| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / កង្ខាវិតរណី-អភិនវ-ដីកា • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
៥. សញ្ចរិត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា
5. Sañcarittasikkhāpadavaṇṇanā
សញ្ចរណំ សញ្ចរោ, សោ ឯតស្ស អត្ថីតិ សញ្ចរី, សញ្ចរណសីលោតិ វា សញ្ចរី, តស្ស ភាវោ សញ្ចរិត្តំ, សញ្ចរណន្តិ អត្ថោ។ តញ្ច បរតោ ‘‘ឥត្ថិយា វា បុរិសមតិ’’ន្តិអាទិវចនតោ ឥត្ថិបុរិសានំ វេមជ្ឈេតិ អាហ ‘‘ឥត្ថិបុរិសានំ អន្តរេ សញ្ចរណភាវ’’ន្តិ។ បដិគ្គណ្ហនវីមំសនបច្ចាហរណានីតិ ឯត្ថ បដិគ្គណ្ហនំ នាម បុរិសេន វា ឥត្ថិយា វា ឧភិន្នំ មាតាទីហិ វា ‘‘ភន្តេ, ឥត្ថន្នាមំ ឥត្ថិំ វា បុរិសំ វា ឯវំ ភណាហី’’តិ វុត្តេ តេសំ វចនំ ‘‘សាធូ’’តិ វា ‘‘ហោតូ’’តិ វា ‘‘ភណាមី’’តិ វា យេន កេនចិ អាការេន វចីភេទំ កត្វា, សីសកម្បនាទីហិ វា សម្បដិច្ឆនំ។ វីមំសនំ នាម វុត្តប្បការេន សាសនំ គហេត្វា តស្សា ឥត្ថិយា វា បុរិសស្ស វា តេសំ អវស្សំ អារោចនកានំ មាតាបិតុភាតាភគិនិអាទីនំ វា សន្តិកំ គន្ត្វា តស្ស សាសនស្ស អារោចនំ។ បច្ចាហរណំ នាម តេន គន្ត្វា អារោចិតេ សា ឥត្ថី វា បុរិសោ វា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆតុ វា, មា វា, លជ្ជាយ វា តុណ្ហី ហោតុ, បុន អាគន្ត្វា តស្សា ឥត្ថិយា វា បុរិសស្ស វា តស្សា បវត្តិយា អារោចនំ។ អាបជ្ជេយ្យាតិ បដិបជ្ជេយ្យ។
Sañcaraṇaṃ sañcaro, so etassa atthīti sañcarī, sañcaraṇasīloti vā sañcarī, tassa bhāvo sañcarittaṃ, sañcaraṇanti attho. Tañca parato ‘‘itthiyā vā purisamati’’ntiādivacanato itthipurisānaṃ vemajjheti āha ‘‘itthipurisānaṃ antare sañcaraṇabhāva’’nti. Paṭiggaṇhanavīmaṃsanapaccāharaṇānīti ettha paṭiggaṇhanaṃ nāma purisena vā itthiyā vā ubhinnaṃ mātādīhi vā ‘‘bhante, itthannāmaṃ itthiṃ vā purisaṃ vā evaṃ bhaṇāhī’’ti vutte tesaṃ vacanaṃ ‘‘sādhū’’ti vā ‘‘hotū’’ti vā ‘‘bhaṇāmī’’ti vā yena kenaci ākārena vacībhedaṃ katvā, sīsakampanādīhi vā sampaṭicchanaṃ. Vīmaṃsanaṃ nāma vuttappakārena sāsanaṃ gahetvā tassā itthiyā vā purisassa vā tesaṃ avassaṃ ārocanakānaṃ mātāpitubhātābhaginiādīnaṃ vā santikaṃ gantvā tassa sāsanassa ārocanaṃ. Paccāharaṇaṃ nāma tena gantvā ārocite sā itthī vā puriso vā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchatu vā, mā vā, lajjāya vā tuṇhī hotu, puna āgantvā tassā itthiyā vā purisassa vā tassā pavattiyā ārocanaṃ. Āpajjeyyāti paṭipajjeyya.
ឥត្ថិយា វា បុរិសមតិំ បុរិសស្ស វា ឥត្ថិមតិន្តិ ឯត្ថ ‘‘អារោចេយ្យា’’តិ បាឋសេសោ ទដ្ឋព្ពោ។ តេនេវាហ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ។ ជាយាភាវេតិ ភរិយាភាវេ។ ជារភាវេតិ បតិភាវេ, និមិត្តត្ថេ ចេតំ ភុម្មវចនំ។ តស្មា ភរិយាភាវនិមិត្តំ បតិភាវនិមិត្តំ, ភរិយាភាវហេតុ បតិភាវហេតុ, ភរិយាភាវបច្ចយា បតិភាវបច្ចយា អារោចេតីតិ អត្ថោ។ ឯស នយោ ‘‘ជាយត្តនេ អារោចេតី’’តិអាទីសុបិ។ ‘‘ជាយត្តនេ វា ជារត្តនេ វា’’តិ ហិ ឥទំ យទត្ថំ តំ តេសំ មតិំ អារោចេតិ , តំ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ។ ឥទានិ បន បទភាជនិយំ (បារា. ៣០២) វុត្តនយេនាបិ អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិមាហ។ កិញ្ចាបិ ឥត្ថិលិង្គវសេន បទភាជនិយំ វុត្តំ, ‘‘ជាយត្តនេ វា ជារត្តនេ វា’’តិ បន និទ្ទេសស្ស ឧភយលិង្គសាធារណត្តា បុរិសលិង្គវសេនាបិ យោជេត្វា វត្តព្ពន្តិ អាហ ‘‘ឯតេនេវ ឧបាយេនា’’តិអាទិ។ មុហុត្តិកាតិ គណិកា។ ‘‘អន្តមសោ តង្ខណិកាយបី’’តិ ឥទំ និទស្សនមត្តន្តិ អាហ ‘‘ឯតេនេវ ឧបាយេនា’’តិអាទិ។
Itthiyā vā purisamatiṃ purisassa vā itthimatinti ettha ‘‘āroceyyā’’ti pāṭhaseso daṭṭhabbo. Tenevāha ‘‘tatthā’’tiādi. Jāyābhāveti bhariyābhāve. Jārabhāveti patibhāve, nimittatthe cetaṃ bhummavacanaṃ. Tasmā bhariyābhāvanimittaṃ patibhāvanimittaṃ, bhariyābhāvahetu patibhāvahetu, bhariyābhāvapaccayā patibhāvapaccayā ārocetīti attho. Esa nayo ‘‘jāyattane ārocetī’’tiādīsupi. ‘‘Jāyattane vā jārattane vā’’ti hi idaṃ yadatthaṃ taṃ tesaṃ matiṃ āroceti , taṃ dassanatthaṃ vuttaṃ. Idāni pana padabhājaniyaṃ (pārā. 302) vuttanayenāpi atthaṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādimāha. Kiñcāpi itthiliṅgavasena padabhājaniyaṃ vuttaṃ, ‘‘jāyattane vā jārattane vā’’ti pana niddesassa ubhayaliṅgasādhāraṇattā purisaliṅgavasenāpi yojetvā vattabbanti āha ‘‘eteneva upāyenā’’tiādi. Muhuttikāti gaṇikā. ‘‘Antamaso taṅkhaṇikāyapī’’ti idaṃ nidassanamattanti āha ‘‘eteneva upāyenā’’tiādi.
អញ្ញត្រ នាលំវចនីយាយាតិ (សារត្ថ. ដី. ២.៣៣៩-៣៤០) ទេសចារិត្តវសេន បណ្ណទានាទិនា អបរិច្ចត្តំ ឋបេត្វា។ សញ្ចរិត្តវសេន ភិក្ខុនា វចនីយា ន ហោតីតិ នាលំវចនីយា, តំ ឋបេត្វាតិ កេចិ។ អប្បេន វា ពហុនា វា ធនេន កីតា ធនក្កីតា។ យស្មា បន សា ន កីតមត្តាយេវ ភរិយា, សំវាសត្ថាយ បន កីតត្តា ភរិយា, តស្មាស្ស និទ្ទេសេ ‘‘ធនេន កិណិត្វា វាសេតី’’តិ (បារា. ៣០៤) វុត្តំ។ ឆន្ទវាសិនីតិ ឆន្ទេន អត្តនោ រុចិយា វសតីតិ ឆន្ទវាសិនី។ យស្មា បន សា ន អត្តនោ ឆន្ទមត្តេនេវ ភរិយា ហោតិ, បុរិសេន បន សម្បដិច្ឆិតត្តា, តស្មាស្ស និទ្ទេសេ ‘‘បិយោ បិយំ វាសេតី’’តិ (បារា. ៣០៤) វុត្តំ។ អាទិសទ្ទេន ‘‘ភោគវាសិនី, បដវាសិនី, ឱទបត្តកិនី, ឱភដចុម្ពដា, ទាសី ច ភរិយា ច, កម្មការី ច ភរិយា ច, ធជាហដា, មុហុត្តិកា’’តិ (បារា. ៣០៤) ឥមេសំ អដ្ឋន្នំ អាការានំ គហណំ។ យថា ច ‘‘ឆន្ទវាសិនី’’តិអាទីសុ អញ្ញតរវសេន វទតោ វិសង្កេតោ នត្ថិ, ឯវំ បាឡិយំ អវុត្តេសុបិ ‘‘ហោហិ កិរ ឥត្ថន្នាមស្ស ភរិយា, ជាយា, បជាបតិ, បុត្តមាតា, ឃរណី, ឃរសាមិនី, ភត្តរន្ធិកា, សុស្សូសិកា, បរិចារិកា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣០៥) ឯវមាទីសុ សំវាសបរិទីបកេសុ វចនេសុ អញ្ញតរវសេន វទន្តស្សាបិ វិសង្កេតោ នត្ថិ, តិវង្គសម្បត្តិយា អាបត្តិយេវ។
Aññatranālaṃvacanīyāyāti (sārattha. ṭī. 2.339-340) desacārittavasena paṇṇadānādinā apariccattaṃ ṭhapetvā. Sañcarittavasena bhikkhunā vacanīyā na hotīti nālaṃvacanīyā, taṃ ṭhapetvāti keci. Appena vā bahunā vā dhanena kītā dhanakkītā. Yasmā pana sā na kītamattāyeva bhariyā, saṃvāsatthāya pana kītattā bhariyā, tasmāssa niddese ‘‘dhanena kiṇitvā vāsetī’’ti (pārā. 304) vuttaṃ. Chandavāsinīti chandena attano ruciyā vasatīti chandavāsinī. Yasmā pana sā na attano chandamatteneva bhariyā hoti, purisena pana sampaṭicchitattā, tasmāssa niddese ‘‘piyo piyaṃ vāsetī’’ti (pārā. 304) vuttaṃ. Ādisaddena ‘‘bhogavāsinī, paṭavāsinī, odapattakinī, obhaṭacumbaṭā, dāsī ca bhariyā ca, kammakārī ca bhariyā ca, dhajāhaṭā, muhuttikā’’ti (pārā. 304) imesaṃ aṭṭhannaṃ ākārānaṃ gahaṇaṃ. Yathā ca ‘‘chandavāsinī’’tiādīsu aññataravasena vadato visaṅketo natthi, evaṃ pāḷiyaṃ avuttesupi ‘‘hohi kira itthannāmassa bhariyā, jāyā, pajāpati, puttamātā, gharaṇī, gharasāminī, bhattarandhikā, sussūsikā, paricārikā’’ti (pārā. aṭṭha. 2.305) evamādīsu saṃvāsaparidīpakesu vacanesu aññataravasena vadantassāpi visaṅketo natthi, tivaṅgasampattiyā āpattiyeva.
មាតុរក្ខិតំ ព្រូហីតិ ឯត្ថ មាតុរក្ខិតា នាម មាតរា រក្ខិតា, យថា បុរិសេន សហ សំវាសំ ន កប្បេតិ, ឯវំ មាតរា រក្ខិតាតិ អត្ថោ។ តេនេវស្ស បទភាជនេបិ ‘‘មាតា រក្ខតិ គោបេតិ, ឥស្សរិយំ ការេតិ, វសំ វត្តេតី’’តិ (បារា. ៣០៤) វុត្តំ។ បិតុរក្ខិតាទីសូតិ ‘‘បិតុរក្ខិតា, មាតាបិតុរក្ខិតា, ភាតុរក្ខិតា, ភគិនិរក្ខិតា, ញាតិរក្ខិតា, គោត្តរក្ខិតា, ធម្មរក្ខិតា, សារក្ខា, សបរិទណ្ឌា’’តិ (បារា. ៣០៣) ឯវំ វុត្តេសុ បិតុរក្ខិតាទីសុ។ យថា ច ឯត្ថ, ឯវំ ‘‘បិតុរក្ខិតំ ព្រូហី’’តិអាទីសុបិ នយោ វេទិតព្ពោ។
Māturakkhitaṃ brūhīti ettha māturakkhitā nāma mātarā rakkhitā, yathā purisena saha saṃvāsaṃ na kappeti, evaṃ mātarā rakkhitāti attho. Tenevassa padabhājanepi ‘‘mātā rakkhati gopeti, issariyaṃ kāreti, vasaṃ vattetī’’ti (pārā. 304) vuttaṃ. Piturakkhitādīsūti ‘‘piturakkhitā, mātāpiturakkhitā, bhāturakkhitā, bhaginirakkhitā, ñātirakkhitā, gottarakkhitā, dhammarakkhitā, sārakkhā, saparidaṇḍā’’ti (pārā. 303) evaṃ vuttesu piturakkhitādīsu. Yathā ca ettha, evaṃ ‘‘piturakkhitaṃ brūhī’’tiādīsupi nayo veditabbo.
សង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា គិលានស្ស វា កិច្ចេន គច្ឆន្តស្សាតិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៤០) ឯត្ថ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឧបោសថាគារំ វា កិញ្ចិ វា វិប្បកតំ ហោតិ។ តត្ថ ការុកានំ ភត្តវេតនត្ថាយ ឧបាសកោ វា ឧបាសិកាយ សន្តិកំ ភិក្ខុំ បហិណេយ្យ, ឧបាសិកា វា ឧបាសកស្ស, ឯវរូបេន សង្ឃកិច្ចេន គច្ឆន្តស្ស អនាបត្តិ។ ចេតិយកម្មេ ករិយមានេបិ ឯសេវ នយោ។ គិលានស្ស ភេសជ្ជត្ថាយបិ ឧបាសកេន វា ឧបាសិកាយ សន្តិកំ, ឧបាសិកាយ វា ឧបាសកស្ស សន្តិកំ បហិតស្ស គច្ឆតោ អនាបត្តិ។
Saṅghassa vā cetiyassa vā gilānassa vā kiccena gacchantassāti (pārā. aṭṭha. 2.340) ettha bhikkhusaṅghassa uposathāgāraṃ vā kiñci vā vippakataṃ hoti. Tattha kārukānaṃ bhattavetanatthāya upāsako vā upāsikāya santikaṃ bhikkhuṃ pahiṇeyya, upāsikā vā upāsakassa, evarūpena saṅghakiccena gacchantassa anāpatti. Cetiyakamme kariyamānepi eseva nayo. Gilānassa bhesajjatthāyapi upāsakena vā upāsikāya santikaṃ, upāsikāya vā upāsakassa santikaṃ pahitassa gacchato anāpatti.
កិញ្ចាបិ ឯត្ថ ‘‘ឥត្ថី នាម មនុស្សិត្ថី, ន យក្ខី ន បេតី ន តិរច្ឆានគតា។ បុរិសោ នាម មនុស្សបុរិសោ, ន យក្ខោ’’តិអាទិ (សារត្ថ. ដី. ២.៣៤១) នត្ថិ, តថាបិ មនុស្សជាតិកាវ ឥត្ថិបុរិសា ឥធ អធិប្បេតាតិ អាហ ‘‘តេសំ មនុស្សជាតិកតា’’តិ។ ននាលំវចនីយតាតិ យថាវុត្តនយេន បរិច្ចត្តា អលំវចនីយា។ និវារណត្ថោ ហិ ឯត្ថ អលំ-សទ្ទោ។ ន អលំវចនីយា នាលំវចនីយា, ន នាលំវចនីយា, តស្សា ភាវោ ននាលំវចនីយតា, ‘‘អលំវចនីយតា’’ឥច្ចេវ វុត្តំ ហោតិ។
Kiñcāpi ettha ‘‘itthī nāma manussitthī, na yakkhī na petī na tiracchānagatā. Puriso nāma manussapuriso, na yakkho’’tiādi (sārattha. ṭī. 2.341) natthi, tathāpi manussajātikāva itthipurisā idha adhippetāti āha ‘‘tesaṃ manussajātikatā’’ti. Nanālaṃvacanīyatāti yathāvuttanayena pariccattā alaṃvacanīyā. Nivāraṇattho hi ettha alaṃ-saddo. Na alaṃvacanīyā nālaṃvacanīyā, na nālaṃvacanīyā, tassā bhāvo nanālaṃvacanīyatā, ‘‘alaṃvacanīyatā’’icceva vuttaṃ hoti.
បណ្ណត្តិន្តិ, ឥមំ សិក្ខាបទំ។ កាយវិការេនាតិ សីសុក្ខិបនាទិកាយវិការេន។ តថេវ វីមំសិត្វា តថេវ បច្ចាហរន្តស្សាតិ ហត្ថមុទ្ទាទិនា កាយវិការេន វីមំសិត្វា បុន អាគន្ត្វា តថេវ អារោចេន្តស្ស។ អាគមិស្សតីតិ តវ សន្តិកេ ធម្មស្សវនាទិអត្ថំ អាគមិស្សតិ។ កេនចិ វុត្តេតិ អាសនសាលាទីសុ និសិន្នស្ស កេនចិ បុរិសេន វុត្តេ។ សចេ ហិ ខីណាសវស្ស មាតាបិតរោ កុជ្ឈិត្វា អលំវចនីយា ហោន្តិ, តញ្ច ភិក្ខុំ ឃរំ ឧបគតំ បិតា វទតិ ‘‘មាតា តេ, តាត, មំ មហល្លកំ ឆឌ្ឌេត្វា ញាតិកុលំ គតា, គច្ឆ នំ មំ ឧបដ្ឋាតុំ បេសេហី’’តិ។ សោ ចេ គន្ត្វា តំ វត្វា បុន បិតុនោ តស្សា អាគមនំ វា អនាគមនំ វា អារោចេតិ, ឯវំ អារោចេន្តស្ស តស្សបិ កាយវាចតោ សមុដ្ឋាតិ។ តេនាហ ‘‘បណ្ណត្តិំ អជានន្តស្ស បនា’’តិអាទិ។ ខីណាសវស្សបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទេន សេក្ខបុថុជ្ជនានំ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ ទីបេតិ។ បិតុវចនេនាតិ អត្តនោ បិតុវចនេន។ គន្ត្វាតិ តស្សា សមីបំ គន្ត្វា។ បណ្ណត្តិំ, អលំវចនីយភាវញ្ចាតិ ឧភយំ អជានន្តស្សបិ កាយវាចតោ សមុដ្ឋាតិ។ តទុភយន្តិ បណ្ណត្តិំ, អលំវចនីយភាវញ្ច។ យំ បន បណ្ណត្តិំ ជានិត្វា ឯតេហេវ តីហិ នយេហិ សញ្ចរិត្តំ សមាបជ្ជតោ កាយចិត្តតោ, វាចាចិត្តតោ, កាយវាចាចិត្តតោ ច សមុដ្ឋាតិ។ ឥមានិ តីណិ បណ្ណត្តិជាននចិត្តេន ‘‘សចិត្តកសមុដ្ឋានានី’’តិ វុត្តំ, តំ អយុត្តំ។ ន ហិ បណ្ណត្តិំ ជានិត្វាបិ ‘‘នាលំវចនីយា’’តិ មញ្ញមានស្ស សចិត្តកេហិ សមុដ្ឋានេហិ អាបត្តិ សមុដ្ឋាតីតិ វត្តុំ យុជ្ជតិ វីតិក្កមចេតនាយ អសម្ភវតោ។
Paṇṇattinti, imaṃ sikkhāpadaṃ. Kāyavikārenāti sīsukkhipanādikāyavikārena. Tatheva vīmaṃsitvā tatheva paccāharantassāti hatthamuddādinā kāyavikārena vīmaṃsitvā puna āgantvā tatheva ārocentassa. Āgamissatīti tava santike dhammassavanādiatthaṃ āgamissati. Kenaci vutteti āsanasālādīsu nisinnassa kenaci purisena vutte. Sace hi khīṇāsavassa mātāpitaro kujjhitvā alaṃvacanīyā honti, tañca bhikkhuṃ gharaṃ upagataṃ pitā vadati ‘‘mātā te, tāta, maṃ mahallakaṃ chaḍḍetvā ñātikulaṃ gatā, gaccha naṃ maṃ upaṭṭhātuṃ pesehī’’ti. So ce gantvā taṃ vatvā puna pituno tassā āgamanaṃ vā anāgamanaṃ vā āroceti, evaṃ ārocentassa tassapi kāyavācato samuṭṭhāti. Tenāha ‘‘paṇṇattiṃ ajānantassa panā’’tiādi. Khīṇāsavassapīti ettha pi-saddena sekkhaputhujjanānaṃ vattabbameva natthīti dīpeti. Pituvacanenāti attano pituvacanena. Gantvāti tassā samīpaṃ gantvā. Paṇṇattiṃ, alaṃvacanīyabhāvañcāti ubhayaṃ ajānantassapi kāyavācato samuṭṭhāti. Tadubhayanti paṇṇattiṃ, alaṃvacanīyabhāvañca. Yaṃ pana paṇṇattiṃ jānitvā eteheva tīhi nayehi sañcarittaṃ samāpajjato kāyacittato, vācācittato, kāyavācācittato ca samuṭṭhāti. Imāni tīṇi paṇṇattijānanacittena ‘‘sacittakasamuṭṭhānānī’’ti vuttaṃ, taṃ ayuttaṃ. Na hi paṇṇattiṃ jānitvāpi ‘‘nālaṃvacanīyā’’ti maññamānassa sacittakehi samuṭṭhānehi āpatti samuṭṭhātīti vattuṃ yujjati vītikkamacetanāya asambhavato.
សញ្ចរិត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Sañcarittasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
