| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४६६] ३. समुद्दवाणिजजातकवण्णना
[466] 3. Samuddavāṇijajātakavaṇṇanā
कसन्ति वपन्ति ते जनाति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो देवदत्तस्स पञ्च कुलसतानि गहेत्वा निरये पतितभावं आरब्भ कथेसि। सो हि अग्गसावकेसु परिसं गहेत्वा पक्कन्तेसु सोकं सन्धारेतुं असक्कोन्तो उण्हलोहिते मुखतो निक्खन्ते बलववेदनापीळितो तथागतस्स गुणं अनुस्सरित्वा ‘‘अहमेव नव मासे तथागतस्स अनत्थं चिन्तेसिं, सत्थु पन मयि पापचित्तं नाम नत्थि, असीतिमहाथेरानम्पि मयि आघातो नाम नत्थि, मया कतकम्मेन अहमेव इदानि अनाथो जातो, सत्थारापिम्हि विस्सट्ठो महाथेरेहिपि ञातिसेट्ठेन राहुलत्थेरेनपि सक्यराजकुलेहिपि, गन्त्वा सत्थारं खमापेस्सामी’’ति परिसाय सञ्ञं दत्वा अत्तानं पञ्चकेन गाहापेत्वा रत्तिं रत्तिं गच्छन्तो कोसलरट्ठं सम्पापुणि। आनन्दत्थेरो सत्थु आरोचेसि ‘‘देवदत्तो किर, भन्ते, तुम्हाकं खमापेतुं आगच्छती’’ति। ‘‘आनन्द, देवदत्तो मम दस्सनं न लभिस्सती’’ति।
Kasantivapanti te janāti idaṃ satthā jetavane viharanto devadattassa pañca kulasatāni gahetvā niraye patitabhāvaṃ ārabbha kathesi. So hi aggasāvakesu parisaṃ gahetvā pakkantesu sokaṃ sandhāretuṃ asakkonto uṇhalohite mukhato nikkhante balavavedanāpīḷito tathāgatassa guṇaṃ anussaritvā ‘‘ahameva nava māse tathāgatassa anatthaṃ cintesiṃ, satthu pana mayi pāpacittaṃ nāma natthi, asītimahātherānampi mayi āghāto nāma natthi, mayā katakammena ahameva idāni anātho jāto, satthārāpimhi vissaṭṭho mahātherehipi ñātiseṭṭhena rāhulattherenapi sakyarājakulehipi, gantvā satthāraṃ khamāpessāmī’’ti parisāya saññaṃ datvā attānaṃ pañcakena gāhāpetvā rattiṃ rattiṃ gacchanto kosalaraṭṭhaṃ sampāpuṇi. Ānandatthero satthu ārocesi ‘‘devadatto kira, bhante, tumhākaṃ khamāpetuṃ āgacchatī’’ti. ‘‘Ānanda, devadatto mama dassanaṃ na labhissatī’’ti.
अथ तस्मिं सावत्थिनगरद्वारं सम्पत्ते पुन थेरो आरोचेसि, भगवापि तथेव अवच। तस्स जेतवने पोक्खरणिया समीपं आगतस्स पापं मत्थकं पापुणि, सरीरे डाहो उप्पज्जि, न्हत्वा पानीयं पिवितुकामो हुत्वा ‘‘मञ्चकतो मं आवुसो ओतारेथ, पानीयं पिविस्सामी’’ति आह। तस्स ओतारेत्वा भूमियं ठपितमत्तस्स चित्तस्सादे अलद्धेयेव महापथवी विवरमदासि। तावदेव तं अवीचितो अग्गिजाला उट्ठाय परिक्खिपित्वा गण्हि। सो ‘‘पापकम्मं मे मत्थकं पत्त’’न्ति तथागतस्स गुणे अनुस्सरित्वा –
Atha tasmiṃ sāvatthinagaradvāraṃ sampatte puna thero ārocesi, bhagavāpi tatheva avaca. Tassa jetavane pokkharaṇiyā samīpaṃ āgatassa pāpaṃ matthakaṃ pāpuṇi, sarīre ḍāho uppajji, nhatvā pānīyaṃ pivitukāmo hutvā ‘‘mañcakato maṃ āvuso otāretha, pānīyaṃ pivissāmī’’ti āha. Tassa otāretvā bhūmiyaṃ ṭhapitamattassa cittassāde aladdheyeva mahāpathavī vivaramadāsi. Tāvadeva taṃ avīcito aggijālā uṭṭhāya parikkhipitvā gaṇhi. So ‘‘pāpakammaṃ me matthakaṃ patta’’nti tathāgatassa guṇe anussaritvā –
‘‘इमेहि अट्ठीहि तमग्गपुग्गलं, देवातिदेवं नरदम्मसारथिं।
‘‘Imehi aṭṭhīhi tamaggapuggalaṃ, devātidevaṃ naradammasārathiṃ;
समन्तचक्खुं सतपुञ्ञलक्खणं, पाणेहि बुद्धं सरणं उपेमी’’ति॥ (मि॰ प॰ ४.१.३) –
Samantacakkhuṃ satapuññalakkhaṇaṃ, pāṇehi buddhaṃ saraṇaṃ upemī’’ti. (mi. pa. 4.1.3) –
इमाय गाथाय सरणे पतिट्ठहन्तो अवीचिपरायणो अहोसि। तस्स पन पञ्च उपट्ठाककुलसतानि अहेसुं। तानिपि तप्पक्खिकानि हुत्वा दसबलं अक्कोसित्वा अवीचिम्हियेव निब्बत्तिंसु। एवं सो तानि पञ्च कुलसतानि गण्हित्वा अवीचिम्हि पतिट्ठितो।
Imāya gāthāya saraṇe patiṭṭhahanto avīciparāyaṇo ahosi. Tassa pana pañca upaṭṭhākakulasatāni ahesuṃ. Tānipi tappakkhikāni hutvā dasabalaṃ akkositvā avīcimhiyeva nibbattiṃsu. Evaṃ so tāni pañca kulasatāni gaṇhitvā avīcimhi patiṭṭhito.
अथेकदिवसं भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘आवुसो, देवदत्तो पापो लाभसक्कारगिद्धताय सम्मासम्बुद्धे अट्ठाने कोपं बन्धित्वा अनागतभयमनोलोकेत्वा पञ्चहि कुलसतेहि सद्धिं अवीचिपरायणो जातो’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न भिक्खवे, इदानेव देवदत्तो लाभसक्कारगिद्धो हुत्वा अनागतभयं न ओलोकेसि, पुब्बेपि अनागतभयं अनोलोकेत्वा पच्चुप्पन्नसुखगिद्धेन सद्धिं परिसाय महाविनासं पत्तो’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Athekadivasaṃ bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, devadatto pāpo lābhasakkāragiddhatāya sammāsambuddhe aṭṭhāne kopaṃ bandhitvā anāgatabhayamanoloketvā pañcahi kulasatehi saddhiṃ avīciparāyaṇo jāto’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na bhikkhave, idāneva devadatto lābhasakkāragiddho hutvā anāgatabhayaṃ na olokesi, pubbepi anāgatabhayaṃ anoloketvā paccuppannasukhagiddhena saddhiṃ parisāya mahāvināsaṃ patto’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बाराणसितो अविदूरे कुलसहस्सनिवासो महावड्ढकीगामो अहोसि। तत्थ वड्ढकी ‘‘तुम्हाकं मञ्चं करिस्साम, पीठं करिस्साम, गेहं करिस्सामा’’ति वत्वा मनुस्सानं हत्थतो बहुं इणं गहेत्वा किञ्चि कातुं न सक्खिंसु। मनुस्सा दिट्ठदिट्ठे वड्ढकी चोदेन्ति पलिबुद्धन्ति। ते इणायिकेहि उपद्दुता सुखं वसितुं असक्कोन्ता ‘‘विदेसं गन्त्वा यत्थ कत्थचि वसिस्सामा’’ति अरञ्ञं पविसित्वा रुक्खे छिन्दित्वा महतिं नावं बन्धित्वा नदिं ओतारेत्वा आहरित्वा गामतो गावुतड्ढयोजनमत्ते ठाने ठपेत्वा अड्ढरत्तसमये गामं आगन्त्वा पुत्तदारमादाय नावट्ठानं गन्त्वा नावं आरुय्ह अनुक्कमेन महासमुद्दं पविसित्वा वातवेगेन विचरन्ता समुद्दमज्झे एकं दीपकं पापुणिंसु। तस्मिं पन दीपके सयंजातसालिउच्छुकदलिअम्बजम्बुपनसतालनाळिकेरादीनि विविधफलानि अत्थि, अञ्ञतरो पभिन्ननावो पुरिसो पठमतरं तं दीपकं पत्वा सालिभत्तं भुञ्जमानो उच्छुआदीनि खादमानो थूलसरीरो नग्गो परूळ्हकेसमस्सु तस्मिं दीपके पटिवसति।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bārāṇasito avidūre kulasahassanivāso mahāvaḍḍhakīgāmo ahosi. Tattha vaḍḍhakī ‘‘tumhākaṃ mañcaṃ karissāma, pīṭhaṃ karissāma, gehaṃ karissāmā’’ti vatvā manussānaṃ hatthato bahuṃ iṇaṃ gahetvā kiñci kātuṃ na sakkhiṃsu. Manussā diṭṭhadiṭṭhe vaḍḍhakī codenti palibuddhanti. Te iṇāyikehi upaddutā sukhaṃ vasituṃ asakkontā ‘‘videsaṃ gantvā yattha katthaci vasissāmā’’ti araññaṃ pavisitvā rukkhe chinditvā mahatiṃ nāvaṃ bandhitvā nadiṃ otāretvā āharitvā gāmato gāvutaḍḍhayojanamatte ṭhāne ṭhapetvā aḍḍharattasamaye gāmaṃ āgantvā puttadāramādāya nāvaṭṭhānaṃ gantvā nāvaṃ āruyha anukkamena mahāsamuddaṃ pavisitvā vātavegena vicarantā samuddamajjhe ekaṃ dīpakaṃ pāpuṇiṃsu. Tasmiṃ pana dīpake sayaṃjātasāliucchukadaliambajambupanasatālanāḷikerādīni vividhaphalāni atthi, aññataro pabhinnanāvo puriso paṭhamataraṃ taṃ dīpakaṃ patvā sālibhattaṃ bhuñjamāno ucchuādīni khādamāno thūlasarīro naggo parūḷhakesamassu tasmiṃ dīpake paṭivasati.
वड्ढकी चिन्तयिंसु ‘‘सचे अयं दीपको रक्खसपरिग्गहितो भविस्सति, सब्बेपि अम्हे विनासं पापुणिस्साम, परिग्गण्हिस्साम ताव न’’न्ति। अथ सत्तट्ठ पुरिसा सूरा बलवन्तो सन्नद्धपञ्चावुधा हुत्वा ओतरित्वा दीपकं परिग्गण्हिंसु। तस्मिं खणे सो पुरिसो भुत्तपातरासो उच्छुरसं पिवित्वा सुखप्पत्तो रमणीये पदेसे रजतपट्टसदिसे वालुकतले सीतच्छायाय उत्तानको निपज्जित्वा ‘‘जम्बुदीपवासिनो कसन्ता वपन्ता एवरूपं सुखं न लभन्ति, जम्बुदीपतो मय्हं अयमेव दीपको वर’’न्ति गायमानो उदानं उदानेसि। अथ सत्था भिक्खू आमन्तेत्वा ‘‘सो भिक्खवे पुरिसो इमं उदानं उदानेसी’’ति दस्सेन्तो पठमं गाथमाह –
Vaḍḍhakī cintayiṃsu ‘‘sace ayaṃ dīpako rakkhasapariggahito bhavissati, sabbepi amhe vināsaṃ pāpuṇissāma, pariggaṇhissāma tāva na’’nti. Atha sattaṭṭha purisā sūrā balavanto sannaddhapañcāvudhā hutvā otaritvā dīpakaṃ pariggaṇhiṃsu. Tasmiṃ khaṇe so puriso bhuttapātarāso ucchurasaṃ pivitvā sukhappatto ramaṇīye padese rajatapaṭṭasadise vālukatale sītacchāyāya uttānako nipajjitvā ‘‘jambudīpavāsino kasantā vapantā evarūpaṃ sukhaṃ na labhanti, jambudīpato mayhaṃ ayameva dīpako vara’’nti gāyamāno udānaṃ udānesi. Atha satthā bhikkhū āmantetvā ‘‘so bhikkhave puriso imaṃ udānaṃ udānesī’’ti dassento paṭhamaṃ gāthamāha –
२५.
25.
‘‘कसन्ति वपन्ति ते जना, मनुजा कम्मफलूपजीविनो।
‘‘Kasanti vapanti te janā, manujā kammaphalūpajīvino;
नयिमस्स दीपकस्स भागिनो, जम्बुदीपा इदमेव नो वर’’न्ति॥
Nayimassa dīpakassa bhāgino, jambudīpā idameva no vara’’nti.
तत्थ ते जनाति ते जम्बुदीपवासिनो जना। कम्मफलूपजीविनोति नानाकम्मानं फलूपजीविनो सत्ता।
Tattha te janāti te jambudīpavāsino janā. Kammaphalūpajīvinoti nānākammānaṃ phalūpajīvino sattā.
अथ ते दीपकं परिग्गण्हन्ता पुरिसा तस्स गीतसद्दं सुत्वा ‘‘मनुस्ससद्दो विय सुय्यति, जानिस्साम न’’न्ति सद्दानुसारेन गन्त्वा तं पुरिसं दिस्वा ‘‘यक्खो भविस्सती’’ति भीततसिता सरे सन्नहिंसु। सोपि ते दिस्वा अत्तनो वधभयेन ‘‘नाहं, सामि, यक्खो, पुरिसोम्हि, जीवितं मे देथा’’ति याचन्तो ‘‘पुरिसा नाम तुम्हादिसा नग्गा न होन्ती’’ति वुत्ते पुनप्पुनं याचित्वा मनुस्सभावं विञ्ञापेसि। ते तं पुरिसं उपसङ्कमित्वा सम्मोदनीयं कथं सुत्वा तस्स तत्थ आगतनियामं पुच्छिंसु। सोपि सब्बं तेसं कथेत्वा ‘‘तुम्हे अत्तनो पुञ्ञसम्पत्तिया इधागता , अयं उत्तमदीपो, न एत्थ सहत्थेन कम्मं कत्वा जीवन्ति, सयंजातसालीनञ्चेव उच्छुआदीनञ्चेत्थ अन्तो नत्थीति अनुक्कण्ठन्ता वसथा’’ति आह। इध पन वसन्तानं अम्हाकं अञ्ञो परिपन्थो नत्थि, अञ्ञं भयं एत्थ नत्थि, अयं पन अमनुस्सपरिग्गहितो, अमनुस्सा तुम्हाकं उच्चारपस्सावं दिस्वा कुज्झेय्युं, तस्मा तं करोन्ता वालुकं वियूहित्वा वालुकाय पटिच्छादेय्याथ, एत्तकं इध भयं, अञ्ञं नत्थि, निच्चं अप्पमत्ता भवेय्याथाति। ते तत्थ वासं उपगच्छिंसु। तस्मिं पन कुलसहस्से पञ्चन्नं पञ्चन्नं कुलसतानं जेट्ठका द्वे वड्ढकी अहेसुं। तेसु एको बालो अहोसि रसगिद्धो, एको पण्डितो रसेसु अनल्लीनो।
Atha te dīpakaṃ pariggaṇhantā purisā tassa gītasaddaṃ sutvā ‘‘manussasaddo viya suyyati, jānissāma na’’nti saddānusārena gantvā taṃ purisaṃ disvā ‘‘yakkho bhavissatī’’ti bhītatasitā sare sannahiṃsu. Sopi te disvā attano vadhabhayena ‘‘nāhaṃ, sāmi, yakkho, purisomhi, jīvitaṃ me dethā’’ti yācanto ‘‘purisā nāma tumhādisā naggā na hontī’’ti vutte punappunaṃ yācitvā manussabhāvaṃ viññāpesi. Te taṃ purisaṃ upasaṅkamitvā sammodanīyaṃ kathaṃ sutvā tassa tattha āgataniyāmaṃ pucchiṃsu. Sopi sabbaṃ tesaṃ kathetvā ‘‘tumhe attano puññasampattiyā idhāgatā , ayaṃ uttamadīpo, na ettha sahatthena kammaṃ katvā jīvanti, sayaṃjātasālīnañceva ucchuādīnañcettha anto natthīti anukkaṇṭhantā vasathā’’ti āha. Idha pana vasantānaṃ amhākaṃ añño paripantho natthi, aññaṃ bhayaṃ ettha natthi, ayaṃ pana amanussapariggahito, amanussā tumhākaṃ uccārapassāvaṃ disvā kujjheyyuṃ, tasmā taṃ karontā vālukaṃ viyūhitvā vālukāya paṭicchādeyyātha, ettakaṃ idha bhayaṃ, aññaṃ natthi, niccaṃ appamattā bhaveyyāthāti. Te tattha vāsaṃ upagacchiṃsu. Tasmiṃ pana kulasahasse pañcannaṃ pañcannaṃ kulasatānaṃ jeṭṭhakā dve vaḍḍhakī ahesuṃ. Tesu eko bālo ahosi rasagiddho, eko paṇḍito rasesu anallīno.
अपरभागे सब्बेपि ते तत्थ सुखं वसन्ता थूलसरीरा हुत्वा चिन्तयिंसु ‘‘चिरं पीता नो सुरा, उच्छुरसेन मेरयं कत्वा पिविस्सामा’’ति। ते मेरयं कारेत्वा पिवित्वा मदवसेन गायन्ता नच्चन्ता कीळन्ता पमत्ता तत्थ तत्थ उच्चारपस्सावं कत्वा अप्पटिच्छादेत्वा दीपकं जेगुच्छं पटिकूलं करिंसु। देवता ‘‘इमे अम्हाकं कीळामण्डलं पटिकूलं करोन्ती’’ति कुज्झित्वा ‘‘महासमुद्दं उत्तरापेत्वा दीपकधोवनं करिस्सामा’’ति मन्तेत्वा ‘‘अयं काळपक्खो, अज्ज अम्हाकं समागमो च भिन्नो, इतो दानि पन्नरसमे दिवसे पुण्णमीउपोसथदिवसे चन्दस्सुग्गमनवेलाय समुद्दं उब्बत्तेत्वा सब्बेपिमे घातेस्सामा’’ति दिवसं ठपयिंसु। अथ नेसं अन्तरे एको धम्मिको देवपुत्तो ‘‘मा इमे मम पस्सन्तस्स नस्सिंसू’’ति अनुकम्पाय तेसु सायमासं भुञ्जित्वा घरद्वारे सुखकथाय निसिन्नेसु सब्बालङ्कारपटिमण्डितो सकलदीपं एकोभासं कत्वा उत्तराय दिसाय आकासे ठत्वा ‘‘अम्भो वड्ढकी, देवता तुम्हाकं कुद्धा। इमस्मिं ठाने मा वसित्थ, इतो अड्ढमासच्चयेन हि देवता समुद्दं उब्बत्तेत्वा सब्बेव तुम्हे घातेस्सन्ति, इतो निक्खमित्वा पलायथा’’ति वत्वा दुतियं गाथमाह –
Aparabhāge sabbepi te tattha sukhaṃ vasantā thūlasarīrā hutvā cintayiṃsu ‘‘ciraṃ pītā no surā, ucchurasena merayaṃ katvā pivissāmā’’ti. Te merayaṃ kāretvā pivitvā madavasena gāyantā naccantā kīḷantā pamattā tattha tattha uccārapassāvaṃ katvā appaṭicchādetvā dīpakaṃ jegucchaṃ paṭikūlaṃ kariṃsu. Devatā ‘‘ime amhākaṃ kīḷāmaṇḍalaṃ paṭikūlaṃ karontī’’ti kujjhitvā ‘‘mahāsamuddaṃ uttarāpetvā dīpakadhovanaṃ karissāmā’’ti mantetvā ‘‘ayaṃ kāḷapakkho, ajja amhākaṃ samāgamo ca bhinno, ito dāni pannarasame divase puṇṇamīuposathadivase candassuggamanavelāya samuddaṃ ubbattetvā sabbepime ghātessāmā’’ti divasaṃ ṭhapayiṃsu. Atha nesaṃ antare eko dhammiko devaputto ‘‘mā ime mama passantassa nassiṃsū’’ti anukampāya tesu sāyamāsaṃ bhuñjitvā gharadvāre sukhakathāya nisinnesu sabbālaṅkārapaṭimaṇḍito sakaladīpaṃ ekobhāsaṃ katvā uttarāya disāya ākāse ṭhatvā ‘‘ambho vaḍḍhakī, devatā tumhākaṃ kuddhā. Imasmiṃ ṭhāne mā vasittha, ito aḍḍhamāsaccayena hi devatā samuddaṃ ubbattetvā sabbeva tumhe ghātessanti, ito nikkhamitvā palāyathā’’ti vatvā dutiyaṃ gāthamāha –
२६.
26.
‘‘तिपञ्चरत्तूपगतम्हि चन्दे, वेगो महा हेहिति सागरस्स।
‘‘Tipañcarattūpagatamhi cande, vego mahā hehiti sāgarassa;
उप्लविस्सं दीपमिमं उळारं, मा वो वधी गच्छथ लेणमञ्ञ’’न्ति॥
Uplavissaṃ dīpamimaṃ uḷāraṃ, mā vo vadhī gacchatha leṇamañña’’nti.
तत्थ उप्लविस्सन्ति इमं दीपकं उप्लवन्तो अज्झोत्थरन्तो अभिभविस्सति। मा वो वधीति सो सागरवेगो तुम्हे मा वधि।
Tattha uplavissanti imaṃ dīpakaṃ uplavanto ajjhottharanto abhibhavissati. Mā vo vadhīti so sāgaravego tumhe mā vadhi.
इति सो तेसं ओवादं दत्वा अत्तनो ठानमेव गतो। तस्मिं गते अपरो साहसिको कक्खळो देवपुत्तो ‘‘इमे इमस्स वचनं गहेत्वा पलायेय्युं, अहं नेसं गमनं निवारेत्वा सब्बेपिमे महाविनासं पापेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा दिब्बालङ्कारपटिमण्डितो सकलदीपं एकोभासं करोन्तो आगन्त्वा दक्खिणाय दिसाय आकासे ठत्वा ‘‘एको देवपुत्तो इधागतो, नो’’ति पुच्छित्वा ‘‘आगतो’’ति वुत्ते ‘‘सो वो किं कथेसी’’ति वत्वा ‘‘इमं नाम, सामी’’ति वुत्ते ‘‘सो तुम्हाकं इध निवासं न इच्छति, दोसेन कथेति, तुम्हे अञ्ञत्थ अगन्त्वा इधेव वसथा’’ति वत्वा द्वे गाथा अभासि –
Iti so tesaṃ ovādaṃ datvā attano ṭhānameva gato. Tasmiṃ gate aparo sāhasiko kakkhaḷo devaputto ‘‘ime imassa vacanaṃ gahetvā palāyeyyuṃ, ahaṃ nesaṃ gamanaṃ nivāretvā sabbepime mahāvināsaṃ pāpessāmī’’ti cintetvā dibbālaṅkārapaṭimaṇḍito sakaladīpaṃ ekobhāsaṃ karonto āgantvā dakkhiṇāya disāya ākāse ṭhatvā ‘‘eko devaputto idhāgato, no’’ti pucchitvā ‘‘āgato’’ti vutte ‘‘so vo kiṃ kathesī’’ti vatvā ‘‘imaṃ nāma, sāmī’’ti vutte ‘‘so tumhākaṃ idha nivāsaṃ na icchati, dosena katheti, tumhe aññattha agantvā idheva vasathā’’ti vatvā dve gāthā abhāsi –
२७.
27.
‘‘न जातुयं सागरवारिवेगो, उप्लविस्सं दीपमिमं उळारं।
‘‘Na jātuyaṃ sāgaravārivego, uplavissaṃ dīpamimaṃ uḷāraṃ;
तं मे निमित्तेहि बहूहि दिट्ठं, मा भेथ किं सोचथ मोदथव्हो॥
Taṃ me nimittehi bahūhi diṭṭhaṃ, mā bhetha kiṃ socatha modathavho.
२८.
28.
‘‘पहूतभक्खं बहुअन्नपानं, पत्तत्थ आवासमिमं उळारं।
‘‘Pahūtabhakkhaṃ bahuannapānaṃ, pattattha āvāsamimaṃ uḷāraṃ;
न वो भयं पटिपस्सामि किञ्चि, आपुत्तपुत्तेहि पमोदथव्हो’’ति॥
Na vo bhayaṃ paṭipassāmi kiñci, āputtaputtehi pamodathavho’’ti.
तत्थ न जातुयन्ति न जातु अयं। मा भेथाति मा भायित्थ। मोदथव्होति पमोदिता पीतिसोमनस्सजाता होथ। आपुत्तपुत्तेहीति याव पुत्तानम्पि पुत्तेहि पमोदथ, नत्थि वो इमस्मिं ठाने भयन्ति।
Tattha na jātuyanti na jātu ayaṃ. Mā bhethāti mā bhāyittha. Modathavhoti pamoditā pītisomanassajātā hotha. Āputtaputtehīti yāva puttānampi puttehi pamodatha, natthi vo imasmiṃ ṭhāne bhayanti.
एवं सो इमाहि द्वीहि गाथाहि ते अस्सासेत्वा पक्कामि। तस्स पक्कन्तकाले धम्मिकदेवपुत्तस्स वचनं अनादियन्तो बालवड्ढकी ‘‘सुणन्तु मे, भोन्तो, वचन’’न्ति सेसवड्ढकी आमन्तेत्वा पञ्चमं गाथमाह –
Evaṃ so imāhi dvīhi gāthāhi te assāsetvā pakkāmi. Tassa pakkantakāle dhammikadevaputtassa vacanaṃ anādiyanto bālavaḍḍhakī ‘‘suṇantu me, bhonto, vacana’’nti sesavaḍḍhakī āmantetvā pañcamaṃ gāthamāha –
२९.
29.
‘‘यो देवोयं दक्खिणायं दिसायं, खेमन्ति पक्कोसति तस्स सच्चं।
‘‘Yo devoyaṃ dakkhiṇāyaṃ disāyaṃ, khemanti pakkosati tassa saccaṃ;
न उत्तरो वेदि भयाभयस्स, मा भेथ किं सोचथ मोदथव्हो’’ति॥
Na uttaro vedi bhayābhayassa, mā bhetha kiṃ socatha modathavho’’ti.
तत्थ दक्खिणायन्ति दक्खिणाय, अयमेव वा पाठो।
Tattha dakkhiṇāyanti dakkhiṇāya, ayameva vā pāṭho.
तं सुत्वा रसगिद्धा पञ्चसता वड्ढकी तस्स बालस्स वचनं आदियिंसु। इतरो पन पण्डितवड्ढकी तस्स वचनं अनादियन्तो ते वड्ढकी आमन्तेत्वा चतस्सो गाथा अभासि –
Taṃ sutvā rasagiddhā pañcasatā vaḍḍhakī tassa bālassa vacanaṃ ādiyiṃsu. Itaro pana paṇḍitavaḍḍhakī tassa vacanaṃ anādiyanto te vaḍḍhakī āmantetvā catasso gāthā abhāsi –
३०.
30.
‘‘यथा इमे विप्पवदन्ति यक्खा, एको भयं संसति खेममेको।
‘‘Yathā ime vippavadanti yakkhā, eko bhayaṃ saṃsati khemameko;
तदिङ्घ मय्हं वचनं सुणाथ, खिप्पं लहुं मा विनस्सिम्ह सब्बे॥
Tadiṅgha mayhaṃ vacanaṃ suṇātha, khippaṃ lahuṃ mā vinassimha sabbe.
३१.
31.
‘‘सब्बे समागम्म करोम नावं, दोणिं दळ्हं सब्बयन्तूपपन्नं।
‘‘Sabbe samāgamma karoma nāvaṃ, doṇiṃ daḷhaṃ sabbayantūpapannaṃ;
सचे अयं दक्खिणो सच्चमाह, मोघं पटिक्कोसति उत्तरोयं।
Sace ayaṃ dakkhiṇo saccamāha, moghaṃ paṭikkosati uttaroyaṃ;
सा चेव नो हेहिति आपदत्था, इमञ्च दीपं न परिच्चजेम॥
Sā ceva no hehiti āpadatthā, imañca dīpaṃ na pariccajema.
३२.
32.
‘‘सचे च खो उत्तरो सच्चमाह, मोघं पटिक्कोसति दक्खिणोयं।
‘‘Sace ca kho uttaro saccamāha, moghaṃ paṭikkosati dakkhiṇoyaṃ;
तमेव नावं अभिरुय्ह सब्बे, एवं मयं सोत्थि तरेमु पारं॥
Tameva nāvaṃ abhiruyha sabbe, evaṃ mayaṃ sotthi taremu pāraṃ.
३३.
33.
‘‘न वे सुगण्हं पठमेन सेट्ठं, कनिट्ठमापाथगतं गहेत्वा।
‘‘Na ve sugaṇhaṃ paṭhamena seṭṭhaṃ, kaniṭṭhamāpāthagataṃ gahetvā;
यो चीध तच्छं पविचेय्य गण्हति, स वे नरो सेट्ठमुपेति ठान’’न्ति॥
Yo cīdha tacchaṃ paviceyya gaṇhati, sa ve naro seṭṭhamupeti ṭhāna’’nti.
तत्थ विप्पवदन्तीति अञ्ञमञ्ञं विरुद्धं वदन्ति। लहुन्ति पुरिमस्स अत्थदीपनं। दोणिन्ति गम्भीरं महानावं। सब्बयन्तूपपन्नन्ति सब्बेहि फियारित्तादीहि यन्तेहि उपपन्नं। सा चेव नो हेहिति आपदत्थाति सा च नो नावा पच्छापि उप्पन्नाय आपदाय अत्था भविस्सति, इमञ्च दीपं न परिच्चजिस्साम। तरेमूति तरिस्साम। न वे सुगण्हन्ति न वे सुखेन गण्हितब्बं। सेट्ठन्ति उत्तमं तथं सच्चं। कनिट्ठन्ति पठमवचनं उपादाय पच्छिमवचनं कनिट्ठं नाम। इधापि ‘‘न वे सुगण्ह’’न्ति अनुवत्ततेव। इदं वुत्तं होति – अम्भो वड्ढकी, येन केनचि पठमेन वुत्तवचनं ‘‘इदमेव सेट्ठं तथं सच्च’’न्ति सुखं न गण्हितब्बमेव, यथा च तं, एवं कनिट्ठं गच्छा वुत्तवचनम्पि ‘‘इदमेव तथं सच्च’’न्ति न गण्हितब्बं। यं पन सोतविसयं आपाथगतं होति, तं आपाथगतं गहेत्वा यो इध पण्डितपुरिसो पुरिमवचनञ्च पच्छिमवचनञ्च पविचेय्य विचिनित्वा तीरेत्वा उपपरिक्खित्वा तच्छं गण्हाति, यं तथं सच्चं सभावभूतं, तदेव पच्चक्खं कत्वा गण्हाति। स वे नरो सेट्ठमुपेति ठानन्ति सो उत्तमं ठानं उपेति अधिगच्छति विन्दति लभतीति।
Tattha vippavadantīti aññamaññaṃ viruddhaṃ vadanti. Lahunti purimassa atthadīpanaṃ. Doṇinti gambhīraṃ mahānāvaṃ. Sabbayantūpapannanti sabbehi phiyārittādīhi yantehi upapannaṃ. Sā ceva no hehiti āpadatthāti sā ca no nāvā pacchāpi uppannāya āpadāya atthā bhavissati, imañca dīpaṃ na pariccajissāma. Taremūti tarissāma. Na ve sugaṇhanti na ve sukhena gaṇhitabbaṃ. Seṭṭhanti uttamaṃ tathaṃ saccaṃ. Kaniṭṭhanti paṭhamavacanaṃ upādāya pacchimavacanaṃ kaniṭṭhaṃ nāma. Idhāpi ‘‘na ve sugaṇha’’nti anuvattateva. Idaṃ vuttaṃ hoti – ambho vaḍḍhakī, yena kenaci paṭhamena vuttavacanaṃ ‘‘idameva seṭṭhaṃ tathaṃ sacca’’nti sukhaṃ na gaṇhitabbameva, yathā ca taṃ, evaṃ kaniṭṭhaṃ gacchā vuttavacanampi ‘‘idameva tathaṃ sacca’’nti na gaṇhitabbaṃ. Yaṃ pana sotavisayaṃ āpāthagataṃ hoti, taṃ āpāthagataṃ gahetvā yo idha paṇḍitapuriso purimavacanañca pacchimavacanañca paviceyya vicinitvā tīretvā upaparikkhitvā tacchaṃ gaṇhāti, yaṃ tathaṃ saccaṃ sabhāvabhūtaṃ, tadeva paccakkhaṃ katvā gaṇhāti. Sa ve naro seṭṭhamupeti ṭhānanti so uttamaṃ ṭhānaṃ upeti adhigacchati vindati labhatīti.
सो एवञ्च पन वत्वा आह – ‘‘अम्भो, मयं द्विन्नम्पि देवतानं वचनं करिस्साम, नावं ताव सज्जेय्याम। सचे पठमस्स वचनं सच्चं भविस्सति, तं नावं अभिरुहित्वा पलायिस्साम, अथ इतरस्स वचनं सच्चं भविस्सति, नावं एकमन्ते ठपेत्वा इधेव वसिस्सामा’’ति। एवं वुत्ते बालवड्ढकी ‘‘अम्भो, त्वं उदकपातियं सुसुमारं पस्ससि, अतीव दीघं पस्ससि, पठमदेवपुत्तो अम्हेसु दोसवसेन कथेसि, पच्छिमो सिनेहेनेव, इमं एवरूपं वरदीपं पहाय कुहिं गमिस्साम, सचे पन त्वं गन्तुकामो, तव परिसं गण्हित्वा नावं करोहि, अम्हाकं नावाय किच्चं नत्थी’’ति आह। पण्डितो अत्तनो परिसं गहेत्वा नावं सज्जेत्वा नावाय सब्बूपकरणानि आरोपेत्वा सपरिसो नावाय अट्ठासि।
So evañca pana vatvā āha – ‘‘ambho, mayaṃ dvinnampi devatānaṃ vacanaṃ karissāma, nāvaṃ tāva sajjeyyāma. Sace paṭhamassa vacanaṃ saccaṃ bhavissati, taṃ nāvaṃ abhiruhitvā palāyissāma, atha itarassa vacanaṃ saccaṃ bhavissati, nāvaṃ ekamante ṭhapetvā idheva vasissāmā’’ti. Evaṃ vutte bālavaḍḍhakī ‘‘ambho, tvaṃ udakapātiyaṃ susumāraṃ passasi, atīva dīghaṃ passasi, paṭhamadevaputto amhesu dosavasena kathesi, pacchimo sineheneva, imaṃ evarūpaṃ varadīpaṃ pahāya kuhiṃ gamissāma, sace pana tvaṃ gantukāmo, tava parisaṃ gaṇhitvā nāvaṃ karohi, amhākaṃ nāvāya kiccaṃ natthī’’ti āha. Paṇḍito attano parisaṃ gahetvā nāvaṃ sajjetvā nāvāya sabbūpakaraṇāni āropetvā sapariso nāvāya aṭṭhāsi.
ततो पुण्णमदिवसे चन्दस्स उग्गमनवेलाय समुद्दतो ऊमि उत्तरित्वा जाणुकपमाणा हुत्वा दीपकं धोवित्वा गता। पण्डितो समुद्दस्स उत्तरणभावं ञत्वा नावं विस्सज्जेसि। बालवड्ढकिपक्खिकानि पञ्च कुलसतानि ‘‘समुद्दतो ऊमि दीपधोवनत्थाय आगता, एत्तकमेव एत’’न्ति कथेन्ता निसीदिंसु। ततो पटिपाटिया कटिप्पमाणा पुरिसप्पमाणा तालप्पमाणा सत्ततालप्पमाणा सागरऊमि दीपकम्पि वुय्हमाना आगञ्छि। पण्डितो उपायकुसलताय रसे अलग्गो सोत्थिना गतो, बालवड्ढकी रसगिद्धेन अनागतभयं अनोलोकेन्तो पञ्चहि कुलसतेहि सद्धिं विनासं पत्तो।
Tato puṇṇamadivase candassa uggamanavelāya samuddato ūmi uttaritvā jāṇukapamāṇā hutvā dīpakaṃ dhovitvā gatā. Paṇḍito samuddassa uttaraṇabhāvaṃ ñatvā nāvaṃ vissajjesi. Bālavaḍḍhakipakkhikāni pañca kulasatāni ‘‘samuddato ūmi dīpadhovanatthāya āgatā, ettakameva eta’’nti kathentā nisīdiṃsu. Tato paṭipāṭiyā kaṭippamāṇā purisappamāṇā tālappamāṇā sattatālappamāṇā sāgaraūmi dīpakampi vuyhamānā āgañchi. Paṇḍito upāyakusalatāya rase alaggo sotthinā gato, bālavaḍḍhakī rasagiddhena anāgatabhayaṃ anolokento pañcahi kulasatehi saddhiṃ vināsaṃ patto.
इतो परा सानुसासनी तमत्थं दीपयमाना तिस्सो अभिसम्बुद्धगाथा होन्ति –
Ito parā sānusāsanī tamatthaṃ dīpayamānā tisso abhisambuddhagāthā honti –
३४.
34.
‘‘यथापि ते सागरवारिमज्झे, सकम्मुना सोत्थि वहिंसु वाणिजा।
‘‘Yathāpi te sāgaravārimajjhe, sakammunā sotthi vahiṃsu vāṇijā;
अनागतत्थं पटिविज्झियान, अप्पम्पि नाच्चेति स भूरिपञ्ञो॥
Anāgatatthaṃ paṭivijjhiyāna, appampi nācceti sa bhūripañño.
३५.
35.
‘‘बाला च मोहेन रसानुगिद्धा, अनागतं अप्पटिविज्झियत्थं।
‘‘Bālā ca mohena rasānugiddhā, anāgataṃ appaṭivijjhiyatthaṃ;
पच्चुप्पन्ने सीदन्ति अत्थजाते, समुद्दमज्झे यथा ते मनुस्सा॥
Paccuppanne sīdanti atthajāte, samuddamajjhe yathā te manussā.
३६.
36.
‘‘अनागतं पटिकयिराथ किच्चं, ‘मा मं किच्चं किच्चकाले ब्यधेसि’।
‘‘Anāgataṃ paṭikayirātha kiccaṃ, ‘mā maṃ kiccaṃ kiccakāle byadhesi’;
तं तादिसं पटिकतकिच्चकारिं, न तं किच्चं किच्चकाले ब्यधेती’’ति॥
Taṃ tādisaṃ paṭikatakiccakāriṃ, na taṃ kiccaṃ kiccakāle byadhetī’’ti.
तत्थ सकम्मुनाति अनागतभयं दिस्वा पुरेतरं कतेन अत्तनो कम्मेन। सोत्थि वहिंसूति खेमेन गमिंसु। वाणिजाति समुद्दे विचरणभावेन वड्ढकी वुत्ता। पटिविज्झियानाति एवं, भिक्खवे , पठमतरं कत्तब्बं अनागतं अत्थं पटिविज्झित्वा इधलोके भूरिपञ्ञो कुलपुत्तो अप्पमत्तकम्पि अत्तनो अत्थं न अच्चेति नातिवत्तति, न हापेतीति अत्थो। अप्पटिविज्झियत्थन्ति अप्पटिविज्झित्वा अत्थं, पठममेव कत्तब्बं अकत्वाति अत्थो। पच्चुप्पन्नेति यदा तं अनागतं अत्थजातं उप्पज्जति, तदा तस्मिं पच्चुप्पन्ने सीदन्ति, अत्थे जाते अत्तनो पतिट्ठं न लभन्ति, समुद्दे ते बालवड्ढकी मनुस्सा विय विनासं पापुणन्ति।
Tattha sakammunāti anāgatabhayaṃ disvā puretaraṃ katena attano kammena. Sotthi vahiṃsūti khemena gamiṃsu. Vāṇijāti samudde vicaraṇabhāvena vaḍḍhakī vuttā. Paṭivijjhiyānāti evaṃ, bhikkhave , paṭhamataraṃ kattabbaṃ anāgataṃ atthaṃ paṭivijjhitvā idhaloke bhūripañño kulaputto appamattakampi attano atthaṃ na acceti nātivattati, na hāpetīti attho. Appaṭivijjhiyatthanti appaṭivijjhitvā atthaṃ, paṭhamameva kattabbaṃ akatvāti attho. Paccuppanneti yadā taṃ anāgataṃ atthajātaṃ uppajjati, tadā tasmiṃ paccuppanne sīdanti, atthe jāte attano patiṭṭhaṃ na labhanti, samudde te bālavaḍḍhakī manussā viya vināsaṃ pāpuṇanti.
अनागतन्ति भिक्खवे, पण्डितपुरिसो अनागतं पठमतरं कत्तब्बकिच्चं सम्परायिकं वा दिट्ठधम्मिकं वा पटिकयिराथ, पुरेतरमेव करेय्य। किंकारणा? मा मं किच्चं किच्चकाले ब्यधेसि, पुरे कत्तब्बञ्हि पुरे अकयिरमानं पच्छा पच्चुप्पन्नभावप्पत्तं अत्तनो किच्चकाले कायचित्ताबाधेन ब्यधेति, तं मं मा ब्यधेसीति पठममेव नं पण्डितो करेय्य। तं तादिसन्ति यथा पण्डितं पुरिसं। पटिकतकिच्चकारिन्ति पटिकच्चेव कत्तब्बकिच्चकारिनं। तं किच्चं किच्चकालेति अनागतं किच्चं कयिरमानं पच्छा पच्चुप्पन्नभावप्पत्तं अत्तनो किच्चकाले कायचित्ताबाधकाले तादिसं पुरिमं न ब्यधेति न बाधति। कस्मा? पुरेयेव कतत्ताति।
Anāgatanti bhikkhave, paṇḍitapuriso anāgataṃ paṭhamataraṃ kattabbakiccaṃ samparāyikaṃ vā diṭṭhadhammikaṃ vā paṭikayirātha, puretarameva kareyya. Kiṃkāraṇā? Mā maṃ kiccaṃ kiccakāle byadhesi, pure kattabbañhi pure akayiramānaṃ pacchā paccuppannabhāvappattaṃ attano kiccakāle kāyacittābādhena byadheti, taṃ maṃ mā byadhesīti paṭhamameva naṃ paṇḍito kareyya. Taṃ tādisanti yathā paṇḍitaṃ purisaṃ. Paṭikatakiccakārinti paṭikacceva kattabbakiccakārinaṃ. Taṃ kiccaṃ kiccakāleti anāgataṃ kiccaṃ kayiramānaṃ pacchā paccuppannabhāvappattaṃ attano kiccakāle kāyacittābādhakāle tādisaṃ purimaṃ na byadheti na bādhati. Kasmā? Pureyeva katattāti.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि देवदत्तो पच्चुप्पन्नसुखे लग्गो अनागतभयं अनोलोकेत्वा सपरिसो विनासं पत्तो’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा बालवड्ढकी देवदत्तो अहोसि, दक्खिणदिसाय ठितो अधम्मिकदेवपुत्तो कोकालिको, उत्तरदिसाय ठितो धम्मिकदेवपुत्तो सारिपुत्तो, पण्डितवड्ढकी पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi devadatto paccuppannasukhe laggo anāgatabhayaṃ anoloketvā sapariso vināsaṃ patto’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā bālavaḍḍhakī devadatto ahosi, dakkhiṇadisāya ṭhito adhammikadevaputto kokāliko, uttaradisāya ṭhito dhammikadevaputto sāriputto, paṇḍitavaḍḍhakī pana ahameva ahosi’’nti.
समुद्दवाणिजजातकवण्णना ततिया।
Samuddavāṇijajātakavaṇṇanā tatiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४६६. समुद्दवाणिजजातकं • 466. Samuddavāṇijajātakaṃ
