| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ទីឃនិកាយ (ដីកា) • Dīghanikāya (ṭīkā) |
៥. សម្បសាទនីយសុត្តវណ្ណនា
5. Sampasādanīyasuttavaṇṇanā
សារិបុត្តសីហនាទវណ្ណនា
Sāriputtasīhanādavaṇṇanā
១៤១. បាវារេន្តិ សញ្ឆាទេន្តិ សរីរំ ឯតេនាតិ បាវារោ, វត្ថំ។ បាវរណំ វា បាវារោ, ‘‘វត្ថំ ទុស្ស’’ន្តិ បរិយាយសទ្ទា ឯតេតិ ទុស្សមេវ បាវារោ, សោ ឯតស្ស ពហុវិធោ អនេកកោដិប្បភេទោ ភណ្ឌភូតោ អត្ថីតិ ទុស្សបាវារិកោ។ សោ កិរ បុព្ពេ ទហរកាលេ ទុស្សបាវារភណ្ឌមេវ ពហុំ បរិគ្គហេត្វា វាណិជ្ជំ អកាសិ, តេន នំ សេដ្ឋិដ្ឋានេ ឋិតម្បិ ‘‘បាវារិកោ’’ ត្វេវ សញ្ជានន្តិ។ ភគវតីតិ ឥតិ-សទ្ទោ អាទិអត្ថោ, បការត្ថោ វា, តេន ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ថេរេន វុត្តវចនំ សព្ពំ សង្គណ្ហាតិ។ ‘‘កស្មា ឯវំ អវោចា’’តិ តថាវចនេ ការណំ បុច្ឆិត្វា ‘‘សោមនស្សបវេទនត្ថ’’ន្តិ កស្មា បយោជនំ វិស្សជ្ជិតំ, តយិទំ អម្ពំ បុដ្ឋស្ស លពុជំ ព្យាករណសទិសន្តិ? នយិទមេវំ ចិន្តេតព្ពំ។ យា ហិស្ស ថេរស្ស តទា ភគវតិ សោមនស្សុប្បត្តិ, សា និទ្ធារិតរូបា ការណភាវេន ចោទិតា, តស្មា ឯវំ អវោចាតិ, សា ឯវ ច យស្មា និទ្ធារិតរូបា បវេទនវសេន ភគវតោ សម្មុខា តថាវចនំ បយោជេតិ, តស្មា ‘‘អត្តនោ ឧប្បន្នសោមនស្សបវេទនត្ថ’’ន្តិ បយោជនភាវេន វិស្សជ្ជិតំ។
141. Pāvārenti sañchādenti sarīraṃ etenāti pāvāro, vatthaṃ. Pāvaraṇaṃ vā pāvāro, ‘‘vatthaṃ dussa’’nti pariyāyasaddā eteti dussameva pāvāro, so etassa bahuvidho anekakoṭippabhedo bhaṇḍabhūto atthīti dussapāvāriko. So kira pubbe daharakāle dussapāvārabhaṇḍameva bahuṃ pariggahetvā vāṇijjaṃ akāsi, tena naṃ seṭṭhiṭṭhāne ṭhitampi ‘‘pāvāriko’’ tveva sañjānanti. Bhagavatīti iti-saddo ādiattho, pakārattho vā, tena bhagavantaṃ upasaṅkamitvā therena vuttavacanaṃ sabbaṃ saṅgaṇhāti. ‘‘Kasmā evaṃ avocā’’ti tathāvacane kāraṇaṃ pucchitvā ‘‘somanassapavedanattha’’nti kasmā payojanaṃ vissajjitaṃ, tayidaṃ ambaṃ puṭṭhassa labujaṃ byākaraṇasadisanti? Nayidamevaṃ cintetabbaṃ. Yā hissa therassa tadā bhagavati somanassuppatti, sā niddhāritarūpā kāraṇabhāvena coditā, tasmā evaṃ avocāti, sā eva ca yasmā niddhāritarūpā pavedanavasena bhagavato sammukhā tathāvacanaṃ payojeti, tasmā ‘‘attano uppannasomanassapavedanattha’’nti payojanabhāvena vissajjitaṃ.
តត្រាតិ តស្មិំ សោមនស្សបវេទនេ។ វិហារេ និវាសបរិវត្តនវសេន សុនិវត្ថនិវាសនោ។ អាភុជិត្វាតិ អាពន្ធិត្វា។
Tatrāti tasmiṃ somanassapavedane. Vihāre nivāsaparivattanavasena sunivatthanivāsano. Ābhujitvāti ābandhitvā.
សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ ‘‘អហោ សន្តោ វតាយំ អរិយវិហារោ’’តិ សមាបត្តិសុខបច្ចវេក្ខណមុខេន អត្តនោ គុណេ អនុស្សរិតុំ អារទ្ធោ, អារភិត្វា ច នេសំ តំ តំ សាមញ្ញវិសេសវិភាគវសេន អនុស្សរិ។ តថា ហិ ‘‘សមាធី’’តិ សាមញ្ញតោ គហិតស្សេវ ‘‘បឋមំ ឈាន’’ន្តិអាទិនា វិសេសវិភាគោ, ‘‘បញ្ញា’’តិ សាមញ្ញតោ ច គហិតស្សេវ ‘‘វិបស្សនាញាណ’’ន្តិអាទិនា វិសេសវិភាគោ ឧទ្ធដោ។ ‘‘លោកិយាភិញ្ញាសុ ទិព្ពចក្ខុញាណស្សេវ គហណំ ថេរស្ស ឥតរេហិ សាតិសយន្តិ ទស្សេតុ’’ន្តិ វទន្តិ, បុព្ពេនិវាសញាណម្បិ បន ‘‘កប្បសតសហស្សាធិកស្សា’’តិអាទិនា កិច្ចវសេន ទស្សិតមេវ, លក្ខណហារវសេន វា ឥតរេសំ បេត្ថ គហិតតា វេទិតព្ពា។
Samāpattito vuṭṭhāya ‘‘aho santo vatāyaṃ ariyavihāro’’ti samāpattisukhapaccavekkhaṇamukhena attano guṇe anussarituṃ āraddho, ārabhitvā ca nesaṃ taṃ taṃ sāmaññavisesavibhāgavasena anussari. Tathā hi ‘‘samādhī’’ti sāmaññato gahitasseva ‘‘paṭhamaṃ jhāna’’ntiādinā visesavibhāgo, ‘‘paññā’’ti sāmaññato ca gahitasseva ‘‘vipassanāñāṇa’’ntiādinā visesavibhāgo uddhaṭo. ‘‘Lokiyābhiññāsu dibbacakkhuñāṇasseva gahaṇaṃ therassa itarehi sātisayanti dassetu’’nti vadanti, pubbenivāsañāṇampi pana ‘‘kappasatasahassādhikassā’’tiādinā kiccavasena dassitameva, lakkhaṇahāravasena vā itaresaṃ pettha gahitatā veditabbā.
អត្ថប្បភេទស្ស សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ អត្ថេ បភេទគតំ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា។ តថា ធម្មប្បភេទស្ស សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ ធម្មេ បភេទគតំ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា។ និរុត្តិបភេទស្ស សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ និរុត្តិយំ បភេទគតំ ញាណំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា។ បដិភានប្បភេទស្ស សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថាន ករណសមត្ថំ បដិភានេ បភេទគតំ ញាណំ បដិភានបដិសម្ភិទា។ អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន វិសុទ្ធិមគ្គេ, (វិសុទ្ធិ. ២.៤២៨) តំ សំវណ្ណនាសុ (វិសុទ្ធិ. ដី. ២.៤២៨) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ សាវកវិសយេ បរមុក្កំសគតំ ញាណំ សាវកបារមិញាណំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ វិយ សព្ពញេយ្យធម្មេសុ។ តស្សាបិ ហិ វិសុំ បរិកម្មំ នាម នត្ថិ, សាវកបារមិយា បន សម្មទេវ បរិបូរិតត្តា អគ្គមគ្គសមធិគមេនេវស្ស សមធិគមោ ហោតិ។ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្សេវ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ យាវ និសិន្នបល្លង្កា អនុស្សរតោតិ យោជនា។
Atthappabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ atthe pabhedagataṃ ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Tathā dhammappabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ dhamme pabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Niruttipabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ niruttiyaṃ pabhedagataṃ ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā. Paṭibhānappabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthāna karaṇasamatthaṃ paṭibhāne pabhedagataṃ ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge, (visuddhi. 2.428) taṃ saṃvaṇṇanāsu (visuddhi. ṭī. 2.428) vuttanayeneva veditabbo. Sāvakavisaye paramukkaṃsagataṃ ñāṇaṃ sāvakapāramiñāṇaṃ sabbaññutaññāṇaṃ viya sabbañeyyadhammesu. Tassāpi hi visuṃ parikammaṃ nāma natthi, sāvakapāramiyā pana sammadeva paripūritattā aggamaggasamadhigamenevassa samadhigamo hoti. Sabbaññutaññāṇasseva sammāsambuddhānaṃ yāva nisinnapallaṅkā anussaratoti yojanā.
ភគវតោ សីលំ និស្សាយ គុណេ អនុស្សរិតុមារទ្ធោតិ យោជនា។ យស្មា គុណានំ ពហុភាវតោ នេសំ ឯកជ្ឈំ អាបាថាគមនំ នត្ថិ, សតិ ច តស្មិំ អនិរូបិតរូបេនេវ អនុស្សរណេន ភវិតព្ពំ, តស្មា ថេរោ សវិសយេ ឋត្វា តេ អនុបទំ សរូបតោ អនុស្សរិ, អនុស្សរន្តោ ច សព្ពបឋមំ សីលំ អនុស្សរិ, តំ ទស្សេន្តោ ‘‘ភគវតោ សីលំ និស្សាយា’’តិ អាហ, សីលំ អារព្ភាតិ អត្ថោ។ សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។ យស្មា ចេត្ថ ថេរោ ឯកេកវសេន ភគវតោ គុណេ អនុស្សរិត្វា តតោ បរំ ចតុក្កបញ្ចកាទិវសេន អនុស្សរិ, តស្មា ‘‘ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទេ’’តិ វត្វា តតោ បរំ ពោជ្ឈង្គភាវនាសាមញ្ញេន ឥន្ទ្រិយេសុ វត្តព្ពេសុ តានិ អគ្គហេត្វា ‘‘ចត្តារោ មគ្គេ’’តិអាទិ វុត្តំ។ ចតុយោនិបរិច្ឆេទកញាណំ មហាសីហនាទសុត្តេ (ម. និ. ១.១៥២) អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ ចត្តារោ អរិយវំសា អរិយវំសសុត្តេ (អ. និ. ៤.២៨) អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពា។
Bhagavato sīlaṃ nissāya guṇe anussaritumāraddhoti yojanā. Yasmā guṇānaṃ bahubhāvato nesaṃ ekajjhaṃ āpāthāgamanaṃ natthi, sati ca tasmiṃ anirūpitarūpeneva anussaraṇena bhavitabbaṃ, tasmā thero savisaye ṭhatvā te anupadaṃ sarūpato anussari, anussaranto ca sabbapaṭhamaṃ sīlaṃ anussari, taṃ dassento ‘‘bhagavato sīlaṃ nissāyā’’ti āha, sīlaṃ ārabbhāti attho. Sesapadesupi eseva nayo. Yasmā cettha thero ekekavasena bhagavato guṇe anussaritvā tato paraṃ catukkapañcakādivasena anussari, tasmā ‘‘cattāro iddhipāde’’ti vatvā tato paraṃ bojjhaṅgabhāvanāsāmaññena indriyesu vattabbesu tāni aggahetvā ‘‘cattāro magge’’tiādi vuttaṃ. Catuyoniparicchedakañāṇaṃ mahāsīhanādasutte (ma. ni. 1.152) āgatanayeneva veditabbaṃ. Cattāro ariyavaṃsā ariyavaṃsasutte (a. ni. 4.28) āgatanayeneva veditabbā.
បធានិយង្គាទយោ សង្គីតិ (ទី. និ. ៣.៣១៧) ទសុត្តរសុត្តេសុ (ទី. និ. ៣.៣៥៥) អាគមិស្សន្តិ។ ឆ សារណីយ ធម្មា បរិនិព្ពានសុត្តេ (ទី. និ. ២.១៤១) អាគតា ឯវ។ សុខំ សុបនាទយោ (អ. និ. ១១.១៥; បដិ. ម. ២.២២) ឯកាទស មេត្តានិសំសា ។ ‘‘ឥទំ ទុក្ខំ អរិយសច្ច’’ន្តិអាទិនា សំ. និ. ៥.១០៨១, មហាវ. ១៥, បដិ. ម. ២.៣០) ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ តិបរិវត្តវសេន អាគតា ទ្វាទស ធម្មចក្កាការា។ មគ្គផលេសុ បវត្តានិ អដ្ឋ ញាណានិ, ឆ អសាធារណញាណានិ ចាតិ ចុទ្ទស ពុទ្ធញាណានិ។ បញ្ចទស វិមុត្តិបរិបាចនិយា ធម្មា មេឃិយសុត្តវណ្ណនាយំ (ឧទា. អដ្ឋ. ៣១) គហេតព្ពា, សោឡសវិធា អានាបានស្សតិ អានាបានស្សតិសុត្តេ (ម. និ. ៣.១៤៨), អដ្ឋារស ពុទ្ធធម្មា (មហានិ. ៦៩, ១៥៦; ចូឡនិ. ៨៥; បដិ. ម. ៣.៥; ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.៣០៥) ឯវំ វេទិតព្ពា –
Padhāniyaṅgādayo saṅgīti (dī. ni. 3.317) dasuttarasuttesu (dī. ni. 3.355) āgamissanti. Cha sāraṇīya dhammā parinibbānasutte (dī. ni. 2.141) āgatā eva. Sukhaṃ supanādayo (a. ni. 11.15; paṭi. ma. 2.22) ekādasa mettānisaṃsā . ‘‘Idaṃ dukkhaṃ ariyasacca’’ntiādinā saṃ. ni. 5.1081, mahāva. 15, paṭi. ma. 2.30) catūsu ariyasaccesu tiparivattavasena āgatā dvādasa dhammacakkākārā. Maggaphalesu pavattāni aṭṭha ñāṇāni, cha asādhāraṇañāṇāni cāti cuddasa buddhañāṇāni. Pañcadasa vimuttiparipācaniyā dhammā meghiyasuttavaṇṇanāyaṃ (udā. aṭṭha. 31) gahetabbā, soḷasavidhā ānāpānassati ānāpānassatisutte (ma. ni. 3.148), aṭṭhārasa buddhadhammā (mahāni. 69, 156; cūḷani. 85; paṭi. ma. 3.5; dī. ni. aṭṭha. 3.305) evaṃ veditabbā –
អតីតំសេ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អប្បដិហតំ ញាណំ, អនាគតំសេ, បច្ចុប្បន្នំសេ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អប្បដិហតំ ញាណំ។ ឥមេហិ តីហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតស្ស ពុទ្ធស្ស ភគវតោ សព្ពំ កាយកម្មំ ញាណបុព្ពង្គមំ ញាណានុបរិវត្តិ, សព្ពំ វចីកម្មំ, សព្ពំ មនោកម្មំ ញាណបុព្ពង្គមំ ញាណានុបរិវត្តិ។ ឥមេហិ ឆហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតស្ស ពុទ្ធស្ស ភគវតោ នត្ថិ ឆន្ទស្ស ហានិ, នត្ថិ ធម្មទេសនាយ ហានិ, នត្ថិ វីរិយស្ស ហានិ, នត្ថិ សមាធិស្ស ហានិ, នត្ថិ បញ្ញាយ ហានិ, នត្ថិ វិមុត្តិយា ហានិ។ ឥមេហិ ទ្វាទសហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតស្ស ពុទ្ធស្ស ភគវតោ នត្ថិ ទវា, នត្ថិ រវា, នត្ថិ អប្ផុដ្ឋំ, នត្ថិ វេគាយិតត្តំ, នត្ថិ អព្យាវដមនោ, នត្ថិ អប្បដិសង្ខានុបេក្ខាតិ។
Atītaṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, anāgataṃse, paccuppannaṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ. Imehi tīhi dhammehi samannāgatassa buddhassa bhagavato sabbaṃ kāyakammaṃ ñāṇapubbaṅgamaṃ ñāṇānuparivatti, sabbaṃ vacīkammaṃ, sabbaṃ manokammaṃ ñāṇapubbaṅgamaṃ ñāṇānuparivatti. Imehi chahi dhammehi samannāgatassa buddhassa bhagavato natthi chandassa hāni, natthi dhammadesanāya hāni, natthi vīriyassa hāni, natthi samādhissa hāni, natthi paññāya hāni, natthi vimuttiyā hāni. Imehi dvādasahi dhammehi samannāgatassa buddhassa bhagavato natthi davā, natthi ravā, natthi apphuṭṭhaṃ, natthi vegāyitattaṃ, natthi abyāvaṭamano, natthi appaṭisaṅkhānupekkhāti.
តត្ថ ‘‘នត្ថិ ទវាតិ ខិឌ្ឌាធិប្បាយេន កិរិយា នត្ថិ។ នត្ថិ រវាតិ សហសា កិរិយា នត្ថី’’តិ វទន្តិ។ សហសា បន កិរិយា ទវា, ‘‘អញ្ញំ ករិស្សាមី’’តិ អញ្ញស្ស ករណំ រវា។ នត្ថិ អប្ផុដន្តិ ញាណេន អផុសិតំ នត្ថិ។ នត្ថិ វេគាយិតត្តន្តិ តុរិតកិរិយា នត្ថិ។ នត្ថិ អព្យាវដមនោតិ និរត្ថកចិត្តសមុទាចារោ នត្ថិ។ នត្ថិ អប្បដិសង្ខានុបេក្ខាតិ អញ្ញាណុបេក្ខា នត្ថិ។ កេចិ បន ‘‘នត្ថិ ធម្មទេសនាយ ហានី’’តិ អបឋិត្វា ‘‘នត្ថិ ឆន្ទស្ស ហានិ, នត្ថិ វីរិយស្ស ហានិ, នត្ថិ សតិយា [សត្តិយា (វិភ. មូលដី. សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា)] ហានី’’តិ បឋន្តិ។
Tattha ‘‘natthi davāti khiḍḍādhippāyena kiriyā natthi. Natthi ravāti sahasā kiriyā natthī’’ti vadanti. Sahasā pana kiriyā davā, ‘‘aññaṃ karissāmī’’ti aññassa karaṇaṃ ravā. Natthi apphuṭanti ñāṇena aphusitaṃ natthi. Natthi vegāyitattanti turitakiriyā natthi. Natthi abyāvaṭamanoti niratthakacittasamudācāro natthi. Natthi appaṭisaṅkhānupekkhāti aññāṇupekkhā natthi. Keci pana ‘‘natthi dhammadesanāya hānī’’ti apaṭhitvā ‘‘natthi chandassa hāni, natthi vīriyassa hāni, natthi satiyā [sattiyā (vibha. mūlaṭī. suttantabhājanīyavaṇṇanā)] hānī’’ti paṭhanti.
ជរាមរណាទីសុ ឯកាទសសុ បដិច្ចសមុប្បាទង្គេសុ បច្ចេកំ ចតុសច្ចយោជនាវសេន បវត្តានិ ចតុចត្តាលីស ញាណានិយេវ (សំ. និ. ២.៣៣) សុខវិសេសានំ អធិដ្ឋានភាវតោ ញាណវត្ថូនិ។ វុត្តញ្ហេតំ –
Jarāmaraṇādīsu ekādasasu paṭiccasamuppādaṅgesu paccekaṃ catusaccayojanāvasena pavattāni catucattālīsa ñāṇāniyeva (saṃ. ni. 2.33) sukhavisesānaṃ adhiṭṭhānabhāvato ñāṇavatthūni. Vuttañhetaṃ –
‘‘យតោ ខោ ភិក្ខវេ អរិយសាវកោ ឯវំ ជរាមរណំ បជានាតិ, ឯវំ ជរាមរណសមុទយំ បជានាតិ, ឯវំ ជរាមរណនិរោធំ បជានាតិ, ឯវំ ជរាមរណនិរោធគាមិនិំ បដិបទំ បជានាតី’’តិអាទិ (សំ. និ. ២.៣៣)។
‘‘Yato kho bhikkhave ariyasāvako evaṃ jarāmaraṇaṃ pajānāti, evaṃ jarāmaraṇasamudayaṃ pajānāti, evaṃ jarāmaraṇanirodhaṃ pajānāti, evaṃ jarāmaraṇanirodhagāminiṃ paṭipadaṃ pajānātī’’tiādi (saṃ. ni. 2.33).
ជរាមរណសមុទយោតិ ចេត្ថ ជាតិ អធិប្បេតា។ សេសបទេសុ ភវាទយោ វេទិតព្ពា។
Jarāmaraṇasamudayoti cettha jāti adhippetā. Sesapadesu bhavādayo veditabbā.
កុសលចិត្តុប្បាទេសុ ផស្សាទយោ បរោបណ្ណាស កុសលធម្មា។
Kusalacittuppādesu phassādayo paropaṇṇāsa kusaladhammā.
‘‘ជាតិបច្ចយា ជរាមរណ’’ន្តិ ញាណំ, ‘‘អសតិ ជាតិយា នត្ថិ ជរាមរណ’’ន្តិ ញាណំ, អតីតម្បិ អទ្ធានំ ‘‘ជាតិបច្ចយា ជរាមរណ’’ន្តិ ញាណំ, ‘‘អសតិ ជាតិយា នត្ថិ ជរាមរណ’’ន្តិ ញាណំ, អនាគតម្បិ អទ្ធានំ ‘‘ជាតិបច្ចយា ជរាមរណ’’ន្តិ ញាណំ, ‘‘អសតិ ជាតិយា នត្ថិ ជរាមរណ’’ន្តិ ញាណំ។ ‘‘យម្បិ ឥទំ ធម្មដ្ឋិតិញាណំ, តម្បិ ខយធម្មំ វយធម្មំ វិរាគធម្មំ និរោធធម្ម’’ន្តិ ញាណន្តិ ឯវំ ជរាមរណាទីសុ ឯកាទសសុ បដិច្ចសមុប្បាទង្គេសុ បច្ចេកំ សត្ត សត្ត កត្វា សត្តសត្តតិ ញាណវត្ថូនិ (សំ. និ. ២.៣៤) វេទិតព្ពានិ។ តត្ថ យម្បីតិ ឆព្ពិធម្បិ បច្ចវេក្ខណញាណំ វិបស្សនារម្មណភាវេន ឯកជ្ឈំ គហេត្វា វុត្តំ។ ធម្មដ្ឋិតិញាណន្តិ ឆបិ ញាណានិ សង្ខិបិត្វា វុត្តំ ញាណំ។ ‘‘ខយធម្ម’’ន្តិអាទិនា បន បការេន បវត្តញាណស្ស ទស្សនំ, វិបស្សនាទស្សនតោ វិបស្សនា បដិវិបស្សនាទស្សនមត្តមេវាតិ ន តំ ‘‘អង្គ’’ន្តិ វទន្តិ, បាឡិយំ (សំ. និ. ២.៣៤) បន សព្ពត្ថ ញាណវសេន អង្គានំ វុត្តត្តា ‘‘និរោធធម្មន្តិ ញាណ’’ន្តិ ឥតិ-សទ្ទេន បកាសេត្វា វុត្តំ វិបស្សនាញាណំ សត្តមំ ញាណន្តិ អយមត្ថោ ទិស្សតិ។ ន ហិ យម្បិ ឥទំ ធម្មដ្ឋិតិញាណំ, តម្បិ ញាណន្តិ សម្ពន្ធោ ហោតិ ញាណគ្គហណេន ឯតស្មិំ ញាណភាវទស្សនស្ស អនធិប្បេតត្តា, ‘‘ខយធម្មំ…បេ.… និរោធធម្ម’’ន្តិ ឯតេសំ សម្ពន្ធភាវប្បសង្គោ ចាតិ។ ចតុវីសតិ…បេ.… វជិរញាណន្តិ ឯត្ថ កេចិ តាវ អាហុ ‘‘ភគវា ទេវសិកំ ទ្វាទសកោដិសតសហស្សក្ខត្តុំ មហាករុណាសមាបត្តិំ សមាបជ្ជតិ, ទ្វាទសកោដិសតសហស្សក្ខត្តុមេវ ច អរហត្តផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជតិ, តាសំ បុរេចរំ, សហវចរញ្ច ញាណំ បដិបក្ខេហិ អភេជ្ជតំ, មហត្តញ្ច ឧបាទាយ មហាវជិរញាណំ នាម។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –
‘‘Jātipaccayā jarāmaraṇa’’nti ñāṇaṃ, ‘‘asati jātiyā natthi jarāmaraṇa’’nti ñāṇaṃ, atītampi addhānaṃ ‘‘jātipaccayā jarāmaraṇa’’nti ñāṇaṃ, ‘‘asati jātiyā natthi jarāmaraṇa’’nti ñāṇaṃ, anāgatampi addhānaṃ ‘‘jātipaccayā jarāmaraṇa’’nti ñāṇaṃ, ‘‘asati jātiyā natthi jarāmaraṇa’’nti ñāṇaṃ. ‘‘Yampi idaṃ dhammaṭṭhitiñāṇaṃ, tampi khayadhammaṃ vayadhammaṃ virāgadhammaṃ nirodhadhamma’’nti ñāṇanti evaṃ jarāmaraṇādīsu ekādasasu paṭiccasamuppādaṅgesu paccekaṃ satta satta katvā sattasattati ñāṇavatthūni (saṃ. ni. 2.34) veditabbāni. Tattha yampīti chabbidhampi paccavekkhaṇañāṇaṃ vipassanārammaṇabhāvena ekajjhaṃ gahetvā vuttaṃ. Dhammaṭṭhitiñāṇanti chapi ñāṇāni saṅkhipitvā vuttaṃ ñāṇaṃ. ‘‘Khayadhamma’’ntiādinā pana pakārena pavattañāṇassa dassanaṃ, vipassanādassanato vipassanā paṭivipassanādassanamattamevāti na taṃ ‘‘aṅga’’nti vadanti, pāḷiyaṃ (saṃ. ni. 2.34) pana sabbattha ñāṇavasena aṅgānaṃ vuttattā ‘‘nirodhadhammanti ñāṇa’’nti iti-saddena pakāsetvā vuttaṃ vipassanāñāṇaṃ sattamaṃ ñāṇanti ayamattho dissati. Na hi yampi idaṃ dhammaṭṭhitiñāṇaṃ, tampi ñāṇanti sambandho hoti ñāṇaggahaṇena etasmiṃ ñāṇabhāvadassanassa anadhippetattā, ‘‘khayadhammaṃ…pe… nirodhadhamma’’nti etesaṃ sambandhabhāvappasaṅgo cāti. Catuvīsati…pe… vajirañāṇanti ettha keci tāva āhu ‘‘bhagavā devasikaṃ dvādasakoṭisatasahassakkhattuṃ mahākaruṇāsamāpattiṃ samāpajjati, dvādasakoṭisatasahassakkhattumeva ca arahattaphalasamāpattiṃ samāpajjati, tāsaṃ purecaraṃ, sahavacarañca ñāṇaṃ paṭipakkhehi abhejjataṃ, mahattañca upādāya mahāvajirañāṇaṃ nāma. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘តថាគតំ , ភិក្ខវេ, អរហន្តំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ ទ្វេ វិតក្កា ពហុលំ សមុទាចរន្តិ – ខេមោ ច វិតក្កោ, បវិវេកោ ច វិតក្កោ’តិ (ឥតិវុ. ៣៨)។
‘Tathāgataṃ , bhikkhave, arahantaṃ sammāsambuddhaṃ dve vitakkā bahulaṃ samudācaranti – khemo ca vitakko, paviveko ca vitakko’ti (itivu. 38).
ខេមវិតក្កោ ហិ ភគវតោ មហាករុណាសមាបត្តិំ បូរេត្វា ឋិតោ, បវិវេកវិតក្កោ អរហត្តផលសមាបត្តិំ។ ពុទ្ធានញ្ហិ ភវង្គបរិវាសោ លហុកោ, មត្ថកប្បត្តោ សមាបត្តីសុ វសីភាវោ, តស្មា សមាបជ្ជនវុដ្ឋានានិ កតិបយចិត្តក្ខណេហេវ ឥជ្ឈន្តិ។ បញ្ច រូបាវចរសមាបត្តិយោ ចតស្សោ អរូបសមាបត្តិយោ អប្បមញ្ញាសមាបត្តិយា សទ្ធិំ ទស, និរោធសមាបត្តិ, អរហត្តផលសមាបត្តិ ចាតិ ទ្វាទសេតា សមាបត្តិយោ ភគវា បច្ចេកំ ទិវសេ ទិវសេ កោដិសតសហស្សក្ខត្តុំ បុរេភត្តំ សមាបជ្ជតិ, តថា បច្ឆាភត្ត’’ន្តិ។ ‘‘ឯវំ សមាបជ្ជិតព្ពសមាបត្តិសញ្ចារិតញាណំ មហាវជិរញាណំ នាមា’’តិ កេចិ។
Khemavitakko hi bhagavato mahākaruṇāsamāpattiṃ pūretvā ṭhito, pavivekavitakko arahattaphalasamāpattiṃ. Buddhānañhi bhavaṅgaparivāso lahuko, matthakappatto samāpattīsu vasībhāvo, tasmā samāpajjanavuṭṭhānāni katipayacittakkhaṇeheva ijjhanti. Pañca rūpāvacarasamāpattiyo catasso arūpasamāpattiyo appamaññāsamāpattiyā saddhiṃ dasa, nirodhasamāpatti, arahattaphalasamāpatti cāti dvādasetā samāpattiyo bhagavā paccekaṃ divase divase koṭisatasahassakkhattuṃ purebhattaṃ samāpajjati, tathā pacchābhatta’’nti. ‘‘Evaṃ samāpajjitabbasamāpattisañcāritañāṇaṃ mahāvajirañāṇaṃ nāmā’’ti keci.
អបរេ បន ‘‘យំ តំ ភគវតា អភិសម្ពោធិទិវសេ បច្ឆិមយាមេ បដិច្ចសមុប្បាទមុខេន បដិលោមនយេន ជរាមរណតោ បដ្ឋាយ ញាណំ ឱតារេត្វា អនុបទធម្មវិបស្សនំ អារភន្តេន យថា នាម បុរិសោ សុវិទុគ្គំ មហាគហនំ មហាវនំ ឆិន្ទន្តោ អន្តរន្តរា និសានសិលាយំ ផរសុំ សុនិសិតំ ករោតិ, ឯវមេវ និសានសិលាសទិសិយោ សមាបត្តិយោ អន្តរន្តរា សមាបជ្ជិត្វា ញាណស្ស តិក្ខវិសទសូរភាវំ សម្បាទេតុំ អនុលោមបដិលោមតោ បច្ចេកំ បដិច្ចសមុប្បាទង្គវសេន សម្មសន្តោ ទិវសេ ទិវសេ លក្ខកោដិលក្ខកោដិផលសមាបត្តិយោ សមាបជ្ជតិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘ចតុវីសតិ…បេ.… មហាវជិរញាណំ និស្សាយា’តិ’’។ ននុ ភគវតោ សមាបត្តិសមាបជ្ជនេ បរិកម្មេ បយោជនំ នត្ថីតិ? នយិទំ ឯកន្តិកំ។ តថា ហិ វេទនាបដិប្បណាមនាទីសុ សវិសេសំ បរិកម្មបុព្ពង្គមេន សមាបត្តិយោ សមាបជ្ជិ។ អបរេ បន ‘‘លោកិយសមាបត្តិសមាបជ្ជនេ បរិកម្មេន បយោជនំ នត្ថិ។ លោកុត្តរសមាបត្តិសមាបជ្ជនេ តជ្ជំ បរិកម្មំ ឥច្ឆិតព្ពមេវា’’តិ វទន្តិ។
Apare pana ‘‘yaṃ taṃ bhagavatā abhisambodhidivase pacchimayāme paṭiccasamuppādamukhena paṭilomanayena jarāmaraṇato paṭṭhāya ñāṇaṃ otāretvā anupadadhammavipassanaṃ ārabhantena yathā nāma puriso suviduggaṃ mahāgahanaṃ mahāvanaṃ chindanto antarantarā nisānasilāyaṃ pharasuṃ sunisitaṃ karoti, evameva nisānasilāsadisiyo samāpattiyo antarantarā samāpajjitvā ñāṇassa tikkhavisadasūrabhāvaṃ sampādetuṃ anulomapaṭilomato paccekaṃ paṭiccasamuppādaṅgavasena sammasanto divase divase lakkhakoṭilakkhakoṭiphalasamāpattiyo samāpajjati, taṃ sandhāya vuttaṃ ‘catuvīsati…pe… mahāvajirañāṇaṃ nissāyā’ti’’. Nanu bhagavato samāpattisamāpajjane parikamme payojanaṃ natthīti? Nayidaṃ ekantikaṃ. Tathā hi vedanāpaṭippaṇāmanādīsu savisesaṃ parikammapubbaṅgamena samāpattiyo samāpajji. Apare pana ‘‘lokiyasamāpattisamāpajjane parikammena payojanaṃ natthi. Lokuttarasamāpattisamāpajjane tajjaṃ parikammaṃ icchitabbamevā’’ti vadanti.
‘‘អបរម្បរា’’តិ បទំ យេសំ ទេសនាយ អត្ថិ, តេ អបរម្បរិយាវ។ កុសលបញ្ញត្តិយន្តិ កុសលធម្មានំ បញ្ញាបនេ។ អនុត្តរោតិ ឧត្តមោ។ ឧបនិស្សយេ ឋត្វាតិ ញាណូបនិស្សយេ ឋត្វា យាទិសោ បុព្ពូបនិស្សយោ បុព្ពយោគោ, តត្ថ បតិដ្ឋាយ។ មហន្តតោ សទ្ទហតិ បដិបក្ខវិគមេន ញាណស្ស វិយ សទ្ធាយបិ តិក្ខវិសទភាវាបត្តិតោ។ អវសេសអរហន្តេហីតិ បកតិសាវកេហិ។ អសីតិ មហាថេរា បរមត្ថទីបនិយំ ថេរគាថាវណ្ណនាយំ នាមតោ ឧទ្ធដា។ ចត្តារោ មហាថេរាតិ មហាកស្សបអនុរុទ្ធមហាកច្ចានមហាកោដ្ឋិកត្ថេរា។ តេសុបិ អគ្គសាវកេសុ សារិបុត្តត្ថេរោ បញ្ញាយ វិសិដ្ឋភាវតោ។ សារិបុត្តត្ថេរតោបិ ឯកោ បច្ចេកពុទ្ធោ តិក្ខវិសទញាណោ អភិនីហារមហន្តតាយ សម្ភតញាណសម្ភារត្តា។ សតិបិ បច្ចេកពោធិយា អវិសេសេសុ ពហូសុ ឯកជ្ឈំ សន្និបតិតេសុ បុព្ពយោគវសេន លោកិយេ វិសយេ សិយា កស្សចិ ញាណស្ស វិសិដ្ឋតាតិ ទស្សេតុំ ‘‘សចេ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ‘‘សព្ពញ្ញុពុទ្ធោវ ពុទ្ធគុណេ មហន្តតោ សទ្ទហតី’’តិ ឥទំ ហេដ្ឋា អាគតទេសនាសោតវសេន វុត្តំ។ ពុទ្ធា ហិ ពុទ្ធគុណេ មហត្តំ បច្ចក្ខតោវ បស្សន្តិ, ន សទ្ទហនវសេន។
‘‘Aparamparā’’ti padaṃ yesaṃ desanāya atthi, te aparampariyāva. Kusalapaññattiyanti kusaladhammānaṃ paññāpane. Anuttaroti uttamo. Upanissaye ṭhatvāti ñāṇūpanissaye ṭhatvā yādiso pubbūpanissayo pubbayogo, tattha patiṭṭhāya. Mahantato saddahati paṭipakkhavigamena ñāṇassa viya saddhāyapi tikkhavisadabhāvāpattito. Avasesaarahantehīti pakatisāvakehi. Asīti mahātherā paramatthadīpaniyaṃ theragāthāvaṇṇanāyaṃ nāmato uddhaṭā. Cattāro mahātherāti mahākassapaanuruddhamahākaccānamahākoṭṭhikattherā. Tesupi aggasāvakesu sāriputtatthero paññāya visiṭṭhabhāvato. Sāriputtattheratopi eko paccekabuddho tikkhavisadañāṇo abhinīhāramahantatāya sambhatañāṇasambhārattā. Satipi paccekabodhiyā avisesesu bahūsu ekajjhaṃ sannipatitesu pubbayogavasena lokiye visaye siyā kassaci ñāṇassa visiṭṭhatāti dassetuṃ ‘‘sace panā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Sabbaññubuddhova buddhaguṇe mahantato saddahatī’’ti idaṃ heṭṭhā āgatadesanāsotavasena vuttaṃ. Buddhā hi buddhaguṇe mahattaṃ paccakkhatova passanti, na saddahanavasena.
ឥទានិ យថាវុត្តមត្ថំ ឧបមាយ វិភាវេតុំ ‘‘សេយ្យថាបិ នាមា’’តិអាទិ អារទ្ធំ។ គម្ភីរោ ឧត្តានោតិ គម្ភីរោ វា ឧត្តានោ វាតិ ជាននត្ថំ។ ‘‘ឯវមេវា’’តិអាទិ យថាទស្សិតាយ ឧបមាយ ឧបមេយ្យេន សំសន្ទនំ។ ពុទ្ធគុណេសុ អប្បមត្តវិសយម្បិ លោកិយមហាជនស្ស ញាណំ អបវត្តិតរូបេនេវ បវត្តតិ អនវត្តិតសភាវត្តាតិ វុត្តំ ‘‘ឯកព្យាម…បេ.… វេទិតព្ពា’’តិ។ តត្ថ ញាតឧទកំ វិយាតិ បមាណតោ ញាតឧទកំ វិយ។ អរិយានំ បន តត្ថ អត្តនោ វិសយេ បវត្តនកញាណំ បវត្តិតរូបេនេវ បវត្តតិ អត្តនោ បដិវេធានុរូបំ, អភិនីហារានុរូបញ្ច អវត្តិតសភាវត្តាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ទសព្យាមយោត្តេនា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ បដិវិទ្ធសច្ចានម្បិ បដិបក្ខវិធមនបុព្ពយោគវិសេសវសេន ញាណំ សាតិសយំ, មហានុភាវញ្ច ហោតីតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ សោតាបន្នញាណស្ស ទសព្យាមឧទកំ ឱបម្មភាវេន ទស្សេត្វា តតោ បរេសំ ទសុត្តរទិគុណទសគុណអសីតិគុណវិសិដ្ឋំ ឧទកំ ឱបម្មំ កត្វា ទស្សិតំ។ ននុ ឯវំ សន្តេ ពុទ្ធគុណា បរិមិតបរិច្ឆិន្នា, ថេរេន ច តេ បរិច្ឆិជ្ជ ញាតាតិ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថ យថា សោ បុរិសោ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សោ បុរិសោតិ សោ ចតុរាសីតិព្យាមសហស្សប្បមាណេន យោត្តេន ចតុរាសីតិព្យាមសហស្សដ្ឋានេ មហាសមុទ្ទេ ឧទកំ មិនិត្វា ឋិតោ បុរិសោ។ សោ ហិ ថេរស្ស ឧបមាភាវេន គហិតោ។ ធម្មន្វយេនាតិ អនុមានញាណេន។ តញ្ហិ សិទ្ធំ ធម្មំ អនុគន្ត្វា បវត្តនតោ ‘‘ធម្មន្វយោ’’តិ វុច្ចតិ, តថា អន្វយវសេន អត្ថស្ស ពុជ្ឈនតោ អន្វយពុទ្ធិ, អនុមេយ្យំ អនុមិនោតីតិ អនុមានំ, និទស្សនេ ទិដ្ឋនយេន អនុមេយ្យំ គណ្ហាតីតិ ‘‘នយគ្គាហោ’’តិ ច វុច្ចតិ។ តេនាហ ‘‘ធម្មន្វយេនា’’តិអាទិ។ ស្វាយំ ធម្មន្វយោ ន យស្ស កស្សចិ ហោតិ, អថ ខោ តថារូបស្ស អគ្គសាវកស្សេវាតិ អាហ ‘‘សាវកបារមិញាណេ ឋត្វា’’តិ។ យទិ ថេរោ ពុទ្ធគុណេ ឯកទេសតោ បច្ចក្ខេ កត្វា តទញ្ញេ នយគ្គាហេន គណ្ហិ, ននុ ឯវំ សន្តេ ពុទ្ធគុណា បរិមិតបរិច្ឆិន្នា អាបន្នាតិ? នយិទំ ឯវន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘អនន្តា អបរិមាណា’’តិ។
Idāni yathāvuttamatthaṃ upamāya vibhāvetuṃ ‘‘seyyathāpi nāmā’’tiādi āraddhaṃ. Gambhīro uttānoti gambhīro vā uttāno vāti jānanatthaṃ. ‘‘Evamevā’’tiādi yathādassitāya upamāya upameyyena saṃsandanaṃ. Buddhaguṇesu appamattavisayampi lokiyamahājanassa ñāṇaṃ apavattitarūpeneva pavattati anavattitasabhāvattāti vuttaṃ ‘‘ekabyāma…pe… veditabbā’’ti. Tattha ñātaudakaṃ viyāti pamāṇato ñātaudakaṃ viya. Ariyānaṃ pana tattha attano visaye pavattanakañāṇaṃ pavattitarūpeneva pavattati attano paṭivedhānurūpaṃ, abhinīhārānurūpañca avattitasabhāvattāti dassento ‘‘dasabyāmayottenā’’tiādimāha. Tattha paṭividdhasaccānampi paṭipakkhavidhamanapubbayogavisesavasena ñāṇaṃ sātisayaṃ, mahānubhāvañca hotīti imamatthaṃ dassetuṃ sotāpannañāṇassa dasabyāmaudakaṃ opammabhāvena dassetvā tato paresaṃ dasuttaradiguṇadasaguṇaasītiguṇavisiṭṭhaṃ udakaṃ opammaṃ katvā dassitaṃ. Nanu evaṃ sante buddhaguṇā parimitaparicchinnā, therena ca te paricchijja ñātāti āpajjatīti? Nāpajjatīti dassento ‘‘tattha yathā so puriso’’tiādimāha. Tattha so purisoti so caturāsītibyāmasahassappamāṇena yottena caturāsītibyāmasahassaṭṭhāne mahāsamudde udakaṃ minitvā ṭhito puriso. So hi therassa upamābhāvena gahito. Dhammanvayenāti anumānañāṇena. Tañhi siddhaṃ dhammaṃ anugantvā pavattanato ‘‘dhammanvayo’’ti vuccati, tathā anvayavasena atthassa bujjhanato anvayabuddhi, anumeyyaṃ anuminotīti anumānaṃ, nidassane diṭṭhanayena anumeyyaṃ gaṇhātīti ‘‘nayaggāho’’ti ca vuccati. Tenāha ‘‘dhammanvayenā’’tiādi. Svāyaṃ dhammanvayo na yassa kassaci hoti, atha kho tathārūpassa aggasāvakassevāti āha ‘‘sāvakapāramiñāṇe ṭhatvā’’ti. Yadi thero buddhaguṇe ekadesato paccakkhe katvā tadaññe nayaggāhena gaṇhi, nanu evaṃ sante buddhaguṇā parimitaparicchinnā āpannāti? Nayidaṃ evanti dassento ‘‘anantā aparimāṇā’’ti.
‘‘សទ្ទហតី’’តិ វត្វា បុន តមេវត្ថំ វិភាវេន្តោ ‘‘ថេរេន ហិ…បេ.… ពហុតរា’’តិ អាហ។ កថំ បនាយមត្ថោ ឯវំ ទដ្ឋព្ពោតិ ឯវំ អធិប្បាយភេទកំ ឧបមាយ សញ្ញាបេតុំ ‘‘យថា កថំ វិយា’’តិអាទិ វុត្តំ ‘‘ឧបមាយមិធេកច្ចេ វិញ្ញូ បុរិសា ភាសិតស្ស អត្ថំ អាជានន្តី’’តិ (សំ. និ. ២.៦៧) ឥតោ នវ ឥតោ នវាតិ ឥតោ មជ្ឈដ្ឋានតោ យាវ ទក្ខិណតីរា នវ ឥតោ មជ្ឈដ្ឋានតោ យាវ ឧត្តរតីរា នវ។ ឥទានិ យថាវុត្តមត្ថំ សុត្តេន សមត្ថេតុំ ‘‘ពុទ្ធោបី’’តិ គាថមាហ។
‘‘Saddahatī’’ti vatvā puna tamevatthaṃ vibhāvento ‘‘therena hi…pe… bahutarā’’ti āha. Kathaṃ panāyamattho evaṃ daṭṭhabboti evaṃ adhippāyabhedakaṃ upamāya saññāpetuṃ ‘‘yathā kathaṃ viyā’’tiādi vuttaṃ ‘‘upamāyamidhekacce viññū purisā bhāsitassa atthaṃ ājānantī’’ti (saṃ. ni. 2.67) ito nava ito navāti ito majjhaṭṭhānato yāva dakkhiṇatīrā nava ito majjhaṭṭhānato yāva uttaratīrā nava. Idāni yathāvuttamatthaṃ suttena samatthetuṃ ‘‘buddhopī’’ti gāthamāha.
យមកយុគឡមហានទីមហោឃោ វិយាតិ ទ្វិន្នំ ឯកតោ សមាគតត្តា យុគឡភូតានំ មហានទីនំ មហោឃោ វិយ។
Yamakayugaḷamahānadīmahogho viyāti dvinnaṃ ekato samāgatattā yugaḷabhūtānaṃ mahānadīnaṃ mahogho viya.
អនុច្ឆវិកំ កត្វាតិ យោយំ មម បសាទោ ពុទ្ធគុណេ អារព្ភ ឱគាឡ្ហោ ហុត្វា ឧប្បន្នោ, តំ អនុច្ឆវិកំ អនុរូបំ កត្វា។ បដិគ្គហេតុំ សម្បដិច្ឆិតុំ អញ្ញោ កោចិ ន សក្ខិស្សតិ យាថាវតោ អនវពុជ្ឈនតោ។ បដិគ្គហេតុំ សក្កោតិ តស្ស ហេតុតោ, បច្ចយតោ, សភាវតោ, កិច្ចតោ, ផលតោ សម្មទេវ បដិវិជ្ឈនតោ។ បូរត្តន្តិ បុណ្ណភាវោ។ បគ្ឃរណកាលេតិ វិកិរណកាលេ, បតនកាលេតិ អត្ថោ។ ‘‘បសន្នោ’’តិ ឥមិនា បសាទស្ស វត្តមានតា ទីបិតាតិ ‘‘ឧប្បន្នសទ្ធោ’’តិ ឥមិនាបិ សទ្ធាយ បច្ចុប្បន្នតា បកាសិតាតិ អាហ ‘‘ឯវំ សទ្ទហាមីតិ អត្ថោ’’តិ។ អភិញ្ញាយតីតិ អភិញ្ញោ, អធិកោ អភិញ្ញោ ភិយ្យោភិញ្ញោ, សោ ឯវ អតិសយវចនិច្ឆាវសេន ‘‘ភិយ្យោភិញ្ញតរោ’’តិ វុត្តោតិ អាហ ‘‘ភិយ្យតរោ អភិញ្ញាតោ’’តិ។ ទុតិយវិកប្បេ បន អភិជានាតីតិ អភិញ្ញា, អភិវិសិដ្ឋា បញ្ញា, ភិយ្យោ អភិញ្ញា ឯតស្សាតិ ភិយ្យោភិញ្ញោ, សោ ឯវ អតិសយវចនិច្ឆាវសេន ភិយ្យោភិញ្ញតរោ, ស្វាយមស្ស អតិសយោ អភិញ្ញាយ ភិយ្យោភាវកតោតិ អាហ ‘‘ភិយ្យតរាភិញ្ញោ វា’’តិ។ សម្ពុជ្ឈតិ ឯតាយាតិ សម្ពោធិ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ, អគ្គមគ្គញាណញ្ច។ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបទដ្ឋានញ្ហិ អគ្គមគ្គញាណំ, អគ្គមគ្គញាណបទដ្ឋានញ្ច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ សម្ពោធិ នាម។ តត្ថ បធានវសេន តទត្ថទស្សនេ បឋមវិកប្បោ, បទដ្ឋានវសេន ទុតិយវិកប្បោ។ កស្មា បនេត្ថ អរហត្តមគ្គញាណស្សេវ គហណំ, ននុ ហេដ្ឋិមានិបិ ភគវតោ មគ្គញាណានិ សវាសនមេវ យថាសកំ បដិបក្ខវិធមនវសេន បវត្តានិ។ សវាសនប្បហានញ្ហិ ញេយ្យាវរណប្បហានន្តិ? សច្ចមេតំ, តំ បន អបរិបុណ្ណំ បដិបក្ខវិធមនស្ស វិប្បកតភាវតោតិ អាហ ‘‘អរហត្តមគ្គញាណេ វា’’តិ។ អគ្គមគ្គវសេន ចេត្ថ អរិយានំ ពោធិត្តយបារិបូរីតិ ទស្សេតុំ ‘‘អរហត្តមគ្គេនេវ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ និប្បទេសាតិ អនវសេសា។ គហិតា ហោន្តីតិ អរហត្តមគ្គេន គហិតេន អធិគតេន គហិតា អធិគតា ហោន្តិ។ សព្ពន្តិ តេហិ អធិគន្តព្ពំ។ តេនាតិ សម្ពោធិនា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបទដ្ឋានេន អរហត្តមគ្គញាណេន។
Anucchavikaṃkatvāti yoyaṃ mama pasādo buddhaguṇe ārabbha ogāḷho hutvā uppanno, taṃ anucchavikaṃ anurūpaṃ katvā. Paṭiggahetuṃ sampaṭicchituṃ añño koci na sakkhissati yāthāvato anavabujjhanato. Paṭiggahetuṃ sakkoti tassa hetuto, paccayato, sabhāvato, kiccato, phalato sammadeva paṭivijjhanato. Pūrattanti puṇṇabhāvo. Paggharaṇakāleti vikiraṇakāle, patanakāleti attho. ‘‘Pasanno’’ti iminā pasādassa vattamānatā dīpitāti ‘‘uppannasaddho’’ti imināpi saddhāya paccuppannatā pakāsitāti āha ‘‘evaṃ saddahāmīti attho’’ti. Abhiññāyatīti abhiñño, adhiko abhiñño bhiyyobhiñño, so eva atisayavacanicchāvasena ‘‘bhiyyobhiññataro’’ti vuttoti āha ‘‘bhiyyataro abhiññāto’’ti. Dutiyavikappe pana abhijānātīti abhiññā, abhivisiṭṭhā paññā, bhiyyo abhiññā etassāti bhiyyobhiñño, so eva atisayavacanicchāvasena bhiyyobhiññataro, svāyamassa atisayo abhiññāya bhiyyobhāvakatoti āha ‘‘bhiyyatarābhiñño vā’’ti. Sambujjhati etāyāti sambodhi, sabbaññutaññāṇaṃ, aggamaggañāṇañca. Sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānañhi aggamaggañāṇaṃ, aggamaggañāṇapadaṭṭhānañca sabbaññutaññāṇaṃ sambodhi nāma. Tattha padhānavasena tadatthadassane paṭhamavikappo, padaṭṭhānavasena dutiyavikappo. Kasmā panettha arahattamaggañāṇasseva gahaṇaṃ, nanu heṭṭhimānipi bhagavato maggañāṇāni savāsanameva yathāsakaṃ paṭipakkhavidhamanavasena pavattāni. Savāsanappahānañhi ñeyyāvaraṇappahānanti? Saccametaṃ, taṃ pana aparipuṇṇaṃ paṭipakkhavidhamanassa vippakatabhāvatoti āha ‘‘arahattamaggañāṇe vā’’ti. Aggamaggavasena cettha ariyānaṃ bodhittayapāripūrīti dassetuṃ ‘‘arahattamaggeneva hī’’tiādi vuttaṃ. Nippadesāti anavasesā. Gahitā hontīti arahattamaggena gahitena adhigatena gahitā adhigatā honti. Sabbanti tehi adhigantabbaṃ. Tenāti sambodhinā sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānena arahattamaggañāṇena.
១៤២. ខាទនីយានំ ឧឡារតា សាតរសានុភាវេនាតិ អាហ ‘‘មធុរេ អាគច្ឆតី’’តិ។ បសំសាយ ឧឡារតា វិសិដ្ឋភាវេនាតិ អាហ ‘‘សេដ្ឋេ’’តិ, ឱភាសស្ស ឧឡារតា មហន្តភាវេនាតិ វុត្តំ ‘‘វិបុលេ’’តិ។ ឧសភស្ស អយន្តិ អាសភី, ឥធ បន អាសភី វិយាតិ អាសភី។ តេនាហ ‘‘ឧសភស្ស វាចាសទិសី’’តិ។ យេន បន គុណេនស្សា តំសទិសតា, តំ ទស្សេតុំ ‘‘អចលា អសម្បវេធី’’តិ វុត្តំ។ យតោ កុតោចិ អនុស្សវនំ អនុស្សវោ។ វិជ្ជាដ្ឋានេសុ កតបរិចយានំ អាចរិយានំ តំ តមត្ថំ វិញ្ញាបេន្តី បវេណី អាចរិយបរម្បរា។ កេវលំ អត្តនោ មតិយា ‘‘ឥតិកិរ ឯវំកិរា’’តិ បរិកប្បនា ឥតិកិរ។ បិដកស្ស គន្ថស្ស សម្បទានតោ សយំ សម្បទានភាវេន គហណំ បិដកសម្បទានំ។ យថាសុតានំ អត្ថានំ អាការស្ស បរិវិតក្កនំ អាការបរិវិតក្កោ។ តថេវ ‘‘ឯវមេត’’ន្តិ ទិដ្ឋិយា និជ្ឈានក្ខមនំ ទិដ្ឋិនិជ្ឈានក្ខន្តិ។ អាគមាធិគមេហិ វិនា តក្កមគ្គំ និស្សាយ តក្កនំ តក្កោ។ អនុមានវិធិំ និស្សាយ នយគ្គាហោ។ យស្មា ពុទ្ធវិសយេ ឋត្វា ភគវតោ អយំ ថេរស្ស ចោទនា, ថេរស្ស ច សោ អវិសយោ, តស្មា ‘‘បច្ចក្ខតោ ញាណេន បដិវិជ្ឈិត្វា វិយា’’តិ វុត្តំ។ សីហនាទោ វិយាតិ សីហនាទោ, តំសទិសតា ចស្ស សេដ្ឋភាវេន, សោ ចេត្ថ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘សីហនាទោ’’តិអាទិមាហ។ នេវ ទន្ធាយន្តេនាតិ ន មន្ទាយន្តេន។ ន ភគ្គរាយន្តេនាតិ អបរិសង្កន្តេន។
142. Khādanīyānaṃ uḷāratā sātarasānubhāvenāti āha ‘‘madhure āgacchatī’’ti. Pasaṃsāya uḷāratā visiṭṭhabhāvenāti āha ‘‘seṭṭhe’’ti, obhāsassa uḷāratā mahantabhāvenāti vuttaṃ ‘‘vipule’’ti. Usabhassa ayanti āsabhī, idha pana āsabhī viyāti āsabhī. Tenāha ‘‘usabhassa vācāsadisī’’ti. Yena pana guṇenassā taṃsadisatā, taṃ dassetuṃ ‘‘acalā asampavedhī’’ti vuttaṃ. Yato kutoci anussavanaṃ anussavo. Vijjāṭṭhānesu kataparicayānaṃ ācariyānaṃ taṃ tamatthaṃ viññāpentī paveṇī ācariyaparamparā. Kevalaṃ attano matiyā ‘‘itikira evaṃkirā’’ti parikappanā itikira. Piṭakassa ganthassa sampadānato sayaṃ sampadānabhāvena gahaṇaṃ piṭakasampadānaṃ. Yathāsutānaṃ atthānaṃ ākārassa parivitakkanaṃ ākāraparivitakko. Tatheva ‘‘evameta’’nti diṭṭhiyā nijjhānakkhamanaṃ diṭṭhinijjhānakkhanti. Āgamādhigamehi vinā takkamaggaṃ nissāya takkanaṃ takko. Anumānavidhiṃ nissāya nayaggāho. Yasmā buddhavisaye ṭhatvā bhagavato ayaṃ therassa codanā, therassa ca so avisayo, tasmā ‘‘paccakkhato ñāṇena paṭivijjhitvā viyā’’ti vuttaṃ. Sīhanādo viyāti sīhanādo, taṃsadisatā cassa seṭṭhabhāvena, so cettha evaṃ veditabboti dassento ‘‘sīhanādo’’tiādimāha. Neva dandhāyantenāti na mandāyantena. Na bhaggarāyantenāti aparisaṅkantena.
អនុយោគទាបនត្ថន្តិ អនុយោគំ សោធាបេតុំ។ វិមទ្ទក្ខមញ្ហិ សីហនាទំ នទន្តោ អត្ថតោ តត្ថ អនុយោគំ សោធេតិ នាម។ អនុយុញ្ជន្តោ ច នំ សោធាបេតិ នាម។ ទាតុន្តិ សោធេតុំ។ កេចិ ‘‘ទានត្ថ’’ន្តិ អត្ថំ វទន្តិ, តទយុត្តំ។ ន ហិ យោ សីហនាទំ នទតិ, សោ ឯវ តត្ថ អនុយោគំ ទេតីតិ យុជ្ជតិ។ និឃំសនន្តិ វិមទ្ទនំ។ ធមមានន្តិ តាបយមានំ, តាបនញ្ចេត្ថ គគ្គរិយា ធមាបនសីសេន វទតិ។ សព្ពេ តេតិ សព្ពេ តេ អតីតេ និរុទ្ធេ សម្មាសម្ពុទ្ធេ, តេនេតំ ទស្សេតិ – យេ តេ អហេសុំ អតីតំ អទ្ធានំ តវ អភិនីហារតោ ឱរំ សម្មាសម្ពុទ្ធា, តេសំ តាវ សាវកញាណគោចរេ ធម្មេ បរិច្ឆិន្ទន្តោ មារាទយោ វិយ ពុទ្ធានំ លោកិយចិត្តចារំ ត្វំ ជានេយ្យាសិ។ យេ បន តេ អព្ភតីតា តតោ បរតោ ឆិន្នវដុមា ឆិន្នបបញ្ចា បរិយាទិណ្ណវដ្ដា សព្ពទុក្ខវីតិវត្តា សម្មាសម្ពុទ្ធា, តេសំ សព្ពេសម្បិ សាវកញាណស្ស អវិសយភូតេ ធម្មេ កថំ ជានិស្សសីតិ។
Anuyogadāpanatthanti anuyogaṃ sodhāpetuṃ. Vimaddakkhamañhi sīhanādaṃ nadanto atthato tattha anuyogaṃ sodheti nāma. Anuyuñjanto ca naṃ sodhāpeti nāma. Dātunti sodhetuṃ. Keci ‘‘dānattha’’nti atthaṃ vadanti, tadayuttaṃ. Na hi yo sīhanādaṃ nadati, so eva tattha anuyogaṃ detīti yujjati. Nighaṃsananti vimaddanaṃ. Dhamamānanti tāpayamānaṃ, tāpanañcettha gaggariyā dhamāpanasīsena vadati. Sabbe teti sabbe te atīte niruddhe sammāsambuddhe, tenetaṃ dasseti – ye te ahesuṃ atītaṃ addhānaṃ tava abhinīhārato oraṃ sammāsambuddhā, tesaṃ tāva sāvakañāṇagocare dhamme paricchindanto mārādayo viya buddhānaṃ lokiyacittacāraṃ tvaṃ jāneyyāsi. Ye pana te abbhatītā tato parato chinnavaṭumā chinnapapañcā pariyādiṇṇavaṭṭā sabbadukkhavītivattā sammāsambuddhā, tesaṃ sabbesampi sāvakañāṇassa avisayabhūte dhamme kathaṃ jānissasīti.
អនាគតពុទ្ធានំ បនាតិ បន-សទ្ទោ វិសេសត្ថជោតនោ, តេន អតីតេសុ តាវ ខន្ធានំ ភូតបុព្ពត្តា តត្ថ សិយា ញាណស្ស សវិសយេ គតិ, អនាគតេសុ បន សព្ពសោ អសញ្ជាតេសុ កថន្តិ ឥមមត្ថំ ជោតេតិ។ តេនាហ ‘‘អនាគតាបី’’តិអាទិ ។ ‘‘ចិត្តេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា វិទិតា’’តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ អតីតានាគតេ សត្តាហេ ឯវ បវត្តំ ចិត្តំ ចេតោបរិយញាណស្ស វិសយោ, ន តតោ បរន្តិ? នយិទំ ចេតោបរិយញាណកិច្ចវសេន វុត្តំ, អថ ខោ បុព្ពេនិវាសអនាគតំសញាណវសេន វុត្តំ, តស្មា នាយំ ទោសោ។
Anāgatabuddhānaṃ panāti pana-saddo visesatthajotano, tena atītesu tāva khandhānaṃ bhūtapubbattā tattha siyā ñāṇassa savisaye gati, anāgatesu pana sabbaso asañjātesu kathanti imamatthaṃ joteti. Tenāha ‘‘anāgatāpī’’tiādi . ‘‘Cittena paricchinditvā viditā’’ti kasmā vuttaṃ, nanu atītānāgate sattāhe eva pavattaṃ cittaṃ cetopariyañāṇassa visayo, na tato paranti? Nayidaṃ cetopariyañāṇakiccavasena vuttaṃ, atha kho pubbenivāsaanāgataṃsañāṇavasena vuttaṃ, tasmā nāyaṃ doso.
វិទិតដ្ឋានេ ន ករោតិ សិក្ខាបទេនេវ តាទិសស្ស បដិក្ខេបស្ស បដិក្ខិត្តត្តា, សេតុឃាតតោ ច។ កថំ បន ថេរោ ទ្វយសម្ភវេ បដិក្ខេបមេវ អកាសិ, ន វិភជ្ជ ព្យាកាសីតិ អាហ ‘‘ថេរោ កិរា’’តិអាទិ។ បារំ បរិយន្តំ មិនោតីតិ បារមី, សា ឯវ ញាណន្តិ បារមិញាណំ, សាវកានំ បារមិញាណំ សាវកបារមិញាណំ, តស្មិំ។ សាវកានំ ឧក្កំសបរិយន្តគតេ ជាននេ នាយំ អនុយោគោ, អថ ខោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេ សព្ពញ្ញុតាយ ជាននេ។ កេចិ បន ‘‘សាវកបារមិញាណេតិ សាវកបារមិញាណវិសយេ’’តិ អត្ថំ វទន្តិ។ តថា សេសបទេសុបិ។ សីល ..បេ.… សមត្ថន្តិ សីលសមាធិបញ្ញាវិមុត្តិសង្ខាតការណានំ ជាននសមត្ថំ។ ពុទ្ធសីលាទយោ ហិ ពុទ្ធានំ ពុទ្ធកិច្ចស្ស, បរេហិ ‘‘ពុទ្ធា’’តិ ជាននស្ស ច ការណំ។
Viditaṭṭhāne na karoti sikkhāpadeneva tādisassa paṭikkhepassa paṭikkhittattā, setughātato ca. Kathaṃ pana thero dvayasambhave paṭikkhepameva akāsi, na vibhajja byākāsīti āha ‘‘thero kirā’’tiādi. Pāraṃ pariyantaṃ minotīti pāramī, sā eva ñāṇanti pāramiñāṇaṃ, sāvakānaṃ pāramiñāṇaṃ sāvakapāramiñāṇaṃ, tasmiṃ. Sāvakānaṃ ukkaṃsapariyantagate jānane nāyaṃ anuyogo, atha kho sabbaññutaññāṇe sabbaññutāya jānane. Keci pana ‘‘sāvakapāramiñāṇeti sāvakapāramiñāṇavisaye’’ti atthaṃ vadanti. Tathā sesapadesupi. Sīla..pe… samatthanti sīlasamādhipaññāvimuttisaṅkhātakāraṇānaṃ jānanasamatthaṃ. Buddhasīlādayo hi buddhānaṃ buddhakiccassa, parehi ‘‘buddhā’’ti jānanassa ca kāraṇaṃ.
១៤៣. អនុមានញាណំ វិយ សំសយបិដ្ឋិកំ អហុត្វា ‘‘ឥទមិទ’’ន្តិ យថាសភាវតោ ញេយ្យំ ធារេតិ និច្ឆិនោតីតិ ធម្មោ, បច្ចក្ខញាណន្តិ អាហ ‘‘ធម្មស្ស បច្ចក្ខតោ ញាណស្សា’’តិ។ អនុឯតីតិ អន្វយោតិ អាហ ‘‘អនុយោគំ អនុគន្ត្វា’’តិ។ បច្ចក្ខសិទ្ធញ្ហិ អត្ថំ អនុគន្ត្វា អនុមានញាណស្ស បវត្តិ ទិដ្ឋេន អទិដ្ឋស្ស អនុមានន្តិ វេទិតព្ពោ។ វិទិតេ វេទកម្បិ ញាណំ អត្ថតោ វិទិតមេវ ហោតីតិ ‘‘អនុមានញាណំ នយគ្គាហោ វិទិតោ’’តិ វុត្តំ។ វិទិតោតិ វិទ្ធោ បដិលទ្ធោ, អធិគតោតិ អត្ថោ។ អប្បមាណោតិ អបរិមាណោ មហាវិសយត្តា។ តេនាហ ‘‘អបរិយន្តោ’’តិ។ តេនាតិ អបរិយន្តត្តា, តេន វា អបរិយន្តេន ញាណេន, ឯតេនេវ ថេរោ យំ យំ អនុមេយ្យមត្ថំ ញាតុកាមោ ហោតិ, តត្ថ តត្ថស្ស អសង្គមប្បដិហដអនុមានញាណំ បវត្តតីតិ ទស្សេតិ។ តេនាហ ‘‘សោ ឥមិនា’’តិអាទិ។ តត្ថ ឥមិនាតិ ឥមិនា ការណេន។ បាការស្ស ថិរភាវំ ឧទ្ធមុទ្ធំ អាបេតីតិ ឧទ្ធាបំ, បាការមូលំ។ អាទិ-សទ្ទេន បាការទ្វារពន្ធបរិខាទីនំ សង្គហោ វេទិតព្ពោ។ បច្ចន្តេ ភវំ បច្ចន្តិមំ។ បណ្ឌិតទោវារិកដ្ឋានិយំ កត្វា ថេរោ អត្តានំ ទស្សេតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯកទ្វារន្តិ កស្មា អាហា’’តិ ចោទនំ សមុដ្ឋាបេសិ។ យស្សា បញ្ញាយ វសេន បុរិសោ ‘‘បណ្ឌិតោ’’តិ វុច្ចតិ, តំ បណ្ឌិច្ចន្តិ អាហ ‘‘បណ្ឌិច្ចេន សមន្នាគតោ’’តិ។ តំតំឥតិកត្តព្ពតាសុ ឆេកភាវោ ព្យត្តភាវោ វេយ្យត្តិយំ។ មេធតិ សម្មោសំ ហិំសតិ វិធមតីតិ មេធា, សា ឯតស្ស អត្ថីតិ មេធាវី។ ឋានេ ឋានេ ឧប្បត្តិ ឯតិស្សា អត្ថីតិ ឋានុប្បត្តិកា, ឋានសោ ឧប្បជ្ជនកបញ្ញា។ អនុបរិយាយន្តិ ឯតេនាតិ អនុបរិយាយោ, សោ ឯវ បថោតិ អនុបរិយាយបថោ, បរិតោ បាការស្ស អនុសំយាយនមគ្គោ។ បាការភាគា សន្ធាតព្ពា ឯត្ថាតិ បាការសន្ធិ, បាការស្ស ផុល្លិតប្បទេសោ។ សោ បន ហេដ្ឋិមន្តេន ទ្វិន្នម្បិ ឥដ្ឋកានំ វិគមេន ឯវំ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘ទ្វិន្នំ ឥដ្ឋកានំ អបគតដ្ឋាន’’ន្តិ។ ឆិន្នដ្ឋានន្តិ ឆិន្នភិន្នប្បទេសោ, ឆិន្នដ្ឋានំ វា។ តញ្ហិ ‘‘វិវរ’’ន្តិ វុច្ចតិ។
143. Anumānañāṇaṃ viya saṃsayapiṭṭhikaṃ ahutvā ‘‘idamida’’nti yathāsabhāvato ñeyyaṃ dhāreti nicchinotīti dhammo, paccakkhañāṇanti āha ‘‘dhammassa paccakkhato ñāṇassā’’ti. Anuetīti anvayoti āha ‘‘anuyogaṃ anugantvā’’ti. Paccakkhasiddhañhi atthaṃ anugantvā anumānañāṇassa pavatti diṭṭhena adiṭṭhassa anumānanti veditabbo. Vidite vedakampi ñāṇaṃ atthato viditameva hotīti ‘‘anumānañāṇaṃ nayaggāho vidito’’ti vuttaṃ. Viditoti viddho paṭiladdho, adhigatoti attho. Appamāṇoti aparimāṇo mahāvisayattā. Tenāha ‘‘apariyanto’’ti. Tenāti apariyantattā, tena vā apariyantena ñāṇena, eteneva thero yaṃ yaṃ anumeyyamatthaṃ ñātukāmo hoti, tattha tatthassa asaṅgamappaṭihaṭaanumānañāṇaṃ pavattatīti dasseti. Tenāha ‘‘so iminā’’tiādi. Tattha imināti iminā kāraṇena. Pākārassa thirabhāvaṃ uddhamuddhaṃ āpetīti uddhāpaṃ, pākāramūlaṃ. Ādi-saddena pākāradvārabandhaparikhādīnaṃ saṅgaho veditabbo. Paccante bhavaṃ paccantimaṃ. Paṇḍitadovārikaṭṭhāniyaṃ katvā thero attānaṃ dassetīti dassento ‘‘ekadvāranti kasmā āhā’’ti codanaṃ samuṭṭhāpesi. Yassā paññāya vasena puriso ‘‘paṇḍito’’ti vuccati, taṃ paṇḍiccanti āha ‘‘paṇḍiccena samannāgato’’ti. Taṃtaṃitikattabbatāsu chekabhāvo byattabhāvo veyyattiyaṃ. Medhati sammosaṃ hiṃsati vidhamatīti medhā, sā etassa atthīti medhāvī. Ṭhāne ṭhāne uppatti etissā atthīti ṭhānuppattikā, ṭhānaso uppajjanakapaññā. Anupariyāyanti etenāti anupariyāyo, so eva pathoti anupariyāyapatho, parito pākārassa anusaṃyāyanamaggo. Pākārabhāgā sandhātabbā etthāti pākārasandhi, pākārassa phullitappadeso. So pana heṭṭhimantena dvinnampi iṭṭhakānaṃ vigamena evaṃ vuccatīti āha ‘‘dvinnaṃ iṭṭhakānaṃ apagataṭṭhāna’’nti. Chinnaṭṭhānanti chinnabhinnappadeso, chinnaṭṭhānaṃ vā. Tañhi ‘‘vivara’’nti vuccati.
កិលិដ្ឋន្តិ មលីនំ។ ឧបតាបេន្តីតិ កិលេសបរិឡាហេន សន្តាបេន្តិ។ វិពាធេន្តីតិ បីឡេន្តិ។ ឧប្បន្នាយ បញ្ញាយ នីវរណេហិ ន កិញ្ចិ កាតុំ សក្កាតិ អាហ ‘‘អនុប្បន្នាយ បញ្ញាយ ឧប្បជ្ជិតុំ ន ទេន្តី’’តិ។ តស្មាតិ បច្ចយូបឃាតេន ឧប្បជ្ជិតុំ អប្បទានតោ។ ចតូសុ សតិបដ្ឋានេសុ សុដ្ឋុ ឋបិតចិត្តាតិ ចតុព្ពិធាយបិ សតិបដ្ឋានភាវនាយ សម្មទេវ ឋបិតចិត្តា។ យថាសភាវេន ភាវេត្វាតិ អវិបរីតសភាវេន យថា បដិបក្ខា សមុច្ឆិជ្ជន្តិ, ឯវំ ភាវេត្វា។
Kiliṭṭhanti malīnaṃ. Upatāpentīti kilesapariḷāhena santāpenti. Vibādhentīti pīḷenti. Uppannāya paññāya nīvaraṇehi na kiñci kātuṃ sakkāti āha ‘‘anuppannāya paññāya uppajjituṃ na dentī’’ti. Tasmāti paccayūpaghātena uppajjituṃ appadānato. Catūsu satipaṭṭhānesu suṭṭhu ṭhapitacittāti catubbidhāyapi satipaṭṭhānabhāvanāya sammadeva ṭhapitacittā. Yathāsabhāvena bhāvetvāti aviparītasabhāvena yathā paṭipakkhā samucchijjanti, evaṃ bhāvetvā.
បុរិមនយេ សតិបដ្ឋានានិ, ពោជ្ឈង្គា ច មិស្សកា អធិប្បេតាតិ តតោ អញ្ញថា វត្តុំ ‘‘អបិចេត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ។ មិស្សកាតិ សមថវិបស្សនាមគ្គវសេន មិស្សកា។ ‘‘ចតូសុ សតិបដ្ឋានេសុ សុប្បតិដ្ឋិតចិត្តា’’តិអាទិតោ វុត្តត្តា សតិបដ្ឋានេ វិបស្សនាតិ គហេត្វា ‘‘សត្ត ពោជ្ឈង្គេ យថាភូតំ ភាវេត្វា’’តិ វុត្តត្តា, មគ្គបរិយាបន្នានំយេវ ច នេសំ និប្បរិយាយពោជ្ឈង្គភាវតោ, តេសុ ច សព្ពសោ អធិគតេសុ លោកនាថេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណម្បិ អធិគតមេវ ហោតីតិ ‘‘ពោជ្ឈង្គេ មគ្គោ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណញ្ចាតិ គហិតេ សុន្ទរោ បញ្ហោ ភវេយ្យា’’តិ មហាសិវត្ថេរោ អាហ, ន បនេវំ គហិតំ បោរាណេហីតិ អធិប្បាយោ។ ឥតីតិ វុត្តប្បការបរាមសនំ។ ថេរោតិ សារិបុត្តត្ថេរោ។
Purimanaye satipaṭṭhānāni, bojjhaṅgā ca missakā adhippetāti tato aññathā vattuṃ ‘‘apicetthā’’tiādi vuttaṃ. Missakāti samathavipassanāmaggavasena missakā. ‘‘Catūsu satipaṭṭhānesu suppatiṭṭhitacittā’’tiādito vuttattā satipaṭṭhāne vipassanāti gahetvā ‘‘satta bojjhaṅge yathābhūtaṃ bhāvetvā’’ti vuttattā, maggapariyāpannānaṃyeva ca nesaṃ nippariyāyabojjhaṅgabhāvato, tesu ca sabbaso adhigatesu lokanāthena sabbaññutaññāṇampi adhigatameva hotīti ‘‘bojjhaṅge maggo, sabbaññutaññāṇañcāti gahite sundaro pañho bhaveyyā’’ti mahāsivatthero āha, na panevaṃ gahitaṃ porāṇehīti adhippāyo. Itīti vuttappakāraparāmasanaṃ. Theroti sāriputtatthero.
តត្ថាតិ តេសុ បច្ចន្តនគរាទីសុ។ នគរំ វិយ និព្ពានំ តទត្ថិកេហិ ឧបគន្តព្ពតោ, ឧបគតានញ្ច បរិស្សយរហិតសុខាធិគមនដ្ឋានតោ។ បាការោ វិយ សីលំ តទុបគតានំ បរិតោ អារក្ខភាវតោ។ បរិយាយបថោ វិយ ហិរី សីលបាការស្ស អធិដ្ឋានភាវតោ។ វុត្តញ្ហេតំ ‘‘បរិយាយបថោតិ ខោ ភិក្ខុ ហិរិយា ឯតំ អធិវចន’’ន្តិ។ ទ្វារំ វិយ អរិយមគ្គោ និព្ពាននគរប្បវេសនអញ្ជសភាវតោ។ បណ្ឌិតទោវារិកោ វិយ ធម្មសេនាបតិ និព្ពាននគរបវិដ្ឋបវិសនកានំ សត្តានំ សល្លក្ខណតោ។ ទិន្នោតិ ទាបិតោ, សោធិតោតិ អត្ថោ។
Tatthāti tesu paccantanagarādīsu. Nagaraṃ viya nibbānaṃ tadatthikehi upagantabbato, upagatānañca parissayarahitasukhādhigamanaṭṭhānato. Pākāro viya sīlaṃ tadupagatānaṃ parito ārakkhabhāvato. Pariyāyapatho viya hirī sīlapākārassa adhiṭṭhānabhāvato. Vuttañhetaṃ ‘‘pariyāyapathoti kho bhikkhu hiriyā etaṃ adhivacana’’nti. Dvāraṃ viya ariyamaggo nibbānanagarappavesanaañjasabhāvato. Paṇḍitadovāriko viya dhammasenāpati nibbānanagarapaviṭṭhapavisanakānaṃ sattānaṃ sallakkhaṇato. Dinnoti dāpito, sodhitoti attho.
១៤៤. និប្ផត្តិទស្សនត្ថន្តិ សិទ្ធិទស្សនត្ថំ, អធិគមទស្សនត្ថន្តិ អត្ថោ។ ‘‘បញ្ចនវុតិបាសណ្ឌេ’’តិ ឥទំ យស្មា ថេរោ បរិព្ពាជកោ ហុត្វា តតោ បុព្ពេវ និព្ពានបរិយេសនំ ចរមានោ តេ តេ បាសណ្ឌិនោ ឧបសង្កមិត្វា និព្ពានំ បុច្ឆិ, តេ នាស្ស ចិត្តំ អារាធេសុំ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ។ តេ បន បាសណ្ឌា ហេដ្ឋា វុត្តា ឯវ។ តត្ថេវាតិ តស្សយេវ ភាគិនេយ្យស្ស ទេសិយមានាយ ទេសនាយ។ បរស្ស វឌ្ឍិតំ ភត្តំ ភុញ្ជន្តោ វិយ សាវកបារមិញាណំ ហត្ថគតំ អកាសិ អធិគច្ឆិ។ ឧត្តរុត្តរន្តិ ហេដ្ឋិមស្ស ហេដ្ឋិមស្ស ឧត្តរណតោ អតិក្កមនតោ ឧត្តរុត្តរំ, តតោ ឯវ បធានភាវំ បាបិតតាយ បណីតបណីតំ។ ឧត្តរុត្តរន្តិ វា ឧបរូបរិ។ បណីតបណីតន្តិ បណីតតរំ, បណីតតមញ្ចាតិ អត្ថោ។ កណ្ហន្តិ កាឡកំ សំកិលេសធម្មំ។ សុក្កន្តិ ឱទាតំ វោទានធម្មំ។ សវិបក្ខំ កត្វាតិ បហាតព្ពបហាយកភាវទស្សនវសេន យថាក្កមំ ឧភយំ សវិបក្ខំ កត្វា។ ‘‘អយំ កណ្ហធម្មោ, ឥមស្ស អយំ បហាយកោ’’តិ ឯវំ កណ្ហំ បដិពាហិត្វា ទេសនាវសេន នីហរិត្វា សុក្កំ, ‘‘អយំ សុក្កធម្មោ, ឥមិនា អយំ បហាតព្ពោ’’តិ ឯវំ សុក្កំ បដិពាហិត្វា កណ្ហំ។ សឧស្សាហន្តិ ផលុប្បាទនសមត្ថតាវសេន សព្យាបារំ។ តេនាហ ‘‘សវិបាក’’ន្តិ។ វិបាកធម្មន្តិ អត្ថោ។
144.Nipphattidassanatthanti siddhidassanatthaṃ, adhigamadassanatthanti attho. ‘‘Pañcanavutipāsaṇḍe’’ti idaṃ yasmā thero paribbājako hutvā tato pubbeva nibbānapariyesanaṃ caramāno te te pāsaṇḍino upasaṅkamitvā nibbānaṃ pucchi, te nāssa cittaṃ ārādhesuṃ, taṃ sandhāya vuttaṃ. Te pana pāsaṇḍā heṭṭhā vuttā eva. Tatthevāti tassayeva bhāgineyyassa desiyamānāya desanāya. Parassa vaḍḍhitaṃ bhattaṃ bhuñjanto viya sāvakapāramiñāṇaṃ hatthagataṃ akāsi adhigacchi. Uttaruttaranti heṭṭhimassa heṭṭhimassa uttaraṇato atikkamanato uttaruttaraṃ, tato eva padhānabhāvaṃ pāpitatāya paṇītapaṇītaṃ. Uttaruttaranti vā uparūpari. Paṇītapaṇītanti paṇītataraṃ, paṇītatamañcāti attho. Kaṇhanti kāḷakaṃ saṃkilesadhammaṃ. Sukkanti odātaṃ vodānadhammaṃ. Savipakkhaṃ katvāti pahātabbapahāyakabhāvadassanavasena yathākkamaṃ ubhayaṃ savipakkhaṃ katvā. ‘‘Ayaṃ kaṇhadhammo, imassa ayaṃ pahāyako’’ti evaṃ kaṇhaṃ paṭibāhitvā desanāvasena nīharitvā sukkaṃ, ‘‘ayaṃ sukkadhammo, iminā ayaṃ pahātabbo’’ti evaṃ sukkaṃ paṭibāhitvā kaṇhaṃ.Saussāhanti phaluppādanasamatthatāvasena sabyāpāraṃ. Tenāha ‘‘savipāka’’nti. Vipākadhammanti attho.
តស្មិំ ទេសិតេ ធម្មេតិ តស្មិំ វុត្តនយេន ភគវា តុម្ហេហិ ទេសិតេ ធម្មេ ឯកច្ចំ ធម្មំ នាម សាវកបារមិញាណំ ជានិត្វា បដិវិជ្ឈិត្វា។ តំជាននេ ហិ វុត្តេ ចតុសច្ចធម្មជាននំ អវុត្តសិទ្ធន្តិ។ ‘‘ចតុសច្ចធម្មេសូ’’តិ ឥទំ បោរាណដ្ឋកថាយំ វុត្តាការទស្សនំ។ វិបក្ខោ បន បរតោ អាគមិស្សតិ។ ឯត្ថាតិ ‘‘ធម្មេសុ និដ្ឋំ អគម’’ន្តិ ឯតស្មិំ បទេ។ ថេរសល្លាបោតិ ថេរានំ សល្លាបសទិសោ វិនិច្ឆយវាទោ ។ កាឡវល្លវាសីតិ កាឡវល្លវិហារវាសី។ ឥទានីតិ ឯតរហិ ‘‘ឥទាហំ ភន្តេ’’តិអាទិវចនកាលេ។ ឥមស្មិំ បន ឋានេតិ ‘‘ធម្មេសុ និដ្ឋំ អគម’’ន្តិ ឥមស្មិំ បទេសេ, ឥមស្មិំ វា និដ្ឋានការណភូតេ យោនិសោ បរិវិតក្កនេ។ ‘‘ឥមស្មិំ បន ឋានេ ពុទ្ធគុណេសុ និដ្ឋង្គតោ’’តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ សាវកបារមិញាណសមធិគតកាលេ ឯវ ថេរោ ពុទ្ធគុណេសុ និដ្ឋង្គតោតិ? សច្ចមេតំ, ឥទានិ បន តំ បាកដំ ជាតន្តិ ឯវំ វុត្តំ។ សព្ពន្តិ ‘‘ចតុសច្ចធម្មេសូ’’តិអាទិ សុមត្ថេរេន វុត្តំ សព្ពំ។ អរហត្តេ និដ្ឋង្គតោតិ ឯត្ថាបិ វុត្តនយេនេវ អនុយោគបរិហារា វេទិតព្ពា។ យទិបិ ធម្មសេនាបតិ ‘‘សាវកបារមិញាណំ មយា សមធិគត’’ន្តិ ឥតោ បុព្ពេបិ ជានាតិយេវ, ឥទានិ បន អសង្ខ្យេយ្យាបរិមេយ្យភេទេ ពុទ្ធគុណេ នយគ្គាហវសេន បរិគ្គហេត្វា កិច្ចសិទ្ធិយា តស្មិំ ញាណេ និដ្ឋង្គតោ អហោសីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘មហាសិវត្ថេរោ…បេ.… ធម្មេសូតិ សាវកបារមិញាណេ និដ្ឋង្គតោ’’តិ អវោច។
Tasmiṃdesite dhammeti tasmiṃ vuttanayena bhagavā tumhehi desite dhamme ekaccaṃ dhammaṃ nāma sāvakapāramiñāṇaṃ jānitvā paṭivijjhitvā. Taṃjānane hi vutte catusaccadhammajānanaṃ avuttasiddhanti. ‘‘Catusaccadhammesū’’ti idaṃ porāṇaṭṭhakathāyaṃ vuttākāradassanaṃ. Vipakkho pana parato āgamissati. Etthāti ‘‘dhammesu niṭṭhaṃ agama’’nti etasmiṃ pade. Therasallāpoti therānaṃ sallāpasadiso vinicchayavādo . Kāḷavallavāsīti kāḷavallavihāravāsī. Idānīti etarahi ‘‘idāhaṃ bhante’’tiādivacanakāle. Imasmiṃ pana ṭhāneti ‘‘dhammesu niṭṭhaṃ agama’’nti imasmiṃ padese, imasmiṃ vā niṭṭhānakāraṇabhūte yoniso parivitakkane. ‘‘Imasmiṃ pana ṭhāne buddhaguṇesu niṭṭhaṅgato’’ti kasmā vuttaṃ, nanu sāvakapāramiñāṇasamadhigatakāle eva thero buddhaguṇesu niṭṭhaṅgatoti? Saccametaṃ, idāni pana taṃ pākaṭaṃ jātanti evaṃ vuttaṃ. Sabbanti ‘‘catusaccadhammesū’’tiādi sumattherena vuttaṃ sabbaṃ. Arahatte niṭṭhaṅgatoti etthāpi vuttanayeneva anuyogaparihārā veditabbā. Yadipi dhammasenāpati ‘‘sāvakapāramiñāṇaṃ mayā samadhigata’’nti ito pubbepi jānātiyeva, idāni pana asaṅkhyeyyāparimeyyabhede buddhaguṇe nayaggāhavasena pariggahetvā kiccasiddhiyā tasmiṃ ñāṇe niṭṭhaṅgato ahosīti dassento ‘‘mahāsivatthero…pe… dhammesūti sāvakapāramiñāṇe niṭṭhaṅgato’’ti avoca.
ពុទ្ធគុណា បន នយតោ អាគតា, តេ នយគ្គាហតោ យាថាវតោ ជានន្តោ សាវកបារមិញាណេ តថាជាននវសេន និដ្ឋង្គតត្តា សាវកបារមិញាណមេវ តស្ស អបរាបរុប្បត្តិវសេន, តេន តេន ភាវេតព្ពកិច្ចពហុតាវសេន ច ‘‘ធម្មេសូ’’តិ បុថុវចនេន វុត្តំ។ អនន្តាបរិមេយ្យានំ អនញ្ញវិសយានំ ពុទ្ធគុណានំ នយតោ បរិគ្គណ្ហនេន ថេរស្ស សាតិសយោ ភគវតិ បសាទោ ឧប្បជ្ជតីតិ អាហ ‘‘ភិយ្យោសោមត្តាយា’’តិអាទិ។ ‘‘សុដ្ឋុ អក្ខាតោ’’តិ វត្វា តំ ឯវស្ស សុដ្ឋុ អក្ខាតតំ ទស្សេតុំ ‘‘និយ្យានិកោ មគ្គោ’’តិ វុត្តំ។ ស្វាក្ខាតតា ហិ ធម្មស្ស យទត្ថំ ទេសិតោ, តទត្ថសាធនេន វេទិតព្ពា។ ផលត្ថាយ និយ្យាតីតិ អនន្តរវិបាកត្តា, អត្តនោ ឧប្បត្តិសមនន្តរមេវ ផលនិប្ផាទនវសេន បវត្តតីតិ អត្ថោ។ វដ្ដចារកតោ និយ្យាតីតិ វា និយ្យានិកោ, និយ្យានសីលោតិ វា។ រាគទោសមោហនិម្មទនសមត្ថោតិ ឥធាបិ ‘‘បសន្នោស្មិ ភគវតីតិ ទស្សេតី’’តិ អានេត្វា សម្ពន្ធោ។ វង្កាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន ជិម្ហកុដិលេ, អញ្ញេ ច បដិបត្តិទោសេ សង្គណ្ហាតិ។ ភគវា តុម្ហាកំ ពុទ្ធសុពុទ្ធតា វិយ ធម្មសុធម្មតា, សង្ឃសុប្បដិបត្តិ ច ធម្មេសុ និដ្ឋង្គមនេន សាវកបារមិញាណេ និដ្ឋង្គតត្តា មយ្ហំ សុដ្ឋុ វិភូតា សុបាកដា ជាតាតិ ទស្សេន្តោ ថេរោ ‘‘ស្វាក្ខាតោ ភគវតា ធម្មោ, សុប្បដិបន្នោ សង្ឃោតិ បសីទិ’’ន្តិ អវោច។
Buddhaguṇā pana nayato āgatā, te nayaggāhato yāthāvato jānanto sāvakapāramiñāṇe tathājānanavasena niṭṭhaṅgatattā sāvakapāramiñāṇameva tassa aparāparuppattivasena, tena tena bhāvetabbakiccabahutāvasena ca ‘‘dhammesū’’ti puthuvacanena vuttaṃ. Anantāparimeyyānaṃ anaññavisayānaṃ buddhaguṇānaṃ nayato pariggaṇhanena therassa sātisayo bhagavati pasādo uppajjatīti āha ‘‘bhiyyosomattāyā’’tiādi. ‘‘Suṭṭhu akkhāto’’ti vatvā taṃ evassa suṭṭhu akkhātataṃ dassetuṃ ‘‘niyyāniko maggo’’ti vuttaṃ. Svākkhātatā hi dhammassa yadatthaṃ desito, tadatthasādhanena veditabbā. Phalatthāya niyyātīti anantaravipākattā, attano uppattisamanantarameva phalanipphādanavasena pavattatīti attho. Vaṭṭacārakato niyyātīti vā niyyāniko, niyyānasīloti vā. Rāgadosamohanimmadanasamatthoti idhāpi ‘‘pasannosmi bhagavatīti dassetī’’ti ānetvā sambandho. Vaṅkādīti ādi-saddena jimhakuṭile, aññe ca paṭipattidose saṅgaṇhāti. Bhagavā tumhākaṃ buddhasubuddhatā viya dhammasudhammatā, saṅghasuppaṭipatti ca dhammesu niṭṭhaṅgamanena sāvakapāramiñāṇe niṭṭhaṅgatattā mayhaṃ suṭṭhu vibhūtā supākaṭā jātāti dassento thero ‘‘svākkhāto bhagavatā dhammo, suppaṭipanno saṅghoti pasīdi’’nti avoca.
កុសលធម្មទេសនាវណ្ណនា
Kusaladhammadesanāvaṇṇanā
១៤៥. អនុត្តរភាវោតិ សេដ្ឋភាវោ។ អនុត្តរោ ភគវា យេន គុណេន, សោ អនុត្តរភាវោ, តំ អនុត្តរិយំ។ យស្មា តស្សាបិ គុណស្ស កិញ្ចិ ឧត្តរិតរំ នត្ថិ ឯវ, តស្មា វុត្តំ ‘‘សា តុម្ហាកំ ទេសនា អនុត្តរាតិ វទតី’’តិ។ កុសលេសុ ធម្មេសូតិ កុសលធម្មនិមិត្តំ។ និមិត្តត្ថេ ហិ ឯតំ ភុម្មំ, តស្មា កុសលធម្មទេសនាហេតុបិ ភគវាវ អនុត្តរោតិ អត្ថោ។ ភូមិំ ទស្សេន្តោតិ វិសយំ ទស្សេន្តោ។ កុសលធម្មទេសនាយ ហិ កុសលា ធម្មា វិសយោ។ វុត្តបទេតិ ‘‘កុសលេសុ ធម្មេសូ’’តិ ឯវំ វុត្តវាក្យេ, ឯវំ វា វុត្តធម្មកោដ្ឋាសេ។ ‘‘បញ្ចធា’’តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ ឆេកដ្ឋេនបិ កុសលំ ឥច្ឆិតព្ពំ ‘‘កុសលោ ត្វំ រថស្ស អង្គបច្ចង្គាន’’ន្តិអាទីសូតិ (ម. និ. ២.៨៧)? សច្ចមេតំ, សោ បន ឆេកដ្ឋោ កោសល្លសម្ភូតដ្ឋេនេវ សង្គហិតោតិ វិសុំ ន គហិតោ។ ‘‘កច្ចិ នុ ភោតោ កុសលំ, កច្ចិ ភោតោ អនាមយ’’ន្តិ (ជា. ១.១៥.១៤៦; ២.២២.២០០៨) ជាតកេ អាគតត្តា ‘‘ជាតកបរិយាយំ បត្វា អារោគ្យដ្ឋេន កុសលំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ។ ‘‘តំ កិំ មញ្ញថ, គហបតយោ, ឥមេ ធម្មា កុសលា វា អកុសលា វា សាវជ្ជា វា អនវជ្ជា វា’’តិអាទីសុ សុត្តបទេសេសុ ‘‘កុសលា’’តិ វុត្តធម្មា ឯវ ‘‘អនវជ្ជា’’តិ វុត្តាតិ អាហ ‘‘សុត្តន្តបរិយាយំ បត្វា អនវជ្ជដ្ឋេន កុសលំ វដ្ដតី’’តិ។ អភិធម្មេ ‘‘កោសល្ល’’ន្តិ បញ្ញា អាគតាតិ យោនិសោមនសិការហេតុកស្ស កុសលស្ស កោសល្លសម្មូតដ្ឋោ, ទរថាភាវទីបនតោ និទ្ទរថដ្ឋោ, ‘‘កុសលស្ស កតត្តា ឧបចិតត្តា’’តិ វត្វា ឥដ្ឋវិបាកនិទ្ទិសនតោ សុខវិបាកដ្ឋោ ច អភិធម្មនយសិទ្ធោតិ អាហ ‘‘អភិធម្ម…បេ.… វិបាកដ្ឋេនា’’តិ។ ពាហិតិកសុត្តេ (ម. និ. ២.៣៥៨) ភគវតោ កាយសមាចារាទិកេ វណ្ណេន្តេន ធម្មភណ្ឌាគារិកេន ‘‘យោ ខោ មហារាជ កាយសមាចារោ អនវជ្ជោ’’តិ កុសលោ កាយសមាចារោ រញ្ញោ បសេនទិស្ស វុត្តោ។ ន ហិ ភគវតោ សុខវិបាកកម្មំ អត្ថីតិ សព្ពសាវជ្ជរហិតា កាយសមាចារាទយោ ‘‘កុសលា’’តិ វុត្តា, ឥធ បន ‘‘កុសលេសុ ធម្មេសូ’’តិ ពោធិបក្ខិយធម្មា ‘‘កុសលា’’តិ វុត្តា, តេ ច សមថវិបស្សនា មគ្គសម្បយុត្តា ឯកន្តេន សុខវិបាកា ឯវាតិ អវជ្ជរហិតតាមត្តំ ឧបាទាយ អនវជ្ជត្ថោ កុសល-សទ្ទោតិ អាហ ‘‘ឥមស្មិំ បន…បេ.… ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ។ ឯវញ្ច កត្វា ‘‘ផលសតិបដ្ឋានំ បន ឥធ អនធិប្បេត’’ន្តិ ឥទញ្ច វចនំ សមត្ថិតំ ហោតិ សវិបាកស្សេវ គហណន្តិ កត្វា។
145.Anuttarabhāvoti seṭṭhabhāvo. Anuttaro bhagavā yena guṇena, so anuttarabhāvo, taṃ anuttariyaṃ. Yasmā tassāpi guṇassa kiñci uttaritaraṃ natthi eva, tasmā vuttaṃ ‘‘sā tumhākaṃ desanā anuttarāti vadatī’’ti. Kusalesu dhammesūti kusaladhammanimittaṃ. Nimittatthe hi etaṃ bhummaṃ, tasmā kusaladhammadesanāhetupi bhagavāva anuttaroti attho. Bhūmiṃ dassentoti visayaṃ dassento. Kusaladhammadesanāya hi kusalā dhammā visayo. Vuttapadeti ‘‘kusalesu dhammesū’’ti evaṃ vuttavākye, evaṃ vā vuttadhammakoṭṭhāse. ‘‘Pañcadhā’’ti kasmā vuttaṃ, nanu chekaṭṭhenapi kusalaṃ icchitabbaṃ ‘‘kusalo tvaṃ rathassa aṅgapaccaṅgāna’’ntiādīsūti (ma. ni. 2.87)? Saccametaṃ, so pana chekaṭṭho kosallasambhūtaṭṭheneva saṅgahitoti visuṃ na gahito. ‘‘Kacci nu bhoto kusalaṃ, kacci bhoto anāmaya’’nti (jā. 1.15.146; 2.22.2008) jātake āgatattā ‘‘jātakapariyāyaṃ patvā ārogyaṭṭhena kusalaṃ vaṭṭatī’’ti vuttaṃ. ‘‘Taṃ kiṃ maññatha, gahapatayo, ime dhammā kusalā vā akusalā vā sāvajjā vā anavajjā vā’’tiādīsu suttapadesesu ‘‘kusalā’’ti vuttadhammā eva ‘‘anavajjā’’ti vuttāti āha ‘‘suttantapariyāyaṃ patvā anavajjaṭṭhena kusalaṃ vaṭṭatī’’ti. Abhidhamme ‘‘kosalla’’nti paññā āgatāti yonisomanasikārahetukassa kusalassa kosallasammūtaṭṭho, darathābhāvadīpanato niddarathaṭṭho, ‘‘kusalassa katattā upacitattā’’ti vatvā iṭṭhavipākaniddisanato sukhavipākaṭṭho ca abhidhammanayasiddhoti āha ‘‘abhidhamma…pe… vipākaṭṭhenā’’ti. Bāhitikasutte (ma. ni. 2.358) bhagavato kāyasamācārādike vaṇṇentena dhammabhaṇḍāgārikena ‘‘yo kho mahārāja kāyasamācāro anavajjo’’ti kusalo kāyasamācāro rañño pasenadissa vutto. Na hi bhagavato sukhavipākakammaṃ atthīti sabbasāvajjarahitā kāyasamācārādayo ‘‘kusalā’’ti vuttā, idha pana ‘‘kusalesu dhammesū’’ti bodhipakkhiyadhammā ‘‘kusalā’’ti vuttā, te ca samathavipassanā maggasampayuttā ekantena sukhavipākā evāti avajjarahitatāmattaṃ upādāya anavajjattho kusala-saddoti āha ‘‘imasmiṃ pana…pe… daṭṭhabba’’nti. Evañca katvā ‘‘phalasatipaṭṭhānaṃ pana idha anadhippeta’’nti idañca vacanaṃ samatthitaṃ hoti savipākasseva gahaṇanti katvā.
‘‘ចុទ្ទសវិធេនា’’តិអាទិ សតិបដ្ឋានេ (ទី. និ. ២.៣៧៦; ម. និ. ១.១០៩) វុត្តនយេន វេទិតព្ពំ។ បគ្គហដ្ឋេនាតិ កុសលបក្ខស្ស បគ្គណ្ហនសភាវេន។ កិច្ចវសេនាតិ អនុប្បន្នាកុសលានុប្បាទនាទិកិច្ចវសេន។ តតោ ឯវ ចស្ស ចតុព្ពិធតា។ ឥជ្ឈនដ្ឋេនាតិ និប្បជ្ជនសភាវេន។ ឆន្ទាទយោ ឯវ ឥទ្ធិបាទេសុ វិសិដ្ឋសភាវា, ឥតរេ អវិសិដ្ឋា, តេសម្បិ វិសេសោ ឆន្ទាទិកតោតិ អាហ ‘‘ឆន្ទាទិវសេន នានាសភាវា’’តិ។
‘‘Cuddasavidhenā’’tiādi satipaṭṭhāne (dī. ni. 2.376; ma. ni. 1.109) vuttanayena veditabbaṃ. Paggahaṭṭhenāti kusalapakkhassa paggaṇhanasabhāvena. Kiccavasenāti anuppannākusalānuppādanādikiccavasena. Tato eva cassa catubbidhatā. Ijjhanaṭṭhenāti nippajjanasabhāvena. Chandādayo eva iddhipādesu visiṭṭhasabhāvā, itare avisiṭṭhā, tesampi viseso chandādikatoti āha ‘‘chandādivasena nānāsabhāvā’’ti.
អធិមោក្ខាទិសភាវវសេនាតិ បសាទាធិមោក្ខាទិសលក្ខណវសេន។ ឧបត្ថម្ភនដ្ឋេនាតិ សម្បយុត្តធម្មានំ ឧបត្ថម្ភនកភាវេន។ អកម្បិយដ្ឋេនាតិ បដិបក្ខេហិ អកម្បិយសភាវេន។ សលក្ខណេនាតិ អធិមោក្ខាទិសភាវេន។ និយ្យានដ្ឋេនាតិ សំកិលេសបក្ខតោ, វដ្ដចារកតោ ច និគ្គមនដ្ឋេន។ ឧបដ្ឋានាទិនាតិ ឧបដ្ឋានធម្មវិចយបគ្គហសម្បិយាយនបស្សម្ភនសមាធានអជ្ឈុបេក្ខនសង្ខាតេន អត្តនោ សភាវេន។ ហេតុដ្ឋេនាតិ និព្ពានស្ស សម្បាបកហេតុភាវេន។ ទស្សនាទិនាតិ ទស្សនាភិនិរោបនបរិគ្គហសមុដ្ឋាបនវោទាបនបគ្គហុបដ្ឋានសមាធានសង្ខាតេន អត្តនោ សភាវេន។
Adhimokkhādisabhāvavasenāti pasādādhimokkhādisalakkhaṇavasena. Upatthambhanaṭṭhenāti sampayuttadhammānaṃ upatthambhanakabhāvena. Akampiyaṭṭhenāti paṭipakkhehi akampiyasabhāvena. Salakkhaṇenāti adhimokkhādisabhāvena. Niyyānaṭṭhenāti saṃkilesapakkhato, vaṭṭacārakato ca niggamanaṭṭhena. Upaṭṭhānādināti upaṭṭhānadhammavicayapaggahasampiyāyanapassambhanasamādhānaajjhupekkhanasaṅkhātena attano sabhāvena. Hetuṭṭhenāti nibbānassa sampāpakahetubhāvena. Dassanādināti dassanābhiniropanapariggahasamuṭṭhāpanavodāpanapaggahupaṭṭhānasamādhānasaṅkhātena attano sabhāvena.
សាសនស្ស បរិយោសានទស្សនត្ថន្តិ សាសនំ នាម និប្បរិយាយតោ សត្តតិំស ពោធិបក្ខិយធម្មា។ តត្ថ យេ សមថវិបស្សនាសហគតា, តេ សាសនស្ស អាទិ, មគ្គបរិយាបន្នា មជ្ឈេ, ផលភូតា បរិយោសានំ, តំទស្សនត្ថំ។ តេនាហ ‘‘សាសនស្ស ហី’’តិអាទិ។
Sāsanassapariyosānadassanatthanti sāsanaṃ nāma nippariyāyato sattatiṃsa bodhipakkhiyadhammā. Tattha ye samathavipassanāsahagatā, te sāsanassa ādi, maggapariyāpannā majjhe, phalabhūtā pariyosānaṃ, taṃdassanatthaṃ. Tenāha ‘‘sāsanassa hī’’tiādi.
បុន ឯតទានុត្តរិយំ ភន្តេតិ យថារទ្ធាយ ទេសនាយ និគមនំ។ វុត្តស្សេវ អត្ថស្ស បុន វចនញ្ហិ និគមនំ វុត្តំ។ តំ ទេសនន្តិ តំ កុសលេសុ ធម្មេសុ ទេសនាប្បការំ, ទេសនាវិធិំ, ទេសេតព្ពញ្ច, សកលំ វា សម្បុណ្ណំ អនវសេសំ អភិជានាតិ អភិវិសិដ្ឋេន ញាណេន ជានាតិ, អសេសំ អភិជាននតោ ឯវ ឧត្តរិ ឧបរិ អភិញ្ញេយ្យំ នត្ថិ។ ឥតោតិ ភគវតា អភិញ្ញាតតោ។ អញ្ញោ បរមត្ថវសេន ធម្មោ វា បញ្ញត្តិវសេន បុគ្គលោ វា អយំ នាម យំ ភគវា ន ជានាតីតិ ឥទំ នត្ថិ ន ឧបលព្ភតិ សព្ពស្សេវ សម្មទេវ តុម្ហេហិ អភិញ្ញាតត្តា។ កុសលេសុ ធម្មេសុ អភិជាននេ, ទេសនាយញ្ច ភគវតោ ឧត្តរិតរោ នត្ថិ។
Puna etadānuttariyaṃ bhanteti yathāraddhāya desanāya nigamanaṃ. Vuttasseva atthassa puna vacanañhi nigamanaṃ vuttaṃ. Taṃ desananti taṃ kusalesu dhammesu desanāppakāraṃ, desanāvidhiṃ, desetabbañca, sakalaṃ vā sampuṇṇaṃ anavasesaṃ abhijānāti abhivisiṭṭhena ñāṇena jānāti, asesaṃ abhijānanato eva uttari upari abhiññeyyaṃ natthi. Itoti bhagavatā abhiññātato. Añño paramatthavasena dhammo vā paññattivasena puggalo vā ayaṃ nāma yaṃ bhagavā na jānātīti idaṃ natthi na upalabbhati sabbasseva sammadeva tumhehi abhiññātattā. Kusalesu dhammesu abhijānane, desanāyañca bhagavato uttaritaro natthi.
អាយតនបណ្ណត្តិទេសនាវណ្ណនា
Āyatanapaṇṇattidesanāvaṇṇanā
១៤៦. អាយតនបញ្ញាបនាសូតិ ចក្ខាទីនំ, រូបាទីនញ្ច អាយតនានំ សម្ពោធនេសុ, តេសំ អជ្ឈត្តិកពាហិរវិភាគតោ, សភាគវិភាគតោ, សមុទយតោ, អត្ថង្គមតោ, អាហារតោ, អាទីនវតោ, និស្សរណតោ ច ទេសនាយន្តិ អត្ថោ។
146.Āyatanapaññāpanāsūti cakkhādīnaṃ, rūpādīnañca āyatanānaṃ sambodhanesu, tesaṃ ajjhattikabāhiravibhāgato, sabhāgavibhāgato, samudayato, atthaṅgamato, āhārato, ādīnavato, nissaraṇato ca desanāyanti attho.
គព្ភាវក្កន្តិទេសនាវណ្ណនា
Gabbhāvakkantidesanāvaṇṇanā
១៤៧. គព្ភោក្កមនេសូតិ គព្ភភាវេន មាតុកុច្ឆិយំ អវក្កមនេសុ អនុប្បវេសេសុ, គព្ភេ វា មាតុកុច្ឆិស្មិំ អវក្កមនេសុ។ បវិសតីតិ បច្ចយវសេន តត្ថ និព្ពត្តេន្តោ បវិសន្តោ វិយ ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ។ ឋាតីតិ សន្តានដ្ឋិតិយា បវត្តតិ, តថាភូតោ ច តត្ថ វសន្តោ វិយ ហោតីតិ អាហ ‘‘វសតី’’តិ។ បកតិលោកិយមនុស្សានំ បឋមា គព្ភាវក្កន្តីតិ បចុរមនុស្សានំ គព្ភាវក្កន្តិ ទេសនាវសេន ឥធ បឋមា។ ‘‘ទុតិយា គព្ភាវក្កន្តី’’តិអាទីសុបិ ឯវំ យោជនា វេទិតព្ពា។
147.Gabbhokkamanesūti gabbhabhāvena mātukucchiyaṃ avakkamanesu anuppavesesu, gabbhe vā mātukucchismiṃ avakkamanesu. Pavisatīti paccayavasena tattha nibbattento pavisanto viya hotīti katvā vuttaṃ. Ṭhātīti santānaṭṭhitiyā pavattati, tathābhūto ca tattha vasanto viya hotīti āha ‘‘vasatī’’ti. Pakatilokiyamanussānaṃ paṭhamā gabbhāvakkantīti pacuramanussānaṃ gabbhāvakkanti desanāvasena idha paṭhamā. ‘‘Dutiyā gabbhāvakkantī’’tiādīsupi evaṃ yojanā veditabbā.
អលមេវាតិ យុត្តមេវ។
Alamevāti yuttameva.
ខិបិតុំ ន សក្កោន្តីតិ តថា វាតានំ អនុប្បជ្ជនមេវ វទតិ។ សេសន្តិ បុន ‘‘ឯតទានុត្តរិយ’’តិអាទិ បាឋប្បទេសំ វទតិ។
Khipituṃna sakkontīti tathā vātānaṃ anuppajjanameva vadati. Sesanti puna ‘‘etadānuttariya’’tiādi pāṭhappadesaṃ vadati.
អាទេសនវិធាទេសនាវណ្ណនា
Ādesanavidhādesanāvaṇṇanā
១៤៨. បរស្ស ចិត្តំ អាទិសតិ ឯតេហីតិ អាទេសនានិ, យថាឧបដ្ឋិតនិមិត្តាទីនិ, តានិ ឯវ អញ្ញមញ្ញស្ស អសំកិណ្ណរូបេន ឋិតត្តា អាទេសនវិធា, អាទេសនាភាគា, តាសុ អាទេសនវិធាសុ។ តេនាហ ‘‘អាទេសនកោដ្ឋាសេសូ’’តិ។ អាគតនិមិត្តេនាតិ យស្ស អាទិសតិ, តស្ស, អត្តនោ ច ឧបគតនិមិត្តេន, និមិត្តប្បត្តស្ស លាភាលាភាទិអាទិសនវិធិទស្សនស្ស បវត្តត្តា ‘‘ឥទំ នាម ភវិស្សតី’’តិ វុត្តំ។ បាឡិយំ បន ‘‘ឯវម្បិ តេ មនោ’’តិអាទិនា បរស្ស ចិត្តាទិសនមេវ អាគតំ, តំ និទស្សនមត្តំ កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ តថា ហិ ‘‘ឥទំ នាម ភវិស្សតី’’តិ វុត្តស្សេវ អត្ថស្ស វិភាវនវសេន វត្ថុ អាគតំ។ គតនិមិត្តំ នាម គមននិមិត្តំ។ ឋិតនិមិត្តំ នាម អត្តនោ សមីបេ ឋាននិមិត្តំ, បរស្ស គមនវសេន, ឋានវសេន ច គហេតព្ពនិមិត្តំ។ មនុស្សានំ បរចិត្តវិទូនំ, ឥតរេសម្បិ វា សវនវសេន បរស្ស ចិត្តំ ញត្វា កថេន្តានំ សទ្ទំ សុត្វា។ យក្ខបិសាចាទីនន្តិ ហិង្ការយក្ខានញ្ចេវ កណ្ណបិសាចាទិបិសាចានំ, កុម្ភណ្ឌនាគាទីនញ្ច។
148. Parassa cittaṃ ādisati etehīti ādesanāni, yathāupaṭṭhitanimittādīni, tāni eva aññamaññassa asaṃkiṇṇarūpena ṭhitattā ādesanavidhā, ādesanābhāgā, tāsu ādesanavidhāsu. Tenāha ‘‘ādesanakoṭṭhāsesū’’ti. Āgatanimittenāti yassa ādisati, tassa, attano ca upagatanimittena, nimittappattassa lābhālābhādiādisanavidhidassanassa pavattattā ‘‘idaṃ nāma bhavissatī’’ti vuttaṃ. Pāḷiyaṃ pana ‘‘evampi te mano’’tiādinā parassa cittādisanameva āgataṃ, taṃ nidassanamattaṃ katanti daṭṭhabbaṃ. Tathā hi ‘‘idaṃ nāma bhavissatī’’ti vuttasseva atthassa vibhāvanavasena vatthu āgataṃ. Gatanimittaṃ nāma gamananimittaṃ. Ṭhitanimittaṃ nāma attano samīpe ṭhānanimittaṃ, parassa gamanavasena, ṭhānavasena ca gahetabbanimittaṃ. Manussānaṃ paracittavidūnaṃ, itaresampi vā savanavasena parassa cittaṃ ñatvā kathentānaṃ saddaṃ sutvā. Yakkhapisācādīnanti hiṅkārayakkhānañceva kaṇṇapisācādipisācānaṃ, kumbhaṇḍanāgādīnañca.
វិតក្កវិប្ផារវសេនាតិ វិប្ផារិកភាវេន បវត្តវិតក្កស្ស វសេន។ ឧប្បន្នន្តិ តតោ សមុដ្ឋិតំ។ វិប្បលបន្តានន្តិ កស្សចិ អត្ថស្ស អពោធនតោ វិរូបំ, វិវិធំ វា បលបន្តានំ។ សុត្តបមត្តាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន វេទនាដ្ដខិត្តចិត្តាទីនំ សង្គហោ។ មហាអដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឥទំ វក្ខាមិ, ឯវំ វក្ខាមីតិ វិតក្កយតោ វិតក្កវិប្ផារសទ្ទោ នាម ឧប្បជ្ជតី’’តិ (អភិ. អដ្ឋ. ១.វចីកម្មទ្វារកថាបិ) អាគតត្តា ជាគរន្តានំ បកតិយំ ឋិតានំ អវិប្បលបន្តានំ វិតក្កវិប្ផារសទ្ទោ កទាចិ ឧប្បជ្ជតីតិ វិញ្ញាយតិ, យោ លោកេ ‘‘មន្តជប្បោ’’តិ វុច្ចតិ។ យស្ស មហាអដ្ឋកថាយំ អសោតវិញ្ញេយ្យតា វុត្តា។ តាទិសញ្ហិ សន្ធាយ វិញ្ញត្តិសហជមេវ ‘‘ជិវ្ហាតាលុចលនាទិករវិតក្កសមុដ្ឋិតំ សុខុមសទ្ទំ ទិព្ពសោតេន សុត្វា អាទិសតីតិ សុត្តេ វុត្ត’’ន្តិ (ធ. ស. មូលដី. វចីកម្មទ្វារកថាវណ្ណនា) អានន្ទាចរិយោ អវោច។ វុត្តលក្ខណោ ឯវ បន នាតិសុខុមោ អត្តនោ, អច្ចាសន្នប្បទេសេ ឋិតស្ស ច មំសសោតស្សាបិ អាបាថំ គច្ឆតីតិ សក្កា វិញ្ញាតុំ។ តស្សាតិ តស្ស បុគ្គលស្ស។ តស្ស វសេនាតិ តស្ស វិតក្កស្ស វសេន។ ឯវំ អយម្បិ អាទេសនវិធា ចេតោបរិយញាណវសេនេវ អាគតាតិ វេទិតព្ពា ។ កេចិ បន ‘‘តស្ស វសេនាតិ តស្ស សទ្ទស្ស វសេនា’’តិ អត្ថំ វទន្តិ, តំ អយុត្តំ។ ន ហិ សទ្ទគ្គហណេន តំសមុដ្ឋាបកចិត្តំ គយ្ហតិ, សទ្ទគ្គហណានុសារេនបិ តទត្ថស្សេវ គហណំ ហោតិ, ន ចិត្តស្ស។ ឯតេនេវ យទេកេ ‘‘យំ វិតក្កយតោតិ យមត្ថំ វិតក្កយតោ’’តិ វត្វា ‘‘តស្ស វសេនាតិ តស្ស អត្ថស្ស វសេនា’’តិ វណ្ណេន្តិ, តម្បិ បដិក្ខិត្តំ។
Vitakkavipphāravasenāti vipphārikabhāvena pavattavitakkassa vasena. Uppannanti tato samuṭṭhitaṃ. Vippalapantānanti kassaci atthassa abodhanato virūpaṃ, vividhaṃ vā palapantānaṃ. Suttapamattādīnanti ādi-saddena vedanāṭṭakhittacittādīnaṃ saṅgaho. Mahāaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘idaṃ vakkhāmi, evaṃ vakkhāmīti vitakkayato vitakkavipphārasaddo nāma uppajjatī’’ti (abhi. aṭṭha. 1.vacīkammadvārakathāpi) āgatattā jāgarantānaṃ pakatiyaṃ ṭhitānaṃ avippalapantānaṃ vitakkavipphārasaddo kadāci uppajjatīti viññāyati, yo loke ‘‘mantajappo’’ti vuccati. Yassa mahāaṭṭhakathāyaṃ asotaviññeyyatā vuttā. Tādisañhi sandhāya viññattisahajameva ‘‘jivhātālucalanādikaravitakkasamuṭṭhitaṃ sukhumasaddaṃ dibbasotena sutvā ādisatīti sutte vutta’’nti (dha. sa. mūlaṭī. vacīkammadvārakathāvaṇṇanā) ānandācariyo avoca. Vuttalakkhaṇo eva pana nātisukhumo attano, accāsannappadese ṭhitassa ca maṃsasotassāpi āpāthaṃ gacchatīti sakkā viññātuṃ. Tassāti tassa puggalassa. Tassa vasenāti tassa vitakkassa vasena. Evaṃ ayampi ādesanavidhā cetopariyañāṇavaseneva āgatāti veditabbā . Keci pana ‘‘tassa vasenāti tassa saddassa vasenā’’ti atthaṃ vadanti, taṃ ayuttaṃ. Na hi saddaggahaṇena taṃsamuṭṭhāpakacittaṃ gayhati, saddaggahaṇānusārenapi tadatthasseva gahaṇaṃ hoti, na cittassa. Eteneva yadeke ‘‘yaṃ vitakkayatoti yamatthaṃ vitakkayato’’ti vatvā ‘‘tassa vasenāti tassa atthassa vasenā’’ti vaṇṇenti, tampi paṭikkhittaṃ.
មនសា សង្ខរីយន្តីតិ មនោសង្ខារា, វេទនាសញ្ញា។ បណិហិតាតិ បុរិមបរិពន្ធវិនយេន បធានភាវេន និហិតា ឋបិតា។ តេនាហ ‘‘ចិត្តសង្ខារា សុដ្ឋបិតា’’តិ។ វិតក្កស្ស វិតក្កនំ នាម ឧប្បាទនមេវាតិ អាហ ‘‘បវត្តេស្សតី’’តិ។ ‘‘បជានាតី’’តិ បុព្ពេ វុត្តបទសម្ពន្ធទស្សនវសេន អានេតិ។ អាគមនេនាតិ ឈានស្ស អាគមនដ្ឋានវសេន។ បុព្ពភាគេនាតិ មគ្គស្ស សព្ពបុព្ពភាគេន វិបស្សនារម្ភេន។ ឧភយំ បេតំ យោ សយំ ឈានលាភី, អធិគតមគ្គោ ច អញ្ញំ តទត្ថាយ បដិបជ្ជន្តំ ទិស្វា ‘‘អយំ ឥមិនា នីហារេន បដិបជ្ជន្តោ អទ្ធា ឈានំ លភិស្សតិ, មគ្គំ អធិគមិស្សតី’’តិ អភិញ្ញាយ វិនា អនុមានវសេន ជានាតិ, តំ ទស្សេតុំ វុត្តំ។ តេនាហ ‘‘អាគមនេន ជានាតិ នាមា’’តិអាទិ។ អនន្តរាតិ វុដ្ឋិតកាលំ សន្ធាយាហ។ តទា ហិ បវត្តវិតក្កបជាននេនេវ ឈានស្ស ហានភាគិយតាទិវិសេសបជាននំ។
Manasā saṅkharīyantīti manosaṅkhārā, vedanāsaññā. Paṇihitāti purimaparibandhavinayena padhānabhāvena nihitā ṭhapitā. Tenāha ‘‘cittasaṅkhārā suṭṭhapitā’’ti. Vitakkassa vitakkanaṃ nāma uppādanamevāti āha ‘‘pavattessatī’’ti. ‘‘Pajānātī’’ti pubbe vuttapadasambandhadassanavasena āneti. Āgamanenāti jhānassa āgamanaṭṭhānavasena. Pubbabhāgenāti maggassa sabbapubbabhāgena vipassanārambhena. Ubhayaṃ petaṃ yo sayaṃ jhānalābhī, adhigatamaggo ca aññaṃ tadatthāya paṭipajjantaṃ disvā ‘‘ayaṃ iminā nīhārena paṭipajjanto addhā jhānaṃ labhissati, maggaṃ adhigamissatī’’ti abhiññāya vinā anumānavasena jānāti, taṃ dassetuṃ vuttaṃ. Tenāha ‘‘āgamanena jānāti nāmā’’tiādi. Anantarāti vuṭṭhitakālaṃ sandhāyāha. Tadā hi pavattavitakkapajānaneneva jhānassa hānabhāgiyatādivisesapajānanaṃ.
កិំ បនិទំ ចេតោបរិយញាណំ បរស្ស ចិត្តំ បរិច្ឆិជ្ជ ជានន្តំ ឥទ្ធិចិត្តភាវតោ អវិសេសតោ សព្ពេសម្បិ ចិត្តំ ជានាតីតិ? នោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិមាហ។ ន អរិយានន្តិ យេន ចិត្តេន តេ អរិយា នាម ជាតា, តំ លោកុត្តរចិត្តំ ន ជានាតិ អប្បដិវិទ្ធភាវតោ ។ យថា ហិ បុថុជ្ជនោ សព្ពេសម្បិ អរិយានំ លោកុត្តរចិត្តំ ន ជានាតិ អប្បដិវិទ្ធត្តា, ឯវំ អរិយោបិ ហេដ្ឋិមោ ឧបរិមស្ស លោកុត្តរចិត្តំ ន ជានាតិ អប្បដិវិទ្ធត្តា ឯវ ។ យថា បន ឧបរិមោ ហេដ្ឋិមំ ផលសមាបត្តិំ ន សមាបជ្ជតិ, កិំ ឯវំ សោ តស្ស លោកុត្តរចិត្តំ ន ជានាតីតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘ឧបរិមោ បន ហេដ្ឋិមស្ស ជានាតី’’តិ, បដិវិទ្ធត្តាតិ អធិប្បាយោ។ ‘‘ឧបរិមោ ហេដ្ឋិមំ ន សមាបជ្ជតី’’តិ វត្វា តត្ថ ការណមាហ ‘‘តេសញ្ហី’’តិអាទិ។ តេសន្តិ អរិយានំ។ ហេដ្ឋិមា ហេដ្ឋិមា សមាបត្តិ ភូមន្តរប្បត្តិយា បដិប្បស្សទ្ធិកប្បា។ តេនាហ ‘‘តត្រុបបត្តិយេវ ហោតី’’តិ, ន ឧបរិភូមិបត្តិ។ និមិត្តាទិវសេន ញាតស្ស កទាចិ ព្យភិចារោបិ សិយា, ន បន អភិញ្ញាញាណេន ញាតស្សាតិ អាហ ‘‘ចេតោ…បេ.… នត្ថី’’តិ។ ‘‘តំ ភគវា’’តិអាទិ សេសំ នាម។
Kiṃ panidaṃ cetopariyañāṇaṃ parassa cittaṃ paricchijja jānantaṃ iddhicittabhāvato avisesato sabbesampi cittaṃ jānātīti? Noti dassento ‘‘tatthā’’tiādimāha. Na ariyānanti yena cittena te ariyā nāma jātā, taṃ lokuttaracittaṃ na jānāti appaṭividdhabhāvato . Yathā hi puthujjano sabbesampi ariyānaṃ lokuttaracittaṃ na jānāti appaṭividdhattā, evaṃ ariyopi heṭṭhimo uparimassa lokuttaracittaṃ na jānāti appaṭividdhattā eva . Yathā pana uparimo heṭṭhimaṃ phalasamāpattiṃ na samāpajjati, kiṃ evaṃ so tassa lokuttaracittaṃ na jānātīti codanaṃ sandhāyāha ‘‘uparimo pana heṭṭhimassa jānātī’’ti, paṭividdhattāti adhippāyo. ‘‘Uparimo heṭṭhimaṃ na samāpajjatī’’ti vatvā tattha kāraṇamāha ‘‘tesañhī’’tiādi. Tesanti ariyānaṃ. Heṭṭhimā heṭṭhimā samāpatti bhūmantarappattiyā paṭippassaddhikappā. Tenāha ‘‘tatrupapattiyeva hotī’’ti, na uparibhūmipatti. Nimittādivasena ñātassa kadāci byabhicāropi siyā, na pana abhiññāñāṇena ñātassāti āha ‘‘ceto…pe… natthī’’ti. ‘‘Taṃ bhagavā’’tiādi sesaṃ nāma.
ទស្សនសមាបត្តិទេសនាវណ្ណនា
Dassanasamāpattidesanāvaṇṇanā
១៤៩. ព្រហ្មជាលេតិ ព្រហ្មជាលសុត្តវណ្ណនាយំ។ ឧត្តរបទលោបេន ហេស និទ្ទេសោ។ អាតប្បន្តិ វីរិយំ អាតប្បតិ កោសជ្ជំ សព្ពម្បិ សំកិលេសបក្ខន្តិ។ កុសលវីរិយស្សេវ ហេត្ថ គហណំ អប្បមាទាទិបទន្តរសន្និធានតោ។ បទហិតព្ពតោតិ បទហនតោ, ភាវនំ ឧទ្ទិស្ស វាយមនតោតិ អត្ថោ។ អនុយុញ្ជិតព្ពតោតិ អនុយុញ្ជនតោ។ ឦទិសានំ បទានំ ពហុលំកត្តុវិសយតាយ ឥច្ឆិតព្ពត្តា អាតប្បបទស្ស វិយ ឥតរេសម្បិ កត្តុសាធនតា ទដ្ឋព្ពា។ បដិបត្តិយំ នប្បមជ្ជតិ ឯតេនាតិ អប្បមាទោ, សតិអវិប្បវាសោ។ សម្មា មនសិ ករោតិ ឯតេនាតិ សម្មាមនសិការោ, តថាបវត្តោ កុសលចិត្តុប្បាទោ។ ភាវនានុយោគមេវ តថា វទតិ។ ទេសនាក្កមេន បឋមា, ទស្សនសមាបត្តិ នាម ករជកាយេ បដិក្កូលាការស្ស សម្មទេវ ទស្សនវសេន បវត្តសមាបត្តិភាវតោ។ និប្បរិយាយេនេវាតិ វុត្តលក្ខណទស្សនសមាបត្តិសន្និស្សយត្តា, ទស្សនមគ្គផលភាវតោ ច បឋមសាមញ្ញផលំ បរិយាយេន វិនា ទស្សនសមាបត្តិ។
149.Brahmajāleti brahmajālasuttavaṇṇanāyaṃ. Uttarapadalopena hesa niddeso. Ātappanti vīriyaṃ ātappati kosajjaṃ sabbampi saṃkilesapakkhanti. Kusalavīriyasseva hettha gahaṇaṃ appamādādipadantarasannidhānato. Padahitabbatoti padahanato, bhāvanaṃ uddissa vāyamanatoti attho. Anuyuñjitabbatoti anuyuñjanato. Īdisānaṃ padānaṃ bahulaṃkattuvisayatāya icchitabbattā ātappapadassa viya itaresampi kattusādhanatā daṭṭhabbā. Paṭipattiyaṃ nappamajjati etenāti appamādo, satiavippavāso. Sammā manasi karoti etenāti sammāmanasikāro, tathāpavatto kusalacittuppādo. Bhāvanānuyogameva tathā vadati. Desanākkamena paṭhamā, dassanasamāpatti nāma karajakāye paṭikkūlākārassa sammadeva dassanavasena pavattasamāpattibhāvato. Nippariyāyenevāti vuttalakkhaṇadassanasamāpattisannissayattā, dassanamaggaphalabhāvato ca paṭhamasāmaññaphalaṃ pariyāyena vinā dassanasamāpatti.
អតិក្កម្ម ឆវិមំសលោហិតំ អដ្ឋិំ បច្ចវេក្ខតីតិ តានិ អបច្ចវេក្ខិត្វា អដ្ឋិមេវ បច្ចវេក្ខតិ។ អដ្ឋិអារម្មណា ទិព្ពចក្ខុបាទកជ្ឈានសមាបត្តីតិ វុត្តនយេន អដ្ឋិអារម្មណា ទិព្ពចក្ខុអធិដ្ឋានា បឋមជ្ឈានសមាបត្តិ។ យោ ហិ ភិក្ខុ អាលោកកសិណេ ចតុត្ថជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា តំ បាទកំ កត្វា អធិគតទិព្ពចក្ខុញាណោ ហុត្វា សវិញ្ញាណកេ កាយេ អដ្ឋិំ បរិគ្គហេត្វា តត្ថ បដិក្កូលមនសិការវសេន បឋមំ ឈានំ និព្ពត្តេតិ, តស្សាយំ បឋមជ្ឈានសមាបត្តិ ទុតិយា ទស្សនសមាបត្តិ។ តេន វុត្តំ ‘‘អដ្ឋិ អដ្ឋី’’តិអាទិ។ យោ បនេត្ថ បាឡិយំ ទ្វត្តិំសាការមនសិការោ វុត្តោ, សោ មគ្គសោធនវសេន វុត្តោ។ តត្ថ វា កតបរិចយស្ស សុខេនេវ វុត្តនយា អដ្ឋិបច្ចវេក្ខណា សមិជ្ឈតីតិ។ តេនេវេត្ថ ‘‘ឥមំ ចេវា’’តិ ‘‘អតិក្កម្ម ចា’’តិ ច-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ វុត្តោ។ តំ ឈានន្តិ យថាវុត្តំ បឋមជ្ឈានំ។ អយន្តិ អយំ សកទាគាមិផលសមាបត្តិ ។ សាតិសយំ ចតុសច្ចទស្សនាគមនតោ បរិយាយេន វិនា មុខ្យា ទុតិយា ទស្សនសមាបត្តិ។ យាវ តតិយមគ្គា វត្តតីតិ អាហ ‘‘ខីណាសវស្ស វសេន ចតុត្ថា ទស្សនសមាបត្តិ កថិតា’’តិ។
Atikkamma chavimaṃsalohitaṃ aṭṭhiṃ paccavekkhatīti tāni apaccavekkhitvā aṭṭhimeva paccavekkhati. Aṭṭhiārammaṇā dibbacakkhupādakajjhānasamāpattīti vuttanayena aṭṭhiārammaṇā dibbacakkhuadhiṭṭhānā paṭhamajjhānasamāpatti. Yo hi bhikkhu ālokakasiṇe catutthajjhānaṃ nibbattetvā taṃ pādakaṃ katvā adhigatadibbacakkhuñāṇo hutvā saviññāṇake kāye aṭṭhiṃ pariggahetvā tattha paṭikkūlamanasikāravasena paṭhamaṃ jhānaṃ nibbatteti, tassāyaṃ paṭhamajjhānasamāpatti dutiyā dassanasamāpatti. Tena vuttaṃ ‘‘aṭṭhi aṭṭhī’’tiādi. Yo panettha pāḷiyaṃ dvattiṃsākāramanasikāro vutto, so maggasodhanavasena vutto. Tattha vā kataparicayassa sukheneva vuttanayā aṭṭhipaccavekkhaṇā samijjhatīti. Tenevettha ‘‘imaṃ cevā’’ti ‘‘atikkamma cā’’ti ca-saddo samuccayattho vutto. Taṃ jhānanti yathāvuttaṃ paṭhamajjhānaṃ. Ayanti ayaṃ sakadāgāmiphalasamāpatti . Sātisayaṃ catusaccadassanāgamanato pariyāyena vinā mukhyā dutiyā dassanasamāpatti. Yāva tatiyamaggā vattatīti āha ‘‘khīṇāsavassa vasena catutthā dassanasamāpatti kathitā’’ti.
បាឡិយំ បុរិសស្ស ចាតិ ច-សទ្ទោ ព្យតិរេកេ, តេន យថាវុត្តសមាបត្តិទ្វយតោ វុច្ចមានំយេវ ឥមស្ស វិសេសំ ជោតេតិ។ អវិច្ឆេទេន បវត្តិយា សោតសទិសតាយ វិញ្ញាណមេវ វិញ្ញាណសោតំ, តទេតំ វិញ្ញាណំ បុរិមតោ អនន្តរបច្ចយំ លភិត្វា បច្ឆិមស្ស អនន្តរបច្ចយោ ហុត្វា បវត្តតីតិ អយំ អស្ស សោតាគតតាយ សោតសទិសតា, តស្មា បជានិតព្ពភាវេន វុត្តំ ឯកមេវ ចេត្ថ វិញ្ញាណំ , តស្មា អដ្ឋកថាយំ ‘‘វិញ្ញាណសោតន្តិ វិញ្ញាណមេវា’’តិ វុត្តំ។ ទ្វីហិបិ ភាគេហីតិ ឱរភាគបរភាគេហិ។ ឥធលោកោ ហិស្ស ឱរភាគោ, បរលោកោ បរភាគោ ទ្វិន្នម្បិ វសេនេតំ សម្ពន្ធន្តិ។ តេនាហ ‘‘ឥធលោកេ បតិដ្ឋិត’’ន្តិអាទិ។ វិញ្ញាណស្ស ខណេ ខណេ ភិជ្ជន្តស្ស កាមំ នត្ថិ កស្សចិ បតិដ្ឋិតតា, តណ្ហាវសេន បន តំ ‘‘បតិដ្ឋិត’’ន្តិ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘ឆន្ទរាគវសេនា’’តិ។ វុត្តញ្ហេតំ –
Pāḷiyaṃ purisassa cāti ca-saddo byatireke, tena yathāvuttasamāpattidvayato vuccamānaṃyeva imassa visesaṃ joteti. Avicchedena pavattiyā sotasadisatāya viññāṇameva viññāṇasotaṃ, tadetaṃ viññāṇaṃ purimato anantarapaccayaṃ labhitvā pacchimassa anantarapaccayo hutvā pavattatīti ayaṃ assa sotāgatatāya sotasadisatā, tasmā pajānitabbabhāvena vuttaṃ ekameva cettha viññāṇaṃ , tasmā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘viññāṇasotanti viññāṇamevā’’ti vuttaṃ. Dvīhipi bhāgehīti orabhāgaparabhāgehi. Idhaloko hissa orabhāgo, paraloko parabhāgo dvinnampi vasenetaṃ sambandhanti. Tenāha ‘‘idhaloke patiṭṭhita’’ntiādi. Viññāṇassa khaṇe khaṇe bhijjantassa kāmaṃ natthi kassaci patiṭṭhitatā, taṇhāvasena pana taṃ ‘‘patiṭṭhita’’nti vuccatīti āha ‘‘chandarāgavasenā’’ti. Vuttañhetaṃ –
‘‘កពឡីការេ ចេ ភិក្ខវេ អាហារេ អត្ថិ រាគោ, អត្ថិ នន្ទី, អត្ថិ តណ្ហា, បតិដ្ឋិតំ តត្ថ វិញ្ញាណំ វិរុឡ្ហំ។ យត្ថ បតិដ្ឋិតំ វិញ្ញាណំ វិរុឡ្ហំ…បេ.… អត្ថិ តត្ថ អាយតិំ បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តី’’តិអាទិ (សំ. និ. ២.៦៤; កថា. ២៩៦; មហានិ. ៧)។
‘‘Kabaḷīkāre ce bhikkhave āhāre atthi rāgo, atthi nandī, atthi taṇhā, patiṭṭhitaṃ tattha viññāṇaṃ viruḷhaṃ. Yattha patiṭṭhitaṃ viññāṇaṃ viruḷhaṃ…pe… atthi tattha āyatiṃ punabbhavābhinibbattī’’tiādi (saṃ. ni. 2.64; kathā. 296; mahāni. 7).
កម្មន្តិ កុសលាកុសលកម្មំ, ឧបយោគវចនមេតំ។ កម្មតោ ឧបគច្ឆន្តន្តិ កម្មភាវេន ឧបគច្ឆន្តំ, វិញ្ញាណន្តិ អធិប្បាយោ។ អភិសង្ខារវិញ្ញាណញ្ហិ យេន កម្មុនា សហគតំ, អញ្ញទត្ថុ តព្ភាវមេវ ឧបគតំ ហុត្វា បវត្តតិ។ ឥធលោកេ បតិដ្ឋិតំ នាម ឥធ កតូបចិតកម្មភាវូបគមនតោ។ កម្មភវំ អាកឌ្ឍន្តន្តិ កម្មវិញ្ញាណំ អត្តនា សម្បយុត្តកម្មំ ជវាបេត្វា បដិសន្ធិនិព្ពត្តនេន តទភិមុខំ អាកឌ្ឍន្តំ។ តេនេវ បដិសន្ធិនិព្ពត្តនសាមត្ថិយេន បរលោកេ បតិដ្ឋិតំ នាម អត្តនោ ផលស្ស តត្ថ បតិដ្ឋាបនេន។ កេចិ បន ‘‘អភិសង្ខារវិញ្ញាណំ បរតោ វិបាកំ ទាតុំ អសមត្ថំ ឥធលោកេ បតិដ្ឋិតំ នាម, ទាតុំ សមត្ថំ បន បរលោកេ បតិដ្ឋិតំ នាមា’’តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ ‘‘ឧភយតោ អព្ពោច្ឆិន្ន’’ន្តិ វុត្តត្តា។ យញ្ច តេហិ ‘‘បរលោកេ បតិដ្ឋិត’’ន្តិ វុត្តំ, តំ ឥធលោកេបិ បតិដ្ឋិតមេវ។ ន ហិ តស្ស ឥធលោកេ បតិដ្ឋិតភាវេន វិនា បរលោកេ បតិដ្ឋិតភាវោ សម្ភវតិ។ សេក្ខបុថុជ្ជនានំ ចេតោបរិយញាណន្តិ សេក្ខានំ , បុថុជ្ជនានញ្ច ចេតសោ បរិច្ឆិន្ទនកញាណំ។ កថិតំ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពស្ស ចេតសោ ឆន្ទរាគវសេន បតិដ្ឋិតភាវជោតនតោ។
Kammanti kusalākusalakammaṃ, upayogavacanametaṃ. Kammato upagacchantanti kammabhāvena upagacchantaṃ, viññāṇanti adhippāyo. Abhisaṅkhāraviññāṇañhi yena kammunā sahagataṃ, aññadatthu tabbhāvameva upagataṃ hutvā pavattati. Idhaloke patiṭṭhitaṃ nāma idha katūpacitakammabhāvūpagamanato. Kammabhavaṃ ākaḍḍhantanti kammaviññāṇaṃ attanā sampayuttakammaṃ javāpetvā paṭisandhinibbattanena tadabhimukhaṃ ākaḍḍhantaṃ. Teneva paṭisandhinibbattanasāmatthiyena paraloke patiṭṭhitaṃ nāma attano phalassa tattha patiṭṭhāpanena. Keci pana ‘‘abhisaṅkhāraviññāṇaṃ parato vipākaṃ dātuṃ asamatthaṃ idhaloke patiṭṭhitaṃ nāma, dātuṃ samatthaṃ pana paraloke patiṭṭhitaṃ nāmā’’ti vadanti, taṃ tesaṃ matimattaṃ ‘‘ubhayato abbocchinna’’nti vuttattā. Yañca tehi ‘‘paraloke patiṭṭhita’’nti vuttaṃ, taṃ idhalokepi patiṭṭhitameva. Na hi tassa idhaloke patiṭṭhitabhāvena vinā paraloke patiṭṭhitabhāvo sambhavati. Sekkhaputhujjanānaṃcetopariyañāṇanti sekkhānaṃ , puthujjanānañca cetaso paricchindanakañāṇaṃ. Kathitaṃ paricchinditabbassa cetaso chandarāgavasena patiṭṭhitabhāvajotanato.
ចតុត្ថាយ ទស្សនសមាបត្តិយា តតិយទស្សនសមាបត្តិយំ វុត្តប្បដិក្ខេបេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
Catutthāya dassanasamāpattiyā tatiyadassanasamāpattiyaṃ vuttappaṭikkhepena attho veditabbo.
បុរិមានំ ទ្វិន្នំ សមាបត្តីនំ បុព្ពេ សមថវសេន អត្ថស្ស វុត្តត្តា ឥទានិ វិបស្សនាវសេន ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ និច្ចលមេវ បុព្ពេ វុត្តស្ស អត្ថស្ស អបនេតព្ពតោ។ អត្ថន្តរត្ថតាយ ទស្សិយមានាយ បទំ ចលិតំ នាម ហោតិ។ អបរោ នយោតិ ឯត្ថ បឋមជ្ឈានស្ស បឋមទស្សនសមាបត្តិភាវេ អបុព្ពំ នត្ថិ។ ទុតិយជ្ឈានំ ទុតិយាតិ ឯត្ថ បន ‘‘អដ្ឋិកវណ្ណកសិណវសេន បដិលទ្ធទុតិយជ្ឈានំ ទុតិយា ទស្សនសមាបត្តី’’តិ វទន្តិ, តតិយជ្ឈានម្បិ តថេវ បដិលទ្ធំ។ ទស្សនសមាបត្តិភាវោ បន យោ ភិក្ខុ អាលោកកសិណេ ចតុត្ថជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា តំ បាទកំ កត្វា អធិគតទិព្ពចក្ខុកោ ហុត្វា សវិញ្ញាណកេ អដ្ឋិំ បរិគ្គហេត្វា តត្ថ វណ្ណកសិណវសេន ហេដ្ឋិមានិ តីណិ ឈានានិ និព្ពត្តេតិ, តស្ស។ តតិយជ្ឈានំ តតិយា ទស្សនសមាបត្តិ អធិដ្ឋានភូតស្ស ទិព្ពចក្ខុញាណស្ស វសេន។ ចតុត្ថជ្ឈានំ ចតុត្ថាតិ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា តំ បាទកំ កត្វា អធិគតទិព្ពចក្ខុញាណស្ស តំ ចតុត្ថជ្ឈានំ ចតុត្ថា ទស្សនសមាបត្តិ។ ឥធាបិ សេក្ខបុថុជ្ជនានំ ចេតសោ បរិច្ឆិន្ទនេន តតិយា ទស្សនសមាបត្តិ, អរហតោ ចិត្តស្ស បរិច្ឆិន្ទនេន ចតុត្ថា ទស្សនសមាបត្តិ វេទិតព្ពា។ ឯវញ្ហេសា អត្ថវណ្ណនា បាឡិយា សំសន្ទេយ្យ។ ‘‘បឋមមគ្គោ’’តិអាទីសុ អដ្ឋិអារម្មណបឋមជ្ឈានបាទកោ បឋមមគ្គោ បឋមា ទស្សនសមាបត្តិ។ អដ្ឋិអារម្មណទុតិយជ្ឈានបាទកោ ទុតិយមគ្គោ ទុតិយា ទស្សនសមាបត្តិ។ បរចិត្តញាណសហគតា ចតុត្ថជ្ឈានបាទកា តតិយចតុត្ថមគ្គា តតិយចតុត្ថទស្សនសមាបត្តិយោតិ ។ បុរិសស្ស វិញ្ញាណបជាននំ បនេត្ថ អសម្មោហវសេន ទដ្ឋព្ពំ។
Purimānaṃ dvinnaṃ samāpattīnaṃ pubbe samathavasena atthassa vuttattā idāni vipassanāvasena dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Niccalameva pubbe vuttassa atthassa apanetabbato. Atthantaratthatāya dassiyamānāya padaṃ calitaṃ nāma hoti. Aparo nayoti ettha paṭhamajjhānassa paṭhamadassanasamāpattibhāve apubbaṃ natthi. Dutiyajjhānaṃ dutiyāti ettha pana ‘‘aṭṭhikavaṇṇakasiṇavasena paṭiladdhadutiyajjhānaṃ dutiyā dassanasamāpattī’’ti vadanti, tatiyajjhānampi tatheva paṭiladdhaṃ. Dassanasamāpattibhāvo pana yo bhikkhu ālokakasiṇe catutthajjhānaṃ nibbattetvā taṃ pādakaṃ katvā adhigatadibbacakkhuko hutvā saviññāṇake aṭṭhiṃ pariggahetvā tattha vaṇṇakasiṇavasena heṭṭhimāni tīṇi jhānāni nibbatteti, tassa. Tatiyajjhānaṃ tatiyā dassanasamāpatti adhiṭṭhānabhūtassa dibbacakkhuñāṇassa vasena. Catutthajjhānaṃ catutthāti rūpāvacaracatutthajjhānaṃ nibbattetvā taṃ pādakaṃ katvā adhigatadibbacakkhuñāṇassa taṃ catutthajjhānaṃ catutthā dassanasamāpatti. Idhāpi sekkhaputhujjanānaṃ cetaso paricchindanena tatiyā dassanasamāpatti, arahato cittassa paricchindanena catutthā dassanasamāpatti veditabbā. Evañhesā atthavaṇṇanā pāḷiyā saṃsandeyya. ‘‘Paṭhamamaggo’’tiādīsu aṭṭhiārammaṇapaṭhamajjhānapādako paṭhamamaggo paṭhamā dassanasamāpatti. Aṭṭhiārammaṇadutiyajjhānapādako dutiyamaggo dutiyā dassanasamāpatti. Paracittañāṇasahagatā catutthajjhānapādakā tatiyacatutthamaggā tatiyacatutthadassanasamāpattiyoti . Purisassa viññāṇapajānanaṃ panettha asammohavasena daṭṭhabbaṃ.
បុគ្គលបណ្ណត្តិទេសនាវណ្ណនា
Puggalapaṇṇattidesanāvaṇṇanā
១៥០. បុគ្គលបណ្ណត្តីសូតិ បុគ្គលានំ បញ្ញាបនេសុ។ គុណវិសេសវសេន អញ្ញមញ្ញំ អសង្ករតោ ឋបនេសុ។ លោកវោហារវសេនាតិ លោកសម្មុតិវសេន។ លោកវោហារោ ហេស, យទិទំ ‘‘សត្តោ បុគ្គលោ’’តិអាទិ។ រូបាទីសុ សត្តវិសត្តតាយ សត្តោ។ តស្ស តស្ស សត្តនិកាយស្ស បូរណតោ គលនតោ, មរណវសេន បតនតោ ច បុគ្គលោ។ សន្តតិយា នយនតោ នរោ។ អត្តភាវស្ស បោសនតោ បោសោ។ ឯវំ បញ្ញាបេតព្ពាសុ វោហរិតព្ពាសុ។ ‘‘សព្ពមេតំ បុគ្គលោ’’តិ ឥមិស្សា សាធារណបញ្ញត្តិយា វិភាវនវសេន វុត្តំ, ន ឥធាធិប្បេតអសាធារណបញ្ញត្តិយា, តស្មា លោកបញ្ញត្តីសូតិ សត្តលោកគតបញ្ញត្តីសុ។ អនុត្តរោ ហោតិ អនញ្ញសាធារណត្តា តស្ស បញ្ញាបនស្ស។
150.Puggalapaṇṇattīsūti puggalānaṃ paññāpanesu. Guṇavisesavasena aññamaññaṃ asaṅkarato ṭhapanesu. Lokavohāravasenāti lokasammutivasena. Lokavohāro hesa, yadidaṃ ‘‘satto puggalo’’tiādi. Rūpādīsu sattavisattatāya satto. Tassa tassa sattanikāyassa pūraṇato galanato, maraṇavasena patanato ca puggalo. Santatiyā nayanato naro. Attabhāvassa posanato poso. Evaṃ paññāpetabbāsu voharitabbāsu. ‘‘Sabbametaṃ puggalo’’ti imissā sādhāraṇapaññattiyā vibhāvanavasena vuttaṃ, na idhādhippetaasādhāraṇapaññattiyā, tasmā lokapaññattīsūti sattalokagatapaññattīsu. Anuttaro hoti anaññasādhāraṇattā tassa paññāpanassa.
ទ្វីហិ ភាគេហីតិ ការណេ, និស្សក្កេ ចេតំ បុថុវចនំ, អាវុត្តិអាទិវសេន ចាយមត្ថោ វេទិតព្ពោតិ អាហ ‘‘អរូបសមាបត្តិយា’’តិអាទិ, ឯតេន ‘‘សមាបត្តិយា វិក្ខម្ភនវិមោក្ខេន, មគ្គេន សមុច្ឆេទវិមោក្ខេន វិមុត្តត្តា ឧភតោភាគវិមុត្តោ’’តិ ឯវំ បវត្តោ តិបិដកចូឡនាគត្ថេរវាទោ, ‘‘នាមកាយតោ, រូបកាយតោ ច វិមុត្តត្តា ឧភតោភាគវិមុត្តោ’’តិ ឯវំ បវត្តោ តិបិដកមហាធម្មរក្ខិតត្ថេរវាទោ, ‘‘សមាបត្តិយា វិក្ខម្ភនវិមោក្ខេន ឯកវារំ វិមុត្តោវ មគ្គេន សមុច្ឆេទវិមោក្ខេន ឯកវារំ វិមុត្តត្តា ឧភតោភាគវិមុត្តោ’’តិ ឯវំ បវត្តោ តិបិដកចូឡាភយត្ថេរវាទោ ចាតិ ឥមេសំ តិណ្ណម្បិ ថេរវាទានំ ឯកជ្ឈំ សង្គហោ កតោតិ ទដ្ឋព្ពំ។ វិមុត្តោតិ កិលេសេហិ វិមុត្តោ, កិលេសវិក្ខម្ភនសមុច្ឆេទនេហិ វា កាយទ្វយតោ វិមុត្តោតិ អត្ថោ។ អរូបសមាបត្តីនន្តិ និទ្ធារណេ សាមិវចនំ។ អរហត្តប្បត្តអនាគាមិនោតិ ភូតបុព្ពគតិយា វុត្តំ។ ន ហិ អរហត្តប្បត្តោ អនាគាមី នាម ហោតិ។ បាឡីតិ បុគ្គលបញ្ញត្តិបាឡិ។ អដ្ឋ វិមោក្ខេ កាយេន ផុសិត្វាតិ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ សហជាតនាមកាយេន បដិលភិត្វា។ បញ្ញាយ ចស្ស ទិស្វា អាសវា បរិក្ខីណា ហោន្តីតិ វិបស្សនាបញ្ញាយ សង្ខារគតំ, មគ្គបញ្ញាយ ចត្តារិ សច្ចានិ បស្សិត្វា ចត្តារោបិ អាសវា បរិក្ខីណា ហោន្តិ។ ទិស្វាតិ ទស្សនហេតុ។ ន ហិ អាសវេ បញ្ញាយ បស្សន្តិ, ទស្សនការណា បន បរិក្ខីណា ‘‘ទិស្វា បរិក្ខីណា’’តិ វុត្តា ទស្សនាយត្តបរិក្ខីណត្តា។ ឯវញ្ហិ ទស្សនំ អាសវានំ ខយស្ស បុរិមកិរិយាភាវេន វុត្តំ។
Dvīhi bhāgehīti kāraṇe, nissakke cetaṃ puthuvacanaṃ, āvuttiādivasena cāyamattho veditabboti āha ‘‘arūpasamāpattiyā’’tiādi, etena ‘‘samāpattiyā vikkhambhanavimokkhena, maggena samucchedavimokkhena vimuttattā ubhatobhāgavimutto’’ti evaṃ pavatto tipiṭakacūḷanāgattheravādo, ‘‘nāmakāyato, rūpakāyato ca vimuttattā ubhatobhāgavimutto’’ti evaṃ pavatto tipiṭakamahādhammarakkhitattheravādo, ‘‘samāpattiyā vikkhambhanavimokkhena ekavāraṃ vimuttova maggena samucchedavimokkhena ekavāraṃ vimuttattā ubhatobhāgavimutto’’ti evaṃ pavatto tipiṭakacūḷābhayattheravādo cāti imesaṃ tiṇṇampi theravādānaṃ ekajjhaṃ saṅgaho katoti daṭṭhabbaṃ. Vimuttoti kilesehi vimutto, kilesavikkhambhanasamucchedanehi vā kāyadvayato vimuttoti attho. Arūpasamāpattīnanti niddhāraṇe sāmivacanaṃ. Arahattappattaanāgāminoti bhūtapubbagatiyā vuttaṃ. Na hi arahattappatto anāgāmī nāma hoti. Pāḷīti puggalapaññattipāḷi. Aṭṭha vimokkhe kāyena phusitvāti aṭṭha samāpattiyo sahajātanāmakāyena paṭilabhitvā. Paññāya cassa disvā āsavā parikkhīṇā hontīti vipassanāpaññāya saṅkhāragataṃ, maggapaññāya cattāri saccāni passitvā cattāropi āsavā parikkhīṇā honti. Disvāti dassanahetu. Na hi āsave paññāya passanti, dassanakāraṇā pana parikkhīṇā ‘‘disvā parikkhīṇā’’ti vuttā dassanāyattaparikkhīṇattā. Evañhi dassanaṃ āsavānaṃ khayassa purimakiriyābhāvena vuttaṃ.
បញ្ញាយ វិសេសតោ មុត្តោតិ បញ្ញាវិមុត្តោ អនវសេសតោ អាសវានំ បរិក្ខីណត្តា។ អដ្ឋវិមោក្ខបដិក្ខេបវសេនេវ, ន តទេកទេសភូតរូបជ្ឈានបដិក្ខេបវសេន។ ឯវញ្ហិ អរូបជ្ឈានេកទេសាភាវេបិ អដ្ឋវិមោក្ខបដិក្ខេបោ ន ហោតីតិ សិទ្ធំ ហោតិ។ អរូបាវចរជ្ឈានេសុ ហិ ឯកស្មិម្បិ សតិ ឧភតោភាគវិមុត្តោយេវ នាម ហោតិ, ន បញ្ញាវិមុត្តោតិ។
Paññāya visesato muttoti paññāvimutto anavasesato āsavānaṃ parikkhīṇattā. Aṭṭhavimokkhapaṭikkhepavaseneva, na tadekadesabhūtarūpajjhānapaṭikkhepavasena. Evañhi arūpajjhānekadesābhāvepi aṭṭhavimokkhapaṭikkhepo na hotīti siddhaṃ hoti. Arūpāvacarajjhānesu hi ekasmimpi sati ubhatobhāgavimuttoyeva nāma hoti, na paññāvimuttoti.
ផុដ្ឋន្តំ សច្ឆិករោតីតិ ផុដ្ឋានំ អន្តោ ផុដ្ឋន្តោ, ផុដ្ឋានំ អរូបជ្ឈានានំ អនន្តរោ កាលោតិ អធិប្បាយោ, អច្ចន្តសំយោគេ ចេតំ ឧបយោគវចនំ, ផុដ្ឋានន្តរកាលមេវ សច្ឆិកាតព្ពំ, សច្ឆិកតោ សច្ឆិករណូបាយេនាតិ វុត្តំ ហោតិ។ តេនាហ ‘‘សោ ឈានផស្ស’’ន្តិអាទិ។ ឯកច្ចេ អាសវាតិ ហេដ្ឋិមមគ្គត្តយវជ្ឈា អាសវា។ យោ ហិ អរូបជ្ឈានេន រូបកាយតោ, នាមកាយេកទេសតោ ច វិក្ខម្ភនវិមោក្ខេន វិមុត្តោ, តេន និរោធសង្ខាតោ វិមោក្ខោ អាលោចិតោ បកាសិតោ វិយ ហោតិ, ន បន កាយេន សច្ឆិកតោ។ និរោធំ បន អារម្មណំ កត្វា ឯកច្ចេសុ អាសវេសុ ខេបិតេសុ តេន សច្ឆិកតោ ហោតិ, តស្មា សោ សច្ឆិកាតព្ពំ និរោធំ យថាលោចិតំ នាមកាយេន សច្ឆិករោតីតិ កាយសក្ខីតិ វុច្ចតិ, ន តុ វិមុត្តោតិ ឯកច្ចានំ អាសវានំ អបរិក្ខីណត្តា។
Phuṭṭhantaṃ sacchikarotīti phuṭṭhānaṃ anto phuṭṭhanto, phuṭṭhānaṃ arūpajjhānānaṃ anantaro kāloti adhippāyo, accantasaṃyoge cetaṃ upayogavacanaṃ, phuṭṭhānantarakālameva sacchikātabbaṃ, sacchikato sacchikaraṇūpāyenāti vuttaṃ hoti. Tenāha ‘‘so jhānaphassa’’ntiādi. Ekacce āsavāti heṭṭhimamaggattayavajjhā āsavā. Yo hi arūpajjhānena rūpakāyato, nāmakāyekadesato ca vikkhambhanavimokkhena vimutto, tena nirodhasaṅkhāto vimokkho ālocito pakāsito viya hoti, na pana kāyena sacchikato. Nirodhaṃ pana ārammaṇaṃ katvā ekaccesu āsavesu khepitesu tena sacchikato hoti, tasmā so sacchikātabbaṃ nirodhaṃ yathālocitaṃ nāmakāyena sacchikarotīti kāyasakkhīti vuccati, na tu vimuttoti ekaccānaṃ āsavānaṃ aparikkhīṇattā.
ទិដ្ឋន្តំ បត្តោតិ ទស្សនសង្ខាតស្ស សោតាបត្តិមគ្គញាណស្ស អនន្តរំ បត្តោតិ អត្ថោ។ ‘‘ទិដ្ឋត្តា បត្តោ’’តិបិ បាឋោ, តេន ចតុសច្ចទស្សនសង្ខាតាយ ទិដ្ឋិយា និរោធស្ស បត្តតំ ទីបេតិ។ តេនាហ ‘‘ទុក្ខា សង្ខារា’’តិអាទិ។ បឋមផលតោ បដ្ឋាយ យាវ អគ្គមគ្គា ទិដ្ឋិប្បត្តោតិ អាហ ‘‘ឯសោបិ កាយសក្ខី វិយ ឆព្ពិធោ ហោតី’’តិ។ ឥទំ ទុក្ខន្តិ ‘‘ឥទំ ទុក្ខំ, ឯត្តកំ ទុក្ខំ, ន ឥតោ ឧទ្ធំ ទុក្ខ’’ន្តិ យថាភូតំ បជានាតិ។ យស្មា ឥទំ យាថាវសរសតោ បជានាតិ, បជានន្តោ ច ឋបេត្វា តណ្ហំ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធេ ‘‘ទុក្ខសច្ច’’ន្តិ បជានាតិ។ តណ្ហំ បន ឥទំ ទុក្ខំ ឥតោ សមុទេតិ, តស្មា ‘‘អយំ ទុក្ខសមុទយោ’’តិ យថាភូតំ បជានាតិ។ យស្មា ឥទំ ទុក្ខញ្ច សមុទយោ ច និព្ពានំ បត្វា និរុជ្ឈន្តិ វូបសមន្តិ អប្បវត្តិំ គច្ឆន្តិ, តស្មា តំ ‘‘អយំ ទុក្ខនិរោធោ’’តិ យថាភូតំ បជានាតិ។ អរិយោ បន អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ តំ ទុក្ខនិរោធំ គច្ឆតិ, តេន តំ ‘‘អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា’’តិ យថាភូតំ បជានាតិ។ ឯត្តាវតា នានក្ខណេ សច្ចវវត្ថានំ ទស្សិតំ។ ឥទានិ តំ ឯកក្ខណេ ទស្សេតុំ ‘‘តថាគតប្បវេទិតា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តថាគតប្បវេទិតាតិ តថាគតេន ពោធិមណ្ឌេ បដិវិទ្ធា វិទិតា បាកដា កតា។ ធម្មាតិ ចតុសច្ចធម្មា។ វោទិដ្ឋា ហោន្តីតិ សុទិដ្ឋា ហោន្តិ។ វោចរិតាតិ សុចរិតា, តេសុ តេន បញ្ញា សុដ្ឋុ ចរាបិតាតិ អត្ថោ។ អយន្តិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ‘‘ទិដ្ឋិប្បត្តោ’’តិ វុច្ចតិ។
Diṭṭhantaṃ pattoti dassanasaṅkhātassa sotāpattimaggañāṇassa anantaraṃ pattoti attho. ‘‘Diṭṭhattā patto’’tipi pāṭho, tena catusaccadassanasaṅkhātāya diṭṭhiyā nirodhassa pattataṃ dīpeti. Tenāha ‘‘dukkhā saṅkhārā’’tiādi. Paṭhamaphalato paṭṭhāya yāva aggamaggā diṭṭhippattoti āha ‘‘esopi kāyasakkhī viya chabbidho hotī’’ti. Idaṃ dukkhanti ‘‘idaṃ dukkhaṃ, ettakaṃ dukkhaṃ, na ito uddhaṃ dukkha’’nti yathābhūtaṃ pajānāti. Yasmā idaṃ yāthāvasarasato pajānāti, pajānanto ca ṭhapetvā taṇhaṃ pañcupādānakkhandhe ‘‘dukkhasacca’’nti pajānāti. Taṇhaṃ pana idaṃ dukkhaṃ ito samudeti, tasmā ‘‘ayaṃ dukkhasamudayo’’ti yathābhūtaṃ pajānāti. Yasmā idaṃ dukkhañca samudayo ca nibbānaṃ patvā nirujjhanti vūpasamanti appavattiṃ gacchanti, tasmā taṃ ‘‘ayaṃ dukkhanirodho’’ti yathābhūtaṃ pajānāti. Ariyo pana aṭṭhaṅgiko maggo taṃ dukkhanirodhaṃ gacchati, tena taṃ ‘‘ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā’’ti yathābhūtaṃ pajānāti. Ettāvatā nānakkhaṇe saccavavatthānaṃ dassitaṃ. Idāni taṃ ekakkhaṇe dassetuṃ ‘‘tathāgatappaveditā’’tiādi vuttaṃ. Tathāgatappaveditāti tathāgatena bodhimaṇḍe paṭividdhā viditā pākaṭā katā. Dhammāti catusaccadhammā. Vodiṭṭhā hontīti sudiṭṭhā honti. Vocaritāti sucaritā, tesu tena paññā suṭṭhu carāpitāti attho. Ayanti ayaṃ evarūpo puggalo ‘‘diṭṭhippatto’’ti vuccati.
សទ្ធាយ វិមុត្តោតិ សទ្ទហនវសេន វិមុត្តោ, ឯតេន សព្ពថា អវិមុត្តស្សបិ សទ្ធាមត្តេន វិមុត្តភាវំ ទស្សេតិ។ សទ្ធាវិមុត្តោតិ វា សទ្ធាយ អធិមុត្តោតិ អត្ថោ។ វុត្តនយេនេវាតិ កាយសក្ខិម្ហិ វុត្តនយេនេវ។ នោ ច ខោ យថា ទិដ្ឋិប្បត្តស្សាតិ យថា ទិដ្ឋិប្បត្តស្ស អាសវា បរិក្ខីណា, ន ឯវំ សទ្ធាយ វិមុត្តស្សាតិ អត្ថោ។ កិំ បន នេសំ កិលេសប្បហានេ នានត្តំ អត្ថីតិ? នត្ថិ។ អថ កស្មា សទ្ធាវិមុត្តោ ទិដ្ឋិប្បត្តំ ន បាបុណាតីតិ? អាគមនីយនានត្តេន។ ទិដ្ឋិប្បត្តោ ហិ អាគមនម្ហិ កិលេសេ វិក្ខម្ភេន្តោ អប្បទុក្ខេន, អកិលមន្តោ ច សក្កោតិ វិក្ខម្ភេតុំ, សទ្ធាវិមុត្តោ ទុក្ខេន កិលមន្តោ វិក្ខម្ភេតិ, តស្មា ទិដ្ឋិប្បត្តំ ន បាបុណាតិ។ តេនាហ ‘‘ឯតេសុ ហី’’តិអាទិ។
Saddhāyavimuttoti saddahanavasena vimutto, etena sabbathā avimuttassapi saddhāmattena vimuttabhāvaṃ dasseti. Saddhāvimuttoti vā saddhāya adhimuttoti attho. Vuttanayenevāti kāyasakkhimhi vuttanayeneva. No ca kho yathā diṭṭhippattassāti yathā diṭṭhippattassa āsavā parikkhīṇā, na evaṃ saddhāya vimuttassāti attho. Kiṃ pana nesaṃ kilesappahāne nānattaṃ atthīti? Natthi. Atha kasmā saddhāvimutto diṭṭhippattaṃ na pāpuṇātīti? Āgamanīyanānattena. Diṭṭhippatto hi āgamanamhi kilese vikkhambhento appadukkhena, akilamanto ca sakkoti vikkhambhetuṃ, saddhāvimutto dukkhena kilamanto vikkhambheti, tasmā diṭṭhippattaṃ na pāpuṇāti. Tenāha ‘‘etesu hī’’tiādi.
អារម្មណំ យាថាវតោ ធារេតិ អវធារេតីតិ ធម្មោ, បញ្ញា។ បញ្ញាបុព្ពង្គមន្តិ បញ្ញាបធានំ។ បញ្ញំ វាហេតីតិ បញ្ញាវាហី, បញ្ញំ សាតិសយំ បវត្តេតីតិ អត្ថោ។ បញ្ញា វា ឥមំ បុគ្គលំ វាហេតិ, និព្ពានាភិមុខំ គមេតីតិ អត្ថោ។ សទ្ធានុសារិនិទ្ទេសេបិ ឯសេវ នយោ។
Ārammaṇaṃ yāthāvato dhāreti avadhāretīti dhammo, paññā. Paññāpubbaṅgamanti paññāpadhānaṃ. Paññaṃ vāhetīti paññāvāhī, paññaṃ sātisayaṃ pavattetīti attho. Paññā vā imaṃ puggalaṃ vāheti, nibbānābhimukhaṃ gametīti attho. Saddhānusāriniddesepi eseva nayo.
តស្មាតិ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៧៧០, ៧៧៦) វុត្តត្តា, តតោ ឯវ វិសុទ្ធិមគ្គេ, តំ សំវណ្ណនាសុ (វិសុទ្ធិ. ដី. ២.៧៧៦) វុត្តនយេនេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
Tasmāti visuddhimagge (visuddhi. 2.770, 776) vuttattā, tato eva visuddhimagge, taṃ saṃvaṇṇanāsu (visuddhi. ṭī. 2.776) vuttanayenettha attho veditabbo.
បធានទេសនាវណ្ណនា
Padhānadesanāvaṇṇanā
១៥១. បទហនវសេនាតិ ភាវនានុយោគវសេន។ សត្ត ពោជ្ឈង្គា បធានាតិ វុត្តា វិវេកនិស្សិតាទិភាវេន បទហិតព្ពតោ ភាវេតព្ពតោ។
151.Padahanavasenāti bhāvanānuyogavasena. Satta bojjhaṅgā padhānāti vuttā vivekanissitādibhāvena padahitabbato bhāvetabbato.
បដិបទាទេសនាវណ្ណនា
Paṭipadādesanāvaṇṇanā
១៥២. ទុក្ខេន កសិរេន សមាធិំ ឧប្បាទេន្តស្សាតិ បុព្ពភាគេ អាគមនកាលេ កិច្ឆេន ទុក្ខេន សសង្ខារេន សប្បយោគេន កិលមន្តស្ស កិលេសេ វិក្ខម្ភេត្វា លោកុត្តរសមាធិំ ឧប្បាទេន្តស្ស។ ទន្ធំ តំ ឋានំ អភិជានន្តស្សាតិ វិក្ខម្ភិតេសុ កិលេសេសុ វិបស្សនាបរិវាសេ ចិរំ វសិត្វា តំ លោកុត្តរសមាធិសង្ខាតំ ឋានំ ទន្ធំ សណិកំ អភិជានន្តស្ស បដិវិជ្ឈន្តស្ស, សច្ឆិករោន្តស្ស បាបុណន្តស្សាតិ អត្ថោ។ អយំ វុច្ចតីតិ យា ឯសា ឯវំ ឧប្បជ្ជតិ, អយំ កិលេសវិក្ខម្ភនបដិបទាយ ទុក្ខត្តា, វិបស្សនាបរិវាសបញ្ញាយ ច ទន្ធត្តា មគ្គកាលេ ឯកចិត្តក្ខណេ ឧប្បន្នាបិ បញ្ញា អាគមនវសេន ‘‘ទុក្ខបដិបទា ទន្ធាភិញ្ញា នាមា’’តិ វុច្ចតិ។ ឧបរិ តីសុ បទេសុបិ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
152.Dukkhenakasirena samādhiṃ uppādentassāti pubbabhāge āgamanakāle kicchena dukkhena sasaṅkhārena sappayogena kilamantassa kilese vikkhambhetvā lokuttarasamādhiṃ uppādentassa. Dandhaṃ taṃ ṭhānaṃ abhijānantassāti vikkhambhitesu kilesesu vipassanāparivāse ciraṃ vasitvā taṃ lokuttarasamādhisaṅkhātaṃ ṭhānaṃ dandhaṃ saṇikaṃ abhijānantassa paṭivijjhantassa, sacchikarontassa pāpuṇantassāti attho. Ayaṃ vuccatīti yā esā evaṃ uppajjati, ayaṃ kilesavikkhambhanapaṭipadāya dukkhattā, vipassanāparivāsapaññāya ca dandhattā maggakāle ekacittakkhaṇe uppannāpi paññā āgamanavasena ‘‘dukkhapaṭipadā dandhābhiññā nāmā’’ti vuccati. Upari tīsu padesupi imināva nayena attho veditabbo.
ភស្សសមាចារាទិទេសនាវណ្ណនា
Bhassasamācārādidesanāvaṇṇanā
១៥៣. ភស្សសមាចារេតិ វចីសមាចារេ។ ឋិតោតិ យថារទ្ធំ តំ អវិច្ឆេទវសេន កថេន្តោ។ តេនាហ ‘‘កថាមគ្គំ អនុបច្ឆិន្ទិត្វា កថេន្តោ’’តិ។ មុសាវាទូបសញ្ហិតន្តិ អន្តរន្តរា បវត្តេន មុសាវាទេន ឧបសំហិតំ។ វិភូតិ វុច្ចតិ វិសុំភាវោ, តត្ថ និយុត្តន្តិ វេភូតិកំ, តទេវ វេភូតិយំ, បេសុញ្ញំ។ តេនាហ ‘‘ភេទករវាច’’ន្តិ។ ករណុត្តរិយលក្ខណតោ សារម្ភតោ ជាតាតិ សារម្ភជា។ តស្សា បវត្តិអាការទស្សនត្ថំ ‘‘ត្វំ ទុស្សីលោ’’តិអាទិ វុត្តំ។ ពហិទ្ធាកថា អមនាបា, មនាបាបិ បរស្ស ចិត្តវិឃាតាវហត្តា ករណុត្តរិយបក្ខិយមេវាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘តុយ្ហ’’ន្តិអាទិមាហ។ វិក្ខេបកថាបវត្តន្តិ វិក្ខេបកថាវសេន បវត្តំ។ ជយបុរេក្ខារោ ហុត្វាតិ អត្តនោ ជយំ បុរក្ខត្វា។ យំ កិញ្ចិ ន ភាសតីតិ យោជនា។ ‘‘មន្តា’’តិ វុច្ចតិ បញ្ញា, មន្តនំ ជាននន្តិ កត្វា។ ‘‘មន្តា’’តិ ឥទំ ‘‘មន្តេត្វា’’តិ ឥមិនា សមានត្ថំ និបាតបទន្តិ អាហ ‘‘ឧបបរិក្ខិត្វា’’តិ។ យុត្តកថមេវាតិ អត្តនោ, សុណន្តស្ស ច យុត្តរូបមេវ កថំ។ ហទយេ និទហិតព្ពយុត្តន្តិ អត្ថសម្បត្តិយា, ព្យញ្ជនសម្បត្តិយា អត្ថវេទាទិបដិលាភនិមិត្តត្តា ចិត្តេ ឋបេតព្ពំ, វិមុត្តាយតនភាវេន មនសិ កាតព្ពន្តិ អត្ថោ។ សព្ពង្គសម្បន្នាបិ វាចា អកាលេ ភាសិតា អភាជនេ ភាសិតា វិយ ន អត្ថាវហាតិ អាហ ‘‘យុត្តបត្តកាលេនា’’តិ។ អយញ្ច ចតុរង្គសមន្នាគតា សុភាសិតវាចា សច្ចសម្ពោធាវហាទិតាយ សត្តានំ មហិទ្ធិកា មហានិសំសាតិ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវំ ភាសិតា ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។
153.Bhassasamācāreti vacīsamācāre. Ṭhitoti yathāraddhaṃ taṃ avicchedavasena kathento. Tenāha ‘‘kathāmaggaṃ anupacchinditvā kathento’’ti. Musāvādūpasañhitanti antarantarā pavattena musāvādena upasaṃhitaṃ. Vibhūti vuccati visuṃbhāvo, tattha niyuttanti vebhūtikaṃ, tadeva vebhūtiyaṃ, pesuññaṃ. Tenāha ‘‘bhedakaravāca’’nti. Karaṇuttariyalakkhaṇato sārambhato jātāti sārambhajā. Tassā pavattiākāradassanatthaṃ ‘‘tvaṃ dussīlo’’tiādi vuttaṃ. Bahiddhākathā amanāpā, manāpāpi parassa cittavighātāvahattā karaṇuttariyapakkhiyamevāti dassento ‘‘tuyha’’ntiādimāha. Vikkhepakathāpavattanti vikkhepakathāvasena pavattaṃ. Jayapurekkhāro hutvāti attano jayaṃ purakkhatvā. Yaṃ kiñci na bhāsatīti yojanā. ‘‘Mantā’’ti vuccati paññā, mantanaṃ jānananti katvā. ‘‘Mantā’’ti idaṃ ‘‘mantetvā’’ti iminā samānatthaṃ nipātapadanti āha ‘‘upaparikkhitvā’’ti. Yuttakathamevāti attano, suṇantassa ca yuttarūpameva kathaṃ. Hadaye nidahitabbayuttanti atthasampattiyā, byañjanasampattiyā atthavedādipaṭilābhanimittattā citte ṭhapetabbaṃ, vimuttāyatanabhāvena manasi kātabbanti attho. Sabbaṅgasampannāpi vācā akāle bhāsitā abhājane bhāsitā viya na atthāvahāti āha ‘‘yuttapattakālenā’’ti. Ayañca caturaṅgasamannāgatā subhāsitavācā saccasambodhāvahāditāya sattānaṃ mahiddhikā mahānisaṃsāti dassetuṃ ‘‘evaṃ bhāsitā hī’’tiādi vuttaṃ.
សីលាចារេតិ សីលេ ច អាចារេ ច បរិសុទ្ធសីលេ ចេវ បរិសុទ្ធមនោសមាចារេ ច។ ឋិតោតិ បតិដ្ឋហន្តោ។ សច្ចំ ឯតស្ស អត្ថីតិ សច្ចោតិ អាហ ‘‘សច្ចកថោ’’តិ។ ឯស នយោ សទ្ធោតិ ឯត្ថាបិ។ តេនាហ ‘‘សទ្ធាសម្បន្នោ’’តិ។ ‘‘ននុ ច ហេដ្ឋា សច្ចំ កថិតមេវា’’តិ កស្មា វុត្តំ? ហេដ្ឋា ហិ វចីសមាចារំ កថេន្តេន សច្ចំ កថិតំ, បដិបក្ខបដិក្ខេបវសេន ឥធ សីលំ កថេន្តេន តំ បរិបុណ្ណំ កត្វា ទស្សេតុំ សច្ចំ សរូបេនេវ កថិតំ។ ‘‘បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ កថាយ អារព្ភន្តរញ្ចេតំ, តថាបិ សច្ចំ វត្វា អនន្តរមេវ សច្ចស្ស កថនំ បុនរុត្តំ ហោតីតិ បរស្ស ចោទនាវសរោ មា ហោតូ’’តិ តត្ថ បរិហារំ ទាតុកាមោ ‘‘ឥធ កស្មា បុន វុត្ត’’ន្តិ អាហ។ ហេដ្ឋា វាចាសច្ចំ កថិតំ ចតុរង្គសមន្នាគតំ សុភាសិតវាចំ ទស្សេន្តេន។ អន្តមសោ…បេ.… ទស្សេតុំ ឥធ វុត្តំ ‘‘ឯវំ សីលំ សុបរិសុទ្ធំ ហោតី’’តិ។ ឥមស្មិំ បនត្ថេ ‘‘ឯវំ បរិត្តកំ ខោ, រាហុល, តេសំ សាមញ្ញំ, យេសំ នត្ថិ សម្បជានមុសាវាទេ លជ្ជា’’តិអាទិ នយប្បវត្តំ រាហុលោវាទសុត្តំ ទស្សេតព្ពំ។
Sīlācāreti sīle ca ācāre ca parisuddhasīle ceva parisuddhamanosamācāre ca. Ṭhitoti patiṭṭhahanto. Saccaṃ etassa atthīti saccoti āha ‘‘saccakatho’’ti. Esa nayo saddhoti etthāpi. Tenāha ‘‘saddhāsampanno’’ti. ‘‘Nanu ca heṭṭhā saccaṃ kathitamevā’’ti kasmā vuttaṃ? Heṭṭhā hi vacīsamācāraṃ kathentena saccaṃ kathitaṃ, paṭipakkhapaṭikkhepavasena idha sīlaṃ kathentena taṃ paripuṇṇaṃ katvā dassetuṃ saccaṃ sarūpeneva kathitaṃ. ‘‘Puggalādhiṭṭhānāya kathāya ārabbhantarañcetaṃ, tathāpi saccaṃ vatvā anantarameva saccassa kathanaṃ punaruttaṃ hotīti parassa codanāvasaro mā hotū’’ti tattha parihāraṃ dātukāmo ‘‘idha kasmā puna vutta’’nti āha. Heṭṭhā vācāsaccaṃ kathitaṃ caturaṅgasamannāgataṃ subhāsitavācaṃ dassentena. Antamaso…pe… dassetuṃ idha vuttaṃ ‘‘evaṃ sīlaṃ suparisuddhaṃ hotī’’ti. Imasmiṃ panatthe ‘‘evaṃ parittakaṃ kho, rāhula, tesaṃ sāmaññaṃ, yesaṃ natthi sampajānamusāvāde lajjā’’tiādi nayappavattaṃ rāhulovādasuttaṃ dassetabbaṃ.
គុត្តា សតិកវាដេន បិទហិតា ទ្វារា ឯតេនាតិ គុត្តទ្វារោតិ អាហ ‘‘ឆសុ ឥន្ទ្រិយេសូ’’តិអាទិ ។ បរិយេសនបដិគ្គណ្ហនបរិភោគវិស្សជ្ជនវសេន ភោជនេ មត្តំ ជានាតីតិ ភោជនេ មត្តញ្ញូ។ សមន្តិ អវិសមំ។ សមចារិតា ហិ កាយវិសមាទីនិ បហាយ កាយសមាទិបូរណំ។ និសជ្ជាយាតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ អាទិអត្ថោ, តេន ‘‘អាវរណីយេហិ ធម្មេហិ ចិត្តំ បរិសោធេតី’’តិ ឯវមាទិំ សង្គណ្ហាតិ។ ភាវនាយ ចិត្តបរិសោធនញ្ហិ ជាគរិយានុយោគោ, ន និទ្ទាវិនោទនមត្តំ។ និត្តន្ទីតិ វិគតថិនមិទ្ធោ។ សា បន និត្តន្ទិតា កាយាលសិយវិគមនេ បាកដា ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘កាយាលសិយវិរហិតោ’’តិ។ ‘‘អារទ្ធវីរិយោ’’តិ ឥមិនា ទុវិធោបិ វីរិយារម្ភោ គហិតោតិ តំ វិភជិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘កាយិកវីរិយេនាបី’’តិអាទិ វុត្តំ។ សង្គម្ម គណវិហារោ សហវាសោ សង្គណិកា, សា បន កិលេសេហិបិ ឯវំ ហោតីតិ តតោ វិសេសេតុំ ‘‘គណសង្គណិក’’ន្តិ វុត្តំ។ គណេន សង្គណិកំ គណសង្គណិកន្តិ។ អារម្ភវត្ថុវសេនាតិ អនធិគតវិសេសាធិគមការណវសេន ឯកវិហារី, ន កេវលំ ឯកីភាវវសេន។ កិលេសសង្គណិកន្តិ កិលេសសហិតចិត្តតំ។ យថា តថាតិ វិបស្សនាវសេន, បដិសង្ខានវសេន វា។ សមថវសេន អារម្មណូបនិជ្ឈានំ។ វិបស្សនាវសេន លក្ខណូបនិជ្ឈានំ។
Guttā satikavāṭena pidahitā dvārā etenāti guttadvāroti āha ‘‘chasu indriyesū’’tiādi . Pariyesanapaṭiggaṇhanaparibhogavissajjanavasena bhojane mattaṃ jānātīti bhojane mattaññū. Samanti avisamaṃ. Samacāritā hi kāyavisamādīni pahāya kāyasamādipūraṇaṃ. Nisajjāyāti ettha iti-saddo ādiattho, tena ‘‘āvaraṇīyehi dhammehi cittaṃ parisodhetī’’ti evamādiṃ saṅgaṇhāti. Bhāvanāya cittaparisodhanañhi jāgariyānuyogo, na niddāvinodanamattaṃ. Nittandīti vigatathinamiddho. Sā pana nittanditā kāyālasiyavigamane pākaṭā hotīti vuttaṃ ‘‘kāyālasiyavirahito’’ti. ‘‘Āraddhavīriyo’’ti iminā duvidhopi vīriyārambho gahitoti taṃ vibhajitvā dassetuṃ ‘‘kāyikavīriyenāpī’’tiādi vuttaṃ. Saṅgamma gaṇavihāro sahavāso saṅgaṇikā, sā pana kilesehipi evaṃ hotīti tato visesetuṃ ‘‘gaṇasaṅgaṇika’’nti vuttaṃ. Gaṇena saṅgaṇikaṃ gaṇasaṅgaṇikanti. Ārambhavatthuvasenāti anadhigatavisesādhigamakāraṇavasena ekavihārī, na kevalaṃ ekībhāvavasena. Kilesasaṅgaṇikanti kilesasahitacittataṃ. Yathā tathāti vipassanāvasena, paṭisaṅkhānavasena vā. Samathavasena ārammaṇūpanijjhānaṃ. Vipassanāvasena lakkhaṇūpanijjhānaṃ.
កល្យាណបដិភានោតិ សុន្ទរបដិភានោ, សា បនស្ស បដិភានសម្បទា វចនចាតុរិយសហិតាវ ឥច្ឆិតាតិ អាហ ‘‘វាក្ករណ…បេ.… សម្បន្នោ ចា’’តិ។ ‘‘បដិភាន’’ន្តិ ហិ ញាណម្បិ វុច្ចតិ ញាណស្ស ឧបដ្ឋិតវចនម្បិ។ តត្ថ អត្ថយុត្តំ ការណយុត្តំ បដិភានមស្សាតិ យុត្តបដិភានោ។ បុច្ឆិតានន្តរមេវ សីឃំ ព្យាកាតុំ អសមត្ថតាយ នោ មុត្តបដិភានំ អស្សាតិ នោ មុត្តបដិភានោ។ ឥធ បន វិកិណ្ណវាចោ មុត្តបដិភានោ អធិប្បេតោតិ អធិប្បាយេន ‘‘សីលសមាចារស្មិញ្ហិ ឋិតភិក្ខុ មុត្តបដិភានោ ន ហោតី’’តិ វុត្តំ។ គមនសមត្ថាយាតិ អស្សុតំ ធម្មំ គមេតុំ សមត្ថាយ។ ធារណសមត្ថាយាតិ សាតិសយំ សតិវីរិយសហិតតាយ យថាសុតំ យថាបរិយត្តំ ធម្មំ ធារេតុំ សមត្ថាយ។ មុននតោ អនុមិននតោ មុតីតិ អនុមាន បញ្ញាយ នាមំ។ តីហិ បទេហីតិ ‘‘គតិមា ធិតិមា មុតិមា’’តិ តីហិ បទេហិ។ ហេដ្ឋាតិ ហេដ្ឋា ‘‘អារទ្ធវីរិយោ’’តិ វុត្តដ្ឋានេ។ ឥធាតិ ‘‘ធិតិមា’’តិ វុត្តដ្ឋានេ។ វីរិយម្បិ ហេដ្ឋា គុណភូតំ គហិតន្តិ វុត្តោវាយមត្ថោ។ ហេដ្ឋាតិ ‘‘ជាគរិយានុយោគមនុយុត្តោ, ឈាយី’’តិ ឯត្ថ វិបស្សនាបញ្ញា កថិតា។ ឥធាតិ ‘‘ធិតិមា មុតិមា’’តិ ឯត្ថ ពុទ្ធវចនគណ្ហនបញ្ញា កថិតា ករណបុព្ពាបរកោសល្លបញ្ញាទីបនតោ។ កិលេសកាមោបិ វត្ថុកាមោ វិយ យថាបវត្តោ អស្សាទីយតីតិ វុត្តំ ‘‘វត្ថុកាមកិលេសកាមេសុ អគិទ្ធោ’’តិ។
Kalyāṇapaṭibhānoti sundarapaṭibhāno, sā panassa paṭibhānasampadā vacanacāturiyasahitāva icchitāti āha ‘‘vākkaraṇa…pe… sampanno cā’’ti. ‘‘Paṭibhāna’’nti hi ñāṇampi vuccati ñāṇassa upaṭṭhitavacanampi. Tattha atthayuttaṃ kāraṇayuttaṃ paṭibhānamassāti yuttapaṭibhāno. Pucchitānantarameva sīghaṃ byākātuṃ asamatthatāya no muttapaṭibhānaṃ assāti no muttapaṭibhāno. Idha pana vikiṇṇavāco muttapaṭibhāno adhippetoti adhippāyena ‘‘sīlasamācārasmiñhi ṭhitabhikkhu muttapaṭibhāno na hotī’’ti vuttaṃ. Gamanasamatthāyāti assutaṃ dhammaṃ gametuṃ samatthāya. Dhāraṇasamatthāyāti sātisayaṃ sativīriyasahitatāya yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ dhāretuṃ samatthāya. Munanato anuminanato mutīti anumāna paññāya nāmaṃ. Tīhi padehīti ‘‘gatimā dhitimā mutimā’’ti tīhi padehi. Heṭṭhāti heṭṭhā ‘‘āraddhavīriyo’’ti vuttaṭṭhāne. Idhāti ‘‘dhitimā’’ti vuttaṭṭhāne. Vīriyampi heṭṭhā guṇabhūtaṃ gahitanti vuttovāyamattho. Heṭṭhāti ‘‘jāgariyānuyogamanuyutto, jhāyī’’ti ettha vipassanāpaññā kathitā. Idhāti ‘‘dhitimā mutimā’’ti ettha buddhavacanagaṇhanapaññā kathitā karaṇapubbāparakosallapaññādīpanato. Kilesakāmopi vatthukāmo viya yathāpavatto assādīyatīti vuttaṃ ‘‘vatthukāmakilesakāmesu agiddho’’ti.
អនុសាសនវិធាទេសនាទិវណ្ណនា
Anusāsanavidhādesanādivaṇṇanā
១៥៤. អត្តនោ ឧបាយមនសិការេនាតិ អត្តនិ សម្ភូតេន បថមនសិការេន ភាវនាមនសិការេន។ បដិបជ្ជមានោតិ វិសុទ្ធិំ បដិបជ្ជមានោ។
154.Attano upāyamanasikārenāti attani sambhūtena pathamanasikārena bhāvanāmanasikārena. Paṭipajjamānoti visuddhiṃ paṭipajjamāno.
១៥៥. កិលេសវិមុត្តិញាណេតិ កិលេសប្បហានជាននេ។
155.Kilesavimuttiñāṇeti kilesappahānajānane.
១៥៦. បរិយាទិយមានោតិ បរិច្ឆិជ្ជ គណ្ហន្តោតិ អត្ថោ។ សុទ្ធក្ខន្ធេយេវ អនុស្សរតិ នាមគោត្តំ បរិយាទិយិតុំ អសក្កោន្តោ។ វុត្តមេវត្ថំ វិវរិតុំ ‘‘ឯកោ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ សក្កោតិ បរិយាទិយិតុំ។ អសក្កោន្តស្ស វសេន គហិតំ, ‘‘អមុត្រាសិំ ឯវំនាមោ’’តិអាទិ វុត្តន្តិ អត្ថោ។ អសក្កោន្តស្សាតិ ច អារោហនេ អសក្កោន្តស្ស, ឱរោហនេ បន ញាណស្ស ថិរភូតត្តា។ តេនាហ ‘‘សុទ្ធក្ខន្ធេយេវ អនុស្សរន្តោ’’តិអាទិ។ ឯតន្តិ បុព្ពាបរវិរោធំ។ ន សល្លក្ខេសិ ទិដ្ឋាភិនិវេសេន កុណ្ឋញាណត្តា។ តេនាហ ‘‘ទិដ្ឋិគតិកត្តា’’តិ។ ឋានន្តិ ឯកស្មិំ បក្ខេ អវដ្ឋានំ។ និយមោតិ វាទនិយមោ បដិនិយតវាទតា។ តេនាហ ‘‘ឥមំ គហេត្វា’’តិអាទិ។
156.Pariyādiyamānoti paricchijja gaṇhantoti attho. Suddhakkhandheyeva anussarati nāmagottaṃ pariyādiyituṃ asakkonto. Vuttamevatthaṃ vivarituṃ ‘‘eko hī’’tiādi vuttaṃ. Sakkoti pariyādiyituṃ. Asakkontassavasena gahitaṃ, ‘‘amutrāsiṃ evaṃnāmo’’tiādi vuttanti attho. Asakkontassāti ca ārohane asakkontassa, orohane pana ñāṇassa thirabhūtattā. Tenāha ‘‘suddhakkhandheyeva anussaranto’’tiādi. Etanti pubbāparavirodhaṃ. Na sallakkhesi diṭṭhābhinivesena kuṇṭhañāṇattā. Tenāha ‘‘diṭṭhigatikattā’’ti. Ṭhānanti ekasmiṃ pakkhe avaṭṭhānaṃ. Niyamoti vādaniyamo paṭiniyatavādatā. Tenāha ‘‘imaṃ gahetvā’’tiādi.
១៥៧. បិណ្ឌគណនាយាតិ ‘‘ឯកំ ទ្វេ’’តិអាទិនា អគណេត្វា សង្កលនបទុប្បាទនាទិនា បិណ្ឌនវសេន គណនាយ។ អច្ឆិទ្ទកវសេនាតិ អវិច្ឆិន្ទកគណនាវសេន គណនា កមគណនំ មុញ្ចិត្វា ‘‘ឥមស្មិំ រុក្ខេ ឯត្តកានិ បណ្ណានី’’តិ វា ‘‘ឥមស្មិំ ជលាសយេ ឯត្តកានិ ឧទកាឡ្ហកានី’’តិ វា ឯវំ គណេតព្ពស្ស ឯកជ្ឈម្បិ បិណ្ឌេត្វា គណនា។ កមគណនា ហិ អន្តរន្តរា វិច្ឆិជ្ជ បវត្តិយា បច្ឆិន្ទិកា។ សា បនេសា គណនា សវនន្តរំ អនបេក្ខិត្វា មនសាវ គណេតព្ពតោ ‘‘មនោគណនា’’តិបិ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘មនោគណនាយា’’តិ។ បិណ្ឌគណនមេវ ទស្សេតិ, ន វិភាគគណនំ។ សង្ខាតុំ ន សក្កា អញ្ញេហិ អសង្ខ្យេយ្យាភាវតោ។ បញ្ញាបារមិយា បូរិតភាវំ ទស្សេន្តោ ឥតរាសំ បូរណេន វិនា តស្សា បូរណំ នត្ថីតិ ‘‘ទសន្នំ បារមីនំ បូរិតត្តា’’តិ អាហ។ តេនាហ ‘‘សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស សុប្បដិវិទ្ធត្តា’’តិ។ ឯត្តកន្តិ ទស្សេថាតិ ទីបេតិ ថេរោ។ យំ បន បាឡិយំ ‘‘សាការំ សឧទ្ទេសំ អនុស្សរតី’’តិ វុត្តំ, តំ តស្ស អនុស្សរណមត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន អាយុនោ វស្សាទិគណនាយ បរិច្ឆិន្ទនំ តស្ស អវិសយភាវតោ។
157.Piṇḍagaṇanāyāti ‘‘ekaṃ dve’’tiādinā agaṇetvā saṅkalanapaduppādanādinā piṇḍanavasena gaṇanāya. Acchiddakavasenāti avicchindakagaṇanāvasena gaṇanā kamagaṇanaṃ muñcitvā ‘‘imasmiṃ rukkhe ettakāni paṇṇānī’’ti vā ‘‘imasmiṃ jalāsaye ettakāni udakāḷhakānī’’ti vā evaṃ gaṇetabbassa ekajjhampi piṇḍetvā gaṇanā. Kamagaṇanā hi antarantarā vicchijja pavattiyā pacchindikā. Sā panesā gaṇanā savanantaraṃ anapekkhitvā manasāva gaṇetabbato ‘‘manogaṇanā’’tipi vuccatīti āha ‘‘manogaṇanāyā’’ti. Piṇḍagaṇanameva dasseti, na vibhāgagaṇanaṃ. Saṅkhātuṃ na sakkā aññehi asaṅkhyeyyābhāvato. Paññāpāramiyā pūritabhāvaṃ dassento itarāsaṃ pūraṇena vinā tassā pūraṇaṃ natthīti ‘‘dasannaṃ pāramīnaṃ pūritattā’’ti āha. Tenāha ‘‘sabbaññutaññāṇassa suppaṭividdhattā’’ti. Ettakanti dassethāti dīpeti thero. Yaṃ pana pāḷiyaṃ ‘‘sākāraṃ sauddesaṃ anussaratī’’ti vuttaṃ, taṃ tassa anussaraṇamattaṃ sandhāya vuttaṃ, na āyuno vassādigaṇanāya paricchindanaṃ tassa avisayabhāvato.
១៥៨. តុម្ហាកំ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ យេវ អនុត្តរា អនញ្ញសាធារណត្តា។ ឥទានិ តស្សា ទេសនាយ មជ្ឈេ ភិន្នសុវណ្ណស្ស វិយ វិភាគាភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘អតីតពុទ្ធាបី’’តិអាទិ វុត្តំ។ ឥមិនាបិ ការណេនាតិ អនុត្តរភាវេន, អញ្ញេហិ ពុទ្ធេហិ ឯកសទិសភាវេន ច។
158.Tumhākaṃ sammāsambuddhānaṃ yeva anuttarā anaññasādhāraṇattā. Idāni tassā desanāya majjhe bhinnasuvaṇṇassa viya vibhāgābhāvaṃ dassetuṃ ‘‘atītabuddhāpī’’tiādi vuttaṃ. Imināpi kāraṇenāti anuttarabhāvena, aññehi buddhehi ekasadisabhāvena ca.
១៥៩. អាសវានំ អារម្មណភាវូបគមនេន សាសវា។ ឧបេច្ច អាធីយន្តីតិ ឧបាធី, ទោសារោបនានិ, សហ ឧបាធីហីតិ សឧបាធិកា។ អនរិយិទ្ធិយញ្ហិ អត្តនោ ចិត្តទោសេន ឯកច្ចេ ឧបារម្ភំ ទទន្តិ, ស្វាយមត្ថោ កេវដ្ដសុត្តេន ទីបេតព្ពោ។ នោ ‘‘អរិយា’’តិ វុច្ចតិ សាសវភាវតោ។ និទ្ទោសេហិ ខីណាសវេហិ បវត្តេតព្ពតោ និទ្ទោសា ទោសេហិ សហ អប្បវត្តនតោ។ តតោ ឯវ អនុបារម្ភា។ អរិយានំ ឥទ្ធីតិ អរិយិទ្ធីតិ វុច្ចតិ។
159. Āsavānaṃ ārammaṇabhāvūpagamanena sāsavā. Upecca ādhīyantīti upādhī, dosāropanāni, saha upādhīhīti saupādhikā. Anariyiddhiyañhi attano cittadosena ekacce upārambhaṃ dadanti, svāyamattho kevaṭṭasuttena dīpetabbo. No ‘‘ariyā’’ti vuccati sāsavabhāvato. Niddosehi khīṇāsavehi pavattetabbato niddosā dosehi saha appavattanato. Tato eva anupārambhā. Ariyānaṃ iddhīti ariyiddhīti vuccati.
អប្បដិក្កូលសញ្ញីតិ ឥដ្ឋសញ្ញី ឥដ្ឋាការេន បវត្តចិត្តោ។ បដិក្កូលេតិ អមនុញ្ញេ អនិដ្ឋេ ។ ធាតុសញ្ញន្តិ ‘‘ធាតុយោ’’តិ សញ្ញំ។ ឧបសំហរតីតិ ឧបនេតិ បវត្តេតិ។ អនិដ្ឋស្មិំ វត្ថុស្មិន្តិ អនិដ្ឋេ សត្តសញ្ញិតេ អារម្មណេ។ មេត្តាយ វា ផរតីតិ មេត្តំ ហិតេសិតំ ឧបសំហរន្តោ សព្ពត្ថកមេវ តំ តត្ថ ផរតិ។ ធាតុតោ វា ឧបសំហរតីតិ ធម្មសភាវចិន្តនេន ធាតុសោ, បច្ចវេក្ខណាយ ធាតុមនសិការំ វា តត្ថ បវត្តេតិ។ អប្បដិក្កូលេ សត្តេ ញាតិមិត្តាទិកេ យាថាវតោ ធម្មសភាវចិន្តនេន អនិច្ចសញ្ញាយ វិសភាគភូតេ ‘‘កេសាទិ អសុចិកោដ្ឋាសមេវា’’តិ អសុភសញ្ញំ ផរតិ អសុភមនសិការំ បវត្តេតិ។ ឆឡង្គុបេក្ខាយាតិ ឥដ្ឋានិដ្ឋឆឡារម្មណាបាថេ បរិសុទ្ធបកតិភាវាវិជហនលក្ខណាយ ឆសុ ទ្វារេសុ បវត្តនតោ ‘‘ឆឡង្គុបេក្ខាយា’’តិ លទ្ធនាមាយ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាយ។
Appaṭikkūlasaññīti iṭṭhasaññī iṭṭhākārena pavattacitto. Paṭikkūleti amanuññe aniṭṭhe . Dhātusaññanti ‘‘dhātuyo’’ti saññaṃ. Upasaṃharatīti upaneti pavatteti. Aniṭṭhasmiṃ vatthusminti aniṭṭhe sattasaññite ārammaṇe. Mettāya vā pharatīti mettaṃ hitesitaṃ upasaṃharanto sabbatthakameva taṃ tattha pharati. Dhātuto vā upasaṃharatīti dhammasabhāvacintanena dhātuso, paccavekkhaṇāya dhātumanasikāraṃ vā tattha pavatteti. Appaṭikkūle satte ñātimittādike yāthāvato dhammasabhāvacintanena aniccasaññāya visabhāgabhūte ‘‘kesādi asucikoṭṭhāsamevā’’ti asubhasaññaṃ pharati asubhamanasikāraṃ pavatteti. Chaḷaṅgupekkhāyāti iṭṭhāniṭṭhachaḷārammaṇāpāthe parisuddhapakatibhāvāvijahanalakkhaṇāya chasu dvāresu pavattanato ‘‘chaḷaṅgupekkhāyā’’ti laddhanāmāya tatramajjhattupekkhāya.
តំ ទេសនន្តិ តំ ទ្វីសុ ឥទ្ធិវិធាសុ ទេសនប្បការំ ទេសនាវិធិំ។ អសេសំ សកលន្តិ អសេសំ និរវសេសំ សម្បុណ្ណំ អភិវិសិដ្ឋេន ញាណេន ជានាតិ។ អសេសំ អភិជានតោ តតោ ឧត្តរិ អភិញ្ញេយ្យំ នត្ថិ។ ឥតោតិ ភគវតោ អភិញ្ញាតតោ។ អញ្ញោ បរមត្ថវសេន ធម្មោ វា បញ្ញត្តិវសេន បុគ្គលោ វា អយំ នាម យំ ភគវា ន ជានាតីតិ ឥទំ នត្ថិ ន ឧបលព្ភតិ សព្ពស្សេវ សម្មទេវ តុម្ហេហិ អភិញ្ញាតត្តា។ ទ្វីសុ ឥទ្ធិវិធាសុ អភិជាននេ, ទេសនាយញ្ច ភគវតោ ឧត្តរិតរោ នត្ថិ។ ឥមិនាបីតិ បិ-សទ្ទោ ន កេវលំ វុត្តត្ថសមុច្ចយត្ថោ, អថ ខោ អវុត្តត្ថសមុច្ចយត្ថោបិ ទដ្ឋព្ពោ។ យំ តំ ភន្តេតិអាទិនាបិ ហិ ភគវតោ គុណទស្សនំ តស្សេវ បសាទស្ស ការណវិភាវនំ។
Taṃ desananti taṃ dvīsu iddhividhāsu desanappakāraṃ desanāvidhiṃ. Asesaṃ sakalanti asesaṃ niravasesaṃ sampuṇṇaṃ abhivisiṭṭhena ñāṇena jānāti. Asesaṃ abhijānato tato uttari abhiññeyyaṃnatthi. Itoti bhagavato abhiññātato. Añño paramatthavasena dhammo vā paññattivasena puggalo vā ayaṃ nāma yaṃ bhagavā na jānātīti idaṃ natthi na upalabbhati sabbasseva sammadeva tumhehi abhiññātattā. Dvīsu iddhividhāsu abhijānane, desanāyañca bhagavato uttaritaro natthi. Imināpīti pi-saddo na kevalaṃ vuttatthasamuccayattho, atha kho avuttatthasamuccayatthopi daṭṭhabbo. Yaṃ taṃ bhantetiādināpi hi bhagavato guṇadassanaṃ tasseva pasādassa kāraṇavibhāvanaṃ.
អញ្ញថាសត្ថុគុណទស្សនាទិវណ្ណនា
Aññathāsatthuguṇadassanādivaṇṇanā
១៦០. បុព្ពេ ‘‘ឯតទានុត្តរិយំ ភន្តេ’’តិអាទិនា យថាវុត្តពុទ្ធគុណា ទស្សិតា, តតោ អញ្ញោ ឯវាយំ បការោ ‘‘យំ តំ ភន្តេ’’តិអាទិនា អារទ្ធោតិ អាហ ‘‘អបរេនាបិ អាការេនា’’តិ។ ពុទ្ធានំ សម្មាសម្ពោធិយា សទ្ទហនតោ វិសេសតោ សទ្ធា កុលបុត្តា នាម ពោធិសត្តា, មហាពោធិសត្តាតិ អធិប្បាយោ។ តេ ហិ មហាភិនីហារតោ បដ្ឋាយ មហាពោធិយំ សត្តា អាសត្តា លគ្គា និយតភាវូបគមនេន កេនចិ អសំហារិយភាវតោ។ យតោ នេសំ ន កថញ្ចិ តត្ថ សទ្ធាយ អញ្ញថត្តំ ហោតិ, ឯតេនេវ តេសំ កម្មផលំ សទ្ធាយបិ អញ្ញថត្តាភាវោ ទីបិតោ ទដ្ឋព្ពោ។ តស្មាតិ យស្មា អតិសយវចនិច្ឆាវសេន, ‘‘អនុប្បត្តំ តំ ភគវតា’’តិ សទ្ទន្តរសន្និធានេន ច វិសិដ្ឋវិសយំ ‘‘សទ្ធេន កុលបុត្តេនា’’តិ ឥទំ បទំ, តស្មា។ លោកុត្តរធម្មសមធិគមមូលកត្តា សព្ពពុទ្ធគុណសមធិគមស្ស ‘‘នវ លោកុត្តរធម្មា’’តិ វុត្តំ។ ‘‘អារទ្ធវីរិយេនា’’តិអាទីសុ សមាសបទេសុ ‘‘វីរិយំ ថាមោ’’តិអាទីនិ អវយវបទានិ។ អាទិ-សទ្ទេន បរក្កមបទំ សង្គណ្ហាតិ, ន ធោរយ្ហបទំ។ ន ហិ តំ វីរិយវេវចនំ, អថ ខោ វីរិយវន្តវាចកំ។ ធុរាយ និយុត្តោតិ ហិ ធោរយ្ហោ។ តេនាហ ‘‘តំ ធុរំ វហនសមត្ថេន មហាបុរិសេនា’’តិ។ បគ្គហិតវីរិយេនាតិ អសិថិលវីរិយេន។ ថិរវីរិយេនាតិ ឧស្សោឡ្ហីភាវូបគមនេន ថិរភាវប្បត្តវីរិយេន។ អសមធុរេហីតិ អនញ្ញសាធារណធុរេហិ។ បរេសំ អសយ្ហសហនា ហិ លោកនាថា។ តំ សព្ពំ អចិន្តេយ្យាបរិមេយ្យភេទំ ពុទ្ធានំ គុណជាតំ។ បារមិតា, ពុទ្ធគុណា, វេនេយ្យសត្តាតិ យស្មា ឥទំ តយំ សព្ពេសម្បិ ពុទ្ធានំ សមានមេវ, តស្មា អាហ ‘‘អតីតានាគត…បេ.… ឩនោ នត្ថី’’តិ។
160. Pubbe ‘‘etadānuttariyaṃ bhante’’tiādinā yathāvuttabuddhaguṇā dassitā, tato añño evāyaṃ pakāro ‘‘yaṃ taṃ bhante’’tiādinā āraddhoti āha ‘‘aparenāpi ākārenā’’ti. Buddhānaṃ sammāsambodhiyā saddahanato visesato saddhā kulaputtā nāma bodhisattā, mahābodhisattāti adhippāyo. Te hi mahābhinīhārato paṭṭhāya mahābodhiyaṃ sattā āsattā laggā niyatabhāvūpagamanena kenaci asaṃhāriyabhāvato. Yato nesaṃ na kathañci tattha saddhāya aññathattaṃ hoti, eteneva tesaṃ kammaphalaṃ saddhāyapi aññathattābhāvo dīpito daṭṭhabbo. Tasmāti yasmā atisayavacanicchāvasena, ‘‘anuppattaṃ taṃ bhagavatā’’ti saddantarasannidhānena ca visiṭṭhavisayaṃ ‘‘saddhena kulaputtenā’’ti idaṃ padaṃ, tasmā. Lokuttaradhammasamadhigamamūlakattā sabbabuddhaguṇasamadhigamassa ‘‘nava lokuttaradhammā’’ti vuttaṃ. ‘‘Āraddhavīriyenā’’tiādīsu samāsapadesu ‘‘vīriyaṃ thāmo’’tiādīni avayavapadāni. Ādi-saddena parakkamapadaṃ saṅgaṇhāti, na dhorayhapadaṃ. Na hi taṃ vīriyavevacanaṃ, atha kho vīriyavantavācakaṃ. Dhurāya niyuttoti hi dhorayho. Tenāha ‘‘taṃ dhuraṃ vahanasamatthena mahāpurisenā’’ti. Paggahitavīriyenāti asithilavīriyena. Thiravīriyenāti ussoḷhībhāvūpagamanena thirabhāvappattavīriyena. Asamadhurehīti anaññasādhāraṇadhurehi. Paresaṃ asayhasahanā hi lokanāthā. Taṃ sabbaṃ acinteyyāparimeyyabhedaṃ buddhānaṃ guṇajātaṃ. Pāramitā, buddhaguṇā, veneyyasattāti yasmā idaṃ tayaṃ sabbesampi buddhānaṃ samānameva, tasmā āha ‘‘atītānāgata…pe… ūno natthī’’ti.
កាមសុខល្លិកានុយោគន្តិ កាមសុខេ អល្លីនា ហុត្វា អនុយុញ្ជនំ។ កោ ជានាតិ បរលោកំ ‘‘អត្ថី’’តិ, ឯត្ថ ‘‘កោ ឯកវិសយោយំ ឥន្ទ្រិយគោចរោ’’តិ ឯវំទិដ្ឋិ ហុត្វាតិ អធិប្បាយោ។ សុខោតិ ឥដ្ឋោ សុខាវហោ។ បរិព្ពាជិកាយាតិ តាបសបរិព្ពាជិកាយ តរុណិយា។ មុទុកាយាតិ សុខុមាលាយ។ លោមសាយាតិ តរុណមុទុលោមវតិយា។ មោឡិពន្ធាហីតិ មោឡិំ កត្វា ពន្ធកេសាហិ។ បរិចារេន្តីតិ អត្តនោ បារិចារិកំ ករោន្តិ, ឥន្ទ្រិយានិ វា តត្ថ បរិតោ ចារេន្តិ។ លាមកន្តិ បដិកិលិដ្ឋំ។ គាមវាសីនំ ពាលានំ ធម្មំ។ បុថុជ្ជនានមិទន្តិ បោថុជ្ជនិកំ។ យថា បន តំ ‘‘បុថុជ្ជនានមិទ’’ន្តិ វត្តព្ពតំ លភតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘បុថុជ្ជនេហិ សេវិតព្ព’’ន្តិ អាហ។ អនរិយេហិ សេវិតព្ពន្តិ វា អនរិយំ។ យស្មា បន និទ្ទោសត្ថោ អរិយត្ថោ, តស្មា ‘‘អនរិយន្តិ ន និទ្ទោស’’ន្តិ វុត្តំ។ អនត្ថសំយុត្តន្តិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកាទិវិវិធវិបុលានត្ថសញ្ហិតំ។ អត្តកិលមថានុយោគន្តិ អត្តនោ កិលមថស្ស ខេទនស្ស អនុយុញ្ជនំ។ ទុក្ខំ ឯតស្ស អត្ថីតិ ទុក្ខំ។ ទុក្ខមនំ ឯតស្សាតិ ទុក្ខមំ។
Kāmasukhallikānuyoganti kāmasukhe allīnā hutvā anuyuñjanaṃ. Ko jānāti paralokaṃ ‘‘atthī’’ti, ettha ‘‘ko ekavisayoyaṃ indriyagocaro’’ti evaṃdiṭṭhi hutvāti adhippāyo. Sukhoti iṭṭho sukhāvaho. Paribbājikāyāti tāpasaparibbājikāya taruṇiyā. Mudukāyāti sukhumālāya. Lomasāyāti taruṇamudulomavatiyā. Moḷibandhāhīti moḷiṃ katvā bandhakesāhi. Paricārentīti attano pāricārikaṃ karonti, indriyāni vā tattha parito cārenti. Lāmakanti paṭikiliṭṭhaṃ. Gāmavāsīnaṃ bālānaṃ dhammaṃ. Puthujjanānamidanti pothujjanikaṃ. Yathā pana taṃ ‘‘puthujjanānamida’’nti vattabbataṃ labhati, taṃ dassetuṃ ‘‘puthujjanehi sevitabba’’nti āha. Anariyehi sevitabbanti vā anariyaṃ. Yasmā pana niddosattho ariyattho, tasmā ‘‘anariyanti na niddosa’’nti vuttaṃ. Anatthasaṃyuttanti diṭṭhadhammikasamparāyikādivividhavipulānatthasañhitaṃ. Attakilamathānuyoganti attano kilamathassa khedanassa anuyuñjanaṃ. Dukkhaṃ etassa atthīti dukkhaṃ. Dukkhamanaṃ etassāti dukkhamaṃ.
អាភិចេតសិកានន្តិ អភិចេតោ វុច្ចតិ អភិក្កន្តំ វិសុទ្ធំ ចិត្តំ, អធិចិត្តំ វា, តស្មិំ អភិចេតសិ ជាតានីតិ អាភិចេតសិកានិ, អភិចេតោសន្និស្សិតានិ វា។ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារានន្តិ ទិដ្ឋធម្មេ សុខវិហារានំ, ទិដ្ឋធម្មោ វុច្ចតិ បច្ចក្ខោ អត្តភាវោ, តត្ថ សុខវិហារភូតានន្តិ អត្ថោ, រូបាវចរឈានានមេតំ អធិវចនំ។ តានិ ហិ អប្បេត្វា និសិន្នា ឈាយិនោ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ អសំកិលិដ្ឋំ នេក្ខម្មសុខំ វិន្ទន្តិ, តស្មា ‘‘ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារានី’’តិ វុច្ចន្តីតិ។ កថិតា ‘‘ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារោ’’តិ សប្បីតិកត្តា, លោកុត្តរវិបាកសុខុមសញ្ហិតត្តា ច។ សហ មគ្គេន វិបស្សនាបាទកជ្ឈានំ កថិតំ ‘‘ចត្តារោមេ ចុន្ទ សុខល្លិកានុយោគា ឯកន្តនិព្ពិទាយា’’តិអាទិនា (ទី. និ. ៣.១៨៤) ចតុត្ថជ្ឈានិកផលសមាបត្តីតិ ចតុត្ថជ្ឈានិកា ផលសមាបត្តិ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារភាវេន កថិតា។ ចត្តារិ រូបាវចរានិ ‘‘ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារជ្ឈានានី’’តិ កថិតានីតិ អត្ថោ។ និកាមលាភីតិ និកាមេន លាភី អត្តនោ ឥច្ឆាវសេន លាភី។ ឥច្ឆិតិច្ឆិតក្ខណេ សមាបជ្ជិតុំ សមត្ថោតិ អត្ថោ ។ តេនាហ ‘‘យថាកាមលាភី’’តិ។ អទុក្ខលាភីតិ សុខេនេវ បច្ចនីកធម្មានំ សមុច្ឆិន្នត្តា សមាបជ្ជិតុំ សមត្ថោ។ អកសិរលាភីតិ អកសិរានំ វិបុលានំ លាភី, យថាបរិច្ឆេទេនេវ វុដ្ឋាតុំ សមត្ថោ។ ឯកច្ចោ ហិ លាភីយេវ ហោតិ, ន បន សក្កោតិ ឥច្ឆិតិច្ឆិតក្ខណេ សមាបជ្ជិតុំ។ ឯកច្ចោ តថា សមាបជ្ជិតុំ សក្កោតិ, បារិពន្ធកេ បន កិច្ឆេន វិក្ខម្ភេតិ។ ឯកច្ចោ តថា ច សមាបជ្ជតិ, បារិពន្ធកេ ច អកិច្ឆេនេវ វិក្ខម្ភេតិ , ន សក្កោតិ នាឡិកយន្តំ វិយ យថាបរិច្ឆេទេ វុដ្ឋាតុំ។ ភគវា បន សព្ពសោ សមុច្ឆិន្នបារិពន្ធកត្តា វសិភាវស្ស សម្មទេវ សមធិគតត្តា សព្ពមេតំ សម្មទេវ សក្កោតិ។
Ābhicetasikānanti abhiceto vuccati abhikkantaṃ visuddhaṃ cittaṃ, adhicittaṃ vā, tasmiṃ abhicetasi jātānīti ābhicetasikāni, abhicetosannissitāni vā. Diṭṭhadhammasukhavihārānanti diṭṭhadhamme sukhavihārānaṃ, diṭṭhadhammo vuccati paccakkho attabhāvo, tattha sukhavihārabhūtānanti attho, rūpāvacarajhānānametaṃ adhivacanaṃ. Tāni hi appetvā nisinnā jhāyino imasmiṃyeva attabhāve asaṃkiliṭṭhaṃ nekkhammasukhaṃ vindanti, tasmā ‘‘diṭṭhadhammasukhavihārānī’’ti vuccantīti. Kathitā ‘‘diṭṭhadhammasukhavihāro’’ti sappītikattā, lokuttaravipākasukhumasañhitattā ca. Saha maggena vipassanāpādakajjhānaṃ kathitaṃ ‘‘cattārome cunda sukhallikānuyogā ekantanibbidāyā’’tiādinā (dī. ni. 3.184) catutthajjhānikaphalasamāpattīti catutthajjhānikā phalasamāpatti diṭṭhadhammasukhavihārabhāvena kathitā. Cattāri rūpāvacarāni ‘‘diṭṭhadhammasukhavihārajjhānānī’’ti kathitānīti attho. Nikāmalābhīti nikāmena lābhī attano icchāvasena lābhī. Icchiticchitakkhaṇe samāpajjituṃ samatthoti attho . Tenāha ‘‘yathākāmalābhī’’ti. Adukkhalābhīti sukheneva paccanīkadhammānaṃ samucchinnattā samāpajjituṃ samattho. Akasiralābhīti akasirānaṃ vipulānaṃ lābhī, yathāparicchedeneva vuṭṭhātuṃ samattho. Ekacco hi lābhīyeva hoti, na pana sakkoti icchiticchitakkhaṇe samāpajjituṃ. Ekacco tathā samāpajjituṃ sakkoti, pāribandhake pana kicchena vikkhambheti. Ekacco tathā ca samāpajjati, pāribandhake ca akiccheneva vikkhambheti , na sakkoti nāḷikayantaṃ viya yathāparicchede vuṭṭhātuṃ. Bhagavā pana sabbaso samucchinnapāribandhakattā vasibhāvassa sammadeva samadhigatattā sabbametaṃ sammadeva sakkoti.
អនុយោគទានប្បការវណ្ណនា
Anuyogadānappakāravaṇṇanā
១៦១. ទសសហស្សិលោកធាតុយាតិ ឥមាយ លោកធាតុយា សទ្ធិំ ឥមំ លោកធាតុំ បរិវារេត្វា ឋិតាយ ទសសហស្សិលោកធាតុយា។ ជាតិខេត្តភាវេន ហិ តំ ឯកជ្ឈំ គហេត្វា ‘‘ឯកិស្សា លោកធាតុយា’’តិ វុត្តំ, តត្តកាយ ឯវ ជាតិខេត្តភាវោ ធម្មតាវសេន វេទិតព្ពោ។ ‘‘បរិគ្គហវសេនា’’តិ កេចិ។ សព្ពេសម្បិ ពុទ្ធានំ តត្តកំ ឯវ ជាតិខេត្តំ។ ‘‘តន្និវាសីនំយេវ ច ទេវានំ ធម្មាភិសមយោ’’តិ វទន្តិ។ បកម្បនទេវតូបសង្កមនាទិនា ជាតចក្កវាឡេន សមានយោគក្ខមដ្ឋានំ ជាតិខេត្តំ។ សរសេនេវ អាណាបវត្តនដ្ឋានំ អាណាខេត្តំ។ ពុទ្ធញាណស្ស វិសយភូតំ ឋានំ វិសយខេត្តំ។ ឱក្កមនាទីនំ ឆន្នមេវ គហណំ និទស្សនមត្តំ មហាភិនីហារាទិកាលេបិ តស្ស បកម្បនលព្ភនតោ។ អាណាខេត្តំ នាម, យំ ឯកច្ចំ សំវដ្ដតិ, វិវដ្ដតិ ច។ អាណា វត្តតិ តន្និវាសិទេវតានំ សិរសា សម្បដិច្ឆនេន, តញ្ច ខោ កេវលំ ពុទ្ធានំ អានុភាវេនេវ, ន អធិប្បាយវសេន។ ‘‘យាវតា បន អាកង្ខេយ្យា’’តិ (អ. និ. ៣.៨១) វចនតោ តតោ បរម្បិ អាណា បវត្តេយ្យេវ។
161.Dasasahassilokadhātuyāti imāya lokadhātuyā saddhiṃ imaṃ lokadhātuṃ parivāretvā ṭhitāya dasasahassilokadhātuyā. Jātikhettabhāvena hi taṃ ekajjhaṃ gahetvā ‘‘ekissā lokadhātuyā’’ti vuttaṃ, tattakāya eva jātikhettabhāvo dhammatāvasena veditabbo. ‘‘Pariggahavasenā’’ti keci. Sabbesampi buddhānaṃ tattakaṃ eva jātikhettaṃ. ‘‘Tannivāsīnaṃyeva ca devānaṃ dhammābhisamayo’’ti vadanti. Pakampanadevatūpasaṅkamanādinā jātacakkavāḷena samānayogakkhamaṭṭhānaṃ jātikhettaṃ. Saraseneva āṇāpavattanaṭṭhānaṃ āṇākhettaṃ. Buddhañāṇassa visayabhūtaṃ ṭhānaṃ visayakhettaṃ. Okkamanādīnaṃ channameva gahaṇaṃ nidassanamattaṃ mahābhinīhārādikālepi tassa pakampanalabbhanato. Āṇākhettaṃ nāma, yaṃ ekaccaṃ saṃvaṭṭati, vivaṭṭati ca. Āṇā vattati tannivāsidevatānaṃ sirasā sampaṭicchanena, tañca kho kevalaṃ buddhānaṃ ānubhāveneva, na adhippāyavasena. ‘‘Yāvatā pana ākaṅkheyyā’’ti (a. ni. 3.81) vacanato tato parampi āṇā pavatteyyeva.
នុប្បជ្ជន្តីតិ បន អត្ថីតិ ‘‘ន មេ អាចរិយោ អត្ថិ, សទិសោ មេ ន វិជ្ជតី’’តិ (ម. និ. ១.២៨៥; ២.៣៤១; មហាវ. ១១; កថា. ៤០៥) ឥមិស្សា លោកធាតុយា ឋត្វា វទន្តេន ភគវតា, ឥមស្មិំយេវ សុត្តេ ‘‘កិំ បនាវុសោ, សារិបុត្ត, អត្ថេតរហិ អញ្ញោ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ភគវតា សមសមោ សម្ពោធិយ’’ន្តិ (ទី. និ. ៣.១៦១) ឯវំ បុដ្ឋោ ‘‘អហំ ភន្តេ នោតិ វទេយ្យ’’ន្តិ (ទី. និ. ៣.១៦១) វត្វា តស្ស ការណំ ទស្សេតុំ ‘‘អដ្ឋានមេតំ អនវកាសោ, យំ ឯកិស្សា លោកធាតុយា ទ្វេ អរហន្តោ សម្មាសម្ពុទ្ធា’’តិ (ទី. និ. ៣.១៦១; ម. និ. ៣.១២៩; អ. និ. ១.២៧៧; នេត្តិ. ៥៧; មិ. ប. ៥.១.១) ឥមំ សុត្តំ ទស្សេន្តេន ធម្មសេនាបតិនា ច ពុទ្ធខេត្តភូតំ ឥមំ លោកធាតុំ ឋបេត្វា អញ្ញត្ថ អនុប្បត្តិ វុត្តា ហោតីតិ អធិប្បាយោ។
Nuppajjantīti pana atthīti ‘‘na me ācariyo atthi, sadiso me na vijjatī’’ti (ma. ni. 1.285; 2.341; mahāva. 11; kathā. 405) imissā lokadhātuyā ṭhatvā vadantena bhagavatā, imasmiṃyeva sutte ‘‘kiṃ panāvuso, sāriputta, atthetarahi añño samaṇo vā brāhmaṇo vā bhagavatā samasamo sambodhiya’’nti (dī. ni. 3.161) evaṃ puṭṭho ‘‘ahaṃ bhante noti vadeyya’’nti (dī. ni. 3.161) vatvā tassa kāraṇaṃ dassetuṃ ‘‘aṭṭhānametaṃ anavakāso, yaṃ ekissā lokadhātuyā dve arahanto sammāsambuddhā’’ti (dī. ni. 3.161; ma. ni. 3.129; a. ni. 1.277; netti. 57; mi. pa. 5.1.1) imaṃ suttaṃ dassentena dhammasenāpatinā ca buddhakhettabhūtaṃ imaṃ lokadhātuṃ ṭhapetvā aññattha anuppatti vuttā hotīti adhippāyo.
ឯកតោតិ សហ, ឯកស្មិំ កាលេតិ អត្ថោ។ សោ បន កាលោ កថំ បរិច្ឆិន្នោតិ? ចរិមភវេ បដិសន្ធិគ្គហណតោ បដ្ឋាយ យាវ ធាតុបរិនិព្ពានន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថ ពោធិបល្លង្កេ’’តិអាទិមាហ។ និសិន្នកាលតោ បដ្ឋាយាតិ បដិលោមក្កមេន វទតិ។ ខេត្តបរិគ្គហោ កតោវ ហោតិ ‘‘ឥទំ ពុទ្ធានំ ជាតិខេត្ត’’ន្តិ។ កេន បន បរិគ្គហោ កតោ? ឧប្បជ្ជមានេន ពោធិសត្តេន។ បរិនិព្ពានតោ បដ្ឋាយាតិ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពានតោ បដ្ឋាយ។ ឯត្ថន្តរេតិ ចរិមភវេ ពោធិសត្តស្ស បដិសន្ធិគ្គហណំ, ធាតុបរិនិព្ពានន្តិ ឥមេហិ ទ្វីហិ បរិច្ឆិន្នេ ឯតស្មិំ អន្តរេ។
Ekatoti saha, ekasmiṃ kāleti attho. So pana kālo kathaṃ paricchinnoti? Carimabhave paṭisandhiggahaṇato paṭṭhāya yāva dhātuparinibbānanti dassento ‘‘tattha bodhipallaṅke’’tiādimāha. Nisinnakālato paṭṭhāyāti paṭilomakkamena vadati. Khettapariggaho katova hoti ‘‘idaṃ buddhānaṃ jātikhetta’’nti. Kena pana pariggaho kato? Uppajjamānena bodhisattena. Parinibbānato paṭṭhāyāti anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbānato paṭṭhāya. Etthantareti carimabhave bodhisattassa paṭisandhiggahaṇaṃ, dhātuparinibbānanti imehi dvīhi paricchinne etasmiṃ antare.
តិបិដកអន្តរធានកថាវណ្ណនា
Tipiṭakaantaradhānakathāvaṇṇanā
‘‘ន និវារិតា’’តិ វត្វា តត្ថ ការណំ ទស្សេតុំ ‘‘តីណិ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ បដិបត្តិអន្តរធានេន សាសនស្ស ឱសក្កិតត្តា អបរស្ស ឧប្បត្តិ លទ្ធាវសរា ហោតិ។ បដិបទាតិ បដិវេធាវហា បុព្ពភាគបដិបទា។
‘‘Na nivāritā’’ti vatvā tattha kāraṇaṃ dassetuṃ ‘‘tīṇi hī’’tiādi vuttaṃ. Paṭipattiantaradhānena sāsanassa osakkitattā aparassa uppatti laddhāvasarā hoti. Paṭipadāti paṭivedhāvahā pubbabhāgapaṭipadā.
‘‘បរិយត្តិ បមាណ’’ន្តិ វត្វា តមត្ថំ ពោធិសត្តំ និទស្សនំ កត្វា ទស្សេតុំ ‘‘យថា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តយិទំ ហីនំ និទស្សនំ កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ និយ្យានិកធម្មស្ស ហិ ឋិតិំ ទស្សេន្តោ អនិយ្យានិកធម្មំ និទស្សេតិ។
‘‘Pariyatti pamāṇa’’nti vatvā tamatthaṃ bodhisattaṃ nidassanaṃ katvā dassetuṃ ‘‘yathā’’tiādi vuttaṃ. Tayidaṃ hīnaṃ nidassanaṃ katanti daṭṭhabbaṃ. Niyyānikadhammassa hi ṭhitiṃ dassento aniyyānikadhammaṃ nidasseti.
មាតិកាយ អន្តរហិតាយាតិ ‘‘យោ បន ភិក្ខូ’’តិអាទិ (បារា. ៣៩, ៤៤; បាចិ. ៤៥) នយប្បវត្តាយ សិក្ខាបទបាឡិមាតិកាយ អន្តរហិតាយ។ និទានុទ្ទេសសង្ខាតេ បាតិមោក្ខេ, បព្ពជ្ជាឧបសម្បទាកម្មេសុ ច សាសនំ តិដ្ឋតិ។ យថា វា បាតិមោក្ខេ ធរន្តេ ឯវ បព្ពជ្ជា ឧបសម្បទា ច, ឯវំ សតិ ឯវ តទុភយេ បាតិមោក្ខំ តទុភយាភាវេ បាតិមោក្ខាភាវតោ។ តស្មា តយិទំ តយំ សាសនស្ស ឋិតិហេតូតិ អាហ ‘‘បាតិមោក្ខបព្ពជ្ជាឧបសម្បទាសុ ឋិតាសុ សាសនំ តិដ្ឋតី’’តិ។ យស្មា វា ឧបសម្បទាធីនំ បាតិមោក្ខំ អនុបសម្បន្នស្ស អនិច្ឆិតត្តា, ឧបសម្បទា ច បព្ពជ្ជាធីនា, តស្មា បាតិមោក្ខេ, តំ សិទ្ធិយា សិទ្ធាសុ បព្ពជ្ជុបសម្បទាសុ ច សាសនំ តិដ្ឋតិ។ ឱសក្កិតំ នាមាតិ បច្ឆិមកបដិវេធសីលភេទទ្វយំ ឯកតោ កត្វា តតោ បរំ វិនដ្ឋំ នាម ហោតិ, បច្ឆិមកបដិវេធតោ បរំ បដិវេធសាសនំ, បច្ឆិមកសីលភេទតោ បរំ បដិបត្តិសាសនំ វិនដ្ឋំ នាម ហោតីតិ អត្ថោ។
Mātikāya antarahitāyāti ‘‘yo pana bhikkhū’’tiādi (pārā. 39, 44; pāci. 45) nayappavattāya sikkhāpadapāḷimātikāya antarahitāya. Nidānuddesasaṅkhāte pātimokkhe, pabbajjāupasampadākammesu ca sāsanaṃ tiṭṭhati. Yathā vā pātimokkhe dharante eva pabbajjā upasampadā ca, evaṃ sati eva tadubhaye pātimokkhaṃ tadubhayābhāve pātimokkhābhāvato. Tasmā tayidaṃ tayaṃ sāsanassa ṭhitihetūti āha ‘‘pātimokkhapabbajjāupasampadāsu ṭhitāsu sāsanaṃ tiṭṭhatī’’ti. Yasmā vā upasampadādhīnaṃ pātimokkhaṃ anupasampannassa anicchitattā, upasampadā ca pabbajjādhīnā, tasmā pātimokkhe, taṃ siddhiyā siddhāsu pabbajjupasampadāsu ca sāsanaṃ tiṭṭhati. Osakkitaṃ nāmāti pacchimakapaṭivedhasīlabhedadvayaṃ ekato katvā tato paraṃ vinaṭṭhaṃ nāma hoti, pacchimakapaṭivedhato paraṃ paṭivedhasāsanaṃ, pacchimakasīlabhedato paraṃ paṭipattisāsanaṃ vinaṭṭhaṃ nāma hotīti attho.
សាសនអន្តរហិតវណ្ណនា
Sāsanaantarahitavaṇṇanā
ឯតេន កាមំ ‘‘សាសនដ្ឋិតិយា បរិយត្តិ បមាណ’’ន្តិ វុត្តំ, បរិយត្តិ បន បដិបត្តិហេតុកាតិ បដិបត្តិយា អសតិ សា អប្បតិដ្ឋា ហោតិ បដិវេធោ វិយ, តស្មា បដិបត្តិអន្តរធានំ សាសនោសក្កនស្ស វិសេសការណន្តិ ទស្សេត្វា តយិទំ សាសនោសក្កនំ ធាតុបរិនិព្ពានោសានន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘តីណិ បរិនិព្ពានានី’’តិអាទិ វុត្តំ។ ធាតូនំ សន្និបាតនាទិ ពុទ្ធានំ អធិដ្ឋានេនេវាតិ វេទិតព្ពំ។
Etena kāmaṃ ‘‘sāsanaṭṭhitiyā pariyatti pamāṇa’’nti vuttaṃ, pariyatti pana paṭipattihetukāti paṭipattiyā asati sā appatiṭṭhā hoti paṭivedho viya, tasmā paṭipattiantaradhānaṃ sāsanosakkanassa visesakāraṇanti dassetvā tayidaṃ sāsanosakkanaṃ dhātuparinibbānosānanti dassetuṃ ‘‘tīṇi parinibbānānī’’tiādi vuttaṃ. Dhātūnaṃ sannipātanādi buddhānaṃ adhiṭṭhānenevāti veditabbaṃ.
តាតិ រស្មិយោ។ ការុញ្ញន្តិ បរិទេវនការុញ្ញំ។ ជម្ពុទីបេ, ទីបន្តរេសុ, ទេវនាគព្រហ្មលោកេសុ ច វិប្បកិរិត្វា ឋិតានំ ធាតូនំ មហាពោធិបល្លង្កដ្ឋានេ ឯកជ្ឈំ សន្និបាតនំ, រស្មិវិស្សជ្ជនំ, តត្ថ តេជោធាតុយា ឧដ្ឋានំ, ឯកជាលិភាវោ ចាតិ សព្ពមេតំ សត្ថុ អធិដ្ឋានវសេនេវាតិ វេទិតព្ពំ។
Tāti rasmiyo. Kāruññanti paridevanakāruññaṃ. Jambudīpe, dīpantaresu, devanāgabrahmalokesu ca vippakiritvā ṭhitānaṃ dhātūnaṃ mahābodhipallaṅkaṭṭhāne ekajjhaṃ sannipātanaṃ, rasmivissajjanaṃ, tattha tejodhātuyā uṭṭhānaṃ, ekajālibhāvo cāti sabbametaṃ satthu adhiṭṭhānavasenevāti veditabbaṃ.
អនច្ឆរិយត្តាតិ ទ្វីសុបិ ឧប្បជ្ជមានេសុ អច្ឆរិយត្តាភាវទោសតោតិ អត្ថោ។ ពុទ្ធា នាម មជ្ឈេ ភិន្នសុវណ្ណំ វិយ ឯកសទិសាតិ តេសំ ទេសនាបិ ឯករសា ឯវាតិ អាហ ‘‘ទេសនាយ ច វិសេសាភាវតោ’’តិ, ឯតេន ច អនច្ឆរិយត្តមេវ សាធេតិ។ ‘‘វិវាទភាវតោ’’តិ ឯតេន វិវាទាភាវត្ថំ ទ្វេ ឯកតោ ន ឧប្បជ្ជន្តីតិ ទស្សេតិ។
Anacchariyattāti dvīsupi uppajjamānesu acchariyattābhāvadosatoti attho. Buddhā nāma majjhe bhinnasuvaṇṇaṃ viya ekasadisāti tesaṃ desanāpi ekarasā evāti āha ‘‘desanāya ca visesābhāvato’’ti, etena ca anacchariyattameva sādheti. ‘‘Vivādabhāvato’’ti etena vivādābhāvatthaṃ dve ekato na uppajjantīti dasseti.
តត្ថាតិ មិលិន្ទបញ្ហេ (មិ. ប. ៥.១.១)។ ឯកុទ្ទេសោតិ ឯកោ ឯកវិធោ អភិន្នោ ឧទ្ទេសោ។ សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។
Tatthāti milindapañhe (mi. pa. 5.1.1). Ekuddesoti eko ekavidho abhinno uddeso. Sesapadesupi eseva nayo.
ឯកំ ឯវ ពុទ្ធំ ធារេតីតិ ឯកពុទ្ធធារណី, ឯតេន ឯវំសភាវា ឯតេ ពុទ្ធគុណា, យេន ទុតិយំ ពុទ្ធគុណំ ធារេតុំ អសមត្ថា អយំ លោកធាតូតិ ទស្សេតិ។ បច្ចយវិសេសនិប្ផន្នានញ្ហិ ធម្មានំ សភាវវិសេសោ ន សក្កា និវារេតុន្តិ។ ‘‘ន ធារេយ្យា’’តិ វត្វា តមេវ អធារណំ បរិយាយេហិ បកាសេន្តោ ‘‘ចលេយ្យា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ចលេយ្យាតិ បរិប្ផន្ទេយ្យ។ កម្បេយ្យាតិ បវេធេយ្យ។ នមេយ្យាតិ ឯកបស្សេន នតា ភវេយ្យ។ ឱណមេយ្យាតិ ឱសីទេយ្យ។ វិនមេយ្យាតិ វិវិធា ឥតោ ចិតោ ច នមេយ្យ។ វិកិរេយ្យាតិ វាតេន ភុសមុដ្ឋិ វិយ វិប្បកិរេយ្យ។ វិធមេយ្យាតិ វិនស្សេយ្យ។ វិទ្ធំសេយ្យាតិ សព្ពសោ វិទ្ធស្តា ភវេយ្យ។ តថាភូតា ច ន កត្ថចិ តិដ្ឋេយ្យាតិ អាហ ‘‘ន ឋានំ ឧបគច្ឆេយ្យា’’តិ។
Ekaṃ eva buddhaṃ dhāretīti ekabuddhadhāraṇī, etena evaṃsabhāvā ete buddhaguṇā, yena dutiyaṃ buddhaguṇaṃ dhāretuṃ asamatthā ayaṃ lokadhātūti dasseti. Paccayavisesanipphannānañhi dhammānaṃ sabhāvaviseso na sakkā nivāretunti. ‘‘Na dhāreyyā’’ti vatvā tameva adhāraṇaṃ pariyāyehi pakāsento ‘‘caleyyā’’tiādimāha. Tattha caleyyāti paripphandeyya. Kampeyyāti pavedheyya. Nameyyāti ekapassena natā bhaveyya. Oṇameyyāti osīdeyya. Vinameyyāti vividhā ito cito ca nameyya. Vikireyyāti vātena bhusamuṭṭhi viya vippakireyya. Vidhameyyāti vinasseyya. Viddhaṃseyyāti sabbaso viddhastā bhaveyya. Tathābhūtā ca na katthaci tiṭṭheyyāti āha ‘‘na ṭhānaṃ upagaccheyyā’’ti.
ឥទានិ តត្ថ និទស្សនំ ទស្សេន្តោ ‘‘យថា មហារាជា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សមុបាទិកាតិ សមំ ឧទ្ធំ បជ្ជតិ បវត្តតីតិ សមុបាទិកា, ឧទកស្ស ឧបរិ សមំគាមិនីតិ អត្ថោ។ វណ្ណេនាតិ សណ្ឋានេន។ បមាណេនាតិ អារោហេន។ កិសថូលេនាតិ កិសថូលភាវេន, បរិណាហេនាតិ អត្ថោ។ ទ្វិន្នម្បីតិ ទ្វេបិ, ទ្វិន្នម្បិ វា សរីរភារំ។
Idāni tattha nidassanaṃ dassento ‘‘yathā mahārājā’’tiādimāha. Tattha samupādikāti samaṃ uddhaṃ pajjati pavattatīti samupādikā, udakassa upari samaṃgāminīti attho. Vaṇṇenāti saṇṭhānena. Pamāṇenāti ārohena. Kisathūlenāti kisathūlabhāvena, pariṇāhenāti attho. Dvinnampīti dvepi, dvinnampi vā sarīrabhāraṃ.
ឆាទេន្តន្តិ រោចេន្តំ រុចិំ ឧប្បាទេន្តំ។ តន្ទីកតោតិ តេន ភោជនេន តន្ទីភូតោ។ អនោណមិតទណ្ឌជាតោតិ យាវទត្ថភោជនេន ឱណមិតុំ អសមត្ថតាយ អនោណមិតទណ្ឌោ វិយ ជាតោ។ សកិំ ភុត្តោវាតិ ឯកំ វឌ្ឍិតកំ ភុត្តមត្តោវ មរេយ្យាតិ។ អតិធម្មភារេនាតិ ធម្មេន នាម បថវី តិដ្ឋេយ្យ, សកិំ តេនេវ ចលតិ វិនស្សតីតិ អធិប្បាយេន បុច្ឆតិ។ បុន ថេរោ រតនំ នាម លោកេ កុដុម្ពំ សន្ធារេន្តំ, អភិមតញ្ច លោកេន; តំ អត្តនោ គរុសភាវតាយ សកដភង្គស្ស ការណំ អតិភារភូតំ ទិដ្ឋមេវំ ធម្មោ ច ហិតសុខវិសេសេហិ តំសមង្គិនំ ធារេន្តោ, អភិមតោ ច វិញ្ញូនំ គម្ភីរប្បមេយ្យភាវេន គរុសភាវត្តា អតិភារភូតោ បថវិចលនស្ស ការណំ ហោតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥធ មហារាជ ទ្វេ សកដា’’តិអាទិមាហ, ឯតេនេវ តថាគតស្ស មាតុកុច្ឆិឱក្កមនាទិកាលេ បថវិកម្បនការណំ សំវណ្ណិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯកស្សាតិ ឯកស្មា, ឯកស្ស វា សកដស្ស រតនំ តស្មា សកដតោ គហេត្វាតិ អត្ថោ។
Chādentanti rocentaṃ ruciṃ uppādentaṃ. Tandīkatoti tena bhojanena tandībhūto. Anoṇamitadaṇḍajātoti yāvadatthabhojanena oṇamituṃ asamatthatāya anoṇamitadaṇḍo viya jāto. Sakiṃbhuttovāti ekaṃ vaḍḍhitakaṃ bhuttamattova mareyyāti. Atidhammabhārenāti dhammena nāma pathavī tiṭṭheyya, sakiṃ teneva calati vinassatīti adhippāyena pucchati. Puna thero ratanaṃ nāma loke kuṭumbaṃ sandhārentaṃ, abhimatañca lokena; taṃ attano garusabhāvatāya sakaṭabhaṅgassa kāraṇaṃ atibhārabhūtaṃ diṭṭhamevaṃ dhammo ca hitasukhavisesehi taṃsamaṅginaṃ dhārento, abhimato ca viññūnaṃ gambhīrappameyyabhāvena garusabhāvattā atibhārabhūto pathavicalanassa kāraṇaṃ hotīti dassento ‘‘idha mahārāja dve sakaṭā’’tiādimāha, eteneva tathāgatassa mātukucchiokkamanādikāle pathavikampanakāraṇaṃ saṃvaṇṇitanti daṭṭhabbaṃ. Ekassāti ekasmā, ekassa vā sakaṭassa ratanaṃ tasmā sakaṭato gahetvāti attho.
ឱសារិតន្តិ ឧច្ចារិតំ, កថិតន្តិ អត្ថោ។
Osāritanti uccāritaṃ, kathitanti attho.
អគ្គោតិ សព្ពសត្តេហិ អគ្គោ។
Aggoti sabbasattehi aggo.
សភាវបកតិកាតិ សភាវភូតា អកិត្តិមា បកតិកា។ ការណមហន្តត្តាតិ ការណានំ មហន្តតាយ, មហន្តេហិ ពុទ្ធករធម្មេហិ បារមិសង្ខាតេហិ ការណេហិ ពុទ្ធគុណានំ និព្ពត្តិតោតិ វុត្តំ ហោតិ។ បថវិអាទីនិ មហន្តានិ វត្ថូនិ, មហន្តា ច សក្កភាវាទយោ អត្តនោ អត្តនោ វិសយេ ឯកេកាវ, ឯវំ សម្មាសម្ពុទ្ធោបិ មហន្តោ អត្តនោ វិសយេ ឯកោ ឯវ។ កោ ច តស្ស វិសយោ? ពុទ្ធភូមិ, យាវតកំ វា ញេយ្យមេវំ ‘‘អាកាសោ វិយ អនន្តវិសយោ ភគវា ឯកោ ឯវ ហោតី’’តិ វទន្តោ ‘‘ឯកិស្សា លោកធាតុយា’’តិ វុត្តលោកធាតុតោ អញ្ញេសុបិ ចក្កវាឡេសុ អបរស្ស ពុទ្ធស្ស អភាវំ ទស្សេតិ។
Sabhāvapakatikāti sabhāvabhūtā akittimā pakatikā. Kāraṇamahantattāti kāraṇānaṃ mahantatāya, mahantehi buddhakaradhammehi pāramisaṅkhātehi kāraṇehi buddhaguṇānaṃ nibbattitoti vuttaṃ hoti. Pathaviādīni mahantāni vatthūni, mahantā ca sakkabhāvādayo attano attano visaye ekekāva, evaṃ sammāsambuddhopi mahanto attano visaye eko eva. Ko ca tassa visayo? Buddhabhūmi, yāvatakaṃ vā ñeyyamevaṃ ‘‘ākāso viya anantavisayo bhagavā eko eva hotī’’ti vadanto ‘‘ekissā lokadhātuyā’’ti vuttalokadhātuto aññesupi cakkavāḷesu aparassa buddhassa abhāvaṃ dasseti.
‘‘សម្មុខា មេត’’ន្តិអាទិនា បវត្តិតំ អត្តនោ ព្យាករណំ អវិបរីតត្ថតាយ សត្ថរិ បសាទុប្បាទនេន សម្មាបដិបជ្ជមានស្ស អនុក្កមេន លោកុត្តរធម្មាវហម្បិ ហោតីតិ អាហ ‘‘ធម្មស្ស…បេ.… បដិបទ’’ន្តិ។ វាទស្ស អនុបតនំ អនុប្បវត្តិ វាទានុបាតោតិ អាហ ‘‘វាទោយេវា’’តិ។
‘‘Sammukhā meta’’ntiādinā pavattitaṃ attano byākaraṇaṃ aviparītatthatāya satthari pasāduppādanena sammāpaṭipajjamānassa anukkamena lokuttaradhammāvahampi hotīti āha ‘‘dhammassa…pe… paṭipada’’nti. Vādassa anupatanaṃ anuppavatti vādānupātoti āha ‘‘vādoyevā’’ti.
អច្ឆរិយអព្ភុតវណ្ណនា
Acchariyaabbhutavaṇṇanā
១៦២. ឧទាយីតិ នាមំ, មហាសរីរតាយ បន ថេរោ មហាឧទាយីតិ បញ្ញាយិត្ថ, យស្ស វសេន វិនយេ និសីទនស្ស ទសា អនុញ្ញាតា។ បញ្ចវណ្ណាតិ ខុទ្ទិកាទិភេទតោ បញ្ចប្បការា។ បីតិសមុដ្ឋានេហិ បណីតរូបេហិ អតិព្យាបិតទេហោ ‘‘និរន្តរំ បីតិយា ផុដសរីរោ’’តិ វុត្តោ, តតោ ឯវស្សា បរិយាយតោ ផរណលក្ខណម្បិ វុត្តំ។ អប្ប-សទ្ទោ ‘‘អប្បកសិរេនេវា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.១០១; ៥.១៥៨; អ. និ. ៧.៧១) វិយ ឥធ អភាវត្ថោតិ អាហ ‘‘អប្បិច្ឆតាតិ និត្តណ្ហតា’’តិ។ តីហាការេហីតិ យថាលាភយថាពលយថាសារុប្បប្បការេហិ។
162.Udāyīti nāmaṃ, mahāsarīratāya pana thero mahāudāyīti paññāyittha, yassa vasena vinaye nisīdanassa dasā anuññātā. Pañcavaṇṇāti khuddikādibhedato pañcappakārā. Pītisamuṭṭhānehi paṇītarūpehi atibyāpitadeho ‘‘nirantaraṃ pītiyā phuṭasarīro’’ti vutto, tato evassā pariyāyato pharaṇalakkhaṇampi vuttaṃ. Appa-saddo ‘‘appakasirenevā’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.101; 5.158; a. ni. 7.71) viya idha abhāvatthoti āha ‘‘appicchatāti nittaṇhatā’’ti. Tīhākārehīti yathālābhayathābalayathāsāruppappakārehi.
ន ន កថេតិ កថេតិយេវ។ ចីវរាទិហេតុន្តិ ចីវរុប្បាទាទិហេតុភូតំ បយុត្តកថំ ន កថេតិ។ វេនេយ្យវសេនាតិ វិនេតព្ពបុគ្គលវសេន។ កថេតិ ‘‘ឯវមយំ វិនយំ ឧបគច្ឆតី’’តិ។ ‘‘សព្ពាភិភូ សព្ពវិទូហមស្មី’’តិអាទិកា (ម. និ. ១.២៨៥; ២.៣៤១; មហាវ. ១១; កថា. ៤០៥; ធ. ប. ៣៥៣) គាថាបិ ‘‘ទសពលសមន្នាគតោ, ភិក្ខវេ, តថាគតោ’’តិអាទិកា (សំ. និ. ២.២១, ២២) សុត្តន្តាបិ។
Na na katheti kathetiyeva. Cīvarādihetunti cīvaruppādādihetubhūtaṃ payuttakathaṃ na katheti. Veneyyavasenāti vinetabbapuggalavasena. Katheti ‘‘evamayaṃ vinayaṃ upagacchatī’’ti. ‘‘Sabbābhibhū sabbavidūhamasmī’’tiādikā (ma. ni. 1.285; 2.341; mahāva. 11; kathā. 405; dha. pa. 353) gāthāpi ‘‘dasabalasamannāgato, bhikkhave, tathāgato’’tiādikā (saṃ. ni. 2.21, 22) suttantāpi.
១៦៣. អភិក្ខណន្តិ អភិណ្ហំ។ និគ្គាថកត្តា, បុច្ឆនវិស្សជ្ជនវសេន បវត្តិតត្តា ច ‘‘វេយ្យាករណ’’ន្តិ វុត្តំ។ សេសំ សព្ពំ សុវិញ្ញេយ្យំ ឯវាតិ។
163.Abhikkhaṇanti abhiṇhaṃ. Niggāthakattā, pucchanavissajjanavasena pavattitattā ca ‘‘veyyākaraṇa’’nti vuttaṃ. Sesaṃ sabbaṃ suviññeyyaṃ evāti.
សម្បសាទនីយសុត្តវណ្ណនាយ លីនត្ថប្បកាសនា។
Sampasādanīyasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / ទីឃនិកាយ • Dīghanikāya / ៥. សម្បសាទនីយសុត្តំ • 5. Sampasādanīyasuttaṃ
អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / សុត្តបិដក (អដ្ឋកថា) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / ទីឃ និកាយ (អដ្ឋកថា) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) / ៥. សម្បសាទនីយសុត្តវណ្ណនា • 5. Sampasādanīyasuttavaṇṇanā
