| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / कङ्खावितरणी-अभिनव-टीका • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
१०. सङ्घभेदसिक्खापदवण्णना
10. Saṅghabhedasikkhāpadavaṇṇanā
सहितस्साति कायचित्तेहि एकीभूतस्स। तेनाह ‘‘चित्तेन च सरीरेन च अवियुत्तस्साति अत्थो’’ति। अस्साति ‘‘समग्गस्सा’’ति पदस्स। समानसंवासकोति समानो एकूपोसथादिभेदो संवासो अस्साति समानसंवासको, लद्धिनानासंवासकेन वा कम्मनानासंवासकेन वा विरहितो। कायसामग्गिदानतोति कायेन, कायस्स वा सामग्गिया सहितभावस्स दानतो, तेसु तेसु सङ्घकम्मेसु हत्थपासूपगमनतोति वुत्तं होति। कथं नामायं भिज्जेय्याति अयं सङ्घो केन नु खो उपायेन वग्गो भवेय्य। वायामेय्याति उस्साहं करेय्य, पक्खं परियेसेय्य, गणं बन्धेय्याति वुत्तं होति। अत्तनो फलं करोतीति करणं, यं किञ्चि कारणं, अधिकं करणन्ति अधिकरणं, विसेसकारणं, विसेसकारणञ्च सङ्घभेदस्साति वुत्तं ‘‘भेदनस्सा’’तिआदि। भेदकरवत्थुवसेन अट्ठारसविधन्ति –
Sahitassāti kāyacittehi ekībhūtassa. Tenāha ‘‘cittena ca sarīrena ca aviyuttassāti attho’’ti. Assāti ‘‘samaggassā’’ti padassa. Samānasaṃvāsakoti samāno ekūposathādibhedo saṃvāso assāti samānasaṃvāsako, laddhinānāsaṃvāsakena vā kammanānāsaṃvāsakena vā virahito. Kāyasāmaggidānatoti kāyena, kāyassa vā sāmaggiyā sahitabhāvassa dānato, tesu tesu saṅghakammesu hatthapāsūpagamanatoti vuttaṃ hoti. Kathaṃ nāmāyaṃ bhijjeyyāti ayaṃ saṅgho kena nu kho upāyena vaggo bhaveyya. Vāyāmeyyāti ussāhaṃ kareyya, pakkhaṃ pariyeseyya, gaṇaṃ bandheyyāti vuttaṃ hoti. Attano phalaṃ karotīti karaṇaṃ, yaṃ kiñci kāraṇaṃ, adhikaṃ karaṇanti adhikaraṇaṃ, visesakāraṇaṃ, visesakāraṇañca saṅghabhedassāti vuttaṃ ‘‘bhedanassā’’tiādi. Bhedakaravatthuvasena aṭṭhārasavidhanti –
‘‘इधुपालि भिक्खू अधम्मं ‘धम्मो’ति दीपेन्ति, धम्मं ‘अधम्मो’ति दीपेन्ति। अविनयं ‘विनयो’ति दीपेन्ति, विनयं ‘अविनयो’ति दीपेन्ति। अभासितं अलपितं तथागतेन ‘भासितं लपितं तथागतेना’ति दीपेन्ति, भासितं लपितं तथागतेन ‘अभासितं अलपितं तथागतेना’ति दीपेन्ति। अनाचिण्णं तथागतेन ‘आचिण्णं तथागतेना’ति दीपेन्ति, आचिण्णं तथागतेन ‘अनाचिण्णं तथागतेना’ति दीपेन्ति। अपञ्ञत्तं तथागतेन ‘पञ्ञत्तं तथागतेना’ति दीपेन्ति, पञ्ञत्तं तथागतेन ‘अपञ्ञत्तं तथागतेना’ति दीपेन्ति। अनापत्तिं ‘आपत्ती’ति दीपेन्ति, आपत्तिं ‘अनापत्ती’ति दीपेन्ति। लहुकं आपत्तिं ‘गरुका आपत्ती’ति दीपेन्ति, गरुकं आपत्तिं ‘लहुका आपत्ती’ति दीपेन्ति। सावसेसं आपत्तिं ‘अनवसेसा आपत्ती’ति दीपेन्ति, अनवसेसं आपत्तिं ‘सावसेसा आपत्ती’ति दीपेन्ति। दुट्ठुल्लं आपत्तिं ‘अदुट्ठुल्ला आपत्ती’ति दीपेन्ति, अदुट्ठुल्लं आपत्तिं ‘दुट्ठुल्ला आपत्ती’ति दीपेन्ती’’ति (चूळव॰ ३५२) –
‘‘Idhupāli bhikkhū adhammaṃ ‘dhammo’ti dīpenti, dhammaṃ ‘adhammo’ti dīpenti. Avinayaṃ ‘vinayo’ti dīpenti, vinayaṃ ‘avinayo’ti dīpenti. Abhāsitaṃ alapitaṃ tathāgatena ‘bhāsitaṃ lapitaṃ tathāgatenā’ti dīpenti, bhāsitaṃ lapitaṃ tathāgatena ‘abhāsitaṃ alapitaṃ tathāgatenā’ti dīpenti. Anāciṇṇaṃ tathāgatena ‘āciṇṇaṃ tathāgatenā’ti dīpenti, āciṇṇaṃ tathāgatena ‘anāciṇṇaṃ tathāgatenā’ti dīpenti. Apaññattaṃ tathāgatena ‘paññattaṃ tathāgatenā’ti dīpenti, paññattaṃ tathāgatena ‘apaññattaṃ tathāgatenā’ti dīpenti. Anāpattiṃ ‘āpattī’ti dīpenti, āpattiṃ ‘anāpattī’ti dīpenti. Lahukaṃ āpattiṃ ‘garukā āpattī’ti dīpenti, garukaṃ āpattiṃ ‘lahukā āpattī’ti dīpenti. Sāvasesaṃ āpattiṃ ‘anavasesā āpattī’ti dīpenti, anavasesaṃ āpattiṃ ‘sāvasesā āpattī’ti dīpenti. Duṭṭhullaṃ āpattiṃ ‘aduṭṭhullā āpattī’ti dīpenti, aduṭṭhullaṃ āpattiṃ ‘duṭṭhullā āpattī’ti dīpentī’’ti (cūḷava. 352) –
एवं कम्मक्खन्धके वुत्तानं अट्ठारसन्नं भेदकरणानं वसेन अट्ठारसविधं। कारणञ्हि तदायत्तवुत्तिताय फलं एत्थ वसतीति ‘‘वत्थू’’ति वुच्चति। होन्ति चेत्थ –
Evaṃ kammakkhandhake vuttānaṃ aṭṭhārasannaṃ bhedakaraṇānaṃ vasena aṭṭhārasavidhaṃ. Kāraṇañhi tadāyattavuttitāya phalaṃ ettha vasatīti ‘‘vatthū’’ti vuccati. Honti cettha –
‘‘धम्मविनयभासिता-चिण्णपञ्ञत्तिका दुका।
‘‘Dhammavinayabhāsitā-ciṇṇapaññattikā dukā;
आपत्तिलहुदुट्ठुल्ल-सावसेसदुकानि च॥
Āpattilahuduṭṭhulla-sāvasesadukāni ca.
‘‘एतानट्ठारस ‘भेद-करवत्थू’ति वुच्चरे।
‘‘Etānaṭṭhārasa ‘bheda-karavatthū’ti vuccare;
विपल्लासगहितानि, वादमूलूपनिस्सया’’ति॥
Vipallāsagahitāni, vādamūlūpanissayā’’ti.
पग्गय्हाति पग्गहितं अब्भुस्सितं पाकटं कत्वा। तिट्ठेय्याति यथासमादिन्नं, यथापग्गहितमेव च कत्वा अच्छेय्य। यस्मा पन एवं पग्गण्हता, तिट्ठता च तं दीपितञ्चेव अविनिस्सट्ठञ्च होति, तस्मा ‘‘दीपेय्य चेव नप्पटिनिस्सज्जेय्य चा’’ति वुत्तं। कीव दूरे सुत्वा गन्त्वा अवदन्तानं दुक्कटन्ति आह ‘‘सब्बन्तिमेन परिच्छेदेना’’तिआदि। पि-सद्दो चेत्थ अट्ठानप्पयुत्तो, तस्स ‘‘अड्ढयोजनमत्त’’न्ति इमिना सम्बन्धो वेदितब्बो। तत्थ ‘‘अड्ढयोजनमत्त’’न्ति इमिना एकविहारे वत्तब्बमेव नत्थीति दीपेति। ‘‘गन्त्वा’’ति इमिना दूतं वा पण्णं वा पेसेत्वा वदतोपि आपत्तिमोक्खो नत्थि, सयमेव पन गन्त्वा ‘‘गरुको खो, आवुसो, सङ्घभेदो, मा सङ्घभेदाय परक्कमी’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.४११) निवारेतब्बोति दीपेति।
Paggayhāti paggahitaṃ abbhussitaṃ pākaṭaṃ katvā. Tiṭṭheyyāti yathāsamādinnaṃ, yathāpaggahitameva ca katvā accheyya. Yasmā pana evaṃ paggaṇhatā, tiṭṭhatā ca taṃ dīpitañceva avinissaṭṭhañca hoti, tasmā ‘‘dīpeyya ceva nappaṭinissajjeyya cā’’ti vuttaṃ. Kīva dūre sutvā gantvā avadantānaṃ dukkaṭanti āha ‘‘sabbantimena paricchedenā’’tiādi. Pi-saddo cettha aṭṭhānappayutto, tassa ‘‘aḍḍhayojanamatta’’nti iminā sambandho veditabbo. Tattha ‘‘aḍḍhayojanamatta’’nti iminā ekavihāre vattabbameva natthīti dīpeti. ‘‘Gantvā’’ti iminā dūtaṃ vā paṇṇaṃ vā pesetvā vadatopi āpattimokkho natthi, sayameva pana gantvā ‘‘garuko kho, āvuso, saṅghabhedo, mā saṅghabhedāya parakkamī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.411) nivāretabboti dīpeti.
समागच्छतूति एकीभवतु। एकीभावो च समानलद्धिवसेन होतीति आह ‘‘एकलद्धिको होतू’’ति। एका लद्धि गहणं अस्साति एकलद्धिको, एकदिट्ठिकोति अत्थो। अञ्ञमञ्ञसम्पत्तियाति अञ्ञमञ्ञस्स समानदिट्ठिचित्ततासङ्खाताय सम्पत्तिया। ‘‘अञ्ञमञ्ञस्स गुणलाभादिकाय सम्पत्तिया’’ति केचि। असमग्गो हि विसुं पातिमोक्खं उद्दिसति, बहिसीमायं वा अनुपरिवेणियं वाति न एकुद्देसो। तेनाह ‘‘एकतो पवत्तपातिमोक्खुद्देसोति अत्थो’’ति। अप्पटिनिस्सज्जतो दुक्कटन्ति विसुं विसुं वदन्तानं गणनाय दुक्कटं। समनुभासनकम्मं कातब्बन्ति यावततियं समनुभासनकम्मं कातब्बं, ‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो, अयं इत्थन्नामो भिक्खु समग्गस्स सङ्घस्स भेदाय परक्कमती’’तिआदिना (पारा॰ ४१३) पदभाजने वुत्ताहि ञत्तिचतुत्थाहि तीहि समनुभासनकम्मवाचाहि कम्मं कातब्बन्ति वुत्तं होति। ‘‘भेदाय परक्कमेय्या’’ति विसुं वुत्तत्ता भेदनसंवत्तनिकस्स अधिकरणस्स समादाय पग्गण्हनतो पुब्बेपि पक्खपरियेसनादिवसेन सङ्घभेदाय परक्कमन्तस्स समनुभासनकम्मं कातब्बन्ति वेदितब्बं। पटिनिस्सज्जन्तस्स अनापत्तिभावतो ‘‘सोत्थिभावो तस्स भिक्खुनो’’ति वुत्तं।
Samāgacchatūti ekībhavatu. Ekībhāvo ca samānaladdhivasena hotīti āha ‘‘ekaladdhiko hotū’’ti. Ekā laddhi gahaṇaṃ assāti ekaladdhiko, ekadiṭṭhikoti attho. Aññamaññasampattiyāti aññamaññassa samānadiṭṭhicittatāsaṅkhātāya sampattiyā. ‘‘Aññamaññassa guṇalābhādikāya sampattiyā’’ti keci. Asamaggo hi visuṃ pātimokkhaṃ uddisati, bahisīmāyaṃ vā anupariveṇiyaṃ vāti na ekuddeso. Tenāha ‘‘ekato pavattapātimokkhuddesoti attho’’ti. Appaṭinissajjato dukkaṭanti visuṃ visuṃ vadantānaṃ gaṇanāya dukkaṭaṃ. Samanubhāsanakammaṃ kātabbanti yāvatatiyaṃ samanubhāsanakammaṃ kātabbaṃ, ‘‘suṇātu me, bhante, saṅgho, ayaṃ itthannāmo bhikkhu samaggassa saṅghassa bhedāya parakkamatī’’tiādinā (pārā. 413) padabhājane vuttāhi ñatticatutthāhi tīhi samanubhāsanakammavācāhi kammaṃ kātabbanti vuttaṃ hoti. ‘‘Bhedāya parakkameyyā’’ti visuṃ vuttattā bhedanasaṃvattanikassa adhikaraṇassa samādāya paggaṇhanato pubbepi pakkhapariyesanādivasena saṅghabhedāya parakkamantassa samanubhāsanakammaṃ kātabbanti veditabbaṃ. Paṭinissajjantassa anāpattibhāvato ‘‘sotthibhāvo tassa bhikkhuno’’ti vuttaṃ.
किञ्चापि भिक्खुनी सङ्घं न भिन्दति, अपिच खो भेदाय परक्कमतीति ‘‘साधारणपञ्ञत्ती’’ति वुत्तं। सङ्घादिसेसं अज्झापज्जन्तस्स ञत्तिया दुक्कटं, द्वीहि कम्मवाचाहि थुल्लच्चया च पटिप्पस्सम्भन्तीति आह ‘‘समनुभासनकम्मे’’तिआदि। तञ्च दुक्कटं ते च थुल्लच्चया पटिप्पस्सम्भन्तीति यञ्च ञत्तिपरियोसाने दुक्कटं आपन्नो, ये च द्वीहि कम्मवाचाहि थुल्लच्चये, ता तिस्सोपि आपत्तियो लिङ्गपरिवत्तेन असाधारणापत्तियो विय पटिप्पस्सम्भन्ति। सचे पनस्स ञत्तिपरियोसाने लज्जिधम्मो ओक्कमति, संवरो उप्पज्जति, तं पटिनिस्सज्जति, ञत्तिया दुक्कटं देसेत्वा मुच्चति। अथ तं न पटिनिस्सज्जति, भेदाय परक्कमति चेव भेदनसंवत्तनिकं अधिकरणं समादाय पग्गय्ह तिट्ठति च, ञत्तिदुक्कटं पटिप्पस्सम्भति, पठमकम्मवाचाय थुल्लच्चये पतिट्ठाति। एस नयो इतरकम्मवाचायम्पि। असमनुभासियमानस्स अप्पटिनिस्सज्जन्तस्सापि सङ्घादिसेसेन अनापत्ति। पटिनिस्सज्जन्तस्सापि ञत्तितो पुब्बे वा ञत्तिक्खणे वा ञत्तिपरियोसाने वा पठमाय वा अनुस्सावनाय दुतियाय वा ततियाय वा याव य्य-कारं न सम्पापुणाति, ताव पटिनिस्सज्जन्तस्स सङ्घादिसेसेन अनापत्ति। तेनाह ‘‘असमनुभासियमानस्स चा’’तिआदि।
Kiñcāpi bhikkhunī saṅghaṃ na bhindati, apica kho bhedāya parakkamatīti ‘‘sādhāraṇapaññattī’’ti vuttaṃ. Saṅghādisesaṃ ajjhāpajjantassa ñattiyā dukkaṭaṃ, dvīhi kammavācāhi thullaccayā ca paṭippassambhantīti āha ‘‘samanubhāsanakamme’’tiādi. Tañca dukkaṭaṃ te ca thullaccayā paṭippassambhantīti yañca ñattipariyosāne dukkaṭaṃ āpanno, ye ca dvīhi kammavācāhi thullaccaye, tā tissopi āpattiyo liṅgaparivattena asādhāraṇāpattiyo viya paṭippassambhanti. Sace panassa ñattipariyosāne lajjidhammo okkamati, saṃvaro uppajjati, taṃ paṭinissajjati, ñattiyā dukkaṭaṃ desetvā muccati. Atha taṃ na paṭinissajjati, bhedāya parakkamati ceva bhedanasaṃvattanikaṃ adhikaraṇaṃ samādāya paggayha tiṭṭhati ca, ñattidukkaṭaṃ paṭippassambhati, paṭhamakammavācāya thullaccaye patiṭṭhāti. Esa nayo itarakammavācāyampi. Asamanubhāsiyamānassa appaṭinissajjantassāpi saṅghādisesena anāpatti. Paṭinissajjantassāpi ñattito pubbe vā ñattikkhaṇe vā ñattipariyosāne vā paṭhamāya vā anussāvanāya dutiyāya vā tatiyāya vā yāva yya-kāraṃ na sampāpuṇāti, tāva paṭinissajjantassa saṅghādisesena anāpatti. Tenāha ‘‘asamanubhāsiyamānassa cā’’tiādi.
एत्थ पन (पारा॰ अट्ठ॰ २.४१६) ‘‘देवदत्तो समग्गस्स सङ्घस्स भेदाय परक्कमि, तस्मिं वत्थुस्मि’’न्ति (परि॰ १७) परिवारे आगतत्ता देवदत्तो आदिकम्मिको, सो च खो सङ्घभेदाय परक्कमनस्सेव, न अप्पटिनिस्सज्जनस्स। न हि तस्स तं कम्मं कतं। कथमिदं जानितब्बन्ति चे? सुत्ततो। तथा हि ‘‘अरिट्ठो भिक्खु गद्धबाधिपुब्बो पापिकाय दिट्ठिया यावततियं समनुभासनाय न पटिनिस्सज्जि, तस्मिं वत्थुस्मि’’न्ति परिवारे आगतत्ता अरिट्ठस्स कम्मं कतन्ति पञ्ञायति, न तथा देवदत्तस्स। अथापिस्स कतेन भवितब्बन्ति कोचि अत्तनो रुचिमत्तेन वदेय्य, तथापि अप्पटिनिस्सज्जने आदिकम्मिकस्स अनापत्ति नाम नत्थि। न हि पञ्ञत्तं सिक्खापदं वीतिक्कमन्तस्स अञ्ञत्र ओदिस्स अनुञ्ञाततो अनापत्ति नाम दिस्सति। यम्पि अरिट्ठसिक्खापदस्स पदभाजने अनापत्तियं ‘‘आदिकम्मिकस्सा’’ति पोत्थकेसु लिखितं, तं पमादलिखितं, पमादलिखितभावो च तस्स ‘‘पठमं अरिट्ठो भिक्खु चोदेतब्बो, चोदेत्वा सारेतब्बो, सारेत्वा आपत्तिं आरोपेतब्बो’’ति (चूळव॰ ६५) एवं कम्मक्खन्धके आपत्तिरोपनतो वेदितब्बो।
Ettha pana (pārā. aṭṭha. 2.416) ‘‘devadatto samaggassa saṅghassa bhedāya parakkami, tasmiṃ vatthusmi’’nti (pari. 17) parivāre āgatattā devadatto ādikammiko, so ca kho saṅghabhedāya parakkamanasseva, na appaṭinissajjanassa. Na hi tassa taṃ kammaṃ kataṃ. Kathamidaṃ jānitabbanti ce? Suttato. Tathā hi ‘‘ariṭṭho bhikkhu gaddhabādhipubbo pāpikāya diṭṭhiyā yāvatatiyaṃ samanubhāsanāya na paṭinissajji, tasmiṃ vatthusmi’’nti parivāre āgatattā ariṭṭhassa kammaṃ katanti paññāyati, na tathā devadattassa. Athāpissa katena bhavitabbanti koci attano rucimattena vadeyya, tathāpi appaṭinissajjane ādikammikassa anāpatti nāma natthi. Na hi paññattaṃ sikkhāpadaṃ vītikkamantassa aññatra odissa anuññātato anāpatti nāma dissati. Yampi ariṭṭhasikkhāpadassa padabhājane anāpattiyaṃ ‘‘ādikammikassā’’ti potthakesu likhitaṃ, taṃ pamādalikhitaṃ, pamādalikhitabhāvo ca tassa ‘‘paṭhamaṃ ariṭṭho bhikkhu codetabbo, codetvā sāretabbo, sāretvā āpattiṃ āropetabbo’’ti (cūḷava. 65) evaṃ kammakkhandhake āpattiropanato veditabbo.
इध भेदाय परक्कमने आदिकम्मिकस्स देवदत्तस्स यस्मा तं कम्मं न कतं (पारा॰ अट्ठ॰ २.४१६), तस्मास्स आपत्तियेव न जाता। सिक्खापदं पन तं आरब्भ पञ्ञत्तन्ति कत्वा ‘‘आदिकम्मिको’’ति वुत्तो। इति आपत्तिया अभावतोयेवस्स अनापत्ति वुत्ता। सा पनेसा किञ्चापि ‘‘असमनुभासियमानस्सा’’ति इमिनाव सिद्धा। यस्मा पन असमनुभासियमानो नाम यस्स केवलं समनुभासनं न करोन्ति, सो वुच्चति, न आदिकम्मिको। अयञ्च देवदत्तो आदिकम्मिकोयेव। तस्मा ‘‘आदिकम्मिकस्सा’’ति (पारा॰ ४१६) वुत्तं। एतेनेव उपायेन ठपेत्वा अरिट्ठसिक्खापदं सब्बसमनुभासनासु विनिच्छयो वेदितब्बो। कायवाचाचित्ततो समुट्ठानतो समनुभासनसमुट्ठानं। ‘‘पटिनिस्सज्जामी’’ति कायविकारं वा वचीभेदं वा अकरोन्तस्सेव पन आपज्जनतो अकिरियं। ‘‘नप्पटिनिस्सज्जामी’’ति सञ्ञाय अभावेन मुच्चनतो सञ्ञाविमोक्खं। ‘‘नप्पटिनिस्सज्जामी’’ति जाननचित्तेनेव सचित्तकं।
Idha bhedāya parakkamane ādikammikassa devadattassa yasmā taṃ kammaṃ na kataṃ (pārā. aṭṭha. 2.416), tasmāssa āpattiyeva na jātā. Sikkhāpadaṃ pana taṃ ārabbha paññattanti katvā ‘‘ādikammiko’’ti vutto. Iti āpattiyā abhāvatoyevassa anāpatti vuttā. Sā panesā kiñcāpi ‘‘asamanubhāsiyamānassā’’ti imināva siddhā. Yasmā pana asamanubhāsiyamāno nāma yassa kevalaṃ samanubhāsanaṃ na karonti, so vuccati, na ādikammiko. Ayañca devadatto ādikammikoyeva. Tasmā ‘‘ādikammikassā’’ti (pārā. 416) vuttaṃ. Eteneva upāyena ṭhapetvā ariṭṭhasikkhāpadaṃ sabbasamanubhāsanāsu vinicchayo veditabbo. Kāyavācācittato samuṭṭhānato samanubhāsanasamuṭṭhānaṃ. ‘‘Paṭinissajjāmī’’ti kāyavikāraṃ vā vacībhedaṃ vā akarontasseva pana āpajjanato akiriyaṃ. ‘‘Nappaṭinissajjāmī’’ti saññāya abhāvena muccanato saññāvimokkhaṃ. ‘‘Nappaṭinissajjāmī’’ti jānanacitteneva sacittakaṃ.
सङ्घभेदसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Saṅghabhedasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
