| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
१०. सङ्गारवसुत्तवण्णना
10. Saṅgāravasuttavaṇṇanā
६१. दसमे जिण्णानं हत्थिसालादीनं पटिसङ्खरणं पुन पाकतिककरणं जिण्णपटिसङ्खरणं , तस्स कारको जिण्णपटिसङ्खरणकारको। बाहिरसमयेति सत्थुसासनतो बाहिरे अञ्ञतित्थियसमये। सब्बचतुक्केनातिआदीसु सब्बेसु द्विपदचतुप्पदादिभेदेसु पाणेसु एकेकस्मिं चत्तारो चत्तारो पाणे वधित्वा यजितब्बं यञ्ञं सब्बचतुक्कं नाम। सेसेसुपि इमिना नयेन अत्थो वेदितब्बो। यस्स वा तस्स वाति निस्सक्के सामिवचनन्ति आह ‘‘यस्मा वा तस्मा वा’’ति। एवमस्सायन्ति एत्थ अस्सूति निपातमत्तन्ति आह ‘‘एवं सन्तेपि अय’’न्ति।
61. Dasame jiṇṇānaṃ hatthisālādīnaṃ paṭisaṅkharaṇaṃ puna pākatikakaraṇaṃ jiṇṇapaṭisaṅkharaṇaṃ , tassa kārako jiṇṇapaṭisaṅkharaṇakārako. Bāhirasamayeti satthusāsanato bāhire aññatitthiyasamaye. Sabbacatukkenātiādīsu sabbesu dvipadacatuppadādibhedesu pāṇesu ekekasmiṃ cattāro cattāro pāṇe vadhitvā yajitabbaṃ yaññaṃ sabbacatukkaṃ nāma. Sesesupi iminā nayena attho veditabbo. Yassa vā tassa vāti nissakke sāmivacananti āha ‘‘yasmā vā tasmā vā’’ti. Evamassāyanti ettha assūti nipātamattanti āha ‘‘evaṃ santepi aya’’nti.
वड्ढेन्तोति पट्ठपेन्तो। मग्गब्रह्मचरियस्स ओगधं मूलं पतिट्ठाभूतं ब्रह्मचरियोगधं। तेनाह ‘‘अरहत्तमग्गसङ्खातस्सा’’तिआदि। उक्कट्ठनिद्देसेन चेत्थ अरहत्तमग्गस्सेव गहणं कतन्ति दट्ठब्बं। उत्तमं पतिट्ठाभूतं आरम्मणूपनिस्सयभावेन।
Vaḍḍhentoti paṭṭhapento. Maggabrahmacariyassa ogadhaṃ mūlaṃ patiṭṭhābhūtaṃ brahmacariyogadhaṃ. Tenāha ‘‘arahattamaggasaṅkhātassā’’tiādi. Ukkaṭṭhaniddesena cettha arahattamaggasseva gahaṇaṃ katanti daṭṭhabbaṃ. Uttamaṃ patiṭṭhābhūtaṃ ārammaṇūpanissayabhāvena.
अप्पेहि वेय्यावच्चकरादीहि अत्थो एतिस्साति अप्पट्ठा त्थ-कारस्स ट्ठ-कारं कत्वा। तेनाह ‘‘यत्थ बहू’’तिआदि। यत्थाति यस्सं पटिपदायं । अप्पो समारम्भो एतस्साति अप्पसमारम्भो। पासंसाति पसंसारहा। एतं येव कथापेस्सामीति एतेनेव ब्राह्मणेन कथापेस्सामि।
Appehi veyyāvaccakarādīhi attho etissāti appaṭṭhā ttha-kārassa ṭṭha-kāraṃ katvā. Tenāha ‘‘yattha bahū’’tiādi. Yatthāti yassaṃ paṭipadāyaṃ . Appo samārambho etassāti appasamārambho. Pāsaṃsāti pasaṃsārahā. Etaṃ yeva kathāpessāmīti eteneva brāhmaṇena kathāpessāmi.
सोप्पेनाति निद्दाय। पमादेनाति जागरियादीसु अननुयुञ्जनतो सतिविप्पवासलक्खणेन पमादेन। पच्चनीकपटिहरणवसेनाति पटिपक्खापनयनवसेन। तथा हि भगवतो च सासनस्स च पटिपक्खा तित्थिया, तेसं हरणतो पटिहारियं। ते हि दिट्ठिहरणवसेन दिट्ठिप्पकासने असमत्थभावेन च इद्धिआदेसनानुसासनीहि हरिता अपनीता होन्तीति। ‘‘पटी’’ति वा अयं सद्दो ‘‘पच्छा’’ति एतस्स अत्थं बोधेति ‘‘तस्मिं पटिपविट्ठस्मिं, अञ्ञो आगञ्छि ब्राह्मणो’’तिआदीसु (सु॰ नि॰ ९८५; चूळनि॰ वत्थुगाथा ४) विय, तस्मा समाहिते चित्ते विगतूपक्किलेसे कतकिच्चेन पच्छा हरितब्बं पवत्तेतब्बन्ति पटिहारियं, अत्तनो वा उपक्किलेसेसु चतुत्थज्झानमग्गेहि हरितेसु पच्छाहरणं पटिहारियं, इद्धिआदेसनानुसासनियो च विगतूपक्किलेसेन कतकिच्चेन च सत्तहितत्थं पुन पवत्तेतब्बा, हरितेसु च अत्तनो उपक्किलेसेसु परसत्तानं उपक्किलेसहरणानि होन्तीति पटिहारियानि भवन्ति, पटिहारियमेव पाटिहारियं। पटिहारिये वा इद्धिआदेसनानुसासनिसमुदाये भवं एकेकं पाटिहारियन्ति वुच्चति। पटिहारियं वा चतुत्थज्झानं मग्गो च पटिपक्खहरणतो, तत्थ जातं निमित्तभूते, ततो वा आगतन्ति पाटिहारियं।
Soppenāti niddāya. Pamādenāti jāgariyādīsu ananuyuñjanato sativippavāsalakkhaṇena pamādena. Paccanīkapaṭiharaṇavasenāti paṭipakkhāpanayanavasena. Tathā hi bhagavato ca sāsanassa ca paṭipakkhā titthiyā, tesaṃ haraṇato paṭihāriyaṃ. Te hi diṭṭhiharaṇavasena diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena ca iddhiādesanānusāsanīhi haritā apanītā hontīti. ‘‘Paṭī’’ti vā ayaṃ saddo ‘‘pacchā’’ti etassa atthaṃ bodheti ‘‘tasmiṃ paṭipaviṭṭhasmiṃ, añño āgañchi brāhmaṇo’’tiādīsu (su. ni. 985; cūḷani. vatthugāthā 4) viya, tasmā samāhite citte vigatūpakkilese katakiccena pacchā haritabbaṃ pavattetabbanti paṭihāriyaṃ, attano vā upakkilesesu catutthajjhānamaggehi haritesu pacchāharaṇaṃ paṭihāriyaṃ, iddhiādesanānusāsaniyo ca vigatūpakkilesena katakiccena ca sattahitatthaṃ puna pavattetabbā, haritesu ca attano upakkilesesu parasattānaṃ upakkilesaharaṇāni hontīti paṭihāriyāni bhavanti, paṭihāriyameva pāṭihāriyaṃ. Paṭihāriye vā iddhiādesanānusāsanisamudāye bhavaṃ ekekaṃ pāṭihāriyanti vuccati. Paṭihāriyaṃ vā catutthajjhānaṃ maggo ca paṭipakkhaharaṇato, tattha jātaṃ nimittabhūte, tato vā āgatanti pāṭihāriyaṃ.
आगतनिमित्तेनाति आगताकारसल्लक्खणवसेन। एस नयो सेसेसुपि। एको राजाति दक्खिणमधुराधिपति एको पण्डुराजा। एवम्पि ते मनोति इमिना आकारेन तव मनो पवत्तोति अत्थो। तेन पकारेन पवत्तोति आह ‘‘सोमनस्सितो वा’’तिआदि। सामञ्ञजोतना विसेसे अवतिट्ठतीति अधिप्पायेनेवं वुत्तं। ‘‘एवं तव मनो’’ति इदञ्च मनसो सोमनस्सिततादिमत्तदस्सनं, न पन येन सो सोमनस्सितो वा दोमनस्सितो वा, तंदस्सनं। सोमनस्सग्गहणेन चेत्थ तदेकट्ठा रागादयो सद्धादयो च दस्सिता होन्ति, दोमनस्सग्गहणेन दोसादयो। दुतियन्ति ‘‘इत्थम्पि ते मनो’’ति पदं। इतिपीति एत्थ इति-सद्दो निदस्सनत्थो ‘‘अत्थीति खो, कच्चान, अयमेको अन्तो’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ २.१५; ३.९०) विय। तेनाह ‘‘इमञ्च इमञ्च अत्थं चिन्तयमान’’न्ति। पि-सद्दो वुत्तत्थसम्पिण्डनत्थो।
Āgatanimittenāti āgatākārasallakkhaṇavasena. Esa nayo sesesupi. Eko rājāti dakkhiṇamadhurādhipati eko paṇḍurājā. Evampi te manoti iminā ākārena tava mano pavattoti attho. Tena pakārena pavattoti āha ‘‘somanassito vā’’tiādi. Sāmaññajotanā visese avatiṭṭhatīti adhippāyenevaṃ vuttaṃ. ‘‘Evaṃ tava mano’’ti idañca manaso somanassitatādimattadassanaṃ, na pana yena so somanassito vā domanassito vā, taṃdassanaṃ. Somanassaggahaṇena cettha tadekaṭṭhā rāgādayo saddhādayo ca dassitā honti, domanassaggahaṇena dosādayo. Dutiyanti ‘‘itthampi te mano’’ti padaṃ. Itipīti ettha iti-saddo nidassanattho ‘‘atthīti kho, kaccāna, ayameko anto’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.15; 3.90) viya. Tenāha ‘‘imañca imañca atthaṃ cintayamāna’’nti. Pi-saddo vuttatthasampiṇḍanattho.
कथेन्तानं सुत्वाति कथेन्तानं सद्दं सुत्वा। तस्स वसेनाति तस्स वितक्कितस्स वसेन। अट्टकारकेनाति विनिच्छयकारकेन।
Kathentānaṃ sutvāti kathentānaṃ saddaṃ sutvā. Tassa vasenāti tassa vitakkitassa vasena. Aṭṭakārakenāti vinicchayakārakena.
न अरियानन्ति अरियानं मग्गफलचित्तं न जानातीति अत्थो। तञ्हि तेन अनधिगतत्ता चेतोपरियञाणेनपि न सक्का विञ्ञातुं, अञ्ञं पन चित्तं जानातियेव। हेट्ठिमो उपरिमस्स चित्तं न जानातीतिआदीनिपि मग्गफलचित्तमेव सन्धाय वुत्तानीति वेदितब्बानि। सोतापन्नादयोपि हि अत्तना अधिगतमेव मग्गफलं परेहि उप्पादितं सम्मा चेतोपरियञाणेन जानितुं सक्कोन्ति, न अत्तना अनधिगतं। सब्बेपि अरिया अत्तनो फलं समापज्जन्ति अधिगतत्ताति दस्सेन्तो ‘‘एतेसु चा’’तिआदिमाह। यदि अरिया अत्तना अधिगतफलं समापज्जन्ति, उपरिमापि हेट्ठिमं फलं समापज्जन्ति अधिगतत्ता लोकियसमापत्तियो वियाति कस्सचि आसङ्का सिया, तन्निवत्तनत्थमाह ‘‘उपरिमो हेट्ठिमं न समापज्जती’’ति।
Na ariyānanti ariyānaṃ maggaphalacittaṃ na jānātīti attho. Tañhi tena anadhigatattā cetopariyañāṇenapi na sakkā viññātuṃ, aññaṃ pana cittaṃ jānātiyeva. Heṭṭhimo uparimassa cittaṃ na jānātītiādīnipi maggaphalacittameva sandhāya vuttānīti veditabbāni. Sotāpannādayopi hi attanā adhigatameva maggaphalaṃ parehi uppāditaṃ sammā cetopariyañāṇena jānituṃ sakkonti, na attanā anadhigataṃ. Sabbepi ariyā attano phalaṃ samāpajjanti adhigatattāti dassento ‘‘etesu cā’’tiādimāha. Yadi ariyā attanā adhigataphalaṃ samāpajjanti, uparimāpi heṭṭhimaṃ phalaṃ samāpajjanti adhigatattā lokiyasamāpattiyo viyāti kassaci āsaṅkā siyā, tannivattanatthamāha ‘‘uparimo heṭṭhimaṃ na samāpajjatī’’ti.
उपरिमोति सकदागामिआदिअरियपुग्गलो। हेट्ठिमन्ति सोतापत्तिफलादिं। न समापज्जतीति सतिपि अधिगतत्ते न समापज्जति। कस्माति चे? कारणमाह ‘‘तेसञ्ही’’तिआदि, तेसं सकदागामिआदीनं हेट्ठिमा हेट्ठिमा फलसमापत्ति तेसु तेसुयेव हेट्ठिमेसु अरियपुग्गलेसु पवत्तति, न उपरिमेसूति अत्थो। इमिना हेट्ठिमं फलचित्तं उपरिमस्स न उप्पज्जतीति दस्सेति। कस्माति चे? पुग्गलन्तरभावूपगमनेन पटिप्पस्सद्धत्ता। एतेन उपरिमो अरियो हेट्ठिमं फलसमापत्तिं समापज्जति अत्तना अधिगतत्ता यथा तं लोकियसमापत्तिन्ति एवं पवत्तो हेतु ब्यभिचारितोति दट्ठब्बं। न हि लोकियज्झानेसु पुग्गलन्तरभावूपगमनं नाम अत्थि विसेसाभावतो, इध पन असमुग्घाटितकम्मकिलेसनिरोधनेन पुथुज्जनेहि विय सोतापन्नस्स सोतापन्नादीहि सकदागामिआदीनं पुग्गलन्तरभावूपगमनं अत्थि। यतो हेट्ठिमा हेट्ठिमा फलधम्मा उपरूपरिमग्गधम्मेहि निवत्तिता पटिपक्खेहि विय अभिभूता अप्पवत्तिधम्मतंयेव आपन्ना। तेनेव वुत्तं ‘‘पटिप्पस्सद्धत्ता’’ति।
Uparimoti sakadāgāmiādiariyapuggalo. Heṭṭhimanti sotāpattiphalādiṃ. Na samāpajjatīti satipi adhigatatte na samāpajjati. Kasmāti ce? Kāraṇamāha ‘‘tesañhī’’tiādi, tesaṃ sakadāgāmiādīnaṃ heṭṭhimā heṭṭhimā phalasamāpatti tesu tesuyeva heṭṭhimesu ariyapuggalesu pavattati, na uparimesūti attho. Iminā heṭṭhimaṃ phalacittaṃ uparimassa na uppajjatīti dasseti. Kasmāti ce? Puggalantarabhāvūpagamanena paṭippassaddhattā. Etena uparimo ariyo heṭṭhimaṃ phalasamāpattiṃ samāpajjati attanā adhigatattā yathā taṃ lokiyasamāpattinti evaṃ pavatto hetu byabhicāritoti daṭṭhabbaṃ. Na hi lokiyajjhānesu puggalantarabhāvūpagamanaṃ nāma atthi visesābhāvato, idha pana asamugghāṭitakammakilesanirodhanena puthujjanehi viya sotāpannassa sotāpannādīhi sakadāgāmiādīnaṃ puggalantarabhāvūpagamanaṃ atthi. Yato heṭṭhimā heṭṭhimā phaladhammā uparūparimaggadhammehi nivattitā paṭipakkhehi viya abhibhūtā appavattidhammataṃyeva āpannā. Teneva vuttaṃ ‘‘paṭippassaddhattā’’ti.
अपिच कुसलकिरियप्पवत्ति नाम अञ्ञा, विपाकप्पवत्ति च अञ्ञाति अनन्तरफलत्ता च लोकुत्तरकुसलानं हेट्ठिमतो उपरिमो भवन्तरगतो विय होति। तंतंफलवसेनेव हि अरियानं सोतापन्नादिनामलाभो। ते सचे अञ्ञफलसमङ्गिनोपि होन्ति, सोतापन्नादिनामम्पि तेसं अववत्थितं सिया। तस्स तस्स वा अरियस्स तं तं फलं सदिसन्ति कत्वा न उपरिमस्स हेट्ठिमफलसमङ्गिताय लेसोपि सम्भवति, कुतो तस्सा समापज्जनन्ति दट्ठब्बं। हेट्ठिमा च सोतापन्नादयो उपरिमं सकदागामिफलादिं न समापज्जन्ति अनधिगतत्ता। न हि अनधिगतं समापत्तिं समापज्जितुं सक्का, तस्मा सब्बेपि अरिया अत्तनोयेव फलं समापज्जन्तीति निट्ठमेत्थ गन्तब्बं।
Apica kusalakiriyappavatti nāma aññā, vipākappavatti ca aññāti anantaraphalattā ca lokuttarakusalānaṃ heṭṭhimato uparimo bhavantaragato viya hoti. Taṃtaṃphalavaseneva hi ariyānaṃ sotāpannādināmalābho. Te sace aññaphalasamaṅginopi honti, sotāpannādināmampi tesaṃ avavatthitaṃ siyā. Tassa tassa vā ariyassa taṃ taṃ phalaṃ sadisanti katvā na uparimassa heṭṭhimaphalasamaṅgitāya lesopi sambhavati, kuto tassā samāpajjananti daṭṭhabbaṃ. Heṭṭhimā ca sotāpannādayo uparimaṃ sakadāgāmiphalādiṃ na samāpajjanti anadhigatattā. Na hi anadhigataṃ samāpattiṃ samāpajjituṃ sakkā, tasmā sabbepi ariyā attanoyeva phalaṃ samāpajjantīti niṭṭhamettha gantabbaṃ.
पवत्तेन्ताति पवत्तका हुत्वा, पवत्तनवसेनाति अत्थो। एवन्ति यथानुसिट्ठाय अनुसासनिया विधिवसेन पटिसेधवसेन च पवत्तिताकारपरामसनं। सा च सम्मावितक्का नाम मिच्छावितक्कानञ्च पवत्तिआकारदस्सनवसेन पवत्तति। तत्थ आनिसंसस्स आदीनवस्स च विभावनत्थं अनिच्चसञ्ञमेव, न निच्चसञ्ञन्ति अत्थो। पटियोगिनिवत्तनत्थञ्हि एव-कारग्गहणं। इधापि एवसद्दग्गहणस्स अत्थो पयोजनञ्च वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। इदं-गहणेपि एसेव नयो। पञ्चकामगुणरागन्ति निदस्सनमत्तं दट्ठब्बं तदञ्ञरागस्स दोसादीनञ्च पहानस्स इच्छितत्ता तप्पहानस्स च तदञ्ञरागादिखेपस्स उपायभावतो। तथा वुत्तं दुट्ठलोहितविमोचनस्स पुब्बदुट्ठमंसखेपनूपायता विय। लोकुत्तरधम्ममेवाति अवधारणं पटिक्खेपभावतो सावज्जधम्मनिवत्तनपरं दट्ठब्बं, तस्स अधिगमूपायानिसंसभूतानं तदञ्ञेसं अनवज्जधम्मानं नानन्तरियभावतो।
Pavattentāti pavattakā hutvā, pavattanavasenāti attho. Evanti yathānusiṭṭhāya anusāsaniyā vidhivasena paṭisedhavasena ca pavattitākāraparāmasanaṃ. Sā ca sammāvitakkā nāma micchāvitakkānañca pavattiākāradassanavasena pavattati. Tattha ānisaṃsassa ādīnavassa ca vibhāvanatthaṃ aniccasaññameva, na niccasaññanti attho. Paṭiyoginivattanatthañhi eva-kāraggahaṇaṃ. Idhāpi evasaddaggahaṇassa attho payojanañca vuttanayeneva veditabbaṃ. Idaṃ-gahaṇepi eseva nayo. Pañcakāmaguṇarāganti nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ tadaññarāgassa dosādīnañca pahānassa icchitattā tappahānassa ca tadaññarāgādikhepassa upāyabhāvato. Tathā vuttaṃ duṭṭhalohitavimocanassa pubbaduṭṭhamaṃsakhepanūpāyatā viya. Lokuttaradhammamevāti avadhāraṇaṃ paṭikkhepabhāvato sāvajjadhammanivattanaparaṃ daṭṭhabbaṃ, tassa adhigamūpāyānisaṃsabhūtānaṃ tadaññesaṃ anavajjadhammānaṃ nānantariyabhāvato.
चिन्तामणिकविज्जासरिक्खकतन्ति इमिना ‘‘चिन्तामणी’’ति एवं लद्धनामा लोके एका विज्जा अत्थि, याय परेसं चित्तं विजानन्तीति दीपेति। ‘‘तस्सा किर विज्जाय साधको पुग्गलो तादिसे देसकाले मन्तं परिजप्पित्वा यस्स चित्तं जानितुकामो, तस्स दिट्ठहत्थादिविसेससञ्जाननमुखेन चित्ताचारं अनुमिनन्तो कथेती’’ति केचि। अपरे ‘‘वाचं निच्छरापेत्वा तत्थ अक्खरसल्लक्खणवसेना’’ति वदन्ति।
Cintāmaṇikavijjāsarikkhakatanti iminā ‘‘cintāmaṇī’’ti evaṃ laddhanāmā loke ekā vijjā atthi, yāya paresaṃ cittaṃ vijānantīti dīpeti. ‘‘Tassā kira vijjāya sādhako puggalo tādise desakāle mantaṃ parijappitvā yassa cittaṃ jānitukāmo, tassa diṭṭhahatthādivisesasañjānanamukhena cittācāraṃ anuminanto kathetī’’ti keci. Apare ‘‘vācaṃ niccharāpetvā tattha akkharasallakkhaṇavasenā’’ti vadanti.
इदञ्च पन सब्बन्ति ‘‘भवं गोतमो अनेकविहितं इद्धिविधं पच्चनुभोती’’तिआदिनयप्पवत्तं सब्बम्पि।
Idañcapana sabbanti ‘‘bhavaṃ gotamo anekavihitaṃ iddhividhaṃ paccanubhotī’’tiādinayappavattaṃ sabbampi.
सङ्गारवसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Saṅgāravasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
ब्राह्मणवग्गवण्णना निट्ठिता।
Brāhmaṇavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / १०. सङ्गारवसुत्तं • 10. Saṅgāravasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / १०. सङ्गारवसुत्तवण्णना • 10. Saṅgāravasuttavaṇṇanā
