो आळारस्स सन्तिके पञ्‍चाभिञ्‍ञा सत्त च समापत्तियो निब्बत्तेत्वा नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञायतनसमापत्तिया परिकम्मं पुच्छि, सो न जानामीति आह। ततो उदकस्स सन्तिकं गन्त्वा अधिगतविसेसं संसन्दित्वा नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञायतनस्स परिकम्मं पुच्छि, सो आचिक्खि, तस्स वचनसमनन्तरमेव महासत्तो तं झानं सम्पादेसि, एवमेव पञ्‍ञवा भिक्खु परियत्तिं सुत्वा द्वेपि पूरेति। तस्मा परियत्तिया ठिताय सासनं ठितं होति। यदा पन सा अन्तरधायति, तदा पठमं अभिधम्मपिटकं नस्सति। तत्थ पट्ठानं सब्बपठमं अन्तरधायति। अनुक्‍कमेन पच्छा धम्मसङ्गहो , तस्मिं अन्तरहिते इतरेसु द्वीसु पिटकेसु ठितेसुपि सासनं ठितमेव होति।

    Yathā amhākaṃ bodhisatto āḷārassa santike pañcābhiññā satta ca samāpattiyo nibbattetvā nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiyā parikammaṃ pucchi, so na jānāmīti āha. Tato udakassa santikaṃ gantvā adhigatavisesaṃ saṃsanditvā nevasaññānāsaññāyatanassa parikammaṃ pucchi, so ācikkhi, tassa vacanasamanantarameva mahāsatto taṃ jhānaṃ sampādesi, evameva paññavā bhikkhu pariyattiṃ sutvā dvepi pūreti. Tasmā pariyattiyā ṭhitāya sāsanaṃ ṭhitaṃ hoti. Yadā pana sā antaradhāyati, tadā paṭhamaṃ abhidhammapiṭakaṃ nassati. Tattha paṭṭhānaṃ sabbapaṭhamaṃ antaradhāyati. Anukkamena pacchā dhammasaṅgaho , tasmiṃ antarahite itaresu dvīsu piṭakesu ṭhitesupi sāsanaṃ ṭhitameva hoti.

    तत्थ सुत्तन्तपिटके अन्तरधायमाने पठमं अङ्गुत्तरनिकायो एकादसकतो पट्ठाय याव एकका अन्तरधायति, तदनन्तरं संयुत्तनिकायो चक्‍कपेय्यालतो पट्ठाय याव ओघतरणा अन्तरधायति। तदनन्तरं मज्झिमनिकायो इन्द्रियभावनतो पट्ठाय याव मूलपरियाया अन्तरधायति। तदनन्तरं दीघनिकायो दसुत्तरतो पट्ठाय याव ब्रह्मजाला अन्तरधायति। एकिस्सापि द्विन्‍नम्पि गाथानं पुच्छा अद्धानं गच्छति, सासनं धारेतुं न सक्‍कोति, सभियपुच्छा आळवकपुच्छा विय च। एता किर कस्सपबुद्धकालिका अन्तरा सासनं धारेतुं नासक्खिंसु।

    Tattha suttantapiṭake antaradhāyamāne paṭhamaṃ aṅguttaranikāyo ekādasakato paṭṭhāya yāva ekakā antaradhāyati, tadanantaraṃ saṃyuttanikāyo cakkapeyyālato paṭṭhāya yāva oghataraṇā antaradhāyati. Tadanantaraṃ majjhimanikāyo indriyabhāvanato paṭṭhāya yāva mūlapariyāyā antaradhāyati. Tadanantaraṃ dīghanikāyo dasuttarato paṭṭhāya yāva brahmajālā antaradhāyati. Ekissāpi dvinnampi gāthānaṃ pucchā addhānaṃ gacchati, sāsanaṃ dhāretuṃ na sakkoti, sabhiyapucchā āḷavakapucchā viya ca. Etā kira kassapabuddhakālikā antarā sāsanaṃ dhāretuṃ nāsakkhiṃsu.

    द्वीसु पन पिटकेसु अन्तरहितेसुपि विनयपिटके ठिते सासनं तिट्ठति। परिवारक्खन्धकेसु अन्तरहितेसु उभतोविभङ्गे ठिते ठितमेव होति। उभतोविभङ्गे अन्तरहिते मातिकायपि ठिताय ठितमेव होति। मातिकाय अन्तरहिताय पातिमोक्खपब्बज्‍जाउपसम्पदासु ठितासु सासनं तिट्ठति। लिङ्गं अद्धानं गच्छति। सेतवत्थसमणवंसो पन कस्सपबुद्धकालतो पट्ठाय सासनं धारेतुं नासक्खि। पटिसम्भिदापत्तेहि वस्ससहस्सं अट्ठासि। छळभिञ्‍ञेहि वस्ससहस्सं। तेविज्‍जेहि वस्ससहस्सं। सुक्खविपस्सकेहि वस्ससहस्सं। पातिमोक्खेहि वस्ससहस्सं अट्ठासि। पच्छिमकस्स पन सच्‍चप्पटिवेधतो पच्छिमकस्स सीलभेदतो पट्ठाय सासनं ओसक्‍कितं नाम होति। ततो पट्ठाय अञ्‍ञस्स बुद्धस्स उप्पत्ति न निवारिता।

    Dvīsu pana piṭakesu antarahitesupi vinayapiṭake ṭhite sāsanaṃ tiṭṭhati. Parivārakkhandhakesu antarahitesu ubhatovibhaṅge ṭhite ṭhitameva hoti. Ubhatovibhaṅge antarahite mātikāyapi ṭhitāya ṭhitameva hoti. Mātikāya antarahitāya pātimokkhapabbajjāupasampadāsu ṭhitāsu sāsanaṃ tiṭṭhati. Liṅgaṃ addhānaṃ gacchati. Setavatthasamaṇavaṃso pana kassapabuddhakālato paṭṭhāya sāsanaṃ dhāretuṃ nāsakkhi. Paṭisambhidāpattehi vassasahassaṃ aṭṭhāsi. Chaḷabhiññehi vassasahassaṃ. Tevijjehi vassasahassaṃ. Sukkhavipassakehi vassasahassaṃ. Pātimokkhehi vassasahassaṃ aṭṭhāsi. Pacchimakassa pana saccappaṭivedhato pacchimakassa sīlabhedato paṭṭhāya sāsanaṃ osakkitaṃ nāma hoti. Tato paṭṭhāya aññassa buddhassa uppatti na nivāritā.

    सासनअन्तरहितवण्णना

    Sāsanaantarahitavaṇṇanā

    तीणि परिनिब्बानानि नाम किलेसपरिनिब्बानं खन्धपरिनिब्बानं धातुपरिनिब्बानन्ति। तत्थ किलेसपरिनिब्बानं बोधिपल्‍लङ्के अहोसि। खन्धपरिनिब्बानं कुसिनारायं। धातुपरिनिब्बानं अनागते भविस्सति। सासनस्स किर ओसक्‍कनकाले इमस्मिं तम्बपण्णिदीपे धातुयो सन्‍निपतित्वा महाचेतियं गमिस्सन्ति। महाचेतियतो नागदीपे राजायतनचेतियं। ततो महाबोधिपल्‍लङ्कं गमिस्सन्ति। नागभवनतोपि देवलोकतोपि ब्रह्मलोकतोपि धातुयो महाबोधिपल्‍लङ्कमेव गमिस्सन्ति। सासपमत्तापि धातुयो न अन्तरा नस्सिस्सन्ति। सब्बधातुयो महाबोधिपल्‍लङ्के रासिभूता सुवण्णक्खन्धो विय एकग्घना हुत्वा छब्बण्णरस्मियो विस्सज्‍जेस्सन्ति।

    Tīṇi parinibbānāni nāma kilesaparinibbānaṃ khandhaparinibbānaṃ dhātuparinibbānanti. Tattha kilesaparinibbānaṃ bodhipallaṅke ahosi. Khandhaparinibbānaṃ kusinārāyaṃ. Dhātuparinibbānaṃ anāgate bhavissati. Sāsanassa kira osakkanakāle imasmiṃ tambapaṇṇidīpe dhātuyo sannipatitvā mahācetiyaṃ gamissanti. Mahācetiyato nāgadīpe rājāyatanacetiyaṃ. Tato mahābodhipallaṅkaṃ gamissanti. Nāgabhavanatopi devalokatopi brahmalokatopi dhātuyo mahābodhipallaṅkameva gamissanti. Sāsapamattāpi dhātuyo na antarā nassissanti. Sabbadhātuyo mahābodhipallaṅke rāsibhūtā suvaṇṇakkhandho viya ekagghanā hutvā chabbaṇṇarasmiyo vissajjessanti.

    ता दससहस्सिलोकधातुं फरिस्सन्ति, ततो दससहस्सचक्‍कवाळदेवता सन्‍निपतित्वा ‘‘अज्‍ज सत्था परिनिब्बाति, अज्‍ज सासनं ओसक्‍कति, पच्छिमदस्सनं दानि इदं अम्हाक’’न्ति दसबलस्स परिनिब्बुतदिवसतो महन्ततरं कारुञ्‍ञं करिस्सन्ति। ठपेत्वा अनागामिखीणासवे अवसेसा सकभावेन सन्धारेतुं न सक्खिस्सन्ति। धातूसु तेजोधातु उट्ठहित्वा याव ब्रह्मलोका उग्गच्छिस्सति। सासपमत्तायपि धातुया सति एकजाला भविस्सति। धातूसु परियादानं गतासु उपच्छिज्‍जिस्सति। एवं महन्तं आनुभावं दस्सेत्वा धातूसु अन्तरहितासु सासनं अन्तरहितं नाम होति।

    Tā dasasahassilokadhātuṃ pharissanti, tato dasasahassacakkavāḷadevatā sannipatitvā ‘‘ajja satthā parinibbāti, ajja sāsanaṃ osakkati, pacchimadassanaṃ dāni idaṃ amhāka’’nti dasabalassa parinibbutadivasato mahantataraṃ kāruññaṃ karissanti. Ṭhapetvā anāgāmikhīṇāsave avasesā sakabhāvena sandhāretuṃ na sakkhissanti. Dhātūsu tejodhātu uṭṭhahitvā yāva brahmalokā uggacchissati. Sāsapamattāyapi dhātuyā sati ekajālā bhavissati. Dhātūsu pariyādānaṃ gatāsu upacchijjissati. Evaṃ mahantaṃ ānubhāvaṃ dassetvā dhātūsu antarahitāsu sāsanaṃ antarahitaṃ nāma hoti.

    याव न एवं अन्तरधायति, ताव अचरिमं नाम होति। एवं अपुब्बं अचरिमं उप्पज्‍जेय्युं, नेतं ठानं विज्‍जति। कस्मा पन अपुब्बं अचरिमं नुप्पज्‍जन्तीति? अनच्छरियत्ता। बुद्धा हि अच्छरियमनुस्सा। यथाह – ‘‘एकपुग्गलो, भिक्खवे, लोके उप्पज्‍जमानो उप्पज्‍जति अच्छरियमनुस्सो। कतमो एकपुग्गलो? तथागतो अरहं सम्मासम्बुद्धो’’ति (अ॰ नि॰ १.१७२)। यदि च द्वे वा चत्तारो वा अट्ठ वा सोळस वा एकतो उप्पज्‍जेय्युं, अनच्छरिया भवेय्युं। एकस्मिञ्हि विहारे द्विन्‍नं चेतियानम्पि लाभसक्‍कारो उळारो न होति। भिक्खूपि बहुताय न अच्छरिया जाता, एवं बुद्धापि भवेय्युं, तस्मा नुप्पज्‍जन्ति। देसनाय च विसेसाभावतो। यञ्हि सतिपट्ठानादिभेदं धम्मं एको देसेति। अञ्‍ञेन उप्पज्‍जित्वापि सोव देसेतब्बो सिया, ततो अनच्छरियो सिया। एकस्मिं पन धम्मं देसेन्ते देसनापि अच्छरिया होति, विवादभावतो च। बहूसु हि बुद्धेसु उप्पन्‍नेसु बहूनं आचरियानं अन्तेवासिका विय अम्हाकं बुद्धो पासादिको, अम्हाकं बुद्धो मधुरस्सरो लाभी पुञ्‍ञवाति विवदेय्युं। तस्मापि एवं नुप्पज्‍जन्ति। अपि चेतं कारणं मिलिन्दरञ्‍ञापि पुट्ठेन नागसेनत्थेरेन वित्थारितमेव। वुत्तञ्हि तत्थ –

    Yāva na evaṃ antaradhāyati, tāva acarimaṃ nāma hoti. Evaṃ apubbaṃ acarimaṃ uppajjeyyuṃ, netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Kasmā pana apubbaṃ acarimaṃ nuppajjantīti? Anacchariyattā. Buddhā hi acchariyamanussā. Yathāha – ‘‘ekapuggalo, bhikkhave, loke uppajjamāno uppajjati acchariyamanusso. Katamo ekapuggalo? Tathāgato arahaṃ sammāsambuddho’’ti (a. ni. 1.172). Yadi ca dve vā cattāro vā aṭṭha vā soḷasa vā ekato uppajjeyyuṃ, anacchariyā bhaveyyuṃ. Ekasmiñhi vihāre dvinnaṃ cetiyānampi lābhasakkāro uḷāro na hoti. Bhikkhūpi bahutāya na acchariyā jātā, evaṃ buddhāpi bhaveyyuṃ, tasmā nuppajjanti. Desanāya ca visesābhāvato. Yañhi satipaṭṭhānādibhedaṃ dhammaṃ eko deseti. Aññena uppajjitvāpi sova desetabbo siyā, tato anacchariyo siyā. Ekasmiṃ pana dhammaṃ desente desanāpi acchariyā hoti, vivādabhāvato ca. Bahūsu hi buddhesu uppannesu bahūnaṃ ācariyānaṃ antevāsikā viya amhākaṃ buddho pāsādiko, amhākaṃ buddho madhurassaro lābhī puññavāti vivadeyyuṃ. Tasmāpi evaṃ nuppajjanti. Api cetaṃ kāraṇaṃ milindaraññāpi puṭṭhena nāgasenattherena vitthāritameva. Vuttañhi tattha –

    भन्ते, नागसेन, भासितम्पि हेतं भगवता ‘‘अट्ठानमेतं, भिक्खवे, अनवकासो, यं एकिस्सा लोकधातुया द्वे अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा अपुब्बं अचरिमं उप्पज्‍जेय्युं, नेतं ठानं विज्‍जती’’ति। देसयन्ता च, भन्ते नागसेन, सब्बेपि तथागता सत्ततिंस बोधिपक्खिये धम्मे देसेन्ति, कथयमाना च चत्तारि अरियसच्‍चानि कथेन्ति, सिक्खापेन्ता च तीसु सिक्खासु सिक्खापेन्ति, अनुसासमाना च अप्पमादप्पटिपत्तियं अनुसासन्ति। यदि, भन्ते नागसेन, सब्बेसम्पि तथागतानं एका देसना एका कथा एकसिक्खा एकानुसासनी, केन कारणेन द्वे तथागता एकक्खणे नुप्पज्‍जन्ति। एकेनपि ताव बुद्धुप्पादेन अयं लोको ओभासजातो, यदि दुतियो बुद्धो भवेय्य, द्विन्‍नं पभाय अयं लोको भिय्योसोमत्ताय ओभासजातो भवेय्य, ओवदमाना च द्वे तथागता सुखं ओवदेय्युं, अनुसासमाना च सुखं अनुसासेय्युं, तत्थ मे कारणं देसेहि, यथाहं निस्संसयो भवेय्य’’न्ति।

    Bhante, nāgasena, bhāsitampi hetaṃ bhagavatā ‘‘aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso, yaṃ ekissā lokadhātuyā dve arahanto sammāsambuddhā apubbaṃ acarimaṃ uppajjeyyuṃ, netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti. Desayantā ca, bhante nāgasena, sabbepi tathāgatā sattatiṃsa bodhipakkhiye dhamme desenti, kathayamānā ca cattāri ariyasaccāni kathenti, sikkhāpentā ca tīsu sikkhāsu sikkhāpenti, anusāsamānā ca appamādappaṭipattiyaṃ anusāsanti. Yadi, bhante nāgasena, sabbesampi tathāgatānaṃ ekā desanā ekā kathā ekasikkhā ekānusāsanī, kena kāraṇena dve tathāgatā ekakkhaṇe nuppajjanti. Ekenapi tāva buddhuppādena ayaṃ loko obhāsajāto, yadi dutiyo buddho bhaveyya, dvinnaṃ pabhāya ayaṃ loko bhiyyosomattāya obhāsajāto bhaveyya, ovadamānā ca dve tathāgatā sukhaṃ ovadeyyuṃ, anusāsamānā ca sukhaṃ anusāseyyuṃ, tattha me kāraṇaṃ desehi, yathāhaṃ nissaṃsayo bhaveyya’’nti.

    अयं, महाराज, दससहस्सी लोकधातु एकबुद्धधारणी, एकस्सेव तथागतस्स गुणं धारेति, यदि दुतियो बुद्धो उप्पज्‍जेय्य, नायं दससहस्सी लोकधातु धारेय्य, चलेय्य, कम्पेय्य, नमेय्य, ओणमेय्य, विनमेय्य, विकिरेय्य, विधमेय्य, विद्धंसेय्य, न ठानमुपगच्छेय्य।

    Ayaṃ, mahārāja, dasasahassī lokadhātu ekabuddhadhāraṇī, ekasseva tathāgatassa guṇaṃ dhāreti, yadi dutiyo buddho uppajjeyya, nāyaṃ dasasahassī lokadhātu dhāreyya, caleyya, kampeyya, nameyya, oṇameyya, vinameyya, vikireyya, vidhameyya, viddhaṃseyya, na ṭhānamupagaccheyya.

    यथा, महाराज, नावा एकपुरिससन्धारणी भवेय्य, एकपुरिसे अभिरूळ्हे सा नावा समुपादिका भवेय्य, अथ दुतियो पुरिसो आगच्छेय्य तादिसो आयुना वण्णेन वयेन पमाणेन किसथूलेन सब्बङ्गपच्‍चङ्गेन, सो तं नावं अभिरूहेय्य, अपि नु सा, महाराज, नावा द्विन्‍नम्पि धारेय्याति? न हि, भन्ते, चलेय्य, कम्पेय्य, नमेय्य, ओणमेय्य, विनमेय्य, विकिरेय्य, विधमेय्य, विद्धंसेय्य, न ठानमुपगच्छेय्य ओसीदेय्य उदकेति। एवमेव खो, महाराज, अयं दससहस्सी लोकधातु एकबुद्धधारणी, एकस्सेव तथागतस्स गुणं धारेति, यदि दुतियो बुद्धो उप्पज्‍जेय्य, नायं दससहस्सी लोकधातु धारेय्य…पे॰… न ठानमुपगच्छेय्य।

    Yathā, mahārāja, nāvā ekapurisasandhāraṇī bhaveyya, ekapurise abhirūḷhe sā nāvā samupādikā bhaveyya, atha dutiyo puriso āgaccheyya tādiso āyunā vaṇṇena vayena pamāṇena kisathūlena sabbaṅgapaccaṅgena, so taṃ nāvaṃ abhirūheyya, api nu sā, mahārāja, nāvā dvinnampi dhāreyyāti? Na hi, bhante, caleyya, kampeyya, nameyya, oṇameyya, vinameyya, vikireyya, vidhameyya, viddhaṃseyya, na ṭhānamupagaccheyya osīdeyya udaketi. Evameva kho, mahārāja, ayaṃ dasasahassī lokadhātu ekabuddhadhāraṇī, ekasseva tathāgatassa guṇaṃ dhāreti, yadi dutiyo buddho uppajjeyya, nāyaṃ dasasahassī lokadhātu dhāreyya…pe… na ṭhānamupagaccheyya.

    यथा वा पन, महाराज, पुरिसो यावदत्थं भोजनं भुञ्‍जेय्य छादेन्तं याव कण्ठमभिपूरयित्वा, सो धातो पीणितो परिपुण्णो निरन्तरो तन्दीकतो अनोणमितदण्डजातो पुनदेव तावतकं भोजनं भुञ्‍जेय्य, अपि नु खो सो, महाराज, पुरिसो सुखितो भवेय्याति? न हि, भन्ते , सकिं भुत्तोव मरेय्याति; एवमेव खो, महाराज, अयं दससहस्सी लोकधातु एकबुद्धधारणी …पे॰… न ठानमुपगच्छेय्याति।

    Yathā vā pana, mahārāja, puriso yāvadatthaṃ bhojanaṃ bhuñjeyya chādentaṃ yāva kaṇṭhamabhipūrayitvā, so dhāto pīṇito paripuṇṇo nirantaro tandīkato anoṇamitadaṇḍajāto punadeva tāvatakaṃ bhojanaṃ bhuñjeyya, api nu kho so, mahārāja, puriso sukhito bhaveyyāti? Na hi, bhante , sakiṃ bhuttova mareyyāti; evameva kho, mahārāja, ayaṃ dasasahassī lokadhātu ekabuddhadhāraṇī …pe… na ṭhānamupagaccheyyāti.

    किं नु खो, भन्ते नागसेन, अतिधम्मभारेन पथवी चलतीति? इध, महाराज, द्वे सकटा रतनपूरिता भवेय्युं याव मुखसमा, एकस्मा सकटतो रतनं गहेत्वा एकस्मिं सकटे आकिरेय्युं, अपि नु खो तं, महाराज, सकटं द्विन्‍नम्पि सकटानं रतनं धारेय्याति? न हि, भन्ते, नाभिपि तस्स फलेय्य, अरापि तस्स भिज्‍जेय्युं, नेमिपि तस्स ओपतेय्य, अक्खोपि तस्स भिज्‍जेय्याति। किं नु खो, महाराज, अतिरतनभारेन सकटं भिज्‍जतीति? आम, भन्ते,ति। एवमेव खो, महाराज, अतिधम्मभारेन पथवी चलति।

    Kiṃ nu kho, bhante nāgasena, atidhammabhārena pathavī calatīti? Idha, mahārāja, dve sakaṭā ratanapūritā bhaveyyuṃ yāva mukhasamā, ekasmā sakaṭato ratanaṃ gahetvā ekasmiṃ sakaṭe ākireyyuṃ, api nu kho taṃ, mahārāja, sakaṭaṃ dvinnampi sakaṭānaṃ ratanaṃ dhāreyyāti? Na hi, bhante, nābhipi tassa phaleyya, arāpi tassa bhijjeyyuṃ, nemipi tassa opateyya, akkhopi tassa bhijjeyyāti. Kiṃ nu kho, mahārāja, atiratanabhārena sakaṭaṃ bhijjatīti? Āma, bhante,ti. Evameva kho, mahārāja, atidhammabhārena pathavī calati.

    अपिच, महाराज, इमं कारणं बुद्धबलपरिदीपनाय ओसारितं अञ्‍ञम्पि तत्थ अतिरूपं कारणं सुणोहि, येन कारणेन द्वे सम्मासम्बुद्धा एकक्खणे नुप्पज्‍जन्ति। यदि, महाराज, द्वे सम्मासम्बुद्धा एकक्खणे उप्पज्‍जेय्युं, तेसं परिसाय विवादो उप्पज्‍जेय्य ‘‘तुम्हाकं बुद्धो अम्हाकं बुद्धो’’ति, उभतो पक्खजाता भवेय्युं। यथा, महाराज, द्विन्‍नं बलवामच्‍चानं परिसाय विवादो उप्पज्‍जेय्य ‘‘तुम्हाकं अमच्‍चो अम्हाकं अमच्‍चो’’ति, उभतो पक्खजाता होन्ति; एवमेव खो, महाराज, यदि द्वे सम्मासम्बुद्धा एकक्खणे उप्पज्‍जेय्युं, तेसं परिसाय विवादो उप्पज्‍जेय्य ‘‘तुम्हाकं बुद्धो, अम्हाकं बुद्धो’’ति, उभतो पक्खजाता भवेय्युं, इदं ताव, महाराज, एकं कारणं, येन कारणेन द्वे सम्मासम्बुद्धा एकक्खणे नुप्पज्‍जन्ति।

    Apica, mahārāja, imaṃ kāraṇaṃ buddhabalaparidīpanāya osāritaṃ aññampi tattha atirūpaṃ kāraṇaṃ suṇohi, yena kāraṇena dve sammāsambuddhā ekakkhaṇe nuppajjanti. Yadi, mahārāja, dve sammāsambuddhā ekakkhaṇe uppajjeyyuṃ, tesaṃ parisāya vivādo uppajjeyya ‘‘tumhākaṃ buddho amhākaṃ buddho’’ti, ubhato pakkhajātā bhaveyyuṃ. Yathā, mahārāja, dvinnaṃ balavāmaccānaṃ parisāya vivādo uppajjeyya ‘‘tumhākaṃ amacco amhākaṃ amacco’’ti, ubhato pakkhajātā honti; evameva kho, mahārāja, yadi dve sammāsambuddhā ekakkhaṇe uppajjeyyuṃ, tesaṃ parisāya vivādo uppajjeyya ‘‘tumhākaṃ buddho, amhākaṃ buddho’’ti, ubhato pakkhajātā bhaveyyuṃ, idaṃ tāva, mahārāja, ekaṃ kāraṇaṃ, yena kāraṇena dve sammāsambuddhā ekakkhaṇe nuppajjanti.

    अपरम्पि, महाराज, उत्तरिं कारणं सुणोहि, येन कारणेन द्वे सम्मासम्बुद्धा एकक्खणे नुप्पज्‍जन्ति। यदि, महाराज, द्वे सम्मासम्बुद्धा एकक्खणे उप्पज्‍जेय्युं, ‘‘अग्गो बुद्धो’’ति यं वचनं, तं मिच्छा भवेय्य, ‘‘जेट्ठो बुद्धो’’ति, सेट्ठो बुद्धोति, विसिट्ठो बुद्धोति, उत्तमो बुद्धोति, पवरो बुद्धोति, असमो बुद्धोति , असमसमो बुद्धोति, अप्पटिमो बुद्धोति, अप्पटिभागो बुद्धोति, अप्पटिपुग्गलो बुद्धोति यं वचनं, तं मिच्छा भवेय्य। इमम्पि खो त्वं, महाराज, कारणं अत्थतो सम्पटिच्छ, येन कारणेन द्वे सम्मासम्बुद्धा एकक्खणे नुप्पज्‍जन्ति।

    Aparampi, mahārāja, uttariṃ kāraṇaṃ suṇohi, yena kāraṇena dve sammāsambuddhā ekakkhaṇe nuppajjanti. Yadi, mahārāja, dve sammāsambuddhā ekakkhaṇe uppajjeyyuṃ, ‘‘aggo buddho’’ti yaṃ vacanaṃ, taṃ micchā bhaveyya, ‘‘jeṭṭho buddho’’ti, seṭṭho buddhoti, visiṭṭho buddhoti, uttamo buddhoti, pavaro buddhoti, asamo buddhoti , asamasamo buddhoti, appaṭimo buddhoti, appaṭibhāgo buddhoti, appaṭipuggalo buddhoti yaṃ vacanaṃ, taṃ micchā bhaveyya. Imampi kho tvaṃ, mahārāja, kāraṇaṃ atthato sampaṭiccha, yena kāraṇena dve sammāsambuddhā ekakkhaṇe nuppajjanti.

    अपिच खो, महाराज, बुद्धानं भगवन्तानं सभावपकति एसा, यं एकोयेव बुद्धो लोके उप्पज्‍जति। कस्मा कारणा? महन्तताय सब्बञ्‍ञुबुद्धगुणानं, यं अञ्‍ञम्पि, महाराज, महन्तं होति, तं एकंयेव होति। पथवी, महाराज, महन्ती, सा एकायेव। सागरो महन्तो, सो एकोयेव। सिनेरु गिरिराजा महन्तो, सो एकोयेव। आकासो महन्तो, सो एकोयेव। सक्‍को महन्तो, सो एकोयेव। मारो महन्तो , सो एकोयेव। महाब्रह्मा महन्तो, सो एकोयेव। तथागतो अरहं सम्मासम्बुद्धो महन्तो, सो एकोयेव लोकस्मिं। यत्थ ते उप्पज्‍जन्ति, तत्थ अञ्‍ञेसं ओकासो न होति। तस्मा, महाराज, तथागतो अरहं सम्मासम्बुद्धो एकोयेव लोके उप्पज्‍जतीति। सुकथितो, भन्ते नागसेन, पञ्हो ओपम्मेहि कारणेहीति (मि॰ प॰ ५.१.१)।

    Apica kho, mahārāja, buddhānaṃ bhagavantānaṃ sabhāvapakati esā, yaṃ ekoyeva buddho loke uppajjati. Kasmā kāraṇā? Mahantatāya sabbaññubuddhaguṇānaṃ, yaṃ aññampi, mahārāja, mahantaṃ hoti, taṃ ekaṃyeva hoti. Pathavī, mahārāja, mahantī, sā ekāyeva. Sāgaro mahanto, so ekoyeva. Sineru girirājā mahanto, so ekoyeva. Ākāso mahanto, so ekoyeva. Sakko mahanto, so ekoyeva. Māro mahanto , so ekoyeva. Mahābrahmā mahanto, so ekoyeva. Tathāgato arahaṃ sammāsambuddho mahanto, so ekoyeva lokasmiṃ. Yattha te uppajjanti, tattha aññesaṃ okāso na hoti. Tasmā, mahārāja, tathāgato arahaṃ sammāsambuddho ekoyeva loke uppajjatīti. Sukathito, bhante nāgasena, pañho opammehi kāraṇehīti (mi. pa. 5.1.1).

    धम्मस्स चानुधम्मन्ति नवविधस्स लोकुत्तरधम्मस्स अनुधम्मं पुब्बभागप्पटिपदं। सहधम्मिकोति सकारणो। वादानुवादोति वादोयेव।

    Dhammassa cānudhammanti navavidhassa lokuttaradhammassa anudhammaṃ pubbabhāgappaṭipadaṃ. Sahadhammikoti sakāraṇo. Vādānuvādoti vādoyeva.

    अच्छरियअब्भुतवण्णना

    Acchariyaabbhutavaṇṇanā

    १६२. आयस्मा उदायीति तयो थेरा उदायी नाम – लाळुदायी, काळुदायी, महाउदायीति। इध महाउदायी अधिप्पेतो। तस्स किर इमं सुत्तं आदितो पट्ठाय याव परियोसाना सुणन्तस्स अब्भन्तरे पञ्‍चवण्णा पीति उप्पज्‍जित्वा पादपिट्ठितो सीसमत्थकं गच्छति, सीसमत्थकतो पादपिट्ठिं आगच्छति, उभतो पट्ठाय मज्झं ओतरति, मज्झतो पट्ठाय उभतो गच्छति। सो निरन्तरं पीतिया फुटसरीरो बलवसोमनस्सेन दसबलस्स गुणं कथेन्तो अच्छरियं भन्तेतिआदिमाह। अप्पिच्छताति नित्तण्हता। सन्तुट्ठिताति चतूसु पच्‍चयेसु तीहाकारेहि सन्तोसो। सल्‍लेखताति सब्बकिलेसानं सल्‍लिखितभावो। यत्र हि नामाति यो नाम। न अत्तानं पातुकरिस्सतीति अत्तनो गुणे न आवि करिस्सति। पटाकं परिहरेय्युन्ति ‘‘को अम्हेहि सदिसो अत्थी’’ति वदन्ता पटाकं उक्खिपित्वा नाळन्दं विचरेय्युं।

    162.Āyasmā udāyīti tayo therā udāyī nāma – lāḷudāyī, kāḷudāyī, mahāudāyīti. Idha mahāudāyī adhippeto. Tassa kira imaṃ suttaṃ ādito paṭṭhāya yāva pariyosānā suṇantassa abbhantare pañcavaṇṇā pīti uppajjitvā pādapiṭṭhito sīsamatthakaṃ gacchati, sīsamatthakato pādapiṭṭhiṃ āgacchati, ubhato paṭṭhāya majjhaṃ otarati, majjhato paṭṭhāya ubhato gacchati. So nirantaraṃ pītiyā phuṭasarīro balavasomanassena dasabalassa guṇaṃ kathento acchariyaṃ bhantetiādimāha. Appicchatāti nittaṇhatā. Santuṭṭhitāti catūsu paccayesu tīhākārehi santoso. Sallekhatāti sabbakilesānaṃ sallikhitabhāvo. Yatra hi nāmāti yo nāma. Na attānaṃ pātukarissatīti attano guṇe na āvi karissati. Paṭākaṃ parihareyyunti ‘‘ko amhehi sadiso atthī’’ti vadantā paṭākaṃ ukkhipitvā nāḷandaṃ vicareyyuṃ.

    पस्स खो त्वं, उदायि, तथागतस्स अप्पिच्छताति पस्स उदायि यादिसी तथागतस्स अप्पिच्छताति थेरस्स वचनं सम्पटिच्छन्तो आह। किं पन भगवा नेव अत्तानं पातुकरोति, न अत्तनो गुणं कथेतीति चे? न, न कथेति। अप्पिच्छतादीहि कथेतब्बं, चीवरादिहेतुं न कथेति। तेनेवाह – ‘‘पस्स खो त्वं, उदायि, तथागतस्स अप्पिच्छता’’तिआदि। बुज्झनकसत्तं पन आगम्म वेनेय्यवसेन कथेति। यथाह –

    Passakho tvaṃ, udāyi, tathāgatassa appicchatāti passa udāyi yādisī tathāgatassa appicchatāti therassa vacanaṃ sampaṭicchanto āha. Kiṃ pana bhagavā neva attānaṃ pātukaroti, na attano guṇaṃ kathetīti ce? Na, na katheti. Appicchatādīhi kathetabbaṃ, cīvarādihetuṃ na katheti. Tenevāha – ‘‘passa kho tvaṃ, udāyi, tathāgatassa appicchatā’’tiādi. Bujjhanakasattaṃ pana āgamma veneyyavasena katheti. Yathāha –

    ‘‘न मे आचरियो अत्थि, सदिसो मे न विज्‍जति।

    ‘‘Na me ācariyo atthi, sadiso me na vijjati;

    सदेवकस्मिं लोकस्मिं, नत्थि मे पटिपुग्गलो’’ति॥ (महाव॰ ११)।

    Sadevakasmiṃ lokasmiṃ, natthi me paṭipuggalo’’ti. (mahāva. 11);

    एवं तथागतस्स गुणदीपिका बहू गाथापि सुत्तन्तापि वित्थारेतब्बा।

    Evaṃ tathāgatassa guṇadīpikā bahū gāthāpi suttantāpi vitthāretabbā.

    १६३. अभिक्खणं भासेय्यासीति पुनप्पुनं भासेय्यासि। पुब्बण्हसमये मे कथितन्ति मा मज्झन्हिकादीसु न कथयित्थ। अज्‍ज वा मे कथितन्ति मा परदिवसादीसु न कथयित्थाति अत्थो। पवेदेसीति कथेसि। इमस्स वेय्याकरणस्साति निग्गाथकत्ता इदं सुत्तं ‘‘वेय्याकरण’’न्ति वुत्तं। अधिवचनन्ति नामं। इदं पन ‘‘इति हिद’’न्ति पट्ठाय पदं सङ्गीतिकारेहि ठपितं। सेसं सब्बत्थ उत्तानत्थमेवाति।

    163.Abhikkhaṇaṃ bhāseyyāsīti punappunaṃ bhāseyyāsi. Pubbaṇhasamaye me kathitanti mā majjhanhikādīsu na kathayittha. Ajja vā me kathitanti mā paradivasādīsu na kathayitthāti attho. Pavedesīti kathesi. Imassa veyyākaraṇassāti niggāthakattā idaṃ suttaṃ ‘‘veyyākaraṇa’’nti vuttaṃ. Adhivacananti nāmaṃ. Idaṃ pana ‘‘iti hida’’nti paṭṭhāya padaṃ saṅgītikārehi ṭhapitaṃ. Sesaṃ sabbattha uttānatthamevāti.

    सुमङ्गलविलासिनिया दीघनिकायट्ठकथाय

    Sumaṅgalavilāsiniyā dīghanikāyaṭṭhakathāya

    सम्पसादनीयसुत्तवण्णना निट्ठिता।

    Sampasādanīyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: ६. पासादिकसुत्तवण्णना • 6. Pāsādikasuttavaṇṇanā




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / दीघनिकाय • Dīghanikāya / ५. सम्पसादनीयसुत्तं • 5. Sampasādanīyasuttaṃ

    टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / दीघनिकाय (टीका) • Dīghanikāya (ṭīkā) / ५. सम्पसादनीयसुत्तवण्णना • 5. Sampasādanīyasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact