| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
९. सन्धितत्थेरगाथावण्णना
9. Sandhitattheragāthāvaṇṇanā
अस्सत्थे हरितोभासेति आयस्मतो सन्धितत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे पुञ्ञानि उपचिनन्तो इतो एकतिंसे कप्पे सिखिस्स भगवतो काले एको गोपालको अहोसि। सो सत्थरि परिनिब्बुते अञ्ञतरं थेरं उपसङ्कमित्वा तस्स सन्तिके बुद्धगुणपटिसंयुत्तं धम्मं सुत्वा पसन्नमानसो ‘‘कुहिं भगवा’’ति पुच्छित्वा परिनिब्बुतभावं सुत्वा ‘‘एवं महानुभावा बुद्धापि नाम अनिच्चतावसं गच्छन्ति, अहो सङ्खारा अद्धुवा’’ति अनिच्चसञ्ञं पटिलभि। तं थेरो बोधिपूजाय उस्साहेसि। सो कालेन कालं बोधिरुक्खसमीपं गन्त्वा विपस्सनं पट्ठपेत्वा बुद्धगुणे अनुस्सरन्तो बोधिं वन्दति। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे कोसलरट्ठे इब्भकुले निब्बत्तित्वा सन्धितोति लद्धनामो वयप्पत्तो अनिच्चतापटिसंयुत्तं धम्मकथं सुत्वा संवेगजातो पब्बजित्वा विपस्सनं पट्ठपेत्वा ञाणस्स परिपाकं गतत्ता नचिरस्सेव छळभिञ्ञो अहोसि। सो अत्तनो पुब्बेनिवासं अनुस्सरन्तो सिखिस्स भगवतो काले बोधिवन्दनं बुद्धानुस्सतिं अनिच्चसञ्ञापटिलाभञ्च अनुस्सरित्वा तदुपनिस्सयेन अत्तनो विसेसाधिगमं पकासेन्तो –
Assatthe haritobhāseti āyasmato sandhitattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto ito ekatiṃse kappe sikhissa bhagavato kāle eko gopālako ahosi. So satthari parinibbute aññataraṃ theraṃ upasaṅkamitvā tassa santike buddhaguṇapaṭisaṃyuttaṃ dhammaṃ sutvā pasannamānaso ‘‘kuhiṃ bhagavā’’ti pucchitvā parinibbutabhāvaṃ sutvā ‘‘evaṃ mahānubhāvā buddhāpi nāma aniccatāvasaṃ gacchanti, aho saṅkhārā addhuvā’’ti aniccasaññaṃ paṭilabhi. Taṃ thero bodhipūjāya ussāhesi. So kālena kālaṃ bodhirukkhasamīpaṃ gantvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā buddhaguṇe anussaranto bodhiṃ vandati. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde kosalaraṭṭhe ibbhakule nibbattitvā sandhitoti laddhanāmo vayappatto aniccatāpaṭisaṃyuttaṃ dhammakathaṃ sutvā saṃvegajāto pabbajitvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā ñāṇassa paripākaṃ gatattā nacirasseva chaḷabhiñño ahosi. So attano pubbenivāsaṃ anussaranto sikhissa bhagavato kāle bodhivandanaṃ buddhānussatiṃ aniccasaññāpaṭilābhañca anussaritvā tadupanissayena attano visesādhigamaṃ pakāsento –
२१७.
217.
‘‘अस्सत्थे हरितोभासे, संविरूळ्हम्हि पादपे।
‘‘Assatthe haritobhāse, saṃvirūḷhamhi pādape;
एकं बुद्धगतं सञ्ञं, अलभित्थं पतिस्सतो॥
Ekaṃ buddhagataṃ saññaṃ, alabhitthaṃ patissato.
२१८.
218.
‘‘एकतिंसे इतो कप्पे, यं सञ्ञमलभिं तदा।
‘‘Ekatiṃse ito kappe, yaṃ saññamalabhiṃ tadā;
तस्सा सञ्ञाय वाहसा, पत्तो मे आसवक्खयो’’ति॥ –
Tassā saññāya vāhasā, patto me āsavakkhayo’’ti. –
द्वे गाथा अभासि।
Dve gāthā abhāsi.
तत्थ अस्सत्थेति अस्सत्थट्ठानीये, य्वायं एतरहि अम्हाकं भगवतो बोधिरुक्खो अस्सत्थो, एतस्स ठाने तदा सिखिस्स भगवतो बोधिरुक्खो पुण्डरीको ठितोति सो अस्सत्थट्ठानीयताय ‘‘अस्सत्थे’’ति वुत्तं। सत्तानं अस्सासजननतो वा। अपरे पन ‘‘अस्सत्थरुक्खमूले निसीदित्वा तदा बुद्धानुस्सतिया भावितत्ता थेरो ‘अस्सत्थे’ति अवोचा’’ति वदन्ति। हरितोभासेति हरितेहि सारमणिवण्णेहि ओभासमाने। संविरूळ्हम्हीति सुट्ठु विरूळ्हे सुप्पतिट्ठिते, सुघननिचितपत्तपलासपल्लवेहि विरूळ्हसञ्छन्नेति च वदन्ति। पादपेति रुक्खे। एकं बुद्धगतं सञ्ञं, अलभित्थं पतिस्सतोति बुद्धारम्मणं आरम्मणस्स एकजातियत्ता एकं ‘‘इतिपि सो भगवा’’तिआदिनयप्पवत्तं बुद्धानुस्सतिसहगतं सञ्ञं बुद्धगुणानं पतिपतिसरणतो पतिस्सतो हुत्वा अलभिं।
Tattha assattheti assatthaṭṭhānīye, yvāyaṃ etarahi amhākaṃ bhagavato bodhirukkho assattho, etassa ṭhāne tadā sikhissa bhagavato bodhirukkho puṇḍarīko ṭhitoti so assatthaṭṭhānīyatāya ‘‘assatthe’’ti vuttaṃ. Sattānaṃ assāsajananato vā. Apare pana ‘‘assattharukkhamūle nisīditvā tadā buddhānussatiyā bhāvitattā thero ‘assatthe’ti avocā’’ti vadanti. Haritobhāseti haritehi sāramaṇivaṇṇehi obhāsamāne. Saṃvirūḷhamhīti suṭṭhu virūḷhe suppatiṭṭhite, sughananicitapattapalāsapallavehi virūḷhasañchanneti ca vadanti. Pādapeti rukkhe. Ekaṃ buddhagataṃ saññaṃ, alabhitthaṃ patissatoti buddhārammaṇaṃ ārammaṇassa ekajātiyattā ekaṃ ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinayappavattaṃ buddhānussatisahagataṃ saññaṃ buddhaguṇānaṃ patipatisaraṇato patissato hutvā alabhiṃ.
कदा पन सा सञ्ञा लद्धा, कीवताय सिद्धाति आह ‘‘एकतिंसे इतो कप्पे’’तिआदि। इतो भद्दकप्पतो उद्धं आरोहनवसेन एकतिंसे कप्पे। यं सञ्ञन्ति यं बुद्धानुस्सतिसहगतं सञ्ञं, यं वा बुद्धानं अनिच्चतं दिस्वा तदनुसारेन सब्बासङ्खारेसु तदा अनिच्चसञ्ञं अलभिं। तस्सा सञ्ञाय वाहसाति तस्सा यथावुत्ताय सञ्ञाय कारणभावेन तं उपनिस्सयं कत्वा। पत्तो मे आसवक्खयोति इदानि मया आसवानं खयो निरोधो अधिगतोति इमायेव च इमस्स थेरस्स अपदानगाथापि। यथाह (अप॰ थेर १.२२.२७-३०) –
Kadā pana sā saññā laddhā, kīvatāya siddhāti āha ‘‘ekatiṃse ito kappe’’tiādi. Ito bhaddakappato uddhaṃ ārohanavasena ekatiṃse kappe. Yaṃ saññanti yaṃ buddhānussatisahagataṃ saññaṃ, yaṃ vā buddhānaṃ aniccataṃ disvā tadanusārena sabbāsaṅkhāresu tadā aniccasaññaṃ alabhiṃ. Tassā saññāya vāhasāti tassā yathāvuttāya saññāya kāraṇabhāvena taṃ upanissayaṃ katvā. Patto me āsavakkhayoti idāni mayā āsavānaṃ khayo nirodho adhigatoti imāyeva ca imassa therassa apadānagāthāpi. Yathāha (apa. thera 1.22.27-30) –
‘‘अस्सत्थे हरितोभासे…पे॰… पत्तो मे आसवक्खयो॥
‘‘Assatthe haritobhāse…pe… patto me āsavakkhayo.
‘‘इतो तेरसकप्पम्हि, धनिट्ठो नाम खत्तियो।
‘‘Ito terasakappamhi, dhaniṭṭho nāma khattiyo;
सत्तरतनसम्पन्नो, चक्कवत्ती महब्बलो॥
Sattaratanasampanno, cakkavattī mahabbalo.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
सन्धितत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Sandhitattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
पञ्चमवग्गवण्णना निट्ठिता।
Pañcamavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
निट्ठिता च दुकनिपातवण्णना।
Niṭṭhitā ca dukanipātavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ९. सन्धितत्थेरगाथा • 9. Sandhitattheragāthā
