| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विनयविनिच्छय-टीका • Vinayavinicchaya-ṭīkā |
सङ्घादिसेसकथावण्णना
Saṅghādisesakathāvaṇṇanā
३२५. एवं नानानयपटिमण्डितस्स पाराजिककण्डस्स विनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि तदनन्तरमुद्दिट्ठस्स तेरसकण्डस्स विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘मोचेतुकामता’’तिआदि। मोचेतुं कामेतीति मोचेतुकामो, तस्स भावो मोचेतुकामता, ताय सम्पयुत्तं चित्तं मोचेतुकामताचित्तं। एत्थ ‘‘मोचेतुकामता’’ति इमिना एकादससु रागेसु ‘‘मोचनस्सादो’’ति वुत्तं इमस्स सङ्घादिसेसस्स मूलकारणं सुक्कमोचनविसयं रागमाह।
325. Evaṃ nānānayapaṭimaṇḍitassa pārājikakaṇḍassa vinicchayaṃ dassetvā idāni tadanantaramuddiṭṭhassa terasakaṇḍassa vinicchayaṃ dassetumāha ‘‘mocetukāmatā’’tiādi. Mocetuṃ kāmetīti mocetukāmo, tassa bhāvo mocetukāmatā, tāya sampayuttaṃ cittaṃ mocetukāmatācittaṃ. Ettha ‘‘mocetukāmatā’’ti iminā ekādasasu rāgesu ‘‘mocanassādo’’ti vuttaṃ imassa saṅghādisesassa mūlakāraṇaṃ sukkamocanavisayaṃ rāgamāha.
एकादस रागा नाम ‘‘मोचनस्सादो, मुच्चनस्सादो, मुत्तस्सादो, मेथुनस्सादो, फस्सस्सादो, कण्डुवनस्सादो, दस्सनस्सादो, निसज्जस्सादो, वाचस्सादो, गेहस्सितपेमं, वनभङ्गिय’’न्ति एवमागता। इध मोचनं नाम सम्भवधातुमोचनं, तदत्थाय तब्बिसयरागसम्पयुत्तवेदना मोचनस्सादो नाम। तेनाह अट्ठकथायं ‘‘मोचेतुं अस्सादो मोचनस्सादो’’ति। मुच्चमाने अस्सादो मुच्चनस्सादो, सम्भवधातुम्हि मुच्चमाने तंरागसम्पयुत्ता वेदना मुच्चनस्सादो नाम। एतेनेव नयेन मुत्तस्सादादिवाचस्सादावसानेसु पदेसु अत्थक्कमो वेदितब्बो। इमेहि नवहि पदेहि अस्सादसीसेन कुन्तयट्ठिञायेन तंसहचरितो रागो दस्सितो। यथाह अट्ठकथायं ‘‘नवहि पदेहि सम्पयुत्तअस्सादसीसेन रागो वुत्तो’’ति।
Ekādasarāgā nāma ‘‘mocanassādo, muccanassādo, muttassādo, methunassādo, phassassādo, kaṇḍuvanassādo, dassanassādo, nisajjassādo, vācassādo, gehassitapemaṃ, vanabhaṅgiya’’nti evamāgatā. Idha mocanaṃ nāma sambhavadhātumocanaṃ, tadatthāya tabbisayarāgasampayuttavedanā mocanassādo nāma. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘mocetuṃ assādo mocanassādo’’ti. Muccamāne assādo muccanassādo, sambhavadhātumhi muccamāne taṃrāgasampayuttā vedanā muccanassādo nāma. Eteneva nayena muttassādādivācassādāvasānesu padesu atthakkamo veditabbo. Imehi navahi padehi assādasīsena kuntayaṭṭhiñāyena taṃsahacarito rāgo dassito. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘navahi padehi sampayuttaassādasīsena rāgo vutto’’ti.
गेहस्सितपेमन्ति एत्थ गेहट्ठा मातुआदयो आधेय्यआधारवोहारेन ‘‘गेहा’’ति वुच्चन्ति। ‘‘मञ्चा उक्कुट्ठिं करोन्ती’’तिआदीसु विय तन्निस्सितो सिनेहपरियायो रागो ‘‘गेहस्सितपेम’’न्ति वुत्तो। इमिना पदेन रागस्स सभावो सन्दस्सितो। वनतो भञ्जित्वा आभतं यं किञ्चि फलपुप्फादि वनभङ्गियं नाम। इध पन रागवसेन पटिबद्धचित्तं मातुगामेहि विरहदुक्खापनयनत्थं (पारा॰ अट्ठ॰ २.२४०) तेसं ठाने ठपेत्वा दस्सनफुसनवसेन विन्दितुं रागीहि गहेतब्बतो तेहि पिळन्धितमालसहितं तम्बूलन्ति एवमादि ‘‘वनभङ्गिय’’न्ति अधिप्पेतं। इमिना पत्थितविसयगोचरो रागो तदायत्तवत्थुवसेन सन्दस्सितो। यथाह अट्ठकथायं ‘‘एकेन पदेन सरूपेनेव रागो, एकेन पदेन वत्थुना वुत्तो। वनभङ्गो हि रागस्स वत्थु, न रागोयेवा’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२४०)।
Gehassitapemanti ettha gehaṭṭhā mātuādayo ādheyyaādhāravohārena ‘‘gehā’’ti vuccanti. ‘‘Mañcā ukkuṭṭhiṃ karontī’’tiādīsu viya tannissito sinehapariyāyo rāgo ‘‘gehassitapema’’nti vutto. Iminā padena rāgassa sabhāvo sandassito. Vanato bhañjitvā ābhataṃ yaṃ kiñci phalapupphādi vanabhaṅgiyaṃ nāma. Idha pana rāgavasena paṭibaddhacittaṃ mātugāmehi virahadukkhāpanayanatthaṃ (pārā. aṭṭha. 2.240) tesaṃ ṭhāne ṭhapetvā dassanaphusanavasena vindituṃ rāgīhi gahetabbato tehi piḷandhitamālasahitaṃ tambūlanti evamādi ‘‘vanabhaṅgiya’’nti adhippetaṃ. Iminā patthitavisayagocaro rāgo tadāyattavatthuvasena sandassito. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘ekena padena sarūpeneva rāgo, ekena padena vatthunā vutto. Vanabhaṅgo hi rāgassa vatthu, na rāgoyevā’’ti (pārā. aṭṭha. 2.240).
‘‘मोचेतुकामता’’ति इदमेव अवत्वा ‘‘चित्त’’न्ति वचनेन वीतिक्कमसाधिकाय कायविञ्ञत्तिया समुट्ठापकं रागसम्पयुत्तं चित्तविसेसं दस्सेति। तेन चित्तेन समुट्ठापियमानं विञ्ञत्तिसङ्खातं वीतिक्कमं ‘‘वायामो’’ति इमिना दस्सेति। वायामो नाम तंचित्तसम्पयुत्तवीरियं। एत्थ पन ‘‘सेम्हो गुळो’’तिआदीसु विय फले हेतूपचारञायेन वीतिक्कमस्स विसेसहेतुभूतवीरियवाचकेन च पदेन वीतिक्कमोव वुत्तोति दट्ठब्बं। अज्झत्तबाहिरवत्थुघट्टनं, आकासे कटिकम्पनन्ति सुक्कमोचनत्थो वायामोति अत्थो। सुक्कस्स मोचनं सुक्कमोचनं।
‘‘Mocetukāmatā’’ti idameva avatvā ‘‘citta’’nti vacanena vītikkamasādhikāya kāyaviññattiyā samuṭṭhāpakaṃ rāgasampayuttaṃ cittavisesaṃ dasseti. Tena cittena samuṭṭhāpiyamānaṃ viññattisaṅkhātaṃ vītikkamaṃ ‘‘vāyāmo’’ti iminā dasseti. Vāyāmo nāma taṃcittasampayuttavīriyaṃ. Ettha pana ‘‘semho guḷo’’tiādīsu viya phale hetūpacārañāyena vītikkamassa visesahetubhūtavīriyavācakena ca padena vītikkamova vuttoti daṭṭhabbaṃ. Ajjhattabāhiravatthughaṭṭanaṃ, ākāse kaṭikampananti sukkamocanattho vāyāmoti attho. Sukkassa mocanaṃ sukkamocanaṃ.
एत्थ च सुक्कस्साति ‘‘सुक्कन्ति दस सुक्कानि नीलं पीतकं लोहितकं ओदातं तक्कवण्णं दकवण्णं तेलवण्णं खीरवण्णं दधिवण्णं सप्पिवण्ण’’न्ति (पारा॰ २३७) पदभाजने वुत्तानि सत्तानं पित्तादिआसयभेदेन, पथविधातुआदीनं चतुन्नं वा रससोणितमंसमेदअट्ठिअट्ठिमिञ्जानं छन्नं देहधातूनं वा भेदेन अनेकधा भिन्ने दसविधे सुक्के अञ्ञतरस्स सुक्कस्साति अत्थो। मोचनं विस्सट्ठीति परियायं, पकतिया ठितसकट्ठानतो मोचनन्ति अत्थो। यथाह पदभाजने ‘‘विस्सट्ठीति ठानतो चावना वुच्चती’’ति (पारा॰ २३७)। इह ‘‘ठानं नाम वत्थिसीससङ्खातं मुत्तकरणमूल’’न्ति केचि। ‘‘कटी’’ति अपरे। ‘‘सकलकायो’’ति अञ्ञे। इमेसं तिण्णं वचनेसु ‘‘ततियस्स भासितं सुभासित’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२३७) अट्ठकथायं ततियवादस्स कतपासंसत्ता केसलोमनखदन्तानं मंसविनिमुत्तट्ठानञ्च मुत्तकरीसखेळसिङ्घाणिकाथद्धसुक्खचम्मञ्च वज्जेत्वा अवसेसं सकलसरीरं कायप्पसादभावजीवितिन्द्रियअबद्धपित्तानं विय सम्भवधातुया च ठानन्ति वेदितब्बं।
Ettha ca sukkassāti ‘‘sukkanti dasa sukkāni nīlaṃ pītakaṃ lohitakaṃ odātaṃ takkavaṇṇaṃ dakavaṇṇaṃ telavaṇṇaṃ khīravaṇṇaṃ dadhivaṇṇaṃ sappivaṇṇa’’nti (pārā. 237) padabhājane vuttāni sattānaṃ pittādiāsayabhedena, pathavidhātuādīnaṃ catunnaṃ vā rasasoṇitamaṃsamedaaṭṭhiaṭṭhimiñjānaṃ channaṃ dehadhātūnaṃ vā bhedena anekadhā bhinne dasavidhe sukke aññatarassa sukkassāti attho. Mocanaṃ vissaṭṭhīti pariyāyaṃ, pakatiyā ṭhitasakaṭṭhānato mocananti attho. Yathāha padabhājane ‘‘vissaṭṭhīti ṭhānato cāvanā vuccatī’’ti (pārā. 237). Iha ‘‘ṭhānaṃ nāma vatthisīsasaṅkhātaṃ muttakaraṇamūla’’nti keci. ‘‘Kaṭī’’ti apare. ‘‘Sakalakāyo’’ti aññe. Imesaṃ tiṇṇaṃ vacanesu ‘‘tatiyassa bhāsitaṃ subhāsita’’nti (pārā. aṭṭha. 2.237) aṭṭhakathāyaṃ tatiyavādassa katapāsaṃsattā kesalomanakhadantānaṃ maṃsavinimuttaṭṭhānañca muttakarīsakheḷasiṅghāṇikāthaddhasukkhacammañca vajjetvā avasesaṃ sakalasarīraṃ kāyappasādabhāvajīvitindriyaabaddhapittānaṃ viya sambhavadhātuyā ca ṭhānanti veditabbaṃ.
‘‘सुक्कमोचन’’न्ति इमिनाकिं वुत्तं होतीति? ‘‘आरोग्यत्थाय, सुखत्थाय, भेसज्जत्थाय, दानत्थाय, पुञ्ञत्थाय, यञ्ञत्थाय, सग्गत्थाय, बीजत्थाय, वीमंसत्थाय, दवत्थाय मोचेती’’ति (पारा॰ २३७) वुत्तदसविधअधिप्पायन्तोगधअञ्ञतरअधिप्पायो हुत्वा ‘‘रागूपत्थम्भे, वच्चूपत्थम्भे, पस्सावूपत्थम्भे, वातूपत्थम्भे, उच्चालिङ्गपाणकदट्ठूपत्थम्भे मोचेती’’ति (पारा॰ २३७) वुत्तपञ्चविधकालानमञ्ञतरकाले ‘‘अज्झत्तरूपे, बहिद्धारूपे, अज्झत्तबहिद्धारूपे, आकासे कटिं कम्पेन्तो मोचेती’’ति (पारा॰ २३७) वुत्तचतुरुपायानमञ्ञतरेन उपायेन यथावुत्तरागपिसाचवसेन विवसो हुत्वा यथावुत्तनीलादिदसविधसम्भवधातूनमञ्ञतरं यथावुत्तट्ठानतो खुद्दकमक्खिकाय पिवनमत्तम्पि सचे मोचेतीति सङ्खेपतो गहेतब्बं। एत्थ च उच्चालिङ्गपाणका नाम लोमसपाणा, येसं लोमे अल्लिने अङ्गजातं कम्मनियं होति।
‘‘Sukkamocana’’nti iminākiṃ vuttaṃ hotīti? ‘‘Ārogyatthāya, sukhatthāya, bhesajjatthāya, dānatthāya, puññatthāya, yaññatthāya, saggatthāya, bījatthāya, vīmaṃsatthāya, davatthāya mocetī’’ti (pārā. 237) vuttadasavidhaadhippāyantogadhaaññataraadhippāyo hutvā ‘‘rāgūpatthambhe, vaccūpatthambhe, passāvūpatthambhe, vātūpatthambhe, uccāliṅgapāṇakadaṭṭhūpatthambhe mocetī’’ti (pārā. 237) vuttapañcavidhakālānamaññatarakāle ‘‘ajjhattarūpe, bahiddhārūpe, ajjhattabahiddhārūpe, ākāse kaṭiṃ kampento mocetī’’ti (pārā. 237) vuttacaturupāyānamaññatarena upāyena yathāvuttarāgapisācavasena vivaso hutvā yathāvuttanīlādidasavidhasambhavadhātūnamaññataraṃ yathāvuttaṭṭhānato khuddakamakkhikāya pivanamattampi sace mocetīti saṅkhepato gahetabbaṃ. Ettha ca uccāliṅgapāṇakā nāma lomasapāṇā, yesaṃ lome alline aṅgajātaṃ kammaniyaṃ hoti.
अञ्ञत्र सुपिनन्तेनाति सुपिनो एव सुपिनन्तो, निस्सक्कवचनप्पसङ्गे करणवचनतो सुपिनन्ताति अत्थो। सुपिना नाम ‘‘वातादिधातुक्खोभवसेन वा पुब्बानुभूतइत्थिरूपादिविसयवसेन वा इट्ठानिट्ठदेवतानुभावेन वा पुञ्ञेन पटिलभितब्बअत्थस्स, अपुञ्ञेन पत्तब्बानत्थस्स च पुब्बनिमित्तवसेन वा होती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२३७) वुत्तेसु चतूसु कारणेसु एकेन कारणेन कपिनिद्दाय सुपिने दिस्समानारम्मणतो यं सुक्कमोचनं होति, तं अविसयं सुक्कमोचनं विनाति वुत्तं होति।
Aññatra supinantenāti supino eva supinanto, nissakkavacanappasaṅge karaṇavacanato supinantāti attho. Supinā nāma ‘‘vātādidhātukkhobhavasena vā pubbānubhūtaitthirūpādivisayavasena vā iṭṭhāniṭṭhadevatānubhāvena vā puññena paṭilabhitabbaatthassa, apuññena pattabbānatthassa ca pubbanimittavasena vā hotī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.237) vuttesu catūsu kāraṇesu ekena kāraṇena kapiniddāya supine dissamānārammaṇato yaṃ sukkamocanaṃ hoti, taṃ avisayaṃ sukkamocanaṃ vināti vuttaṃ hoti.
सङ्घादिसेसोव सङ्घादिसेसता। सङ्घादिसेसं आपज्जित्वा ततो वुट्ठातुकामस्स कुलपुत्तस्स आदिम्हि परिवासदानत्थं , मज्झे च मूलायपटिकस्सनेन विना वा सह वा मानत्तदानत्थं, अवसाने अब्भानत्थञ्च सङ्घो एसितब्बोति ‘‘सङ्घो आदिम्हि चेव सेसे च इच्छितब्बो अस्साति सङ्घादिसेसो’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२३७; कङ्खा॰ अट्ठ॰ सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना) वुत्तत्ता सङ्घादिसेसा नाम, सुक्कविस्सट्ठिसङ्घादिसेसापत्ति होतीति अत्थो। यथाह पदभाजने ‘‘सङ्घोव तस्सा आपत्तिया परिवासं देति, मूलाय पटिकस्सति, मानत्तं देति, अब्भेति, न सम्बहुला, न एकपुग्गलो, तेन वुच्चति ‘सङ्घादिसेसो’ति। तस्सेव आपत्तिनिकायस्स नामं नामकम्मं अधिवचनं, तेनपि वुच्चति ‘सङ्घादिसेसो’’ति (पारा॰ २३७)। एत्थ च परिवासादिकथा सङ्घादिसेसावसाने आगतट्ठानेयेव आवि भविस्सति।
Saṅghādisesova saṅghādisesatā. Saṅghādisesaṃ āpajjitvā tato vuṭṭhātukāmassa kulaputtassa ādimhi parivāsadānatthaṃ , majjhe ca mūlāyapaṭikassanena vinā vā saha vā mānattadānatthaṃ, avasāne abbhānatthañca saṅgho esitabboti ‘‘saṅgho ādimhi ceva sese ca icchitabbo assāti saṅghādiseso’’ti (pārā. aṭṭha. 2.237; kaṅkhā. aṭṭha. sukkavissaṭṭhisikkhāpadavaṇṇanā) vuttattā saṅghādisesā nāma, sukkavissaṭṭhisaṅghādisesāpatti hotīti attho. Yathāha padabhājane ‘‘saṅghova tassā āpattiyā parivāsaṃ deti, mūlāya paṭikassati, mānattaṃ deti, abbheti, na sambahulā, na ekapuggalo, tena vuccati ‘saṅghādiseso’ti. Tasseva āpattinikāyassa nāmaṃ nāmakammaṃ adhivacanaṃ, tenapi vuccati ‘saṅghādiseso’’ti (pārā. 237). Ettha ca parivāsādikathā saṅghādisesāvasāne āgataṭṭhāneyeva āvi bhavissati.
३२६. एत्तावता मूलसिक्खापदागतं अत्तूपक्कममूलकं आपत्तिं दस्सेत्वा इदानि इमिस्सा सङ्घादिसेसापत्तिया परूपक्कमेनपि आपज्जनं दस्सेतुमाह ‘‘परेना’’तिआदि। उपक्कमापेत्वाति अङ्गजातस्स गहणं वा घट्टनं वा कारेत्वा।
326. Ettāvatā mūlasikkhāpadāgataṃ attūpakkamamūlakaṃ āpattiṃ dassetvā idāni imissā saṅghādisesāpattiyā parūpakkamenapi āpajjanaṃ dassetumāha ‘‘parenā’’tiādi. Upakkamāpetvāti aṅgajātassa gahaṇaṃ vā ghaṭṭanaṃ vā kāretvā.
३२७. सञ्चिच्चाति ‘‘उपक्कमामि मोचेस्सामी’’ति चेतेत्वा पकप्पेत्वा। उपक्कमन्तस्साति अज्झत्तरूपादीसु तीसु यत्थ कत्थचि घट्टेन्तस्स। समुद्दिट्ठन्ति ‘‘चेतेति उपक्कमति न मुच्चति, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (पारा॰ २६२) पदभाजने भगवता वुत्तन्ति अधिप्पायो।
327.Sañciccāti ‘‘upakkamāmi mocessāmī’’ti cetetvā pakappetvā. Upakkamantassāti ajjhattarūpādīsu tīsu yattha katthaci ghaṭṭentassa. Samuddiṭṭhanti ‘‘ceteti upakkamati na muccati, āpatti thullaccayassā’’ti (pārā. 262) padabhājane bhagavatā vuttanti adhippāyo.
३२८. इमिस्सं गाथायं ‘‘अत्तनो अङ्गजातं उपक्कमन्तस्सा’’ति इमिना अज्झत्तरूपे वा बहिद्धारूपे वा अज्झत्तबहिद्धारूपे वा अत्तनो अङ्गजातं घट्टेन्तस्साति इमस्स अत्थस्स वुत्तत्ता अङ्गजातघट्टनेन विनाभावतो इमिना असङ्गय्हमानस्सापि आकासे कटिकम्पनेन सुक्कमोचने सङ्घादिसेसस्स पठमगाथायं ‘‘वायामो’’ति सामञ्ञवचनेन सङ्गहितत्ता तं ठपेत्वा ‘‘तेन खो पन समयेन अञ्ञतरस्स भिक्खुनो मोचनाधिप्पायस्स आकासे कटिं कम्पेन्तस्स असुचि मुच्चि…पे॰… असुचि न मुच्चि। तस्स कुक्कुच्चं अहोसि…पे॰… अनापत्ति भिक्खु सङ्घादिसेसस्स, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति आकासेकटिकम्पनवत्थुम्हि वुत्तत्ता अमुत्ते थुल्लच्चयं सङ्गहेतुमाह ‘‘सञ्चिच्चा’’तिआदि।
328. Imissaṃ gāthāyaṃ ‘‘attano aṅgajātaṃ upakkamantassā’’ti iminā ajjhattarūpe vā bahiddhārūpe vā ajjhattabahiddhārūpe vā attano aṅgajātaṃ ghaṭṭentassāti imassa atthassa vuttattā aṅgajātaghaṭṭanena vinābhāvato iminā asaṅgayhamānassāpi ākāse kaṭikampanena sukkamocane saṅghādisesassa paṭhamagāthāyaṃ ‘‘vāyāmo’’ti sāmaññavacanena saṅgahitattā taṃ ṭhapetvā ‘‘tena kho pana samayena aññatarassa bhikkhuno mocanādhippāyassa ākāse kaṭiṃ kampentassa asuci mucci…pe… asuci na mucci. Tassa kukkuccaṃ ahosi…pe… anāpatti bhikkhu saṅghādisesassa, āpatti thullaccayassā’’ti ākāsekaṭikampanavatthumhi vuttattā amutte thullaccayaṃ saṅgahetumāha ‘‘sañciccā’’tiādi.
तत्थ सञ्चिच्चाति ‘‘उपक्कमामि मोचेस्सामी’’ति जानित्वा सञ्जानित्वाति अत्थो। ‘‘उपक्कमन्तस्सा’’ति सामञ्ञतो तं विसेसेतुं ‘‘आकासे कम्पनेनपी’’ति आह, कटिकम्पनेनाति गहेतब्बं। कथमिदं लब्भतीति चे? इमाय कथाय सङ्गहेतब्बवत्थुम्हि ‘‘आकासे कटिं कम्पेन्तस्सा’’ति (पारा॰ २६६) पाठे ‘‘कटिं कम्पेन्तस्सा’’ति वचनसहचरस्स ‘‘आकासे’’ति वचनस्स सन्निधानबलेन लब्भति अत्थप्पकरणसद्दन्तरसन्निधाना सद्दानं विसेसत्थदीपनतो।
Tattha sañciccāti ‘‘upakkamāmi mocessāmī’’ti jānitvā sañjānitvāti attho. ‘‘Upakkamantassā’’ti sāmaññato taṃ visesetuṃ ‘‘ākāse kampanenapī’’ti āha, kaṭikampanenāti gahetabbaṃ. Kathamidaṃ labbhatīti ce? Imāya kathāya saṅgahetabbavatthumhi ‘‘ākāse kaṭiṃ kampentassā’’ti (pārā. 266) pāṭhe ‘‘kaṭiṃ kampentassā’’ti vacanasahacarassa ‘‘ākāse’’ti vacanassa sannidhānabalena labbhati atthappakaraṇasaddantarasannidhānā saddānaṃ visesatthadīpanato.
३२९. वत्थिन्ति मुत्तवत्थिं, मुत्तकरणस्स वत्थिन्ति अत्थो। कीळाय पूरेत्वाति गामदारको विय कीळितुकामताय मुत्तवत्थिं दळ्हं गहेत्वा पूरेत्वाति अत्थो। यथाह वत्थिवत्थुम्हि अट्ठकथायं ‘‘ते भिक्खू वत्थिं दळ्हं गहेत्वा पूरेत्वा पूरेत्वा विस्सज्जेन्ता गामदारकाविय पस्सावमकंसू’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२६४)। ‘‘न वट्टती’’ति सामञ्ञेन कस्मा वुत्तन्ति? तस्मिं वत्थुस्मिं वुत्तनयेन मोचनाधिप्पायेन दळ्हं गहेत्वा पूरेत्वा पूरेत्वा विस्सज्जेन्तस्स सुक्के मुत्ते मोचनाधिप्पायो चेतेति, उपक्कमति, मुच्चतीति अङ्गानं सम्पन्नत्ता सङ्घादिसेसस्स , अमुत्ते थुल्लच्चयस्स सम्भवतो उभयसङ्गहत्थमाह।
329.Vatthinti muttavatthiṃ, muttakaraṇassa vatthinti attho. Kīḷāya pūretvāti gāmadārako viya kīḷitukāmatāya muttavatthiṃ daḷhaṃ gahetvā pūretvāti attho. Yathāha vatthivatthumhi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘te bhikkhū vatthiṃ daḷhaṃ gahetvā pūretvā pūretvā vissajjentā gāmadārakāviya passāvamakaṃsū’’ti (pārā. aṭṭha. 2.264). ‘‘Na vaṭṭatī’’ti sāmaññena kasmā vuttanti? Tasmiṃ vatthusmiṃ vuttanayena mocanādhippāyena daḷhaṃ gahetvā pūretvā pūretvā vissajjentassa sukke mutte mocanādhippāyo ceteti, upakkamati, muccatīti aṅgānaṃ sampannattā saṅghādisesassa , amutte thullaccayassa sambhavato ubhayasaṅgahatthamāha.
३३०. उपनिज्झायनवत्थुम्हि ‘‘न च भिक्खवे सारत्तेन मातुगामस्स अङ्गजातं उपनिज्झायितब्बं, यो उपनिज्झायेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पारा॰ २६६) पाळियं ‘‘मातुगामस्सा’’ति सामञ्ञेन वुत्तत्ता ‘‘तिस्सन्न’’न्ति वदति। तिस्सन्नं पन इत्थीनन्ति मनुस्सामनुस्सतिरच्छानगतवसेन तिस्सन्नं इत्थीनं। ‘‘अङ्गजात’’न्ति विसेसेत्वा वुत्तत्ता ‘‘निमित्त’’न्ति मुत्तकरणमेव वुच्चति, पटसतेनापि पटिच्छादितं वा अप्पटिच्छादितं वा योनिमग्गन्ति अत्थो। तेनाह अट्ठकथायं ‘‘सचेपि पटसतं निवत्था होति, पुरतो वा पच्छतो वा ठत्वा ‘इमस्मिं नाम ओकासे निमित्त’न्ति उपनिज्झायन्तस्स दुक्कटमेव। अनिवत्थानं गामदारिकानं निमित्तं उपनिज्झायन्तस्स पन किमेव वत्तब्ब’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२६६)। पुरतो वाति एत्थ ‘‘ठत्वा’’ति पाठसेसो।
330.Upanijjhāyanavatthumhi ‘‘na ca bhikkhave sārattena mātugāmassa aṅgajātaṃ upanijjhāyitabbaṃ, yo upanijjhāyeyya, āpatti dukkaṭassā’’ti (pārā. 266) pāḷiyaṃ ‘‘mātugāmassā’’ti sāmaññena vuttattā ‘‘tissanna’’nti vadati. Tissannaṃ pana itthīnanti manussāmanussatiracchānagatavasena tissannaṃ itthīnaṃ. ‘‘Aṅgajāta’’nti visesetvā vuttattā ‘‘nimitta’’nti muttakaraṇameva vuccati, paṭasatenāpi paṭicchāditaṃ vā appaṭicchāditaṃ vā yonimagganti attho. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘sacepi paṭasataṃ nivatthā hoti, purato vā pacchato vā ṭhatvā ‘imasmiṃ nāma okāse nimitta’nti upanijjhāyantassa dukkaṭameva. Anivatthānaṃ gāmadārikānaṃ nimittaṃ upanijjhāyantassa pana kimeva vattabba’’nti (pārā. aṭṭha. 2.266). Purato vāti ettha ‘‘ṭhatvā’’ti pāṭhaseso.
३३१. एकेन…पे॰… पस्सतो एकं दुक्कटन्ति सम्बन्धो। ‘‘एकेन पयोगेन एकं दुक्कट’’न्ति वचनतो अनेकेहि पयोगेहि अनेकानि दुक्कटानीति ब्यतिरेकतो लब्भति। यथाह अट्ठकथायं ‘‘इतो चितो च विलोकेत्वा पुनप्पुनं उपनिज्झायन्तस्स पयोगे पयोगे दुक्कट’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२६६)। इमिस्सा अट्ठकथाय ‘‘इतो चितो चा’’ति वुत्तत्ता उम्मीलननिमीलनन्ति एत्थ ‘‘विविधा तं अनोलोकेत्वा तमेव ओलोकेन्तस्सा’’ति लब्भति।
331. Ekena…pe… passato ekaṃ dukkaṭanti sambandho. ‘‘Ekena payogena ekaṃ dukkaṭa’’nti vacanato anekehi payogehi anekāni dukkaṭānīti byatirekato labbhati. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘ito cito ca viloketvā punappunaṃ upanijjhāyantassa payoge payoge dukkaṭa’’nti (pārā. aṭṭha. 2.266). Imissā aṭṭhakathāya ‘‘ito cito cā’’ti vuttattā ummīlananimīlananti ettha ‘‘vividhā taṃ anoloketvā tameva olokentassā’’ti labbhati.
३३२. अमोचनाधिप्पायस्स मुत्तस्मिं अनापत्ति पकासिताति योजना। मोचनाधिप्पायं विना भेसज्जकरणत्थं सुद्धचित्तेन अङ्गजाते भेसज्जलेपं करोन्तस्स वा सुद्धचित्तेनेव उच्चारपस्सावादिं करोन्तस्स वा मुत्तेपि अनापत्तीति इदं ‘‘अनापत्ति सुपिनन्तेन नमोचनाधिप्पायस्सा’’तिआदिना (पारा॰ २६३) नयेन अनापत्तिवारे वुत्तमेवाति अत्थो।
332. Amocanādhippāyassa muttasmiṃ anāpatti pakāsitāti yojanā. Mocanādhippāyaṃ vinā bhesajjakaraṇatthaṃ suddhacittena aṅgajāte bhesajjalepaṃ karontassa vā suddhacitteneva uccārapassāvādiṃ karontassa vā muttepi anāpattīti idaṃ ‘‘anāpatti supinantena namocanādhippāyassā’’tiādinā (pārā. 263) nayena anāpattivāre vuttamevāti attho.
इमस्मिं पाठे ‘‘अनुपक्कमन्तस्सा’’ति अवुत्तेपि इमस्स पाठस्स पुरतो ‘‘चेतेति न उपक्कमति मुच्चति, अनापत्ती’’ति (पारा॰ २६२) च ‘‘न चेतेति न उपक्कमति मुच्चति, अनापत्ती’’ति (पारा॰ २६२) च वचनतो तं सङ्गहेतुमाह ‘‘अनुपक्कमतोपि च मुत्तस्मिं अनापत्ति पकासिता’’ति। मोचनस्सादरागेन पीळितो हुत्वा ‘‘अहो वत मे मुच्चेय्या’’ति चिन्तेत्वा वा एवरूपमोचनस्सादरागपीळापुब्बङ्गमचित्ते असतिपि केवलं कामवितक्कमत्तेन उपहतो हुत्वा तादिसअज्झत्तिकबाहिरवत्थूसु घट्टनवसेन वा आकासे कटिकम्पनवसेन वा उपक्कमं अकरोन्तस्स तादिसचिन्ताबलेन वा कामवितक्कबलेन वा सुक्के मुत्तेपि अनापत्तीति इदं यथावुत्तपाठवसेन पकासितन्ति अत्थो।
Imasmiṃ pāṭhe ‘‘anupakkamantassā’’ti avuttepi imassa pāṭhassa purato ‘‘ceteti na upakkamati muccati, anāpattī’’ti (pārā. 262) ca ‘‘na ceteti na upakkamati muccati, anāpattī’’ti (pārā. 262) ca vacanato taṃ saṅgahetumāha ‘‘anupakkamatopi ca muttasmiṃ anāpatti pakāsitā’’ti. Mocanassādarāgena pīḷito hutvā ‘‘aho vata me mucceyyā’’ti cintetvā vā evarūpamocanassādarāgapīḷāpubbaṅgamacitte asatipi kevalaṃ kāmavitakkamattena upahato hutvā tādisaajjhattikabāhiravatthūsu ghaṭṭanavasena vā ākāse kaṭikampanavasena vā upakkamaṃ akarontassa tādisacintābalena vā kāmavitakkabalena vā sukke muttepi anāpattīti idaṃ yathāvuttapāṭhavasena pakāsitanti attho.
सुपिनन्तेन मुत्तस्मिं, अनापत्ति पकासिताति एत्थ अन्तसद्दत्थाभावतो सुपिनेति अत्थो। सुपिने मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तस्स वा मातुगामेहि कायसंसग्गं आपज्जन्तस्स वा सुक्के मुत्तेपि अविसयत्ता अनापत्ति पाळियं ‘‘अनापत्ति भिक्खु सुपिनन्तेना’’ति (पारा॰ २६३) इमिना पकासिताति अत्थो।
Supinantena muttasmiṃ, anāpatti pakāsitāti ettha antasaddatthābhāvato supineti attho. Supine methunaṃ dhammaṃ paṭisevantassa vā mātugāmehi kāyasaṃsaggaṃ āpajjantassa vā sukke muttepi avisayattā anāpatti pāḷiyaṃ ‘‘anāpatti bhikkhu supinantenā’’ti (pārā. 263) iminā pakāsitāti attho.
एत्थ ठत्वा अट्ठकथायं ‘‘सुपिने पन उप्पन्नाय अस्सादचेतनाय सचस्स विसयो होति, निच्चलेन भवितब्बं। न हत्थेन निमित्तं कीळापेतब्बं। कासावपच्चत्थरणरक्खनत्थं पन हत्थपुटेन गहेत्वा जग्गनत्थाय उदकट्ठानं गन्तुं वट्टती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२६२) वुत्तत्ता अण्डपालिका किकीसकुणा विय, वालपालिका चमरी विय, एकनेत्तपालको पुरिसो विय च कायजीवितेपि अपेक्खं पहाय सीलं रक्खितुकामेन सिक्खाकामेन निब्बानगामिनिपटिपत्तिं पूरेतुकामेन कुलपुत्तेन ‘‘अञ्ञत्र सुपिनन्ता’’ति (पारा॰ २३७) वदतो तथागतस्स अधिप्पायानुकूलं अट्ठकथातो ञत्वा अप्पमत्तेन पटिपज्जितब्बन्ति अयमत्रानुसासनी।
Ettha ṭhatvā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘supine pana uppannāya assādacetanāya sacassa visayo hoti, niccalena bhavitabbaṃ. Na hatthena nimittaṃ kīḷāpetabbaṃ. Kāsāvapaccattharaṇarakkhanatthaṃ pana hatthapuṭena gahetvā jagganatthāya udakaṭṭhānaṃ gantuṃ vaṭṭatī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.262) vuttattā aṇḍapālikā kikīsakuṇā viya, vālapālikā camarī viya, ekanettapālako puriso viya ca kāyajīvitepi apekkhaṃ pahāya sīlaṃ rakkhitukāmena sikkhākāmena nibbānagāminipaṭipattiṃ pūretukāmena kulaputtena ‘‘aññatra supinantā’’ti (pārā. 237) vadato tathāgatassa adhippāyānukūlaṃ aṭṭhakathāto ñatvā appamattena paṭipajjitabbanti ayamatrānusāsanī.
सुक्कविस्सट्ठिकथावण्णना।
Sukkavissaṭṭhikathāvaṇṇanā.
३३३. मनुस्सित्थिन्ति मनुस्सजातिकं इत्थिं, ‘‘मातुगामो नाम मनुस्सित्थी, न यक्खी, न पेती, न तिरच्छानगता, अन्तमसो तदहुजातापि दारिका, पगेव महत्तरी’’ति (पारा॰ २७१) पदभाजने वुत्तत्ता तदहुजातकुमारिकाभावेनपि ठितं जीवमानकमनुस्समातुगामन्ति वुत्तं होति। ‘‘मनुस्सित्थि’’न्ति सामञ्ञवचनेन जीवमानकमनुस्सित्थिन्ति अयं विसेसो कुतो लब्भतीति? विनीतवत्थुम्हि (पारा॰ २८१ आदयो) मतित्थिया कायं फुसन्तस्स थुल्लच्चयवचनतो पारिसेसतो लब्भति। आमसन्तोति ‘‘हत्थग्गाहं वा वेणिग्गाहं वा अञ्ञतरस्स वा अञ्ञतरस्स वा अङ्गस्स परामसन’’न्ति (पारा॰ २७०) वुत्तत्ता हत्थादिअङ्गपच्चङ्गफुसनादिनानप्पकारानं अञ्ञतरेन पकारेन आमसन्तोति अत्थो। अत्तनो कायेन इत्थिया कायस्स संसग्गे मिस्सीभावे रागो कायसंसग्गरागो। सङ्घादिसेसो एतस्स अत्थीति सङ्घादिसेसिको, कायसंसग्गसङ्घादिसेसो आपन्नो होतीति वुत्तं होति।
333.Manussitthinti manussajātikaṃ itthiṃ, ‘‘mātugāmo nāma manussitthī, na yakkhī, na petī, na tiracchānagatā, antamaso tadahujātāpi dārikā, pageva mahattarī’’ti (pārā. 271) padabhājane vuttattā tadahujātakumārikābhāvenapi ṭhitaṃ jīvamānakamanussamātugāmanti vuttaṃ hoti. ‘‘Manussitthi’’nti sāmaññavacanena jīvamānakamanussitthinti ayaṃ viseso kuto labbhatīti? Vinītavatthumhi (pārā. 281 ādayo) matitthiyā kāyaṃ phusantassa thullaccayavacanato pārisesato labbhati. Āmasantoti ‘‘hatthaggāhaṃ vā veṇiggāhaṃ vā aññatarassa vā aññatarassa vā aṅgassa parāmasana’’nti (pārā. 270) vuttattā hatthādiaṅgapaccaṅgaphusanādinānappakārānaṃ aññatarena pakārena āmasantoti attho. Attano kāyena itthiyā kāyassa saṃsagge missībhāve rāgo kāyasaṃsaggarāgo. Saṅghādiseso etassa atthīti saṅghādisesiko, kāyasaṃsaggasaṅghādiseso āpanno hotīti vuttaṃ hoti.
३३४. कायसंसग्गरागेन इत्थिया अन्तमसो लोमम्पि अत्तनो सरीरे लोमेन फुसन्तस्स भिक्खुनो सङ्घादिसेसापत्ति होतीति योजना। एत्थ (पारा॰ अट्ठ॰ २.२७४) ‘‘लोमगणनाय सङ्घादिसेसा होन्ती’’ति कुरुन्दट्ठकथामतस्स अट्ठितत्ता , ‘‘कोट्ठासगणनाय न होति, इत्थिगणनाय होती’’ति महाअट्ठकथामतस्स ठितत्ता सङ्घसन्तके मञ्चपीठे पच्चत्थरणादिना केनचि अप्पटिच्छादिते फुसन्तस्स विय लोमगणनाय अहुत्वा फुट्ठलोमानं बहुत्तेपि एकस्मिं पयोगे एका एव आपत्ति, बहूसु पयोगेसु पयोगगणनाय आपत्तियो होन्तीति सन्निट्ठानं।
334. Kāyasaṃsaggarāgena itthiyā antamaso lomampi attano sarīre lomena phusantassa bhikkhuno saṅghādisesāpatti hotīti yojanā. Ettha (pārā. aṭṭha. 2.274) ‘‘lomagaṇanāya saṅghādisesā hontī’’ti kurundaṭṭhakathāmatassa aṭṭhitattā , ‘‘koṭṭhāsagaṇanāya na hoti, itthigaṇanāya hotī’’ti mahāaṭṭhakathāmatassa ṭhitattā saṅghasantake mañcapīṭhe paccattharaṇādinā kenaci appaṭicchādite phusantassa viya lomagaṇanāya ahutvā phuṭṭhalomānaṃ bahuttepi ekasmiṃ payoge ekā eva āpatti, bahūsu payogesu payogagaṇanāya āpattiyo hontīti sanniṭṭhānaṃ.
३३५. इत्थियाति मनुस्सित्थिया। सम्फुट्ठोति हत्थादिसरीरावयवे संसग्गं समापन्नो। सेवनचेतनो वायमित्वा कायसंसग्गरागेन अत्तनो कायं चालेत्वाति अत्थो। सङ्घादिसेसताति एत्थ सकत्थे तद्धितप्पच्चयो। ‘‘सङ्घादिसेसिता’’ति पन पाठो सुन्दरो, सङ्घादिसेसस्स अत्थिता विज्जमानभावोति अत्थो। सङ्घादिसेसापत्तिया सब्भावसङ्खाता अत्थिता ईपच्चयत्थे पुग्गले सङ्घादिसेसीसद्दपवत्तिनिमित्तं होतीति भावपच्चयो तंअत्थवसेन लब्भति। यथाहु ‘‘यस्स गुणस्स हि भावा दब्बे सद्दसन्निवेसो, तदभिधाने त्ततादयो’’ति।
335.Itthiyāti manussitthiyā. Samphuṭṭhoti hatthādisarīrāvayave saṃsaggaṃ samāpanno. Sevanacetano vāyamitvā kāyasaṃsaggarāgena attano kāyaṃ cāletvāti attho. Saṅghādisesatāti ettha sakatthe taddhitappaccayo. ‘‘Saṅghādisesitā’’ti pana pāṭho sundaro, saṅghādisesassa atthitā vijjamānabhāvoti attho. Saṅghādisesāpattiyā sabbhāvasaṅkhātā atthitā īpaccayatthe puggale saṅghādisesīsaddapavattinimittaṃ hotīti bhāvapaccayo taṃatthavasena labbhati. Yathāhu ‘‘yassa guṇassa hi bhāvā dabbe saddasanniveso, tadabhidhāne ttatādayo’’ti.
३३६. एकेन हत्थेन गहेत्वाति (कङ्खा॰ अट्ठ॰ कायसंसग्गसिक्खापदवण्णना) एत्थ ‘‘कायसंसग्गरागेना’’ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं। ‘‘मनुस्सित्थि’’न्ति अज्झाहारो। तं मनुस्सित्थिं। तत्थ तत्थाति इत्थिया तस्मिं तस्मिं सरीरावयवे। ‘‘एकावापत्ती’’ति पठमं गहितहत्थस्स अनपनीतत्ता वुत्तं। गहितहत्थं पन मोचेत्वा पुनप्पुनं फुसन्तस्स पयोगगणनाय आपत्ति होतीति ब्यतिरेकतो लब्भति।
336.Ekena hatthena gahetvāti (kaṅkhā. aṭṭha. kāyasaṃsaggasikkhāpadavaṇṇanā) ettha ‘‘kāyasaṃsaggarāgenā’’ti ānetvā sambandhitabbaṃ. ‘‘Manussitthi’’nti ajjhāhāro. Taṃ manussitthiṃ. Tattha tatthāti itthiyā tasmiṃ tasmiṃ sarīrāvayave. ‘‘Ekāvāpattī’’ti paṭhamaṃ gahitahatthassa anapanītattā vuttaṃ. Gahitahatthaṃ pana mocetvā punappunaṃ phusantassa payogagaṇanāya āpatti hotīti byatirekato labbhati.
३३७. एकेन हत्थेन अग्गहेत्वा सीसतो याव पादं, पादतो याव सीसञ्च काया हत्थं अमोचेत्वा दिवसम्पि तं इत्थिं फुसन्तस्स एकावापत्तीति योजना। एत्थापि ‘‘अमोचेत्वा’’ति ब्यतिरेकतो मोचेत्वा फुसन्तस्स पयोगगणनाय अनेकापत्तियोति लब्भति।
337. Ekena hatthena aggahetvā sīsato yāva pādaṃ, pādato yāva sīsañca kāyā hatthaṃ amocetvā divasampi taṃ itthiṃ phusantassa ekāvāpattīti yojanā. Etthāpi ‘‘amocetvā’’ti byatirekato mocetvā phusantassa payogagaṇanāya anekāpattiyoti labbhati.
३३८. एकतो गहितपञ्चङ्गुलीनं गणनाय सचे आपत्ति सिया, एकस्स मातुगामस्स सरीरं रागचित्तेन फुसन्तस्स द्वत्तिंसकलापकोट्ठासतो ब्यतिरेकस्स सरीरस्साभावा द्वत्तिंसकलापकोट्ठासगणनाय आपत्तिया भवितब्बं, तथा अभावतो इदम्पि न होतीति दस्सनत्थं ‘‘न हि कोट्ठासतो सिया’’ति आह।
338. Ekato gahitapañcaṅgulīnaṃ gaṇanāya sace āpatti siyā, ekassa mātugāmassa sarīraṃ rāgacittena phusantassa dvattiṃsakalāpakoṭṭhāsato byatirekassa sarīrassābhāvā dvattiṃsakalāpakoṭṭhāsagaṇanāya āpattiyā bhavitabbaṃ, tathā abhāvato idampi na hotīti dassanatthaṃ ‘‘na hi koṭṭhāsato siyā’’ti āha.
३४०-१. इत्थिया विमतिस्सापि अत्तनो कायेन इत्थिया कायं फुसतो तस्स थुल्लच्चयं सिया, इत्थिया पण्डकादिसञ्ञिनोपि अत्तनोपि कायेन इत्थिया कायं फुसतो तस्स थुल्लच्चयं सिया। आदि-सद्देन पुरिसतिरच्छानगतानं सङ्गहो। इत्थिया इत्थिसञ्ञिनो अत्तनो कायेन इत्थिया कायसम्बद्धं फुसतो तस्स थुल्लच्चयं सिया। पण्डके पण्डकसञ्ञिनो अत्तनो कायेन पण्डकस्स कायं फुसतो तस्स थुल्लच्चयं सिया। यक्खिपेतीसु यक्खिपेतिसञ्ञिनो अत्तनो कायेन तासं कायं फुसतो तस्स थुल्लच्चयं सियाति योजना। एत्थ ‘‘पण्डकग्गहणेन उभतोब्यञ्जनकोपि गय्हती’’ति वजिरबुद्धिटीकायं वुत्तं। ‘‘इत्थिया वेमतिकस्सापि पण्डकादिसञ्ञिनोपि अत्तनो कायेन इत्थिया कायसम्बद्धं फुसतो तस्स थुल्लच्चयं सिया’’ति न योजेतब्बं। कस्मा? तथा योजनायं पाळियं दुक्कटं वुत्तं, न थुल्लच्चयन्ति अनिट्ठप्पसङ्गतो।
340-1.Itthiyā vimatissāpi attano kāyena itthiyā kāyaṃ phusato tassa thullaccayaṃ siyā, itthiyā paṇḍakādisaññinopi attanopi kāyenaitthiyā kāyaṃ phusato tassa thullaccayaṃ siyā. Ādi-saddena purisatiracchānagatānaṃ saṅgaho. Itthiyā itthisaññino attano kāyena itthiyā kāyasambaddhaṃ phusato tassa thullaccayaṃ siyā. Paṇḍake paṇḍakasaññino attano kāyena paṇḍakassa kāyaṃ phusato tassa thullaccayaṃ siyā. Yakkhipetīsu yakkhipetisaññino attano kāyena tāsaṃ kāyaṃ phusato tassa thullaccayaṃ siyāti yojanā. Ettha ‘‘paṇḍakaggahaṇena ubhatobyañjanakopi gayhatī’’ti vajirabuddhiṭīkāyaṃ vuttaṃ. ‘‘Itthiyā vematikassāpi paṇḍakādisaññinopi attano kāyena itthiyā kāyasambaddhaṃ phusato tassa thullaccayaṃ siyā’’ti na yojetabbaṃ. Kasmā? Tathā yojanāyaṃ pāḷiyaṃ dukkaṭaṃ vuttaṃ, na thullaccayanti aniṭṭhappasaṅgato.
‘‘दुक्कटं कायसंसग्गे, तिरच्छानगतित्थिया’’ति इमिना विनीतवत्थुम्हि आगतनये सङ्गहितेपि तेनेव नयेन पण्डके विमतिइत्थिसञ्ञितादिअञ्ञमतिपक्खे च पुरिसतिरच्छानगतेसु पुरिसतिरच्छानगतसञ्ञिविमतिपण्डकादिअञ्ञमतिपक्खे च इति इमेसं तिण्णं कायपटिबद्धामसनादीसु च पदभाजने वुत्तसब्बदुक्कटापत्तियो उपलक्खिताति दट्ठब्बं।
‘‘Dukkaṭaṃ kāyasaṃsagge, tiracchānagatitthiyā’’ti iminā vinītavatthumhi āgatanaye saṅgahitepi teneva nayena paṇḍake vimatiitthisaññitādiaññamatipakkhe ca purisatiracchānagatesu purisatiracchānagatasaññivimatipaṇḍakādiaññamatipakkhe ca iti imesaṃ tiṇṇaṃ kāyapaṭibaddhāmasanādīsu ca padabhājane vuttasabbadukkaṭāpattiyo upalakkhitāti daṭṭhabbaṃ.
३४२. अत्तनो कायेन पटिबद्धेन इत्थिया कायेन पटिबद्धं फुसन्तस्स भिक्खुनो पन दुक्कटन्ति योजना। एत्थ पि-सद्दो वुत्तदुक्कटानं समुच्चयत्थो। च-सद्देन पन अवुत्तसमुच्चयत्थेन ‘‘निस्सग्गियेन कायं आमसति। निस्सग्गियेन कायपटिबद्धं आमसति। निस्सग्गियेन निस्सग्गियं आमसति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पारा॰ २७६) पाळियं आगतदुक्कटानं सङ्गहो वेदितब्बो।
342. Attano kāyena paṭibaddhena itthiyā kāyena paṭibaddhaṃ phusantassa bhikkhuno pana dukkaṭanti yojanā. Ettha pi-saddo vuttadukkaṭānaṃ samuccayattho. Ca-saddena pana avuttasamuccayatthena ‘‘nissaggiyena kāyaṃ āmasati. Nissaggiyena kāyapaṭibaddhaṃ āmasati. Nissaggiyena nissaggiyaṃ āmasati, āpatti dukkaṭassā’’ti (pārā. 276) pāḷiyaṃ āgatadukkaṭānaṃ saṅgaho veditabbo.
३४३-४. न केवलं पदभाजनागतइत्थिसरीरादिकमेव अनामासं, विनीतवत्थूसु दारुधीतलिकवत्थुअनुलोमतो पोत्थलिकादिइत्थिरूपकञ्च निस्सग्गियवारानुलोमतो असरीरट्ठं मातुगामेहि परिभुत्तवत्थाभरणादिञ्च विभङ्गक्खन्धकादीसु वुत्तनयानुसारेन अट्ठकथागतं अवसेसं अनामासवत्थुञ्च आमसन्तस्स आपत्तिं सङ्गहेतुमाह ‘‘इत्थीन’’न्तिआदि।
343-4. Na kevalaṃ padabhājanāgataitthisarīrādikameva anāmāsaṃ, vinītavatthūsu dārudhītalikavatthuanulomato potthalikādiitthirūpakañca nissaggiyavārānulomato asarīraṭṭhaṃ mātugāmehi paribhuttavatthābharaṇādiñca vibhaṅgakkhandhakādīsu vuttanayānusārena aṭṭhakathāgataṃ avasesaṃ anāmāsavatthuñca āmasantassa āpattiṃ saṅgahetumāha ‘‘itthīna’’ntiādi.
‘‘इत्थीनं इत्थिरूपञ्चा’’ति इदं ‘‘इत्थिकाय इत्थिधनं (पारा॰ ३४), सद्धानं सद्धापरायन’’न्तिआदीसु विय लोकवोहारवसेन वुत्तं। इत्थीनं दारुलोहमयादिकं इत्थिरूपञ्चाति योजना। आदि-सद्देन हेट्ठिमपरिच्छेदतो मत्तिकाय, पिट्ठेन वा कतं मातुगामरूपं सङ्गण्हाति। मातुगामरूपं येन केनचि दिन्नं सब्बरतनमयं विना अवसेसं सादियित्वा भिन्दित्वा समणसारुप्पपरिक्खारं कारापेतुं, अफुसित्वा परिभुञ्जितब्बे वा योजेतुं वट्टति।
‘‘Itthīnaṃ itthirūpañcā’’ti idaṃ ‘‘itthikāya itthidhanaṃ (pārā. 34), saddhānaṃ saddhāparāyana’’ntiādīsu viya lokavohāravasena vuttaṃ. Itthīnaṃ dārulohamayādikaṃ itthirūpañcāti yojanā. Ādi-saddena heṭṭhimaparicchedato mattikāya, piṭṭhena vā kataṃ mātugāmarūpaṃ saṅgaṇhāti. Mātugāmarūpaṃ yena kenaci dinnaṃ sabbaratanamayaṃ vinā avasesaṃ sādiyitvā bhinditvā samaṇasāruppaparikkhāraṃ kārāpetuṃ, aphusitvā paribhuñjitabbe vā yojetuṃ vaṭṭati.
‘‘वत्थ’’न्ति इमिना निवासनपारुपनद्वयम्पि सामञ्ञेन गहितं। इदञ्च मातुगामेन परिभुञ्जितुं ठपितम्पि अनामासमेव, चीवरत्थाय दिन्नं सम्पटिच्छित्वा गण्हितुं वट्टति। हेट्ठिमपरिच्छेदेन तिणचुम्बटकं, अङ्गुलिया पण्णमुद्दिकं उपादाय अलङ्कारमेव। एत्थ च वालकेसवट्टकेसेसु पवेसनकदन्तसूचिआदि कप्पियभण्डं दिय्यमानं समणसारुप्पपरिक्खारत्थाय गहेतब्बं।
‘‘Vattha’’nti iminā nivāsanapārupanadvayampi sāmaññena gahitaṃ. Idañca mātugāmena paribhuñjituṃ ṭhapitampi anāmāsameva, cīvaratthāya dinnaṃ sampaṭicchitvā gaṇhituṃ vaṭṭati. Heṭṭhimaparicchedena tiṇacumbaṭakaṃ, aṅguliyā paṇṇamuddikaṃ upādāya alaṅkārameva. Ettha ca vālakesavaṭṭakesesu pavesanakadantasūciādi kappiyabhaṇḍaṃ diyyamānaṃ samaṇasāruppaparikkhāratthāya gahetabbaṃ.
तत्थजातफलं खज्जन्ति रुक्खे ठितं खादितब्बं पनसनाळिकेरादिफलञ्च मनुस्सेहि रासिकतं परिभुञ्जितब्बफलञ्च ‘‘मनुस्सेहि रासिकतेसुपि एसेव नयो’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२८१) अट्ठकथायं वुत्तत्ता अनामासन्ति उपलक्खणतो इमिनाव गहेतब्बं। अरञ्ञे रुक्खतो पतितं फलं ‘‘अनुपसम्पन्नस्स दस्सामी’’ति गहेतुं वट्टति। ‘‘मुग्गादिं तत्थजातक’’न्ति उपलक्खणपदत्ता गच्छतो वियुत्तम्पि गहेतब्बं। मुग्गादिन्ति एत्थ ‘‘अपरण्ण’’न्ति पाठसेसो।
Tatthajātaphalaṃ khajjanti rukkhe ṭhitaṃ khāditabbaṃ panasanāḷikerādiphalañca manussehi rāsikataṃ paribhuñjitabbaphalañca ‘‘manussehi rāsikatesupi eseva nayo’’ti (pārā. aṭṭha. 2.281) aṭṭhakathāyaṃ vuttattā anāmāsanti upalakkhaṇato imināva gahetabbaṃ. Araññe rukkhato patitaṃ phalaṃ ‘‘anupasampannassa dassāmī’’ti gahetuṃ vaṭṭati. ‘‘Muggādiṃ tatthajātaka’’nti upalakkhaṇapadattā gacchato viyuttampi gahetabbaṃ. Muggādinti ettha ‘‘aparaṇṇa’’nti pāṭhaseso.
सब्बानि धञ्ञानीति ‘‘सालि वीहि यवो कङ्गु, कुद्रूसवरकगोधुमा’’ति वुत्तानि सत्त धञ्ञानि। खेत्तमग्गेन गच्छता सालिसीसे हत्थेन अफुसन्तेन गन्तब्बं। सचे मग्गो सम्बाधो होति, सरीरे धञ्ञं फुसन्तेपि मग्गत्ता न दोसो। वीथियं, गेहङ्गणे वा धञ्ञेसु पसारितेसु अपसक्कित्वा चे गन्तुं न सक्का, ‘‘मग्गं अधिट्ठाय गन्तब्ब’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२८१) अट्ठकथावचनतो ‘‘इमं मग्गं गमिस्सामी’’ति गन्तुं वट्टति। ‘‘कुलगेहे धञ्ञमत्थके चे आसनं पञ्ञापेत्वा दिन्नं होति, निसीदितुं वट्टती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२८१ अत्थतो समानं) अट्ठकथायं वुत्तं। ‘‘आसनसालायं धञ्ञे विप्पकिण्णे अनुक्कमित्वा एकमन्ते पीठकं पञ्ञापेत्वा निसीदितब्बं। सचे मनुस्सा तस्मिं धञ्ञमत्थके आसनं पञ्ञापेत्वा देन्ति, निसीदितुं वट्टती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२८१ अत्थतो समानं) अट्ठकथायं वुत्तत्ता अत्तना तत्थ आसनं पञ्ञापेत्वा निसीदितुं न वट्टति।
Sabbāni dhaññānīti ‘‘sāli vīhi yavo kaṅgu, kudrūsavarakagodhumā’’ti vuttāni satta dhaññāni. Khettamaggena gacchatā sālisīse hatthena aphusantena gantabbaṃ. Sace maggo sambādho hoti, sarīre dhaññaṃ phusantepi maggattā na doso. Vīthiyaṃ, gehaṅgaṇe vā dhaññesu pasāritesu apasakkitvā ce gantuṃ na sakkā, ‘‘maggaṃ adhiṭṭhāya gantabba’’nti (pārā. aṭṭha. 2.281) aṭṭhakathāvacanato ‘‘imaṃ maggaṃ gamissāmī’’ti gantuṃ vaṭṭati. ‘‘Kulagehe dhaññamatthake ce āsanaṃ paññāpetvā dinnaṃ hoti, nisīdituṃ vaṭṭatī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.281 atthato samānaṃ) aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. ‘‘Āsanasālāyaṃ dhaññe vippakiṇṇe anukkamitvā ekamante pīṭhakaṃ paññāpetvā nisīditabbaṃ. Sace manussā tasmiṃ dhaññamatthake āsanaṃ paññāpetvā denti, nisīdituṃ vaṭṭatī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.281 atthato samānaṃ) aṭṭhakathāyaṃ vuttattā attanā tattha āsanaṃ paññāpetvā nisīdituṃ na vaṭṭati.
३४५. धमनसङ्खादिं सब्बं पञ्चङ्गतुरियम्पि चाति सम्बन्धो। धमनसङ्खो नाम सद्दकरणसङ्खो । आदि-सद्देन वंससिङ्गताळादीनं सङ्गहो। पञ्चङ्गतुरियन्ति आततं, विततं, आततविततं, घनं, सुसिरन्ति पञ्चङ्गसङ्खातं तुरियं। तत्थ आततं नाम चम्मपरियोनद्धेसु भेरिआदीसु एकतो आकड्ढित्वा ओनद्धं एकतलतुरियं। विततं नाम उभतो आकड्ढित्वा ओनद्धं उभयतलतुरियं। आततविततं नाम उभयतो च मज्झतो च सब्बतो परियोनन्धितं। घनं सम्मादि। सम्मन्ति ताळं, घण्टाकिङ्कणिआदीनम्पि एत्थेव सङ्गहो। सुसिरन्ति वंसादि।
345. Dhamanasaṅkhādiṃ sabbaṃ pañcaṅgaturiyampi cāti sambandho. Dhamanasaṅkho nāma saddakaraṇasaṅkho . Ādi-saddena vaṃsasiṅgatāḷādīnaṃ saṅgaho. Pañcaṅgaturiyanti ātataṃ, vitataṃ, ātatavitataṃ, ghanaṃ, susiranti pañcaṅgasaṅkhātaṃ turiyaṃ. Tattha ātataṃ nāma cammapariyonaddhesu bheriādīsu ekato ākaḍḍhitvā onaddhaṃ ekatalaturiyaṃ. Vitataṃ nāma ubhato ākaḍḍhitvā onaddhaṃ ubhayatalaturiyaṃ. Ātatavitataṃ nāma ubhayato ca majjhato ca sabbato pariyonandhitaṃ. Ghanaṃ sammādi. Sammanti tāḷaṃ, ghaṇṭākiṅkaṇiādīnampi ettheva saṅgaho. Susiranti vaṃsādi.
इध (पारा॰ अट्ठ॰ २.२८१) कुरुन्दट्ठकथायं वुत्तनयेन भेरिपोक्खरञ्च भेरितलचम्मञ्च वीणा च वीणापोक्खरचम्मञ्च दण्डो च अनामासं। ‘‘पूजं कत्वा चेतियङ्गणादीसु ठपितभेरियो अचालेन्तेन अवसेसट्ठानं सम्मज्जितब्बं। कचवरछड्डनकाले कचवरं विय गहेत्वा एकस्मिं ठाने ठपेतब्ब’’न्ति महापच्चरियं वुत्तं। तुरियभण्डेसु यं किञ्चि अत्तनो दीयमानं तं परिवत्तेत्वा कप्पियपरिक्खारं गहेतुं अधिवासेतब्बं। दोणि वा पोक्खरं वा दन्तकट्ठनिक्खिपनत्थाय, चम्मञ्च सत्थकोसकरणत्थाय गहेतब्बं।
Idha (pārā. aṭṭha. 2.281) kurundaṭṭhakathāyaṃ vuttanayena bheripokkharañca bheritalacammañca vīṇā ca vīṇāpokkharacammañca daṇḍo ca anāmāsaṃ. ‘‘Pūjaṃ katvā cetiyaṅgaṇādīsu ṭhapitabheriyo acālentena avasesaṭṭhānaṃ sammajjitabbaṃ. Kacavarachaḍḍanakāle kacavaraṃ viya gahetvā ekasmiṃ ṭhāne ṭhapetabba’’nti mahāpaccariyaṃ vuttaṃ. Turiyabhaṇḍesu yaṃ kiñci attano dīyamānaṃ taṃ parivattetvā kappiyaparikkhāraṃ gahetuṃ adhivāsetabbaṃ. Doṇi vā pokkharaṃ vā dantakaṭṭhanikkhipanatthāya, cammañca satthakosakaraṇatthāya gahetabbaṃ.
रतनानि च सब्बानीति मुत्ता मणि वेळुरियो सङ्खो सिला पवाळं रजतं जातरूपं लोहितङ्को मसारगल्लन्ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२८१) वुत्तानि सब्बानि रतनानि च। एत्थ च विद्धा, अविद्धा वा सामुद्दिकादी सब्बापि मुत्ता अनामासा। भण्डमूलत्थञ्च गण्हितुं न वट्टति। अन्तमसो जातिफलिकं उपादाय नीलपीतादिभेदो सब्बोपि मणि धोतविद्धो अनामासो। आहताकारेनेव ठितो अविद्धाधोतो मणि पत्तादि भण्डमूलत्थं अधिवासेतुं वट्टतीति वुत्तं। महापच्चरियं पन पटिक्खित्तं। पचित्वा कतो काचमणियेवेको वट्टति। वेळुरिये च मणिसदिसोयेव विनिच्छयो।
Ratanāni ca sabbānīti muttā maṇi veḷuriyo saṅkho silā pavāḷaṃ rajataṃ jātarūpaṃ lohitaṅko masāragallanti (pārā. aṭṭha. 2.281) vuttāni sabbāni ratanāni ca. Ettha ca viddhā, aviddhā vā sāmuddikādī sabbāpi muttā anāmāsā. Bhaṇḍamūlatthañca gaṇhituṃ na vaṭṭati. Antamaso jātiphalikaṃ upādāya nīlapītādibhedo sabbopi maṇi dhotaviddho anāmāso. Āhatākāreneva ṭhito aviddhādhoto maṇi pattādi bhaṇḍamūlatthaṃ adhivāsetuṃ vaṭṭatīti vuttaṃ. Mahāpaccariyaṃ pana paṭikkhittaṃ. Pacitvā kato kācamaṇiyeveko vaṭṭati. Veḷuriye ca maṇisadisoyeva vinicchayo.
धमनसङ्खो ‘‘सब्बं धमनसङ्खादि’’न्तिआदिगाथाय तुरियेसु गहितो। रतनखचितो सङ्खो अनामासो। पानीयसङ्खो धोतोपि अधोतोपि आमासो। अवसेससङ्खो पन अञ्जनादिभेसज्जत्थं, पत्तादिभण्डमूलभावेन च अधिवासेतुं वट्टति। सुवण्णेन एकतो विलियापेत्वा कता मुग्गवण्णा सिला अनामासा। सेसा सिला खुद्दकनिसानादिकम्मत्थं अधिवासेतुं वट्टति। ‘‘पवाळं धोतमधोतञ्च विद्धमविद्धञ्च सब्बथा अनामासं, नापि अधिवासेतब्ब’’न्ति महापच्चरियं वुत्तत्ता पवाळपटिमाचेतियानि चेव पोत्थकेसु पवेसेतब्बआणिया मूले, अग्गेच पवेसेतब्बं पदुमादिआकारेन कतं वट्टञ्च न गहेतब्बं न फुसितब्बं।
Dhamanasaṅkho ‘‘sabbaṃ dhamanasaṅkhādi’’ntiādigāthāya turiyesu gahito. Ratanakhacito saṅkho anāmāso. Pānīyasaṅkho dhotopi adhotopi āmāso. Avasesasaṅkho pana añjanādibhesajjatthaṃ, pattādibhaṇḍamūlabhāvena ca adhivāsetuṃ vaṭṭati. Suvaṇṇena ekato viliyāpetvā katā muggavaṇṇā silā anāmāsā. Sesā silā khuddakanisānādikammatthaṃ adhivāsetuṃ vaṭṭati. ‘‘Pavāḷaṃ dhotamadhotañca viddhamaviddhañca sabbathā anāmāsaṃ, nāpi adhivāsetabba’’nti mahāpaccariyaṃ vuttattā pavāḷapaṭimācetiyāni ceva potthakesu pavesetabbaāṇiyā mūle, aggeca pavesetabbaṃ padumādiākārena kataṃ vaṭṭañca na gahetabbaṃ na phusitabbaṃ.
बीजतो पट्ठाय रजतं, जातरूपञ्च कतं वा होतु अकतं वा, सब्बसो अनामासं, न च सादितब्बं। इमिना कतं पटिमादिकञ्च आरकूटलोहञ्च अनामासन्ति वक्खति। कताकतसुवण्णरजतानं असादियितब्बताय इध अट्ठकथाय आगतत्ता उत्तरेन राजपुत्तेन कारेत्वा आहटं सुवण्णचेतियं न वट्टतीति महापदुमत्थेरेन पटिक्खित्तन्ति सुवण्णपटिमाचेतियपोत्थकावच्छादकमणिपदुमवट्टादि यं किञ्चि न सादितब्बमेव, न च आमसितब्बं। एतेन कतं सेनासनोपकरणं पन परिभुञ्जितुं वट्टति। धम्ममण्डपे कतम्पि पटिजग्गितुं वट्टति। लोहितवण्णो मणि, मसारगल्लमणि च सब्बथा अनामासो, न च अधिवासेतब्बोति महापच्चरियं वुत्तं।
Bījato paṭṭhāya rajataṃ, jātarūpañca kataṃ vā hotu akataṃ vā, sabbaso anāmāsaṃ, na ca sāditabbaṃ. Iminā kataṃ paṭimādikañca ārakūṭalohañca anāmāsanti vakkhati. Katākatasuvaṇṇarajatānaṃ asādiyitabbatāya idha aṭṭhakathāya āgatattā uttarena rājaputtena kāretvā āhaṭaṃ suvaṇṇacetiyaṃ na vaṭṭatīti mahāpadumattherena paṭikkhittanti suvaṇṇapaṭimācetiyapotthakāvacchādakamaṇipadumavaṭṭādi yaṃ kiñci na sāditabbameva, na ca āmasitabbaṃ. Etena kataṃ senāsanopakaraṇaṃ pana paribhuñjituṃ vaṭṭati. Dhammamaṇḍape katampi paṭijaggituṃ vaṭṭati. Lohitavaṇṇo maṇi, masāragallamaṇi ca sabbathā anāmāso, na ca adhivāsetabboti mahāpaccariyaṃ vuttaṃ.
३४६. सब्बमावुधभण्डन्ति खग्गादि सब्बं आवुधोपकरणं पत्तादिकप्पियपरिक्खारमूलत्थाय दीयमानं सत्थवाणिजाय अकातब्बत्ता न गहेतब्बं, ‘‘इमं गण्हथा’’ति दिन्नं भिन्दित्वा खण्डाखण्डिकं कत्वा ‘‘खुरादिकप्पियपरिक्खारं कारेस्सामी’’ति सादितुं वट्टति। सङ्गामभूमियं मग्गे पतितखग्गादिं दिस्वा पासाणेन भिन्दित्वा ‘‘खुरादिकप्पियभण्डानि कारेस्सामी’’ति गण्हितुं वट्टति। उसुसत्तिआदिकं फलतो दण्डं अपनेत्वा कप्पियपरिक्खारकारापनत्थाय गहेतब्बं।
346.Sabbamāvudhabhaṇḍanti khaggādi sabbaṃ āvudhopakaraṇaṃ pattādikappiyaparikkhāramūlatthāya dīyamānaṃ satthavāṇijāya akātabbattā na gahetabbaṃ, ‘‘imaṃ gaṇhathā’’ti dinnaṃ bhinditvā khaṇḍākhaṇḍikaṃ katvā ‘‘khurādikappiyaparikkhāraṃ kāressāmī’’ti sādituṃ vaṭṭati. Saṅgāmabhūmiyaṃ magge patitakhaggādiṃ disvā pāsāṇena bhinditvā ‘‘khurādikappiyabhaṇḍāni kāressāmī’’ti gaṇhituṃ vaṭṭati. Ususattiādikaṃ phalato daṇḍaṃ apanetvā kappiyaparikkhārakārāpanatthāya gahetabbaṃ.
जियाति धनुगुणो। च-कारेन इमिस्सा गाथाय अवुत्तं अङ्कुसतोमरादिं परहिं सोपकरणं सङ्गण्हाति। धनुदण्डकोति जियाविरहितो धनुदण्डको। इदं परहिंसोपकरणभण्डादिकं विहारे सम्मज्जितब्बट्ठाने ठपितं चे, सामिकानं वत्वा तेहि अग्गहितं चे, अचालेन्तेन सम्मज्जितब्बं।
Jiyāti dhanuguṇo. Ca-kārena imissā gāthāya avuttaṃ aṅkusatomarādiṃ parahiṃ sopakaraṇaṃ saṅgaṇhāti. Dhanudaṇḍakoti jiyāvirahito dhanudaṇḍako. Idaṃ parahiṃsopakaraṇabhaṇḍādikaṃ vihāre sammajjitabbaṭṭhāne ṭhapitaṃ ce, sāmikānaṃ vatvā tehi aggahitaṃ ce, acālentena sammajjitabbaṃ.
जालञ्चाति मच्छजालपक्खिजालादिजालञ्च। जालं दीयमानं छत्तवेठनत्थं, आसनचेतियादिमत्थके बन्धनादिपयोजने सति तदत्थञ्च गहेतब्बं। सरवारणं नाम फलकादिकं अञ्ञेहि अत्तनो विज्झनत्थाय विस्सट्ठसरनिवारणं विनासनोपरोधकारणं होतीति भण्डमूलत्थं सादितुं वट्टति। ‘‘दन्तकट्ठाधारफलकादि यदिच्छितं करोमी’’ति मुट्ठिं अपनेत्वा गहेतुं वट्टति।
Jālañcāti macchajālapakkhijālādijālañca. Jālaṃ dīyamānaṃ chattaveṭhanatthaṃ, āsanacetiyādimatthake bandhanādipayojane sati tadatthañca gahetabbaṃ. Saravāraṇaṃ nāma phalakādikaṃ aññehi attano vijjhanatthāya vissaṭṭhasaranivāraṇaṃ vināsanoparodhakāraṇaṃ hotīti bhaṇḍamūlatthaṃ sādituṃ vaṭṭati. ‘‘Dantakaṭṭhādhāraphalakādi yadicchitaṃ karomī’’ti muṭṭhiṃ apanetvā gahetuṃ vaṭṭati.
३४७. चेतियन्ति एत्थ ‘‘सुवण्णचेतिय’’न्ति इदं ‘‘सुवण्णपटिबिम्बादी’’ति अनन्तरं वुत्तत्ता लब्भति। सुवण्णग्गहणञ्चुपलक्खणन्ति रजतमयञ्च गहेतब्बं। आरकूटकन्ति सुवण्णवण्णं लोहविसेसमाह । ‘‘अनामास’’न्ति इदं ‘‘असम्पटिच्छियं वा’’ति एतस्स उपलक्खणं।
347.Cetiyanti ettha ‘‘suvaṇṇacetiya’’nti idaṃ ‘‘suvaṇṇapaṭibimbādī’’ti anantaraṃ vuttattā labbhati. Suvaṇṇaggahaṇañcupalakkhaṇanti rajatamayañca gahetabbaṃ. Ārakūṭakanti suvaṇṇavaṇṇaṃ lohavisesamāha . ‘‘Anāmāsa’’nti idaṃ ‘‘asampaṭicchiyaṃ vā’’ti etassa upalakkhaṇaṃ.
३४८. सब्बं वादितमिति सम्बन्धो। ओनहितुन्ति चम्मवरत्ततन्तीहि बन्धितुं। ओनहापेतुन्ति तथेव अञ्ञेहि कारापेतुं। वादापेतुन्ति अञ्ञेहि वादापेतुं। वादेतुन्ति अत्तना वादेतुं। वादितन्ति वादनीयं यथा ‘‘करणीयं कारित’’न्ति, वादनारहं तुरियभण्डन्ति अत्थो। इदञ्च ओनहनादिकिरियाय कम्मं।
348. Sabbaṃ vāditamiti sambandho. Onahitunti cammavarattatantīhi bandhituṃ. Onahāpetunti tatheva aññehi kārāpetuṃ. Vādāpetunti aññehi vādāpetuṃ. Vādetunti attanā vādetuṃ. Vāditanti vādanīyaṃ yathā ‘‘karaṇīyaṃ kārita’’nti, vādanārahaṃ turiyabhaṇḍanti attho. Idañca onahanādikiriyāya kammaṃ.
३४९. उपहारं करिस्सामाति पूजं करिस्साम। इति अनुमतिग्गहणत्थाय। वत्तब्बाति ते वत्तारो वत्तब्बाति योजना।
349.Upahāraṃ karissāmāti pūjaṃ karissāma. Iti anumatiggahaṇatthāya. Vattabbāti te vattāro vattabbāti yojanā.
३५०-१. धुत्तिया इत्थियाति विपन्नाचाराय लोळित्थिया। सयं फुसियमानस्साति भिक्खुनो पयोगं विना इत्थिया अत्तनाव फुसियमानस्स। कायेन अवायमित्वाति तस्सा सरीरसम्फस्सानुभवनत्थं अत्तनो कायं अचालेत्वा। फस्सं पटिविजानतोति फस्सं अनुभवन्तस्स।
350-1.Dhuttiyā itthiyāti vipannācārāya loḷitthiyā. Sayaṃ phusiyamānassāti bhikkhuno payogaṃ vinā itthiyā attanāva phusiyamānassa. Kāyena avāyamitvāti tassā sarīrasamphassānubhavanatthaṃ attano kāyaṃ acāletvā. Phassaṃ paṭivijānatoti phassaṃ anubhavantassa.
असञ्चिच्चाति एत्थ ‘‘फुसने’’ति पाठसेसो, ‘‘इमिना उपायेन इमं फुसामी’’ति अचेतेत्वा। किं वुत्तं होति? ‘‘इमिना पत्तपटिग्गहणादिना उपायेन एतिस्सा सरीरसम्फस्सं अनुभविस्सामी’’ति अचिन्तेत्वा पत्तथालकतट्टकपण्णपुटभेसज्जादिं पटिग्गण्हापेन्तिया हत्थे अत्तनो हत्थेन फुसनादीसु अनापत्तीति वुत्तं होति। ‘‘अस्सतिया’’ति इदं पन इमिनाव सङ्गहितत्ता इध विसुं न वुत्तं, मातुगामस्स सरीरे फुसनभावं अजानित्वा अञ्ञविहितो हुत्वा सतिं अनुपट्ठपेत्वा हत्थपादपसारणादीसु फुसन्तस्साति अत्थो।
Asañciccāti ettha ‘‘phusane’’ti pāṭhaseso, ‘‘iminā upāyena imaṃ phusāmī’’ti acetetvā. Kiṃ vuttaṃ hoti? ‘‘Iminā pattapaṭiggahaṇādinā upāyena etissā sarīrasamphassaṃ anubhavissāmī’’ti acintetvā pattathālakataṭṭakapaṇṇapuṭabhesajjādiṃ paṭiggaṇhāpentiyā hatthe attano hatthena phusanādīsu anāpattīti vuttaṃ hoti. ‘‘Assatiyā’’ti idaṃ pana imināva saṅgahitattā idha visuṃ na vuttaṃ, mātugāmassa sarīre phusanabhāvaṃ ajānitvā aññavihito hutvā satiṃ anupaṭṭhapetvā hatthapādapasāraṇādīsu phusantassāti attho.
अजानन्तस्साति दारकाकारं दारिकं ‘‘मातुगामो’’ति अजानित्वा केनचि करणीयेन फुसन्तस्स । मोक्खाधिप्पायिनो चाति ‘‘मोक्खाधिप्पायो कायेन वायमति, फस्सं पटिविजानाति, अनापत्ति। मोक्खाधिप्पायो कायेन वायमति, न च फस्सं पटिविजानाति, अनापत्ति। मोक्खाधिप्पायो न च कायेन वायमति, फस्सं पटिविजानाति, अनापत्ति। मोक्खाधिप्पायो न च कायेन वायमति, न च फस्सं पटिविजानाति, अनापत्ती’’ति (पारा॰ २७९) वुत्तमोक्खाधिप्पायवतो चतुब्बिधस्स पुग्गलस्साति वुत्तं होति। ‘‘अनापत्ती’’ति इमिना सम्बन्धो।
Ajānantassāti dārakākāraṃ dārikaṃ ‘‘mātugāmo’’ti ajānitvā kenaci karaṇīyena phusantassa . Mokkhādhippāyino cāti ‘‘mokkhādhippāyo kāyena vāyamati, phassaṃ paṭivijānāti, anāpatti. Mokkhādhippāyo kāyena vāyamati, na ca phassaṃ paṭivijānāti, anāpatti. Mokkhādhippāyo na ca kāyena vāyamati, phassaṃ paṭivijānāti, anāpatti. Mokkhādhippāyo na ca kāyena vāyamati, na ca phassaṃ paṭivijānāti, anāpattī’’ti (pārā. 279) vuttamokkhādhippāyavato catubbidhassa puggalassāti vuttaṃ hoti. ‘‘Anāpattī’’ti iminā sambandho.
इमेसु यो मातुगामेन आलिङ्गनादिपयोगेन अज्झोत्थरयमानो तं अत्तनो सरीरतो अपनेत्वा मुञ्चितुकामो हत्थचालेन, मुट्ठिआदीहि वा पटिपणामनं, पहरणादिकञ्च पयोगं करोति, अयं पठमो पुग्गलो। अत्तानमज्झोत्थरितुं आगच्छन्तिं इत्थिं दिस्वा पहरणाकारादिसब्बपयोगं दस्सेत्वा तासेत्वा अत्तनो सरीरं फुसितुं अदेन्तो दुतियो। इत्थिया अज्झोत्थरित्वा आलिङ्गितो चोपनरहितं मं ‘‘अनत्थिको’’ति मन्त्वा ‘‘सयमेव पलायिस्सती’’ति, ‘‘अचोपनमेव मोक्खोपायो’’ति ञत्वा निच्चलोव हुत्वा फस्सं पटिविजानन्तो ततियो। अत्तानं अज्झोत्थरितुमागच्छन्तिं इत्थिं दिस्वा दुतियो विय तासेतुं कायप्पयोगं अकत्वा ‘‘अगते पातेस्सामि, पहरित्वा तासेस्सामी’’ति वा चिन्तेत्वा निच्चलोव हुत्वा तिट्ठन्तो चतुत्थोति वेदितब्बो।
Imesu yo mātugāmena āliṅganādipayogena ajjhottharayamāno taṃ attano sarīrato apanetvā muñcitukāmo hatthacālena, muṭṭhiādīhi vā paṭipaṇāmanaṃ, paharaṇādikañca payogaṃ karoti, ayaṃ paṭhamo puggalo. Attānamajjhottharituṃ āgacchantiṃ itthiṃ disvā paharaṇākārādisabbapayogaṃ dassetvā tāsetvā attano sarīraṃ phusituṃ adento dutiyo. Itthiyā ajjhottharitvā āliṅgito copanarahitaṃ maṃ ‘‘anatthiko’’ti mantvā ‘‘sayameva palāyissatī’’ti, ‘‘acopanameva mokkhopāyo’’ti ñatvā niccalova hutvā phassaṃ paṭivijānanto tatiyo. Attānaṃ ajjhottharitumāgacchantiṃ itthiṃ disvā dutiyo viya tāsetuṃ kāyappayogaṃ akatvā ‘‘agate pātessāmi, paharitvā tāsessāmī’’ti vā cintetvā niccalova hutvā tiṭṭhanto catutthoti veditabbo.
३५२. पठमेनाति एत्थ ‘‘पाराजिकेना’’ति पाठसेसो, कायचित्तसमुट्ठानन्ति वुत्तं होति। इध चित्तं नाम कायसंसग्गरागसम्पयुत्तं चित्तं, सुक्कविस्सट्ठिम्हि मोचेतुकामताय सम्पयुत्तं चित्तं।
352.Paṭhamenāti ettha ‘‘pārājikenā’’ti pāṭhaseso, kāyacittasamuṭṭhānanti vuttaṃ hoti. Idha cittaṃ nāma kāyasaṃsaggarāgasampayuttaṃ cittaṃ, sukkavissaṭṭhimhi mocetukāmatāya sampayuttaṃ cittaṃ.
कायसंसग्गकथावण्णना।
Kāyasaṃsaggakathāvaṇṇanā.
३५३-४. दुट्ठुल्लवाचस्सादेनाति दुट्ठु कुच्छितभावं उलति गच्छतीति दुट्ठुल्ला, दुट्ठुल्ला च सा वाचा चाति दुट्ठुल्लवाचा, वच्चमग्गपस्सावमग्गे मेथुनधम्मपटिसंयुत्ता वाचा, यथाह ‘‘दुट्ठुल्ला नाम वाचा वच्चमग्गपस्सावमग्गमेथुनधम्मपटिसंयुत्ता वाचा’’ति (पारा॰ २८५), दुट्ठुल्लवाचाय अस्सादो दुट्ठुल्लवाचस्सादो, तथापवत्तवचीविञ्ञत्तिसमुट्ठापकचित्तसम्पयुत्ता चेतना, तेन सम्पयुत्तो रागो इध सहचरियेन ‘‘दुट्ठुल्लवाचस्सादो’’ति वुत्तो, तेन, दुट्ठुल्लवाचस्सादसम्पयुत्तेन रागेनाति अत्थो। इमिना ‘‘ओभासन्तस्सा’’ति वक्खमानओभासनस्स हेतु दस्सितो।
353-4.Duṭṭhullavācassādenāti duṭṭhu kucchitabhāvaṃ ulati gacchatīti duṭṭhullā, duṭṭhullā ca sā vācā cāti duṭṭhullavācā, vaccamaggapassāvamagge methunadhammapaṭisaṃyuttā vācā, yathāha ‘‘duṭṭhullā nāma vācā vaccamaggapassāvamaggamethunadhammapaṭisaṃyuttā vācā’’ti (pārā. 285), duṭṭhullavācāya assādo duṭṭhullavācassādo, tathāpavattavacīviññattisamuṭṭhāpakacittasampayuttā cetanā, tena sampayutto rāgo idha sahacariyena ‘‘duṭṭhullavācassādo’’ti vutto, tena, duṭṭhullavācassādasampayuttena rāgenāti attho. Iminā ‘‘obhāsantassā’’ti vakkhamānaobhāsanassa hetu dassito.
इत्थिया इत्थिसञ्ञिनो भिक्खुनोति योजना। इत्थिया इत्थिसञ्ञिनोति ‘‘मातुगामो नाम मनुस्सित्थी, न यक्खी, न पेती, न तिरच्छानगता, विञ्ञू पटिबला सुभासितदुब्भासितं दुट्ठुल्लादुट्ठुल्लं आजानितु’’न्ति पदभाजने निद्दिट्ठसरूपाय सुभासितदुब्भासितं जानन्तिया मनुस्सित्थिया इत्थिसञ्ञिनो भिक्खुनोति अत्थो। ‘‘द्विन्नं मग्गान’’न्ति एतस्स सम्बन्धीवसेन ‘‘इत्थिया’’ति इदं सामिवसेन योजेतब्बं, यथावुत्तसरूपस्स मातुगामस्स वच्चमग्गपस्सावमग्गन्ति अत्थो। वण्णावण्णवसेन चाति ‘‘वण्णं भणति नाम द्वे मग्गे थोमेति वण्णेति पसंसति। अवण्णं भणति नाम द्वे मग्गे खुंसेति वम्भेति गरहती’’ति निद्देसे वुत्तनयेन उभो मग्गे उद्दिस्स थोमनगरहणवसेनाति वुत्तं होति।
Itthiyā itthisaññino bhikkhunoti yojanā. Itthiyā itthisaññinoti ‘‘mātugāmo nāma manussitthī, na yakkhī, na petī, na tiracchānagatā, viññū paṭibalā subhāsitadubbhāsitaṃ duṭṭhullāduṭṭhullaṃ ājānitu’’nti padabhājane niddiṭṭhasarūpāya subhāsitadubbhāsitaṃ jānantiyā manussitthiyā itthisaññino bhikkhunoti attho. ‘‘Dvinnaṃ maggāna’’nti etassa sambandhīvasena ‘‘itthiyā’’ti idaṃ sāmivasena yojetabbaṃ, yathāvuttasarūpassa mātugāmassa vaccamaggapassāvamagganti attho. Vaṇṇāvaṇṇavasena cāti ‘‘vaṇṇaṃ bhaṇati nāma dve magge thometi vaṇṇeti pasaṃsati. Avaṇṇaṃ bhaṇati nāma dve magge khuṃseti vambheti garahatī’’ti niddese vuttanayena ubho magge uddissa thomanagarahaṇavasenāti vuttaṃ hoti.
मेथुनस्स याचनादयो मेथुनयाचनादयो, तेहि मेथुनयाचनादीहि, ‘‘याचतिपि आयाचतिपि पुच्छतिपि पटिपुच्छतिपि आचिक्खतिपि अनुसासतिपि अक्कोसतिपी’’ति (पारा॰ २८५) उद्देसे वुत्तमेथुनयाचनादिवसेनाति वुत्तं होति। इमेहि द्वीहि ‘‘ओभासन्तस्सा’’ति वुत्तओभासना दस्सिता। ओभासन्तस्साति उद्देसयन्तस्स, पकासेन्तस्साति अत्थो। ‘‘विञ्ञु’’न्ति इमिना ओभासनकिरियाय कम्ममाह, इमिना विसेसितब्बं ‘‘मनुस्सित्थि’’न्ति इदं पकरणतो लब्भति, यथादस्सितपदभाजनागतसरूपं विञ्ञुं पटिबलं मनुस्सित्थिन्ति वुत्तं होति। अन्तमसो हत्थमुद्दायपीति ओभासने अन्तिमपरिच्छेददस्सनं। दुट्ठुल्लवचनस्सादभावे सति यो वच्चमग्गपस्सावमग्गपटिबद्धं गुणदोसं वा मेथुनधम्मयाचनादिवसेन वा दुट्ठुल्लादुट्ठुल्लं जानन्तिं मनुस्सित्थिं हेट्ठिमपरिच्छेदेन हत्थमुद्दायपि वदेय्याति अत्थो।
Methunassa yācanādayo methunayācanādayo, tehi methunayācanādīhi, ‘‘yācatipi āyācatipi pucchatipi paṭipucchatipi ācikkhatipi anusāsatipi akkosatipī’’ti (pārā. 285) uddese vuttamethunayācanādivasenāti vuttaṃ hoti. Imehi dvīhi ‘‘obhāsantassā’’ti vuttaobhāsanā dassitā. Obhāsantassāti uddesayantassa, pakāsentassāti attho. ‘‘Viññu’’nti iminā obhāsanakiriyāya kammamāha, iminā visesitabbaṃ ‘‘manussitthi’’nti idaṃ pakaraṇato labbhati, yathādassitapadabhājanāgatasarūpaṃ viññuṃ paṭibalaṃ manussitthinti vuttaṃ hoti. Antamaso hatthamuddāyapīti obhāsane antimaparicchedadassanaṃ. Duṭṭhullavacanassādabhāve sati yo vaccamaggapassāvamaggapaṭibaddhaṃ guṇadosaṃ vā methunadhammayācanādivasena vā duṭṭhullāduṭṭhullaṃ jānantiṃ manussitthiṃ heṭṭhimaparicchedena hatthamuddāyapi vadeyyāti attho.
इमस्मिं गाथाद्वये दुट्ठुल्लवाचस्सादेन इत्थिया इत्थिसञ्ञिनो विञ्ञुं तं इत्थिं द्विन्नं मग्गानं वण्णवसेन अन्तमसो हत्थमुद्दायपि ओभासन्तस्स भिक्खुनो गरुकं सियाति एकं वाक्यं, तथा ‘‘द्विन्नं मग्गानं अवण्णवसेना’’ति इमिना च ‘‘मेथुनयाचनादीही’’ति इमिना च योजनाय वाक्यद्वयन्ति एवं योजनावसेन तीणि वाक्यानि होन्ति।
Imasmiṃ gāthādvaye duṭṭhullavācassādena itthiyā itthisaññino viññuṃ taṃ itthiṃ dvinnaṃ maggānaṃ vaṇṇavasena antamaso hatthamuddāyapi obhāsantassa bhikkhuno garukaṃ siyāti ekaṃ vākyaṃ, tathā ‘‘dvinnaṃ maggānaṃ avaṇṇavasenā’’ti iminā ca ‘‘methunayācanādīhī’’ti iminā ca yojanāya vākyadvayanti evaṃ yojanāvasena tīṇi vākyāni honti.
तत्थ पठमवाक्ये वण्णवचनेन सङ्गहितं थोमनादिकथं कथेन्तस्स सङ्घादिसेसो होति। ‘‘इत्थिलक्खणेन सुभलक्खणेन समन्नागतासी’’ति एत्तकमेव थोमनत्थं वदतो सङ्घादिसेसो न होति, ‘‘तव वच्चमग्गो च पस्सावमग्गो च ईदिसो सुभो सुसण्ठानो, तेन नाम ईदिसेन इत्थिलक्खणेन सुभलक्खणेन समन्नागतासी’’ति वदन्तस्स होति। ‘‘वण्णेति, पसंसती’’ति पदद्वयञ्च ‘‘थोमेती’’ति पदस्स परियायो।
Tattha paṭhamavākye vaṇṇavacanena saṅgahitaṃ thomanādikathaṃ kathentassa saṅghādiseso hoti. ‘‘Itthilakkhaṇena subhalakkhaṇena samannāgatāsī’’ti ettakameva thomanatthaṃ vadato saṅghādiseso na hoti, ‘‘tava vaccamaggo ca passāvamaggo ca īdiso subho susaṇṭhāno, tena nāma īdisena itthilakkhaṇena subhalakkhaṇena samannāgatāsī’’ti vadantassa hoti. ‘‘Vaṇṇeti, pasaṃsatī’’ti padadvayañca ‘‘thometī’’ti padassa pariyāyo.
दुतियवाक्ये अवण्णपदसङ्गहितं खुंसनादित्तये खुंसनं नाम पतोदोपमेहि फरुसवचनेहि तुदनं। यथाह अट्ठकथायं ‘‘खुंसेतीति वाचापतोदेन घट्टेती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२८५)। पतुज्जतेनेनाति ‘‘पतोदो’’तिअगच्छन्ते अस्सादयो पवत्तेतुं विज्झनकपाचनदण्डो वुच्चति। वम्भनं नाम अपसादनं। अपसादनं नाम गुणतो परिहापनं। यथाह ‘‘वम्भेतीति अपसादेती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२८५)। गरहा नाम दोसारोपनं। यथाह ‘‘गरहतीति दोसं देती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२८५)। इमं खुंसनादिपटिसंयुत्तवचनं वक्खमानेसु ‘‘सिखरणीसि, सम्भिन्नासि, उभतोब्यञ्जनासी’’ति इमेसु तीसु पदेसु अञ्ञतरेन योजेत्वा कथेन्तस्सेव सङ्घादिसेसो, न इतरस्स।
Dutiyavākye avaṇṇapadasaṅgahitaṃ khuṃsanādittaye khuṃsanaṃ nāma patodopamehi pharusavacanehi tudanaṃ. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘khuṃsetīti vācāpatodena ghaṭṭetī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.285). Patujjatenenāti ‘‘patodo’’tiagacchante assādayo pavattetuṃ vijjhanakapācanadaṇḍo vuccati. Vambhanaṃ nāma apasādanaṃ. Apasādanaṃ nāma guṇato parihāpanaṃ. Yathāha ‘‘vambhetīti apasādetī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.285). Garahā nāma dosāropanaṃ. Yathāha ‘‘garahatīti dosaṃ detī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.285). Imaṃ khuṃsanādipaṭisaṃyuttavacanaṃ vakkhamānesu ‘‘sikharaṇīsi, sambhinnāsi, ubhatobyañjanāsī’’ti imesu tīsu padesu aññatarena yojetvā kathentasseva saṅghādiseso, na itarassa.
ततियवाक्ये मेथुनयाचनादिवचनेहि सङ्गहितं आयाचनादिं करोन्तस्सापि सङ्घादिसेसो। ‘‘याचति नाम देहि मे अरहसि मे दातु’’न्तिआदिना (पारा॰ २८५) नयेन एकेकं पदं ‘‘देहि मे मेथुनं धम्म’’न्तिआदिवसेन मेथुनधम्मपदेन सह घटेत्वा मेथुनधम्मं याचन्तस्सेव होति।
Tatiyavākye methunayācanādivacanehi saṅgahitaṃ āyācanādiṃ karontassāpi saṅghādiseso. ‘‘Yācati nāma dehi me arahasi me dātu’’ntiādinā (pārā. 285) nayena ekekaṃ padaṃ ‘‘dehi me methunaṃ dhamma’’ntiādivasena methunadhammapadena saha ghaṭetvā methunadhammaṃ yācantasseva hoti.
‘‘कदा ते माता पसीदिस्सति, कदा ते पिता पसीदिस्सति, कदा ते देवतायो पसीदिस्सन्ति, कदा ते सुखणो सुलयो सुमुहुत्तो भविस्सती’’तिआदिआयाचनपदनिद्देसे एकेकं पदं तत्थेव ओसाने वुत्तेन ‘‘कदा ते मेथुनं धम्मं लभिस्सामी’’ति पदेन घटेत्वा मेथुनं याचन्तस्सेव होति।
‘‘Kadā te mātā pasīdissati, kadā te pitā pasīdissati, kadā te devatāyo pasīdissanti, kadā te sukhaṇo sulayo sumuhutto bhavissatī’’tiādiāyācanapadaniddese ekekaṃ padaṃ tattheva osāne vuttena ‘‘kadā te methunaṃ dhammaṃ labhissāmī’’ti padena ghaṭetvā methunaṃ yācantasseva hoti.
‘‘कथं त्वं सामिकस्स देसि, कथं जारस्स देसी’’ति (पारा॰ २८५) पुच्छानिद्देसवचनेसु च अञ्ञतरं मेथुनधम्मपदेन घटेत्वा पुच्छन्तस्सेव होति।
‘‘Kathaṃ tvaṃ sāmikassa desi, kathaṃ jārassa desī’’ti (pārā. 285) pucchāniddesavacanesu ca aññataraṃ methunadhammapadena ghaṭetvā pucchantasseva hoti.
‘‘एवं किर त्वं सामिकस्स देसि, एवं जारस्स देसी’’ति (पारा॰ २८५) पटिपुच्छानिद्देसवचनेसु अञ्ञतरं मेथुनधम्मपदेन घटेत्वा विसेसेत्वा पटिपुच्छन्तस्सेव होति।
‘‘Evaṃ kira tvaṃ sāmikassa desi, evaṃ jārassa desī’’ti (pārā. 285) paṭipucchāniddesavacanesu aññataraṃ methunadhammapadena ghaṭetvā visesetvā paṭipucchantasseva hoti.
‘‘कथं ददमाना सामिकस्स पिया होती’’ति पुच्छतो मातुगामस्स ‘‘एवं देहि, एवं देन्ती सामिकस्स पिया भविस्सति मनापा चा’’ति आणत्तिवचने, अनुसासनिवचने च एसेव नयो।
‘‘Kathaṃ dadamānā sāmikassa piyā hotī’’ti pucchato mātugāmassa ‘‘evaṃ dehi, evaṃ dentī sāmikassa piyā bhavissati manāpā cā’’ti āṇattivacane, anusāsanivacane ca eseva nayo.
३५५. अक्कोसनिद्देसागतेसु ‘‘अनिमित्तासि निमित्तमत्तासि अलोहितासि धुवलोहितासि धुवचोळासि पग्घरन्तीसि सिखरणीसि इत्थिपण्डकासि वेपुरिसिकासि सम्भिन्नासि उभतोब्यञ्जनासी’’ति एकादससु पदेसु ‘‘सिखरणीसि सम्भिन्नासि उभतोब्यञ्जनासी’’ति पदत्तयं पच्चेकं आपत्तिकरं, इमिना पदत्तयेन सह पुब्बे वुत्तानि वच्चमग्गपस्सावमग्गमेथुनधम्मपदानि तीणि चाति छप्पदानं पच्चेकं आपत्तिकरत्ता इतो परानि अनिमित्तादीनि अट्ठ पदानि ‘‘अनिमित्तासि मेथुनधम्मं देही’’तिआदिना नयेन मेथुनधम्मपदेन सह घटेत्वा वुत्तानेव आपत्तिकरानीति वेदितब्बानि, ‘‘मेथुनयाचनादीही’’ति एत्थ आदि-सद्दसङ्गहितेसु ‘‘अनिमित्तासी’’तिआदीसु एकादससु अक्कोसपदेसु अन्तोगधत्तेपि केवलं आपत्तिकरत्ता गरुतरं पदत्तयं विसुं सङ्गहेतब्बन्ति ञापेतुमाह ‘‘सिखरणीसी’’तिआदि।
355. Akkosaniddesāgatesu ‘‘animittāsi nimittamattāsi alohitāsi dhuvalohitāsi dhuvacoḷāsi paggharantīsi sikharaṇīsi itthipaṇḍakāsi vepurisikāsi sambhinnāsi ubhatobyañjanāsī’’ti ekādasasu padesu ‘‘sikharaṇīsi sambhinnāsi ubhatobyañjanāsī’’ti padattayaṃ paccekaṃ āpattikaraṃ, iminā padattayena saha pubbe vuttāni vaccamaggapassāvamaggamethunadhammapadāni tīṇi cāti chappadānaṃ paccekaṃ āpattikarattā ito parāni animittādīni aṭṭha padāni ‘‘animittāsi methunadhammaṃ dehī’’tiādinā nayena methunadhammapadena saha ghaṭetvā vuttāneva āpattikarānīti veditabbāni, ‘‘methunayācanādīhī’’ti ettha ādi-saddasaṅgahitesu ‘‘animittāsī’’tiādīsu ekādasasu akkosapadesu antogadhattepi kevalaṃ āpattikarattā garutaraṃ padattayaṃ visuṃ saṅgahetabbanti ñāpetumāha ‘‘sikharaṇīsī’’tiādi.
सिखरणीसीति एत्थ ‘‘सिखरणी असी’’ति पदच्छेदो। ‘‘असी’’ति पच्चेकं योजेतब्बं। तु-सद्दो केवलयुत्तम्पि आपत्तिकरं होतीति विसेसं जोतेति। केवलेनापि अक्कोसवचनेनाति योजना। सिखरणीसीति बहि निक्खन्तआणिमंसा भवसि। सम्भिन्नासीति मिस्सीभूतवच्चमग्गपस्सावमग्गा। उभतोब्यञ्जनासीति इत्थिनिमित्तेन, पुरिसनिमित्तेन चाति उभतोब्यञ्जनेहि समन्नागता। ‘‘अयं इत्थी, अयं पुरिसो’’ति ब्यञ्जयतीति ब्यञ्जनं, मुत्तकरणानि। सुणन्तियाति एत्थ ‘‘विञ्ञुमनुस्सित्थिया’’ति अधिकारतो लब्भति, इमिना अक्कोसितब्बवत्थु दस्सितं होति। भासितं सुणन्तिया सुभासितदुब्भासितं जानन्तिया मनुस्सित्थिया विसये पवत्तअक्कोसवचनेन सङ्घादिसेसो होतीति अत्थो।
Sikharaṇīsīti ettha ‘‘sikharaṇī asī’’ti padacchedo. ‘‘Asī’’ti paccekaṃ yojetabbaṃ. Tu-saddo kevalayuttampi āpattikaraṃ hotīti visesaṃ joteti. Kevalenāpi akkosavacanenāti yojanā. Sikharaṇīsīti bahi nikkhantaāṇimaṃsā bhavasi. Sambhinnāsīti missībhūtavaccamaggapassāvamaggā. Ubhatobyañjanāsīti itthinimittena, purisanimittena cāti ubhatobyañjanehi samannāgatā. ‘‘Ayaṃ itthī, ayaṃ puriso’’ti byañjayatīti byañjanaṃ, muttakaraṇāni. Suṇantiyāti ettha ‘‘viññumanussitthiyā’’ti adhikārato labbhati, iminā akkositabbavatthu dassitaṃ hoti. Bhāsitaṃ suṇantiyā subhāsitadubbhāsitaṃ jānantiyā manussitthiyā visaye pavattaakkosavacanena saṅghādiseso hotīti attho.
३५६. पुनप्पुनं ओभासन्तस्स वाचानं गणनाय गरुका सियुन्ति योजना। एत्थ ‘‘एकं इत्थि’’न्ति अज्झाहरितब्बं। एकवाचाय बहू ओभासन्तस्स च इत्थीनं गणनाय गरुका सियुन्ति योजना। एत्थापि ‘‘इत्थियोपी’’ति लब्भति।
356. Punappunaṃ obhāsantassa vācānaṃ gaṇanāya garukā siyunti yojanā. Ettha ‘‘ekaṃ itthi’’nti ajjhāharitabbaṃ. Ekavācāya bahū obhāsantassa ca itthīnaṃ gaṇanāya garukā siyunti yojanā. Etthāpi ‘‘itthiyopī’’ti labbhati.
३५७. सा चे नप्पटिजानातीति एत्थ ‘‘यं सुणन्तिं मनुस्सित्थिं द्विन्नं मग्गानं वण्णावण्णवसेन ओभासति, सा चे न पटिजानाती’’ति सामत्थिया लब्भमानं आदाय योजेतब्बं। अत्तनो भासितं दुट्ठुल्लं वुत्तसमनन्तरमेव अत्थवसेन सचे न जानातीति अत्थो। तस्साति तस्स दुट्ठुल्लभासितभिक्खुस्स। उब्भजाणुं, अधक्खकं वा आदिस्स भणने चापि तस्स थुल्लच्चयं सियाति योजना। भणनेति द्विन्नं मग्गानं वण्णादिकथने, ‘‘भणतो’’तिपि लिखन्ति, भणन्तस्स, भणनहेतूति अत्थो। हेतुम्हि अयमन्तपच्चयो ‘‘असम्बुध’’न्तिआदीसु (पारा॰ अट्ठ॰ १.गन्थारम्भकथा) विय। उब्भजाणुन्ति जाणुतो उद्धं। अक्खेकन्ति अक्खकतो हेट्ठा।
357.Sā ce nappaṭijānātīti ettha ‘‘yaṃ suṇantiṃ manussitthiṃ dvinnaṃ maggānaṃ vaṇṇāvaṇṇavasena obhāsati, sā ce na paṭijānātī’’ti sāmatthiyā labbhamānaṃ ādāya yojetabbaṃ. Attano bhāsitaṃ duṭṭhullaṃ vuttasamanantarameva atthavasena sace na jānātīti attho. Tassāti tassa duṭṭhullabhāsitabhikkhussa. Ubbhajāṇuṃ, adhakkhakaṃ vā ādissa bhaṇane cāpi tassa thullaccayaṃ siyāti yojanā. Bhaṇaneti dvinnaṃ maggānaṃ vaṇṇādikathane, ‘‘bhaṇato’’tipi likhanti, bhaṇantassa, bhaṇanahetūti attho. Hetumhi ayamantapaccayo ‘‘asambudha’’ntiādīsu (pārā. aṭṭha. 1.ganthārambhakathā) viya. Ubbhajāṇunti jāṇuto uddhaṃ. Akkhekanti akkhakato heṭṭhā.
३५८. उब्भक्खकन्ति अक्खकतो उद्धं। अधोजाणुमण्डलन्ति जाणुमण्डलतो अधो। उद्दिसन्ति उद्दिस्स। ‘‘उद्दिस्सुब्भक्खं वा तथा, अधोजाणुमण्डल’’न्ति च लिखन्ति, सो पाठो सुन्दरो। वण्णादिभणने दुक्कटन्ति सम्बन्धो। ‘‘विञ्ञुमनुस्सित्थिया’’ति अधिकारतो लब्भति। कायपटिबद्धे वण्णादिभणने दुक्कटन्ति एत्थापि एसेव नयो। वच्चमग्गपस्सावमग्गा सङ्घादिसेसक्खेत्तं, अधक्खकं उब्भजाणुमण्डलं थुल्लच्चयक्खेत्तं, उद्धक्खकं अधोजाणुमण्डलं दुक्कटक्खेत्तन्ति इमेसु तीसु खेत्तेसु अक्खकञ्चेव जाणुमण्डलञ्च थुल्लच्चयदुक्कटानं द्विन्नं अवधिभूतं कत्थ सङ्गय्हतीति? दुक्कटक्खेत्तेयेव सङ्गय्हति। यथाह अट्ठकथायं ‘‘अक्खकं, पन जाणुमण्डलञ्च एत्थेव दुक्कटक्खेत्ते सङ्गहं गच्छती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२८६)।
358.Ubbhakkhakanti akkhakato uddhaṃ. Adhojāṇumaṇḍalanti jāṇumaṇḍalato adho. Uddisanti uddissa. ‘‘Uddissubbhakkhaṃ vā tathā, adhojāṇumaṇḍala’’nti ca likhanti, so pāṭho sundaro. Vaṇṇādibhaṇane dukkaṭanti sambandho. ‘‘Viññumanussitthiyā’’ti adhikārato labbhati. Kāyapaṭibaddhe vaṇṇādibhaṇane dukkaṭanti etthāpi eseva nayo. Vaccamaggapassāvamaggā saṅghādisesakkhettaṃ, adhakkhakaṃ ubbhajāṇumaṇḍalaṃ thullaccayakkhettaṃ, uddhakkhakaṃ adhojāṇumaṇḍalaṃ dukkaṭakkhettanti imesu tīsu khettesu akkhakañceva jāṇumaṇḍalañca thullaccayadukkaṭānaṃ dvinnaṃ avadhibhūtaṃ kattha saṅgayhatīti? Dukkaṭakkhetteyeva saṅgayhati. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘akkhakaṃ, pana jāṇumaṇḍalañca ettheva dukkaṭakkhette saṅgahaṃ gacchatī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.286).
३५९. पण्डके यक्खिपेतीसु द्विन्नं मग्गानं वण्णादिभणने तस्स भणन्तस्स थुल्लच्चयं भवेति अधिकारवसेन आगतपदेहि सह योजेतब्बं। पण्डकादीसूति आदि-सद्देन यक्खिपेतीनं गहणं।
359. Paṇḍake yakkhipetīsu dvinnaṃ maggānaṃ vaṇṇādibhaṇane tassa bhaṇantassa thullaccayaṃ bhaveti adhikāravasena āgatapadehi saha yojetabbaṃ. Paṇḍakādīsūti ādi-saddena yakkhipetīnaṃ gahaṇaṃ.
३६०. उब्भक्खक…पे॰… अयं नयोति ‘‘पण्डकादीसू’’ति इमिना योजेतब्बं। अयं नयोति ‘‘दुक्कटमेव होती’’ति वुत्तो नयो। सब्बत्थाति सङ्घादिसेसथुल्लच्चयदुक्कटक्खेत्तवसेन सब्बेसु खेत्तेसु।
360.Ubbhakkhaka…pe… ayaṃ nayoti ‘‘paṇḍakādīsū’’ti iminā yojetabbaṃ. Ayaṃ nayoti ‘‘dukkaṭameva hotī’’ti vutto nayo. Sabbatthāti saṅghādisesathullaccayadukkaṭakkhettavasena sabbesu khettesu.
३६१. अत्थपुरेक्खारो हुत्वा ओभासतोपि अनापत्तीति योजना। मातुगामानं ‘‘अनिमित्तासी’’तिआदीसु पदेसु अत्थकथनं पुरेक्खत्वा ‘‘अनिमित्तासी’’तिआदिपदं भणन्तस्स वा मातुगामेहि सह अट्ठकथं सज्झायन्तानं वा अनापत्तीति अत्थो। धम्मपुरेक्खारो हुत्वा ओभासतो अनापत्तीति योजना। पाळिधम्मं वाचेन्तस्स वा तासं सुणन्तीनं सज्झायनं वा पुरेक्खत्वा ‘‘अनिमित्तासी’’तिआदीसु पदेसु यं किञ्चि पब्बजितस्स वा इतरस्स वा मातुगामस्स कथेन्तस्स अनापत्तीति। पुरेक्खत्वानुसासनिन्ति ‘‘इदानि अनिमित्तासि…पे॰… उभतोब्यञ्जनासि, अप्पमादं दानि करेय्यासि, यथा आयतिम्पि एवरूपा नाहोसी’’ति अनुसासनिं पुरेक्खत्वा।
361. Atthapurekkhāro hutvā obhāsatopi anāpattīti yojanā. Mātugāmānaṃ ‘‘animittāsī’’tiādīsu padesu atthakathanaṃ purekkhatvā ‘‘animittāsī’’tiādipadaṃ bhaṇantassa vā mātugāmehi saha aṭṭhakathaṃ sajjhāyantānaṃ vā anāpattīti attho. Dhammapurekkhāro hutvā obhāsato anāpattīti yojanā. Pāḷidhammaṃ vācentassa vā tāsaṃ suṇantīnaṃ sajjhāyanaṃ vā purekkhatvā ‘‘animittāsī’’tiādīsu padesu yaṃ kiñci pabbajitassa vā itarassa vā mātugāmassa kathentassa anāpattīti. Purekkhatvānusāsaninti ‘‘idāni animittāsi…pe… ubhatobyañjanāsi, appamādaṃ dāni kareyyāsi, yathā āyatimpi evarūpā nāhosī’’ti anusāsaniṃ purekkhatvā.
३६२. उम्मत्तकादीनन्ति पित्तुम्मत्तकयक्खुम्मत्तकवसेन द्विन्नं उम्मत्तकानञ्च आदि-सद्दसङ्गहितस्स इमस्मिं आदिकम्मिकस्स उदायित्थेरस्स च अनापत्तीति वुत्तं होति। ‘‘इदं सिक्खापदं तिसमुट्ठानं कायचित्ततो च वाचाचित्ततो च कायवाचाचित्ततो च समुट्ठाति। किरियं, सञ्ञाविमोक्खं, सचित्तकं, लोकवज्जं, कायकम्मं, वचीकम्मं, अकुसलचित्त’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२८७) अट्ठकथायं वुत्तपकिण्णकविनिच्छयं दस्सेति ‘‘समुट्ठानादयो…पे॰… तुल्यावा’’ति। वेदनाय अदिन्नादानेन असमत्ता ‘‘वेदनेत्थ द्विधा मता’’ति आह, सुखोपेक्खावेदनावसेन द्विधा मताति अत्थो।
362.Ummattakādīnanti pittummattakayakkhummattakavasena dvinnaṃ ummattakānañca ādi-saddasaṅgahitassa imasmiṃ ādikammikassa udāyittherassa ca anāpattīti vuttaṃ hoti. ‘‘Idaṃ sikkhāpadaṃ tisamuṭṭhānaṃ kāyacittato ca vācācittato ca kāyavācācittato ca samuṭṭhāti. Kiriyaṃ, saññāvimokkhaṃ, sacittakaṃ, lokavajjaṃ, kāyakammaṃ, vacīkammaṃ, akusalacitta’’nti (pārā. aṭṭha. 2.287) aṭṭhakathāyaṃ vuttapakiṇṇakavinicchayaṃ dasseti ‘‘samuṭṭhānādayo…pe… tulyāvā’’ti. Vedanāya adinnādānena asamattā ‘‘vedanettha dvidhā matā’’ti āha, sukhopekkhāvedanāvasena dvidhā matāti attho.
दुट्ठुल्लवाचाकथावण्णना।
Duṭṭhullavācākathāvaṇṇanā.
३६३. कामपारिचरियायाति मेथुनधम्मसङ्खातेन कामेन पारिचरियाय, मेथुनधम्मेन पारिचरियायाति अत्थो। अथ वा कामिता पत्थिताति कामा, मेथुनरागवसेन पत्थिताति अत्थो, कामा च सा पारिचरिया चाति कामपारिचरिया, तस्सा कामपारिचरियायातिपि गहेतब्बं, मेथुनरागचित्तेन अभिपत्थितपारिचरियायातिअत्थो। ‘‘वण्णं भासतो’’ति इमिना सम्बन्धो, ‘‘एतदग्गं भगिनि पारिचरियानं या मादिसं सीलवन्तं कल्याणधम्मं ब्रह्मचारिं एतेन धम्मेन परिचरेय्या’’ति अत्तनो मेथुनधम्मेन पारिचरियाय गुणं आनिसंसं कथेन्तस्साति वुत्तं होति। तस्मिंयेव खणेति तस्मिं भणितक्खणेयेव। सा चे जानातीति यं उद्दिस्स अभासि, सचे सा वचनसमनन्तरमेव जानाति।
363.Kāmapāricariyāyāti methunadhammasaṅkhātena kāmena pāricariyāya, methunadhammena pāricariyāyāti attho. Atha vā kāmitā patthitāti kāmā, methunarāgavasena patthitāti attho, kāmā ca sā pāricariyā cāti kāmapāricariyā, tassā kāmapāricariyāyātipi gahetabbaṃ, methunarāgacittena abhipatthitapāricariyāyātiattho. ‘‘Vaṇṇaṃ bhāsato’’ti iminā sambandho, ‘‘etadaggaṃ bhagini pāricariyānaṃ yā mādisaṃ sīlavantaṃ kalyāṇadhammaṃ brahmacāriṃ etena dhammena paricareyyā’’ti attano methunadhammena pāricariyāya guṇaṃ ānisaṃsaṃ kathentassāti vuttaṃ hoti. Tasmiṃyeva khaṇeti tasmiṃ bhaṇitakkhaṇeyeva. Sā ce jānātīti yaṃ uddissa abhāsi, sace sā vacanasamanantarameva jānāti.
३६४. सा मनुस्सित्थी नो जानाति चे, तस्स थुल्लच्चयन्ति सम्बन्धो। यक्खिपेतिदेवीसु जानन्तीसु, पण्डके च जानन्ते अत्तकामपारिचरियाय वण्णं भासतो तस्स भिक्खुनो थुल्लच्चयं होतीति योजना। सेसेति पुरिसतिरच्छानगतविसये, यक्खिआदीनं अजाननविसये च अत्तकामपारिचरियाय वण्णं भासतो तस्स आपत्ति दुक्कटं होतीति योजना।
364.Sā manussitthī no jānāti ce, tassa thullaccayanti sambandho. Yakkhipetidevīsu jānantīsu, paṇḍake ca jānante attakāmapāricariyāya vaṇṇaṃ bhāsato tassa bhikkhuno thullaccayaṃ hotīti yojanā. Seseti purisatiracchānagatavisaye, yakkhiādīnaṃ ajānanavisaye ca attakāmapāricariyāya vaṇṇaṃ bhāsato tassa āpatti dukkaṭaṃ hotīti yojanā.
३६५. चीवरादीहीति चीवरपिण्डपातादीहि। वत्थुकामेहीति तण्हाय वत्थुभावेन वत्थू च कामितत्ता कामाति च सङ्खातेहि पच्चयेहि।
365.Cīvarādīhīti cīvarapiṇḍapātādīhi. Vatthukāmehīti taṇhāya vatthubhāvena vatthū ca kāmitattā kāmāti ca saṅkhātehi paccayehi.
३६६. रागो एव रागता। ‘‘रागिता’’ति वा पाठो, रागो अस्स अत्थीति रागी, तस्स भावो रागिता, अत्तकामपारिचरियाय रागोति अत्थो। ओभासोति अत्तकामपारिचरियाय गुणभणनं। तेन रागेनाति कामपारिचरियाय रागेन। खणे तस्मिन्ति भणितक्खणे। विजाननन्ति यं मनुस्सित्थिं उद्दिस्स अत्तकामपारिचरियाय वण्णं भणति, ताय तस्स वचनत्थस्स विजाननन्ति वुत्तं होति।
366. Rāgo eva rāgatā. ‘‘Rāgitā’’ti vā pāṭho, rāgo assa atthīti rāgī, tassa bhāvo rāgitā, attakāmapāricariyāya rāgoti attho. Obhāsoti attakāmapāricariyāya guṇabhaṇanaṃ. Tena rāgenāti kāmapāricariyāya rāgena. Khaṇe tasminti bhaṇitakkhaṇe. Vijānananti yaṃ manussitthiṃ uddissa attakāmapāricariyāya vaṇṇaṃ bhaṇati, tāya tassa vacanatthassa vijānananti vuttaṃ hoti.
३६७. पञ्चङ्गानीति मनुस्सित्थिता, तंसञ्ञिता, पारिचरियाय रागिता, तेन रागेन ओभासनं, खणे तस्मिं विजाननन्ति इमानि एत्थ अत्तकामपारिचरियसिक्खापदे पञ्च अङ्गानि , पञ्च आपत्तिकारणानीति अत्थो। अस्साति अत्तकामपारिचरियसिक्खापदस्स।
367.Pañcaṅgānīti manussitthitā, taṃsaññitā, pāricariyāya rāgitā, tena rāgena obhāsanaṃ, khaṇe tasmiṃ vijānananti imāni ettha attakāmapāricariyasikkhāpade pañca aṅgāni , pañca āpattikāraṇānīti attho. Assāti attakāmapāricariyasikkhāpadassa.
अत्तकामपारिचरियकथावण्णना।
Attakāmapāricariyakathāvaṇṇanā.
३६८. ‘‘पटिग्गण्हाती’’तिआदिकिरियात्तयोपादानसामत्थियेन तिक्खत्तुं पटिपादनकं ‘‘यो भिक्खू’’ति च ‘‘गरु होती’’ति पदसामत्थियेन ‘‘तस्सा’’ति च लब्भमानत्ता तिविधेहि सह ‘‘यो भिक्खु पुरिसस्स सन्देसं पटिग्गण्हाति, वीमंसति पच्चाहरति चे, तस्स गरु होती’’ति एकं वाक्यं होति। एवं ‘‘इत्थियापि वा’’ति इमिना योजनायपि एकं वाक्यं होतीति इमिस्सा गाथाय वाक्यद्वयं युज्जति।
368. ‘‘Paṭiggaṇhātī’’tiādikiriyāttayopādānasāmatthiyena tikkhattuṃ paṭipādanakaṃ ‘‘yo bhikkhū’’ti ca ‘‘garu hotī’’ti padasāmatthiyena ‘‘tassā’’ti ca labbhamānattā tividhehi saha ‘‘yo bhikkhu purisassa sandesaṃ paṭiggaṇhāti, vīmaṃsati paccāharati ce, tassa garu hotī’’ti ekaṃ vākyaṃ hoti. Evaṃ ‘‘itthiyāpi vā’’ti iminā yojanāyapi ekaṃ vākyaṃ hotīti imissā gāthāya vākyadvayaṃ yujjati.
इध सन्देसक्कमञ्च योजनाक्कमञ्च जाननत्थं पठमं ताव इत्थीनञ्च भरियानञ्च पभेदो च सरूपञ्च विभावीयति – तेसु इत्थियो दसविधा होन्ति। यथाह पदभाजने ‘‘दस इत्थियो मातुरक्खिता पितुरक्खिता मातापितुरक्खिता भातुरक्खिता भगिनिरक्खिता ञातिरक्खिता गोत्तरक्खिता धम्मरक्खिता सारक्खा सपरिदण्डा’’ति। भरिया च दसविधा होन्ति। यथाह पदभाजने ‘‘दस भरियायो धनक्कीता छन्दवासिनी भोगवासिनी ओदपत्तकिनी ओभटचुम्बटा दासी च भरिया च कम्मकारी च भरिया च धजाहटा मुहुत्तिका’’ति (पारा॰ ३०३)। इमासं पभेदो च सरूपानि च सङ्खेपतो एवं वेदितब्बानि –
Idha sandesakkamañca yojanākkamañca jānanatthaṃ paṭhamaṃ tāva itthīnañca bhariyānañca pabhedo ca sarūpañca vibhāvīyati – tesu itthiyo dasavidhā honti. Yathāha padabhājane ‘‘dasa itthiyo māturakkhitā piturakkhitā mātāpiturakkhitā bhāturakkhitā bhaginirakkhitā ñātirakkhitā gottarakkhitā dhammarakkhitā sārakkhā saparidaṇḍā’’ti. Bhariyā ca dasavidhā honti. Yathāha padabhājane ‘‘dasa bhariyāyo dhanakkītā chandavāsinī bhogavāsinī odapattakinī obhaṭacumbaṭā dāsī ca bhariyā ca kammakārī ca bhariyā ca dhajāhaṭā muhuttikā’’ti (pārā. 303). Imāsaṃ pabhedo ca sarūpāni ca saṅkhepato evaṃ veditabbāni –
पुरिसेहि सह यथा संवासं न करोति, एवं मातरा रक्खिता मातुरक्खिता। यथाह ‘‘मातुरक्खिता नाम माता रक्खति गोपेति इस्सरियं कारेति वसं वत्तेती’’ति। पितुरक्खितादीसुपि एसेव नयो। तत्थ यस्मिं कोण्डञ्ञादिगोत्ते जाता, तस्मिंयेव गोत्ते जातेहि रक्खिता गोत्तरक्खिता। यथाह ‘‘गोत्तरक्खिता नाम सगोत्ता रक्खन्ती’’तिआदि। एकं सत्थारं उद्दिस्स पब्बजितेहि वा एकगणपरियापन्नेहि वा रक्खिता धम्मरक्खिता नाम। यथाह ‘‘धम्मरक्खिता नाम सहधम्मिका रक्खन्ती’’तिआदि (पारा॰ ३०४)। सारक्खा नाम ‘‘गब्भेपि परिग्गहिता होति ‘मय्हं एसा’ति अन्तमसो मालागुळपरिक्खित्तापी’’ति पाळियं वुत्तसरूपा। सपरिदण्डा नाम ‘‘केहिचि दण्डो ठपितो होति ‘यो इत्थन्नामं इत्थिं गच्छति, तस्स एत्तको दण्डो’’ति वुत्तसरूपाति अयं दसन्नं इत्थीनं सरूपसङ्खेपो। इमासु दससु सारक्खसपरिदण्डानं द्विन्नं परपुरिससेवायं मिच्छाचारो होति, इतरासं न होति। इमा दसपि पञ्चसीलं रक्खन्तेहि अगमनीया।
Purisehi saha yathā saṃvāsaṃ na karoti, evaṃ mātarā rakkhitā māturakkhitā. Yathāha ‘‘māturakkhitā nāma mātā rakkhati gopeti issariyaṃ kāreti vasaṃ vattetī’’ti. Piturakkhitādīsupi eseva nayo. Tattha yasmiṃ koṇḍaññādigotte jātā, tasmiṃyeva gotte jātehi rakkhitā gottarakkhitā. Yathāha ‘‘gottarakkhitā nāma sagottā rakkhantī’’tiādi. Ekaṃ satthāraṃ uddissa pabbajitehi vā ekagaṇapariyāpannehi vā rakkhitā dhammarakkhitā nāma. Yathāha ‘‘dhammarakkhitā nāma sahadhammikā rakkhantī’’tiādi (pārā. 304). Sārakkhā nāma ‘‘gabbhepi pariggahitā hoti ‘mayhaṃ esā’ti antamaso mālāguḷaparikkhittāpī’’ti pāḷiyaṃ vuttasarūpā. Saparidaṇḍā nāma ‘‘kehici daṇḍo ṭhapito hoti ‘yo itthannāmaṃ itthiṃ gacchati, tassa ettako daṇḍo’’ti vuttasarūpāti ayaṃ dasannaṃ itthīnaṃ sarūpasaṅkhepo. Imāsu dasasu sārakkhasaparidaṇḍānaṃ dvinnaṃ parapurisasevāyaṃ micchācāro hoti, itarāsaṃ na hoti. Imā dasapi pañcasīlaṃ rakkhantehi agamanīyā.
दससु भरियासु ‘‘धनक्कीता नाम धनेन किणित्वा वासेती’’ति वुत्तत्ता भरियभावाय अप्पकं वा बहुं वा धनं दत्वा गहिता धनक्कीता नाम। ‘‘छन्दवासिनी नाम पियो पियं वासेती’’ति वुत्तत्ता अत्तरुचिया संवसितेन पुरिसेन सम्पटिच्छिता छन्दवासिनी नाम। ‘‘भोगवासिनी नाम भोगं दत्वा वासेती’’ति वुत्तत्ता उदुक्खलमुसलादिगेहोपकरणं लभित्वा भरियभावं गच्छन्ती जनपदित्थी भोगवासिनी नाम। ‘‘पटवासिनी नाम पटं दत्वा वासेती’’ति वुत्तत्ता निवासनमत्तं वा पारुपनमत्तं वा लद्धा भरियभावं गच्छन्ती दलिद्दित्थी पटवासिनी नाम। ओदपत्तकिनी नाम ‘‘उदकपत्तं आमसित्वा वासेती’’ति (पारा॰ ३०४) वुत्तत्ता ‘‘इदं उदकं विय संसट्ठा अभेज्जा होथा’’ति वत्वा एकस्मिं उदकपत्ते पुरिसेन सद्धिं हत्थं ओतारेत्वा भरियभावं नीतो मातुगामो वुच्चति। ‘‘ओभटचुम्बटा नाम चुम्बटं ओरोपेत्वा वासेती’’ति (पारा॰ ३०४) वुत्तत्ता सीसतो चुम्बटं ओरोपेत्वा भरियभावमुपनीता कट्ठहारिकादिइत्थी ओभटचुम्बटा नाम। दासी च भरिया च नाम ‘‘दासी चेव होति भरिया चा’’ति (पारा॰ ३०४) वुत्तत्ता भरियं कत्वा वासिता ‘‘तस्सेव दासी च भरिया चा’’ति वुत्ता। कम्मकारी च भरिया च नाम ‘‘कम्मकारी चेव होति भरिया चा’’ति (पारा॰ ३०४) वुत्तत्ता पधानित्थिनिरपेक्खेन कुटुम्बकिच्चं कारेत्वा भरियभावं नीता भरिया कतकम्मा ‘‘कम्मकारी च भरिया चा’’ति वुत्ता। ‘‘धजाहटा नाम करमरानीता वुच्चती’’ति (पारा॰ ३०४) वुत्तत्ता धजं उस्सापेत्वा गच्छन्तिया महासेनाय सद्धिं गन्त्वा परविसयं विलुम्पन्तेन पच्छिन्दित्वा आनेत्वा भरियभावमुपनीता इत्थी धजाहटा नाम। ‘‘मुहुत्तिका नाम तङ्खणिका वुच्चती’’ति (पारा॰ ३०४) वुत्तत्ता अचिरकालं संवासत्थाय गहिता इत्थी मुहुत्तिका नामाति अयं दसन्नं भरियानं सरूपसङ्खेपो। यथावुत्तासु दससु इत्थीसु अञ्ञतरं दसन्नं भरियानं अञ्ञतरट्ठाने ठपनत्थमधिप्पेतभावं वत्तुं पुरिसेन ‘‘गच्छ भन्ते इत्थन्नामं मातुरक्खितं ब्रूहि ‘होहि किर इत्थन्नामस्स भरिया धनक्कीता’ति’’आदिना नयेन दिन्नसन्देसं ‘‘साधु उपासका’’तिआदिना नयेन वचीभेदं कत्वा वा सीसकम्पनादिवसेन वा पटिग्गण्हातीति आह ‘‘पटिग्गण्हाति सन्देसं पुरिसस्सा’’ति।
Dasasu bhariyāsu ‘‘dhanakkītā nāma dhanena kiṇitvā vāsetī’’ti vuttattā bhariyabhāvāya appakaṃ vā bahuṃ vā dhanaṃ datvā gahitā dhanakkītā nāma. ‘‘Chandavāsinī nāma piyo piyaṃ vāsetī’’ti vuttattā attaruciyā saṃvasitena purisena sampaṭicchitā chandavāsinī nāma. ‘‘Bhogavāsinī nāma bhogaṃ datvā vāsetī’’ti vuttattā udukkhalamusalādigehopakaraṇaṃ labhitvā bhariyabhāvaṃ gacchantī janapaditthī bhogavāsinī nāma. ‘‘Paṭavāsinī nāma paṭaṃ datvā vāsetī’’ti vuttattā nivāsanamattaṃ vā pārupanamattaṃ vā laddhā bhariyabhāvaṃ gacchantī dalidditthī paṭavāsinī nāma. Odapattakinī nāma ‘‘udakapattaṃ āmasitvā vāsetī’’ti (pārā. 304) vuttattā ‘‘idaṃ udakaṃ viya saṃsaṭṭhā abhejjā hothā’’ti vatvā ekasmiṃ udakapatte purisena saddhiṃ hatthaṃ otāretvā bhariyabhāvaṃ nīto mātugāmo vuccati. ‘‘Obhaṭacumbaṭā nāma cumbaṭaṃ oropetvā vāsetī’’ti (pārā. 304) vuttattā sīsato cumbaṭaṃ oropetvā bhariyabhāvamupanītā kaṭṭhahārikādiitthī obhaṭacumbaṭā nāma. Dāsīca bhariyā ca nāma ‘‘dāsī ceva hoti bhariyā cā’’ti (pārā. 304) vuttattā bhariyaṃ katvā vāsitā ‘‘tasseva dāsī ca bhariyā cā’’ti vuttā. Kammakārī ca bhariyā ca nāma ‘‘kammakārī ceva hoti bhariyā cā’’ti (pārā. 304) vuttattā padhānitthinirapekkhena kuṭumbakiccaṃ kāretvā bhariyabhāvaṃ nītā bhariyā katakammā ‘‘kammakārī ca bhariyā cā’’ti vuttā. ‘‘Dhajāhaṭā nāma karamarānītā vuccatī’’ti (pārā. 304) vuttattā dhajaṃ ussāpetvā gacchantiyā mahāsenāya saddhiṃ gantvā paravisayaṃ vilumpantena pacchinditvā ānetvā bhariyabhāvamupanītā itthī dhajāhaṭā nāma. ‘‘Muhuttikā nāma taṅkhaṇikā vuccatī’’ti (pārā. 304) vuttattā acirakālaṃ saṃvāsatthāya gahitā itthī muhuttikā nāmāti ayaṃ dasannaṃ bhariyānaṃ sarūpasaṅkhepo. Yathāvuttāsu dasasu itthīsu aññataraṃ dasannaṃ bhariyānaṃ aññataraṭṭhāne ṭhapanatthamadhippetabhāvaṃ vattuṃ purisena ‘‘gaccha bhante itthannāmaṃ māturakkhitaṃ brūhi ‘hohi kira itthannāmassa bhariyā dhanakkītā’ti’’ādinā nayena dinnasandesaṃ ‘‘sādhu upāsakā’’tiādinā nayena vacībhedaṃ katvā vā sīsakampanādivasena vā paṭiggaṇhātīti āha ‘‘paṭiggaṇhāti sandesaṃ purisassā’’ti.
एत्थ पुरिसस्साति उपलक्खणत्ता ‘‘पुरिसस्स माता भिक्खुं पहिणती’’तिआदिना (पारा॰ ३२१) नयेन पाळियं वुत्तपुरिसस्स मातापितुआदयो च गहेतब्बा। वीमंसतीति एवं पटिग्गहितसासनं तस्सायेव एकंसेन अविराधेत्वा वदन्तस्स मातापितुआदीनमञ्ञतरस्स वा आरोचेतीति अत्थो। एत्थापि वीमंसतीति उपलक्खणत्ता ‘‘पटिग्गण्हाति अन्तेवासिं वीमंसापेत्वा अत्तना पच्चाहरति, आपत्ति सङ्घादिसेसस्सा’’ति (पारा॰ ३३८) वुत्तत्ता वीमंसापेतीतिपि गहेतब्बं। पच्चाहरतीति तथा आहटं सासनं सुत्वा तस्सा इत्थिया सम्पटिच्छिते च असम्पटिच्छिते च लज्जाय तुण्हीभूताय च तं पवत्तिं पच्चाहरित्वा आचिक्खतीति वुत्तं होति। इधापि पच्चाहरतीति उपलक्खणत्ता ‘‘पटिग्गण्हाति वीमंसति अन्तेवासिं पच्चाहरापेति, आपत्ति सङ्घादिसेसस्सा’’ति (पारा॰ ३३८) वुत्तत्ता पच्चाहरापेतीति च गहेतब्बं।
Ettha purisassāti upalakkhaṇattā ‘‘purisassa mātā bhikkhuṃ pahiṇatī’’tiādinā (pārā. 321) nayena pāḷiyaṃ vuttapurisassa mātāpituādayo ca gahetabbā. Vīmaṃsatīti evaṃ paṭiggahitasāsanaṃ tassāyeva ekaṃsena avirādhetvā vadantassa mātāpituādīnamaññatarassa vā ārocetīti attho. Etthāpi vīmaṃsatīti upalakkhaṇattā ‘‘paṭiggaṇhāti antevāsiṃ vīmaṃsāpetvā attanā paccāharati, āpatti saṅghādisesassā’’ti (pārā. 338) vuttattā vīmaṃsāpetītipi gahetabbaṃ. Paccāharatīti tathā āhaṭaṃ sāsanaṃ sutvā tassā itthiyā sampaṭicchite ca asampaṭicchite ca lajjāya tuṇhībhūtāya ca taṃ pavattiṃ paccāharitvā ācikkhatīti vuttaṃ hoti. Idhāpi paccāharatīti upalakkhaṇattā ‘‘paṭiggaṇhāti vīmaṃsati antevāsiṃ paccāharāpeti, āpatti saṅghādisesassā’’ti (pārā. 338) vuttattā paccāharāpetīti ca gahetabbaṃ.
‘‘इत्थियापि वा’’ति इमिना योजेत्वा गहितदुतियवाक्ये च एवमेव अत्थो वत्तब्बो। तत्थ सन्देसक्कमो पन ‘‘मातुरक्खिता भिक्खुं पहिणति ‘गच्छ भन्ते इत्थन्नामं ब्रूहि ‘होमि इत्थन्नामस्स भरिया धनक्कीता’ति’’आदिपाळिनयेन (पारा॰ ३३०) दट्ठब्बो। एत्थापि ‘‘वीमंसापेति पच्चाहरापेती’’ति इदञ्च वुत्तनयेनेव गहेतब्बं। इमिना नियामेन दसन्नं इत्थीनं नामं विसुं विसुं वत्वा दसन्नं भरियानं अञ्ञतरत्थाय दीयमानसन्देसक्कमो योजेतब्बो। इधापि इत्थियापि वाति उपलक्खणत्ता ‘‘मातुरक्खिताय माता भिक्खुं पहिणति ‘गच्छ भन्ते इत्थन्नामं ब्रूहि ‘होतु इत्थन्नामस्स भरिया धनक्कीता’’तिआदिपाळिवसेन (पारा॰ ३२४) इत्थिया मातुपितुआदीनञ्च सन्देसक्कमो योजेतब्बो।
‘‘Itthiyāpi vā’’ti iminā yojetvā gahitadutiyavākye ca evameva attho vattabbo. Tattha sandesakkamo pana ‘‘māturakkhitā bhikkhuṃ pahiṇati ‘gaccha bhante itthannāmaṃ brūhi ‘homi itthannāmassa bhariyā dhanakkītā’ti’’ādipāḷinayena (pārā. 330) daṭṭhabbo. Etthāpi ‘‘vīmaṃsāpeti paccāharāpetī’’ti idañca vuttanayeneva gahetabbaṃ. Iminā niyāmena dasannaṃ itthīnaṃ nāmaṃ visuṃ visuṃ vatvā dasannaṃ bhariyānaṃ aññataratthāya dīyamānasandesakkamo yojetabbo. Idhāpi itthiyāpi vāti upalakkhaṇattā ‘‘māturakkhitāya mātā bhikkhuṃ pahiṇati ‘gaccha bhante itthannāmaṃ brūhi ‘hotu itthannāmassa bhariyā dhanakkītā’’tiādipāḷivasena (pārā. 324) itthiyā mātupituādīnañca sandesakkamo yojetabbo.
३७०. तं पवत्तिं। सञ्चरित्ता सञ्चरणहेतु। न मुच्चतीति इत्थिपुरिसानं अन्तरे सासनं पटिग्गहेत्वा सञ्चरणहेतु आपज्जितब्बसङ्घादिसेसतो न मुच्चतीति अत्थो।
370.Taṃ pavattiṃ. Sañcarittā sañcaraṇahetu. Na muccatīti itthipurisānaṃ antare sāsanaṃ paṭiggahetvā sañcaraṇahetu āpajjitabbasaṅghādisesato na muccatīti attho.
३७१. अञ्ञं वाति मातापितुरक्खितादीसु अञ्ञतरं वा। ‘‘भासतो’’ति लिखन्ति। ‘‘पेसितो’’ति इमिना विरुद्धत्ता तं पहाय ‘‘भासती’’ति पाठो गहेतब्बो। पाठसेसो वा कातब्बो। ‘‘यो अञ्ञं भासति चे, तस्स भासतोति योजना’’ति निस्सन्देहे वुत्तं। ‘‘मातरा रक्खितं इत्थिं ‘गच्छ ब्रूही’ति यो पेसितो होति, तस्स पितुरक्खितं वा अञ्ञं वा भासतो विसङ्केतोवा’’ति, ‘‘मातरा…पे॰… ब्रूही’ति पेसितो हुत्वा पितुरक्खितं वा अञ्ञं वा भासतो विसङ्केतोवा’’ति योजना युत्ततराति अम्हाकं खन्ति।
371.Aññaṃ vāti mātāpiturakkhitādīsu aññataraṃ vā. ‘‘Bhāsato’’ti likhanti. ‘‘Pesito’’ti iminā viruddhattā taṃ pahāya ‘‘bhāsatī’’ti pāṭho gahetabbo. Pāṭhaseso vā kātabbo. ‘‘Yo aññaṃ bhāsati ce, tassa bhāsatoti yojanā’’ti nissandehe vuttaṃ. ‘‘Mātarā rakkhitaṃ itthiṃ ‘gaccha brūhī’ti yo pesito hoti, tassa piturakkhitaṃ vā aññaṃ vā bhāsato visaṅketovā’’ti, ‘‘mātarā…pe… brūhī’ti pesito hutvā piturakkhitaṃ vā aññaṃ vā bhāsato visaṅketovā’’ti yojanā yuttatarāti amhākaṃ khanti.
३७२. पटिग्गण्हनतादीहीति पटिग्गण्हनमेव पटिग्गण्हनता। आदि-सद्देन वीमंसनपच्चाहरणानि गहितानि। सञ्चरित्तेति सञ्चरणे। समापन्नेति गते सति। गरुकापत्तिमादिसेति एत्थ ‘‘तस्सा’’ति सेसो। आदिसेति कथेय्य।
372.Paṭiggaṇhanatādīhīti paṭiggaṇhanameva paṭiggaṇhanatā. Ādi-saddena vīmaṃsanapaccāharaṇāni gahitāni. Sañcaritteti sañcaraṇe. Samāpanneti gate sati. Garukāpattimādiseti ettha ‘‘tassā’’ti seso. Ādiseti katheyya.
३७३. द्वीहि थुल्लच्चयं वुत्तन्ति एत्थ द्वीहि द्वीहि अङ्गेहि सञ्चरित्ते समापन्ने थुल्लच्चयं वुत्तन्ति गहेतब्बं। ‘‘पटिग्गण्हाति वीमंसति न पच्चाहरति, आपत्ति थुल्लच्चयस्स। पटिग्गण्हाति न वीमंसति पच्चाहरति, आपत्ति थुल्लच्चयस्स। न पटिग्गण्हाति वीमंसति पच्चाहरति, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (पारा॰ ३३८) द्वीहि द्वीहि अङ्गेहि थुल्लच्चयं वुत्तन्ति अत्थो। पण्डकादीसूति पण्डकयक्खिपेतीसु। तीहिपि अङ्गेहि सञ्चरित्ते समापन्ने थुल्लच्चयं वुत्तन्ति योजना।
373.Dvīhi thullaccayaṃ vuttanti ettha dvīhi dvīhi aṅgehi sañcaritte samāpanne thullaccayaṃ vuttanti gahetabbaṃ. ‘‘Paṭiggaṇhāti vīmaṃsati na paccāharati, āpatti thullaccayassa. Paṭiggaṇhāti na vīmaṃsati paccāharati, āpatti thullaccayassa. Na paṭiggaṇhāti vīmaṃsati paccāharati, āpatti thullaccayassā’’ti (pārā. 338) dvīhi dvīhi aṅgehi thullaccayaṃ vuttanti attho. Paṇḍakādīsūti paṇḍakayakkhipetīsu. Tīhipi aṅgehi sañcaritte samāpanne thullaccayaṃ vuttanti yojanā.
एकेनेवाति एकेनेव अङ्गेन। सब्बत्थाति मातुरक्खितादीसु सब्बमातुगामेसु च विनीतवत्थुम्हि ‘‘तेन खो पन समयेन अञ्ञतरो पुरिसो अञ्ञतरं भिक्खुं आणापेसि ‘गच्छ भन्ते इत्थन्नामं इत्थिं वीमंसा’ति। सो गन्त्वा मनुस्से पुच्छि ‘कहं इत्थन्नामा’ति। सुत्ता भन्तेति…पे॰… मता भन्तेति। निक्खन्ता भन्तेति। अनित्थी भन्तेति। इत्थिपण्डका भन्तेति। तस्स कुक्कुच्चं अहोसि। अनापत्ति भिक्खु सङ्घादिसेसस्स, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पारा॰ ३४१) आगतासु सुत्तादीसु पञ्चसु च।
Ekenevāti ekeneva aṅgena. Sabbatthāti māturakkhitādīsu sabbamātugāmesu ca vinītavatthumhi ‘‘tena kho pana samayena aññataro puriso aññataraṃ bhikkhuṃ āṇāpesi ‘gaccha bhante itthannāmaṃ itthiṃ vīmaṃsā’ti. So gantvā manusse pucchi ‘kahaṃ itthannāmā’ti. Suttā bhanteti…pe… matā bhanteti. Nikkhantā bhanteti. Anitthī bhanteti. Itthipaṇḍakā bhanteti. Tassa kukkuccaṃ ahosi. Anāpatti bhikkhu saṅghādisesassa, āpatti dukkaṭassā’’ti (pārā. 341) āgatāsu suttādīsu pañcasu ca.
३७४. अनापत्ति पकासिताति चेतियादीसु कत्तब्बं निस्साय इत्थिया पुरिसस्स, पुरिसेन च इत्थिया दिन्नसासनं पटिग्गहेत्वा वीमंसित्वा पच्चाहरित्वा आरोचेन्तस्स अनापत्तिभावो ‘‘अनापत्ति सङ्घस्स वा चेतियस्स वा गिलानस्स वा करणीयेन गच्छति, उम्मत्तकस्स आदिकम्मिकस्सा’’ति (पारा॰ ३४०) पाळियं वुत्ताति अत्थो।
374.Anāpatti pakāsitāti cetiyādīsu kattabbaṃ nissāya itthiyā purisassa, purisena ca itthiyā dinnasāsanaṃ paṭiggahetvā vīmaṃsitvā paccāharitvā ārocentassa anāpattibhāvo ‘‘anāpatti saṅghassa vā cetiyassa vā gilānassa vā karaṇīyena gacchati, ummattakassa ādikammikassā’’ti (pārā. 340) pāḷiyaṃ vuttāti attho.
३७५. तथा तस्साति मनुस्सजातिकाय तस्सा। ननालंवचनीयताति ‘‘ममाय’’न्ति वा निग्गहपग्गहे वा निरासङ्कं वत्तुं नाहरतीति अलंवचनीया, अस्सामिका, सा हि केनचि ‘‘मय्हं एसा’’ति वत्तुं वा निरासङ्केन निग्गहपग्गहवचनं वा वत्तुं असक्कुणेय्या, अलंवचनीया न भवतीति नालंवचनीया, सस्सामिका, सा हि सामिकेन तथा कातुं सक्कुणेय्याति नालंवचनीया, नालंवचनीया न भवतीति ननालंवचनीया, अलंवचनीयपदेन वुत्ता अस्सामिका एव, पटिसेधा द्वे पकतिमत्थं गमयन्तीति, ननालंवचनीयाय भावो ननालंवचनीयता, निरासङ्केन अवचनीयता अस्सामिकभावोति वुत्तं होति। सञ्चरित्तवसेन भिक्खुना वचनीया न होतीति वा ‘‘अलंवचनीया’’तिपि गहेतब्बमेव। पटिग्गण्हनतादीनं वसाति एत्थ चकारो लुत्तनिद्दिट्ठो। ततो पटिग्गण्हनवीमंसनपच्चाहरणसङ्खातानं तिण्णं अङ्गानं वसेन च पुब्बे वुत्तमनुस्सित्थिता ननालंवचनीयताति वुत्तानं द्विन्नं अङ्गानं वसेन च इदं सिक्खापदं आपत्तिकारणेहि पञ्चहि अङ्गेहि युत्तन्ति अत्थो।
375.Tathā tassāti manussajātikāya tassā. Nanālaṃvacanīyatāti ‘‘mamāya’’nti vā niggahapaggahe vā nirāsaṅkaṃ vattuṃ nāharatīti alaṃvacanīyā, assāmikā, sā hi kenaci ‘‘mayhaṃ esā’’ti vattuṃ vā nirāsaṅkena niggahapaggahavacanaṃ vā vattuṃ asakkuṇeyyā, alaṃvacanīyā na bhavatīti nālaṃvacanīyā, sassāmikā, sā hi sāmikena tathā kātuṃ sakkuṇeyyāti nālaṃvacanīyā, nālaṃvacanīyā na bhavatīti nanālaṃvacanīyā, alaṃvacanīyapadena vuttā assāmikā eva, paṭisedhā dve pakatimatthaṃ gamayantīti, nanālaṃvacanīyāya bhāvo nanālaṃvacanīyatā, nirāsaṅkena avacanīyatā assāmikabhāvoti vuttaṃ hoti. Sañcarittavasena bhikkhunā vacanīyā na hotīti vā ‘‘alaṃvacanīyā’’tipi gahetabbameva. Paṭiggaṇhanatādīnaṃ vasāti ettha cakāro luttaniddiṭṭho. Tato paṭiggaṇhanavīmaṃsanapaccāharaṇasaṅkhātānaṃ tiṇṇaṃ aṅgānaṃ vasena ca pubbe vuttamanussitthitā nanālaṃvacanīyatāti vuttānaṃ dvinnaṃ aṅgānaṃ vasena ca idaṃ sikkhāpadaṃ āpattikāraṇehi pañcahi aṅgehi yuttanti attho.
३७६. इदं सञ्चरित्तसिक्खापदं। अथ वा लिङ्गविपल्लासेन च अयं सङ्घादिसेसोति गहेतब्बो। कायतो, वाचतो, कायवाचतो, कायचित्ततो, वाचाचित्ततो, कायवाचाचित्ततो वा उप्पज्जनतो छसमुट्ठानं। ततो एव अचित्तकमुदीरितं। मिस्सकसमुट्ठानञ्हि अचित्तकं। अवसेसचित्तेसुपि यस्मिं चित्ते असति अचित्तकं नाम होति, तं दस्सेतुमाह ‘‘अलंवचनियत्तं वा’’तिआदि। गाथाबन्धवसेन रस्सो, ‘‘अलंवचनीयत्त’’न्ति गहेतब्बं। यो सन्देसं पेसेति, तस्मिं पटिबद्धभावन्ति अत्थो। पण्णत्तिं वाति सञ्चरित्तसिक्खापदसङ्खातं पण्णत्तिं वा अजानतो अचित्तकमुदीरितन्ति सम्बन्धो।
376.Idaṃ sañcarittasikkhāpadaṃ. Atha vā liṅgavipallāsena ca ayaṃ saṅghādisesoti gahetabbo. Kāyato, vācato, kāyavācato, kāyacittato, vācācittato, kāyavācācittato vā uppajjanato chasamuṭṭhānaṃ. Tato eva acittakamudīritaṃ. Missakasamuṭṭhānañhi acittakaṃ. Avasesacittesupi yasmiṃ citte asati acittakaṃ nāma hoti, taṃ dassetumāha ‘‘alaṃvacaniyattaṃvā’’tiādi. Gāthābandhavasena rasso, ‘‘alaṃvacanīyatta’’nti gahetabbaṃ. Yo sandesaṃ peseti, tasmiṃ paṭibaddhabhāvanti attho. Paṇṇattiṃ vāti sañcarittasikkhāpadasaṅkhātaṃ paṇṇattiṃ vā ajānato acittakamudīritanti sambandho.
३७७. सासनन्ति मातुगामस्स, पुरिसस्स वा सासनं। कायविकारेनाति सीसकम्पनादिना कायविकारेन। गहेत्वाति पटिग्गहेत्वा। तं उपगम्माति पटिग्गहितसासनं यस्स वत्तब्बं होति, तं मातुगामं, पुरिसं वा उपगम्म। वीमंसित्वाति तं किच्चं तीरेत्वा। हरन्तस्साति पच्चाहरन्तस्स। कायतो सियाति वचीभेदं विना पटिग्गहणादीनं कायेनेव कतत्ता कायसमुट्ठानतोव सङ्घादिसेसो होतीति अत्थो।
377.Sāsananti mātugāmassa, purisassa vā sāsanaṃ. Kāyavikārenāti sīsakampanādinā kāyavikārena. Gahetvāti paṭiggahetvā. Taṃ upagammāti paṭiggahitasāsanaṃ yassa vattabbaṃ hoti, taṃ mātugāmaṃ, purisaṃ vā upagamma. Vīmaṃsitvāti taṃ kiccaṃ tīretvā. Harantassāti paccāharantassa. Kāyato siyāti vacībhedaṃ vinā paṭiggahaṇādīnaṃ kāyeneva katattā kāyasamuṭṭhānatova saṅghādiseso hotīti attho.
३७८. इत्थिया वचनं सुत्वाति योजना। यथा निसिन्नोवाति पकतिया निसिन्नट्ठानेयेव निसिन्नो। तं वचनं। तत्थेवागतस्सेवाति यत्थ निसिन्नो इत्थिया सासनं पटिग्गण्हि, तमेव आसनं अविजहित्वा अत्तना निसिन्नट्ठानमेव आगतस्स सन्निसितब्बपुरिसस्सेव, एत्थ ‘‘आरोचेत्वा’’ति पाठसेसो। पुन ‘‘आरोचेन्तस्सा’’ति इदं तत्थेवागताय तस्सा एव इत्थिया एवं योजेतब्बं। सासनं दत्वा गन्त्वा पुन तत्थेव आगतस्स मातुगामस्सेव ञातमनन्तरं कायिककिरियं विना वचनेनेव आरोचेन्तस्साति अत्थो। इदं इत्थिया सासनं पटिग्गहणादिवसेन वुत्तं।
378. Itthiyā vacanaṃ sutvāti yojanā. Yathā nisinnovāti pakatiyā nisinnaṭṭhāneyeva nisinno. Taṃ vacanaṃ. Tatthevāgatassevāti yattha nisinno itthiyā sāsanaṃ paṭiggaṇhi, tameva āsanaṃ avijahitvā attanā nisinnaṭṭhānameva āgatassa sannisitabbapurisasseva, ettha ‘‘ārocetvā’’ti pāṭhaseso. Puna ‘‘ārocentassā’’ti idaṃ tatthevāgatāya tassā eva itthiyā evaṃ yojetabbaṃ. Sāsanaṃ datvā gantvā puna tattheva āgatassa mātugāmasseva ñātamanantaraṃ kāyikakiriyaṃ vinā vacaneneva ārocentassāti attho. Idaṃ itthiyā sāsanaṃ paṭiggahaṇādivasena vuttaṃ.
अथ वा पुरिसस्स वचनं सुत्वा यथानिसिन्नोव तं वचनं इत्थिया आरोचेत्वा पुन तत्थेवागतस्सेव पुरिसस्स आरोचेन्तस्साति एवं पुरिससन्देसं पटिग्गहणादिवसेनापि योजना कातब्बा। एत्थ च तत्थेवागतस्साति उपलक्खणं। सासनवचनमत्तेनेव पटिग्गहेत्वा, किच्चन्तरेन गन्त्वा वा यदिच्छावसेन दिट्ठट्ठाने वा वत्वा पुनपि तत्थेव दिट्ठट्ठाने पुन आरोचेन्तस्स च वचनेनेव समुट्ठानभावो वेदितब्बो।
Atha vā purisassa vacanaṃ sutvā yathānisinnova taṃ vacanaṃ itthiyā ārocetvā puna tatthevāgatasseva purisassa ārocentassāti evaṃ purisasandesaṃ paṭiggahaṇādivasenāpi yojanā kātabbā. Ettha ca tatthevāgatassāti upalakkhaṇaṃ. Sāsanavacanamatteneva paṭiggahetvā, kiccantarena gantvā vā yadicchāvasena diṭṭhaṭṭhāne vā vatvā punapi tattheva diṭṭhaṭṭhāne puna ārocentassa ca vacaneneva samuṭṭhānabhāvo veditabbo.
३७९. ‘‘अलं…पे॰… अजानतो’’ति अचित्तकत्तकारणं वुत्तमेव, कस्मा पुन ‘‘अजानन्तस्स पण्णत्ति’’न्ति वुत्तन्ति चे? तदुभयस्सापि विसुं कारणाभावं विञ्ञापेतुं वुत्तन्ति वेदितब्बं। नं विधिन्ति सासनं पटिग्गहेत्वा आहरित्वा आरोचेत्वा पच्चाहरित्वा आरोचनसङ्खातं विधानं। अरहतोपीति खीणासवस्सपि, सेखपुथुज्जनानं पगेवाति अयमत्थो सम्भावनत्थेन अपि-सद्देन जोतितो।
379. ‘‘Alaṃ…pe… ajānato’’ti acittakattakāraṇaṃ vuttameva, kasmā puna ‘‘ajānantassa paṇṇatti’’nti vuttanti ce? Tadubhayassāpi visuṃ kāraṇābhāvaṃ viññāpetuṃ vuttanti veditabbaṃ. Naṃ vidhinti sāsanaṃ paṭiggahetvā āharitvā ārocetvā paccāharitvā ārocanasaṅkhātaṃ vidhānaṃ. Arahatopīti khīṇāsavassapi, sekhaputhujjanānaṃ pagevāti ayamattho sambhāvanatthena api-saddena jotito.
३८०. जानित्वाति अलंवचनीयभावं वा पण्णत्तिं वा उभयमेव वा जानित्वा। तथाति कायवाचतो करोन्तस्साति इमिना योजेतब्बं। सचित्तकेहीति यथावुत्तचित्तेन सचित्तकेहि। तेहेवाति कायादीहि तेहि एव, ‘‘तीहेवा’’तिपि पाठो।
380.Jānitvāti alaṃvacanīyabhāvaṃ vā paṇṇattiṃ vā ubhayameva vā jānitvā. Tathāti kāyavācato karontassāti iminā yojetabbaṃ. Sacittakehīti yathāvuttacittena sacittakehi. Tehevāti kāyādīhi tehi eva, ‘‘tīhevā’’tipi pāṭho.
सञ्चरित्तकथावण्णना।
Sañcarittakathāvaṇṇanā.
३८१-२. सयंयाचितकेहेवाति एत्थ ‘‘उपकरणेही’’ति पाठसेसो, ‘‘पुरिसं देथा’’तिआदिना नयेन अत्तनाव याचित्वा गहितेहि उपकरणेहेवाति अत्थो। यथाह ‘‘सञ्ञाचिका नाम सयं याचित्वा पुरिसम्पि पुरिसत्तकरम्पि गोणम्पि सकटम्पि वासिम्पि परसुम्पि कुठारिम्पि कुदालम्पि निखादनम्पी’’ति । एत्थ एव-कारेन अयाचितं निवत्तेति। तेन अस्सामिकन्ति दीपितं होति। ‘‘कुटिक’’न्ति इमिना ‘‘कुटि नाम उल्लित्ता वा होति अवलित्ता वा उल्लित्तावलित्ता वा’’ति (पारा॰ ३४९) वुत्तत्ता भूमितो पट्ठाय भित्तिच्छदनानि पटिच्छादेत्वा मत्तिकाय वा सुधाय वा द्वारवातपानादिअलेपोकासं ठपेत्वा अन्तो लित्तभावेन उल्लित्तानामकं वा तथा बहि लित्तभावेन अवलित्तानामकं वा अन्तो च बहि च लित्तभावेन उल्लित्तावलित्तानामकं वा कुटिन्ति वुत्तं होति।
381-2.Sayaṃyācitakehevāti ettha ‘‘upakaraṇehī’’ti pāṭhaseso, ‘‘purisaṃ dethā’’tiādinā nayena attanāva yācitvā gahitehi upakaraṇehevāti attho. Yathāha ‘‘saññācikā nāma sayaṃ yācitvā purisampi purisattakarampi goṇampi sakaṭampi vāsimpi parasumpi kuṭhārimpi kudālampi nikhādanampī’’ti . Ettha eva-kārena ayācitaṃ nivatteti. Tena assāmikanti dīpitaṃ hoti. ‘‘Kuṭika’’nti iminā ‘‘kuṭi nāma ullittā vā hoti avalittā vā ullittāvalittā vā’’ti (pārā. 349) vuttattā bhūmito paṭṭhāya bhitticchadanāni paṭicchādetvā mattikāya vā sudhāya vā dvāravātapānādialepokāsaṃ ṭhapetvā anto littabhāvena ullittānāmakaṃ vā tathā bahi littabhāvena avalittānāmakaṃ vā anto ca bahi ca littabhāvena ullittāvalittānāmakaṃ vā kuṭinti vuttaṃ hoti.
अप्पमाणिकन्ति ‘‘तत्रिदं पमाणं, दीघसो द्वादसविदत्थियो सुगतविदत्थिया, तिरियं सत्तन्तरा’’ति (पारा॰ ३४८) दीघपुथुलानं वुत्तप्पमाणेन अतिरेकत्ता अप्पमाणिकन्ति अत्थो।
Appamāṇikanti ‘‘tatridaṃ pamāṇaṃ, dīghaso dvādasavidatthiyo sugatavidatthiyā, tiriyaṃ sattantarā’’ti (pārā. 348) dīghaputhulānaṃ vuttappamāṇena atirekattā appamāṇikanti attho.
एत्थ च तिलक्खणं पटिविज्झित्वा तीणि किलेसमूलानि उप्पाटेत्वा कालत्तयवत्त सब्बधम्मे पटिविज्झित्वा तिभुवनेकपटिसरणभूतस्स भगवतो धम्मराजस्स अङ्गुलं पमाणमज्झिमपुरिसस्स अङ्गुलतो तिवङ्गुलं होति, एका विदत्थि तिस्सो विदत्थियो होन्ति, एकं रतनं तीणि रतनानि होन्तीति एवं नियमिता सुगतविदत्थि च वड्ढकिरतनेन दियड्ढरतनप्पमाणा होति। यथाह अट्ठकथायं ‘‘सुगतविदत्थि नाम इदानि मज्झिमस्स पुरिसस्स तिस्सो विदत्थियो वड्ढकिहत्थेन दियड्ढो हत्थो होती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.३४८-३४९)। तस्मा सुगतविदत्थिया द्वादस वड्ढकिहत्थेन अट्ठारस हत्था होन्ति। ‘‘दीघसो द्वादस विदत्थियो सुगतविदत्थियाति बाहिरिमेन मानेना’’ति (पारा॰ ३४९) पदभाजने वुत्तत्ता अन्तिमं सुधालेपं अग्गहेत्वा थुसमत्तिकपरियन्तेन वा महामत्तिकपरियन्तेन वा बाहिरन्ततो अट्ठारसहत्थप्पमाणं, ‘‘तिरियं सत्तन्तराति अब्भन्तरिमेन मानेना’’ति (पारा॰ ३४९) पदभाजने वुत्तत्ता अब्भन्तरिमेन पुथुलतो द्वादसङ्गुलाधिकदसहत्थप्पमाणञ्च कुटिया पमाणन्ति गहेतब्बं। एवं ठितपमाणतो दीघतो पुथुलतो वा उभतो वा केसग्गमत्ताधिकापि कुटि आपत्तिया अङ्गं होतीति दस्सेतुं ‘‘अप्पमाणिक’’न्ति आहाति सङ्खेपतो वेदितब्बं।
Ettha ca tilakkhaṇaṃ paṭivijjhitvā tīṇi kilesamūlāni uppāṭetvā kālattayavatta sabbadhamme paṭivijjhitvā tibhuvanekapaṭisaraṇabhūtassa bhagavato dhammarājassa aṅgulaṃ pamāṇamajjhimapurisassa aṅgulato tivaṅgulaṃ hoti, ekā vidatthi tisso vidatthiyo honti, ekaṃ ratanaṃ tīṇi ratanāni hontīti evaṃ niyamitā sugatavidatthi ca vaḍḍhakiratanena diyaḍḍharatanappamāṇā hoti. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘sugatavidatthi nāma idāni majjhimassa purisassa tisso vidatthiyo vaḍḍhakihatthena diyaḍḍho hattho hotī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.348-349). Tasmā sugatavidatthiyā dvādasa vaḍḍhakihatthena aṭṭhārasa hatthā honti. ‘‘Dīghaso dvādasa vidatthiyo sugatavidatthiyāti bāhirimena mānenā’’ti (pārā. 349) padabhājane vuttattā antimaṃ sudhālepaṃ aggahetvā thusamattikapariyantena vā mahāmattikapariyantena vā bāhirantato aṭṭhārasahatthappamāṇaṃ, ‘‘tiriyaṃ sattantarāti abbhantarimena mānenā’’ti (pārā. 349) padabhājane vuttattā abbhantarimena puthulato dvādasaṅgulādhikadasahatthappamāṇañca kuṭiyā pamāṇanti gahetabbaṃ. Evaṃ ṭhitapamāṇato dīghato puthulato vā ubhato vā kesaggamattādhikāpi kuṭi āpattiyā aṅgaṃ hotīti dassetuṃ ‘‘appamāṇika’’nti āhāti saṅkhepato veditabbaṃ.
अत्तुद्देसन्ति उद्दिसितब्बोति उद्देसो, अत्ता उद्देसो एतिस्साति अत्तुद्देसा, कुटि, तं अत्तुद्देसं। ‘‘अत्तुद्देसन्ति अत्तनो अत्थाया’’ति पदभाजने वुत्तत्ता ‘‘मय्हं एसा वासत्थाय भविस्सती’’ति अत्तानं उद्दिसित्वाति अत्थो। ‘‘करोन्तस्सा’’ति इदं ‘‘कारयमानेनाति करोन्तो वा कारापेन्तो वा’’ति पदभाजने वुत्तनयेन पयोजककत्तुनो च गहेतब्बत्ता उपलक्खणन्ति गहेतब्बं। तथाति तेनेव पकारेन, येहि अस्सामिकतादीहि पकारेहि युत्तं पमाणातिक्कन्तं कुटिं करोन्तस्स आपत्ति, तेहेव पकारेहि युत्तं अदेसितवत्थुकम्पि कुटिं करोन्तस्साति। इमिना अप्पमाणिकं विय अदेसितवत्थुकम्पि विसुंयेव आपत्तिया पधानङ्गन्ति। वसति एत्थाति वत्थु, भूमि, सा अदेसिता एतिस्साति अदेसितवत्थुका, कुटि, तं अदेसितवत्थुकं।
Attuddesanti uddisitabboti uddeso, attā uddeso etissāti attuddesā, kuṭi, taṃ attuddesaṃ. ‘‘Attuddesanti attano atthāyā’’ti padabhājane vuttattā ‘‘mayhaṃ esā vāsatthāya bhavissatī’’ti attānaṃ uddisitvāti attho. ‘‘Karontassā’’ti idaṃ ‘‘kārayamānenāti karonto vā kārāpento vā’’ti padabhājane vuttanayena payojakakattuno ca gahetabbattā upalakkhaṇanti gahetabbaṃ. Tathāti teneva pakārena, yehi assāmikatādīhi pakārehi yuttaṃ pamāṇātikkantaṃ kuṭiṃ karontassa āpatti, teheva pakārehi yuttaṃ adesitavatthukampi kuṭiṃ karontassāti. Iminā appamāṇikaṃ viya adesitavatthukampi visuṃyeva āpattiyā padhānaṅganti. Vasati etthāti vatthu, bhūmi, sā adesitā etissāti adesitavatthukā, kuṭi, taṃ adesitavatthukaṃ.
किं वुत्तं होति? तेन कुटिकारेन भिक्खुना कुटिवत्थुं सोधेत्वा समतलं कारेत्वा सङ्घं उपसङ्कमित्वा वुड्ढानं भिक्खूनं पादे वन्दित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा ‘‘अहं भन्ते सञ्ञाचिकाय कुटिं कत्तुकामो अस्सामिकं अत्तुद्देसं, सोहं भन्ते सङ्घं कुटिवत्थुओलोकनं याचामी’’ति तिक्खत्तुं वत्वा याचितेन सङ्घेन वा सङ्घेन ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय सम्मतेहि ब्यत्तेहि पटिबलेहि द्वीहि भिक्खूहि वा तेन सद्धिं गन्त्वा कुटिवत्थुं ओलोकेत्वा सारम्भभावं वा अपरिक्कमनभावं वा उभयमेव वा पस्सन्तेहि ‘‘मायिध करी’’ति निवारेत्वा अनारम्भं चे होति सपरिक्कमनं, आगन्त्वा सङ्घस्स आरोचिते कुटिकारकेनेव भिक्खुना पुब्बे वुत्तनयेन सङ्घं उपसङ्कमित्वा वुड्ढानं भिक्खूनं पादे वन्दित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा ‘‘अहं भन्ते सञ्ञाचिकाय कुटिं कत्तुकामो अस्सामिकं अत्तुद्देसं, सोहं भन्ते सङ्घं कुटिवत्थुदेसनं याचामी’’ति तिक्खत्तुं वत्वा याचिते वुड्ढानुमतेन ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय देसेत्वा निय्यादितकुटिवत्थुस्स अभावा अदेसितवत्थुकं, तेनेव अस्सामिकतादिपकारेन युत्तं यथावुत्तप्पकारं कुटिकं अत्तना याचितेहि उपकरणेहि करोन्तस्स, कारापेन्तस्स चाति वुत्तं होति।
Kiṃ vuttaṃ hoti? Tena kuṭikārena bhikkhunā kuṭivatthuṃ sodhetvā samatalaṃ kāretvā saṅghaṃ upasaṅkamitvā vuḍḍhānaṃ bhikkhūnaṃ pāde vanditvā ukkuṭikaṃ nisīditvā añjaliṃ paggahetvā ‘‘ahaṃ bhante saññācikāya kuṭiṃ kattukāmo assāmikaṃ attuddesaṃ, sohaṃ bhante saṅghaṃ kuṭivatthuolokanaṃ yācāmī’’ti tikkhattuṃ vatvā yācitena saṅghena vā saṅghena ñattidutiyāya kammavācāya sammatehi byattehi paṭibalehi dvīhi bhikkhūhi vā tena saddhiṃ gantvā kuṭivatthuṃ oloketvā sārambhabhāvaṃ vā aparikkamanabhāvaṃ vā ubhayameva vā passantehi ‘‘māyidha karī’’ti nivāretvā anārambhaṃ ce hoti saparikkamanaṃ, āgantvā saṅghassa ārocite kuṭikārakeneva bhikkhunā pubbe vuttanayena saṅghaṃ upasaṅkamitvā vuḍḍhānaṃ bhikkhūnaṃ pāde vanditvā ukkuṭikaṃ nisīditvā añjaliṃ paggahetvā ‘‘ahaṃ bhante saññācikāya kuṭiṃ kattukāmo assāmikaṃ attuddesaṃ, sohaṃ bhante saṅghaṃ kuṭivatthudesanaṃ yācāmī’’ti tikkhattuṃ vatvā yācite vuḍḍhānumatena byattena bhikkhunā paṭibalena ñattidutiyāya kammavācāya desetvā niyyāditakuṭivatthussa abhāvā adesitavatthukaṃ, teneva assāmikatādipakārena yuttaṃ yathāvuttappakāraṃ kuṭikaṃ attanā yācitehi upakaraṇehi karontassa, kārāpentassa cāti vuttaṃ hoti.
द्वे सङ्घादिसेसा होन्तीति ‘‘भिक्खू वा अनभिनेय्य वत्थुदेसनाय, पमाणं वा अतिक्कामेय्य, सङ्घादिसेसो’’ति (पारा॰ ३४८) तुल्यबलतासूचकेन वा-सद्देन सम्पिण्डित्वा वुत्तअङ्गद्वयसहितत्ता द्वे सङ्घादिसेसा होन्तीति अत्थो। यथाह ‘‘भिक्खु कुटिं करोति अदेसितवत्थुकं पमाणातिक्कन्तं अनारम्भं सपरिक्कमनं, आपत्ति द्विन्नं सङ्घादिसेसान’’न्ति (पारा॰ ३५५) च ‘‘भिक्खुकुटिं करोति अदेसितवत्थुकं अनारम्भं सपरिक्कमनं, आपत्ति सङ्घादिसेसस्सा’’ति (पारा॰ ३५४) च ‘‘भिक्खु कुटिं करोति पमाणातिक्कन्तं अनारम्भं सपरिक्कमनं, आपत्ति सङ्घादिसेसस्सा’’ति (पारा॰ ३५५) च वुत्तत्ता द्वीसु अङ्गेसु एकं चे, एकोव सङ्घादिसेसो होतीति। तं पन ‘‘सचे एकविपन्ना सा, गरुकं एककं सिया’’ति वक्खति।
Dve saṅghādisesā hontīti ‘‘bhikkhū vā anabhineyya vatthudesanāya, pamāṇaṃ vā atikkāmeyya, saṅghādiseso’’ti (pārā. 348) tulyabalatāsūcakena vā-saddena sampiṇḍitvā vuttaaṅgadvayasahitattā dve saṅghādisesā hontīti attho. Yathāha ‘‘bhikkhu kuṭiṃ karoti adesitavatthukaṃ pamāṇātikkantaṃ anārambhaṃ saparikkamanaṃ, āpatti dvinnaṃ saṅghādisesāna’’nti (pārā. 355) ca ‘‘bhikkhukuṭiṃ karoti adesitavatthukaṃ anārambhaṃ saparikkamanaṃ, āpatti saṅghādisesassā’’ti (pārā. 354) ca ‘‘bhikkhu kuṭiṃ karoti pamāṇātikkantaṃ anārambhaṃ saparikkamanaṃ, āpatti saṅghādisesassā’’ti (pārā. 355) ca vuttattā dvīsu aṅgesu ekaṃ ce, ekova saṅghādiseso hotīti. Taṃ pana ‘‘sace ekavipannā sā, garukaṃ ekakaṃ siyā’’ti vakkhati.
सारम्भादीसूति एत्थ सारम्भ-सद्दो सोपद्दवपरियायो। यथाह अट्ठकथायं ‘‘सारम्भं अनारम्भन्ति सउपद्दवं अनुपद्दव’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.३४८-३४९)। एत्थ ‘‘सेतं छागमारभेथ यजमानो’’ति पयोगे विय आ-पुब्बस्स रभस्स हिंसत्थेपि दिस्समानत्ता कत्तुसाधनो आरम्भ-सद्दो हिंसकानं किपिल्लिकादिसत्तानं वाचको भवतीति तंसहितट्ठानं सारम्भं नाम होति। तेनेव पदभाजनेपि वुत्तं ‘‘सारम्भं नाम किपिल्लिकानं वा आसयो होति, उपचिकानं वा, उन्दूरानं वा, अहीनं वा, विच्छिकानं वा, सतपदीनं वा, हत्थीनं वा, अस्सानं वा, सीहानं वा, ब्यग्घानं वा…पे॰… आसयो होती’’ति (पारा॰ ३५३)।
Sārambhādīsūti ettha sārambha-saddo sopaddavapariyāyo. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘sārambhaṃ anārambhanti saupaddavaṃ anupaddava’’nti (pārā. aṭṭha. 2.348-349). Ettha ‘‘setaṃ chāgamārabhetha yajamāno’’ti payoge viya ā-pubbassa rabhassa hiṃsatthepi dissamānattā kattusādhano ārambha-saddo hiṃsakānaṃ kipillikādisattānaṃ vācako bhavatīti taṃsahitaṭṭhānaṃ sārambhaṃ nāma hoti. Teneva padabhājanepi vuttaṃ ‘‘sārambhaṃ nāma kipillikānaṃ vā āsayo hoti, upacikānaṃ vā, undūrānaṃ vā, ahīnaṃ vā, vicchikānaṃ vā, satapadīnaṃ vā, hatthīnaṃ vā, assānaṃ vā, sīhānaṃ vā, byagghānaṃ vā…pe… āsayo hotī’’ti (pārā. 353).
आदि-सद्देन अपरिक्कमनं सङ्गण्हाति। ‘‘सपरिक्कमनं नाम सक्का होति यथायुत्तेन सकटेन अनुपरिगन्तुं, समन्ता निस्सेणिया अनुपरिगन्तुं, एतं सपरिक्कमनं नामा’’ति (पारा॰ ३५३) वुत्तलक्खणविपरियायतो निब्बकोसस्स उदकपातट्ठाने एकं चक्कं ठपेत्वा इतरं चक्कं बहि ठपेत्वा कुटिं परिक्खिपित्वा आवज्जियमानस्स गोयुत्तसकटस्स वा निस्सेणियं ठत्वा कुटिं छादयमानानं निस्सेणिया वा परतो गमितुमसक्कुणेय्यत्ता अपरिक्कमनन्ति वेदितब्बं।
Ādi-saddena aparikkamanaṃ saṅgaṇhāti. ‘‘Saparikkamanaṃ nāma sakkā hoti yathāyuttena sakaṭena anuparigantuṃ, samantā nisseṇiyā anuparigantuṃ, etaṃ saparikkamanaṃ nāmā’’ti (pārā. 353) vuttalakkhaṇavipariyāyato nibbakosassa udakapātaṭṭhāne ekaṃ cakkaṃ ṭhapetvā itaraṃ cakkaṃ bahi ṭhapetvā kuṭiṃ parikkhipitvā āvajjiyamānassa goyuttasakaṭassa vā nisseṇiyaṃ ṭhatvā kuṭiṃ chādayamānānaṃ nisseṇiyā vā parato gamitumasakkuṇeyyattā aparikkamananti veditabbaṃ.
एवं वुत्तसारम्भअपरिक्कमनसङ्खातअङ्गद्वयेन युत्तं चे, द्वे दुक्कटानि होन्ति। यथाह ‘‘भिक्खु कुटिं करोति देसितवत्थुकं पमाणिकं सारम्भं अपरिक्कमनं, आपत्ति द्विन्नं दुक्कटान’’न्ति (पारा॰ ३५५)। एकं चे, एकमेव होति। यथाह ‘‘भिक्खु कुटिं करोति देसितवत्थुकं पमाणिकं सारम्भं सपरिक्कमनं, आपत्ति दुक्कटस्स। भिक्खु कुटिं करोति देसितवत्थुकं पमाणिकं अनारम्भं अपरिक्कमनं, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पारा॰ ३५५) एतं तयम्पि ‘‘सारम्भादीसु दुक्कट’’न्ति सामञ्ञेन सङ्गहितन्ति दट्ठब्बं।
Evaṃ vuttasārambhaaparikkamanasaṅkhātaaṅgadvayena yuttaṃ ce, dve dukkaṭāni honti. Yathāha ‘‘bhikkhu kuṭiṃ karoti desitavatthukaṃ pamāṇikaṃ sārambhaṃ aparikkamanaṃ, āpatti dvinnaṃ dukkaṭāna’’nti (pārā. 355). Ekaṃ ce, ekameva hoti. Yathāha ‘‘bhikkhu kuṭiṃ karoti desitavatthukaṃ pamāṇikaṃ sārambhaṃ saparikkamanaṃ, āpatti dukkaṭassa. Bhikkhu kuṭiṃ karoti desitavatthukaṃ pamāṇikaṃ anārambhaṃ aparikkamanaṃ, āpatti dukkaṭassā’’ti (pārā. 355) etaṃ tayampi ‘‘sārambhādīsu dukkaṭa’’nti sāmaññena saṅgahitanti daṭṭhabbaṃ.
एकं अङ्गं पमाणिकत्तं वा देसितवत्थुकत्तं वा विपन्नं एतिस्साति एकविपन्ना। पुब्बे वुत्तत्थानं सङ्घादिसेसादिपदानमत्थो वुत्तनयेनेव वेदितब्बो। साति यथावुत्तलक्खणकुटि।
Ekaṃ aṅgaṃ pamāṇikattaṃ vā desitavatthukattaṃ vā vipannaṃ etissāti ekavipannā. Pubbe vuttatthānaṃ saṅghādisesādipadānamattho vuttanayeneva veditabbo. Sāti yathāvuttalakkhaṇakuṭi.
३८३. इदानि इमस्मिं सिक्खापदे अट्ठुप्पत्तियं ‘‘ते याचनबहुला विञ्ञत्तिबहुला विहरन्ति ‘पुरिसं देथ पुरिसत्तकरं देथा’’तिआदिपाळिया (पारा॰ ३४२) अट्ठकथायं (पारा॰ अट्ठ॰ २.३४२) आगतं कप्पियाकप्पियविनिच्छयं सङ्खेपतो दस्सेतुमाह ‘‘पुरिस’’न्तिआदि। कम्मसहायत्थायाति किस्मिञ्चि कम्मे सहायभावाय, कम्मकरणत्थायाति वुत्तं होति। ‘‘इत्थन्नामं कम्मं कातुं पुरिसं लद्धुं वट्टती’’ति याचितुं वट्टतीति अत्थो। यथाह अट्ठकथायं ‘‘कम्मकरणत्थाय ‘पुरिसं देथा’ति याचितुं वट्टती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.३४२)। मूलच्छेज्जवसेनाति सामिकानं आयत्तभावसङ्खातमूलस्स छिन्दनवसेन, अत्तनो आयत्तभावकरणवसेनाति वुत्तं होति।
383. Idāni imasmiṃ sikkhāpade aṭṭhuppattiyaṃ ‘‘te yācanabahulā viññattibahulā viharanti ‘purisaṃ detha purisattakaraṃ dethā’’tiādipāḷiyā (pārā. 342) aṭṭhakathāyaṃ (pārā. aṭṭha. 2.342) āgataṃ kappiyākappiyavinicchayaṃ saṅkhepato dassetumāha ‘‘purisa’’ntiādi. Kammasahāyatthāyāti kismiñci kamme sahāyabhāvāya, kammakaraṇatthāyāti vuttaṃ hoti. ‘‘Itthannāmaṃ kammaṃ kātuṃ purisaṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti yācituṃ vaṭṭatīti attho. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘kammakaraṇatthāya ‘purisaṃ dethā’ti yācituṃ vaṭṭatī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.342). Mūlacchejjavasenāti sāmikānaṃ āyattabhāvasaṅkhātamūlassa chindanavasena, attano āyattabhāvakaraṇavasenāti vuttaṃ hoti.
३८४. अवज्जन्ति वज्जरहितं, निद्दोसन्ति अत्थो। मिगलुद्दकमच्छबन्धकादीनं सककम्मं वज्जकम्मं नाम। तस्मा मिगलुद्दकादयो हत्थकम्मं याचन्तेन पन ‘‘तुम्हाकं हत्थकम्मं देथा’’ति, ‘‘हत्थकम्मं दातब्ब’’न्ति सामञ्ञेन अवत्वा ‘‘इत्थन्नामं कम्मं दातब्ब’’न्ति विसेसेत्वायेव याचितब्बं। लुद्दके वा इतरे वा निक्कम्मे अयाचित्वापि यथारुचि कम्मं कारापेतुं वट्टति। हत्थकम्मयाचनाय सब्बथापि कप्पियभावं दीपेतुं तंतंसिप्पिके याचित्वा महन्तम्पि पासादं कारापेन्तेन हत्थकम्मे याचिते अत्तनो अनोकासभावं ञत्वा अञ्ञेसं करोन्तानं दातब्बं मूलं दिय्यमानं अधिवासेतुं वट्टतीति वित्थारतो अट्ठकथायं (पारा॰ अट्ठ॰ २.३४२ अत्थतोसमानं) वुत्तत्ता कुसलानं अत्थं अपरिहापेन्तेन कप्पियेन सारुप्पेन पयोगेन याचितब्बं। याचितकम्मं कातुं असमत्थेहि करोन्तानं दिय्यमानं हत्थकम्ममूलं कम्मं कारापेत्वा कम्मकारके दस्सेत्वा दापेतब्बं। एवं याचनाय अनवज्जभावे अट्ठकथागतं कारणं दस्सेतुमाह ‘‘हत्थकम्मम्पी’’तिआदि। पि-सद्दो अवधारणे, पदपूरणे वा। हि-सद्दो हेतुम्हि। यस्मा इदं हत्थकम्मं किञ्चि वत्थु न होति, तस्मा अनवज्जमेव हत्थकम्मं याचितुं पन वट्टतीति।
384.Avajjanti vajjarahitaṃ, niddosanti attho. Migaluddakamacchabandhakādīnaṃ sakakammaṃ vajjakammaṃ nāma. Tasmā migaluddakādayo hatthakammaṃ yācantena pana ‘‘tumhākaṃ hatthakammaṃ dethā’’ti, ‘‘hatthakammaṃ dātabba’’nti sāmaññena avatvā ‘‘itthannāmaṃ kammaṃ dātabba’’nti visesetvāyeva yācitabbaṃ. Luddake vā itare vā nikkamme ayācitvāpi yathāruci kammaṃ kārāpetuṃ vaṭṭati. Hatthakammayācanāya sabbathāpi kappiyabhāvaṃ dīpetuṃ taṃtaṃsippike yācitvā mahantampi pāsādaṃ kārāpentena hatthakamme yācite attano anokāsabhāvaṃ ñatvā aññesaṃ karontānaṃ dātabbaṃ mūlaṃ diyyamānaṃ adhivāsetuṃ vaṭṭatīti vitthārato aṭṭhakathāyaṃ (pārā. aṭṭha. 2.342 atthatosamānaṃ) vuttattā kusalānaṃ atthaṃ aparihāpentena kappiyena sāruppena payogena yācitabbaṃ. Yācitakammaṃ kātuṃ asamatthehi karontānaṃ diyyamānaṃ hatthakammamūlaṃ kammaṃ kārāpetvā kammakārake dassetvā dāpetabbaṃ. Evaṃ yācanāya anavajjabhāve aṭṭhakathāgataṃ kāraṇaṃ dassetumāha ‘‘hatthakammampī’’tiādi. Pi-saddo avadhāraṇe, padapūraṇe vā. Hi-saddo hetumhi. Yasmā idaṃ hatthakammaṃ kiñci vatthu na hoti, tasmā anavajjameva hatthakammaṃ yācituṃ pana vaṭṭatīti.
३८५. ञातकादिकेति ञातकपवारिते। ठपेत्वाति वज्जेत्वा। गोणमायाचमानस्साति अञ्ञातकअप्पवारिते तावकालिकं विना केवलं कम्मकरणत्थाय गोणं याचन्तस्स। तेसुपीति ञातकादीसुपि मूलच्छेज्जेन गोणमायाचनस्स दुक्कटन्ति योजना। ‘‘तावकालिकनयेन सब्बत्थ वट्टती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.३४२) अट्ठकथावचनतो याव कम्मकरणकालं, ताव नियमेत्वा ञातकअञ्ञातकपवारितअप्पवारिते सब्बेपि याचितुं वट्टति। तथा याचित्वा वा अयाचित्वा वा गहितो चे, रक्खित्वा पटिजग्गित्वा सामिकानं निय्यादेतब्बो, गोणे वा नट्ठे विसाणे वा भिन्ने सामिकेसु असम्पटिच्छन्तेसु भण्डदेय्यं।
385.Ñātakādiketi ñātakapavārite. Ṭhapetvāti vajjetvā. Goṇamāyācamānassāti aññātakaappavārite tāvakālikaṃ vinā kevalaṃ kammakaraṇatthāya goṇaṃ yācantassa. Tesupīti ñātakādīsupi mūlacchejjena goṇamāyācanassa dukkaṭanti yojanā. ‘‘Tāvakālikanayena sabbattha vaṭṭatī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.342) aṭṭhakathāvacanato yāva kammakaraṇakālaṃ, tāva niyametvā ñātakaaññātakapavāritaappavārite sabbepi yācituṃ vaṭṭati. Tathā yācitvā vā ayācitvā vā gahito ce, rakkhitvā paṭijaggitvā sāmikānaṃ niyyādetabbo, goṇe vā naṭṭhe visāṇe vā bhinne sāmikesu asampaṭicchantesu bhaṇḍadeyyaṃ.
३८६. देमाति एत्थ ‘‘तुम्हाक’’न्ति पाठसेसो। ‘‘विहारस्स देमा’ति वुत्ते पन ‘आरामिकानं आचिक्खथ पटिजग्गनत्थाया’ति वत्तब्ब’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.३४२) अट्ठकथायं वुत्तं। सकटविनिच्छयस्सापि गोणविनिच्छयेन समानत्ता तं अवत्वा विसेसमत्तमेव दस्सेतुमाह ‘‘सकटं…पे॰… वट्टती’’ति। ‘‘तुम्हाकं देमाति वुत्ते’’ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं। यथाह अट्ठकथायं ‘‘तुम्हाकमेव देमाति वुत्ते दारुभण्डं नाम सम्पटिच्छितुं वट्टती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.३४२)।
386.Demāti ettha ‘‘tumhāka’’nti pāṭhaseso. ‘‘Vihārassa demā’ti vutte pana ‘ārāmikānaṃ ācikkhatha paṭijagganatthāyā’ti vattabba’’nti (pārā. aṭṭha. 2.342) aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Sakaṭavinicchayassāpi goṇavinicchayena samānattā taṃ avatvā visesamattameva dassetumāha ‘‘sakaṭaṃ…pe… vaṭṭatī’’ti. ‘‘Tumhākaṃ demāti vutte’’ti ānetvā sambandhitabbaṃ. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘tumhākameva demāti vutte dārubhaṇḍaṃ nāma sampaṭicchituṃ vaṭṭatī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.342).
३८७. कुठारादीसूति एत्थ आदि-सद्देन निखादनं सङ्गण्हाति। अयं नयो वेदितब्बोति पाठसेसो। ‘‘सकटं गोणो विय तावकालिकं अकत्वा अञ्ञातकअप्पवारिते न याचितब्बं, मूलच्छेज्जवसेन अञ्ञातकअप्पवारिते न याचितब्बं, तावकालिकं याचितब्ब’’न्ति विनिच्छयो च ‘‘सकटं…पे॰… वट्टती’’ति विसेसविनिच्छयो चाति अयं नयो वासिआदीसु च वेदितब्बोति अत्थो। अनज्झावुत्थकन्ति केनचि ‘‘ममेत’’न्ति अपरिग्गहितं, ‘‘रक्खितगोपितट्ठानेयेव हि विञ्ञत्ति नाम वुच्चती’’ति अट्ठकथावचनतो अरक्खितागोपितकन्ति वुत्तं होति। अट्ठकथाय वल्लिआदिविनिच्छयम्पि वत्वा ‘‘अनज्झावुत्थकं पन यं किञ्चि आहरापेतुं वट्टती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.३४२) वुत्तत्ता सब्बन्ति इध वुत्तगोणादिकञ्च वक्खमानवल्लिआदिकञ्च गहेतब्बं। इमिना पुब्बे वुत्तविनिच्छयस्स रक्खितगोपितविसयत्तं दीपितं होति। हरापेतुम्पि वट्टतीति एत्थ अपि-सद्देन पगेव केनचि हरित्वा दिन्नन्ति दीपेति।
387.Kuṭhārādīsūti ettha ādi-saddena nikhādanaṃ saṅgaṇhāti. Ayaṃ nayo veditabboti pāṭhaseso. ‘‘Sakaṭaṃ goṇo viya tāvakālikaṃ akatvā aññātakaappavārite na yācitabbaṃ, mūlacchejjavasena aññātakaappavārite na yācitabbaṃ, tāvakālikaṃ yācitabba’’nti vinicchayo ca ‘‘sakaṭaṃ…pe… vaṭṭatī’’ti visesavinicchayo cāti ayaṃ nayo vāsiādīsu ca veditabboti attho. Anajjhāvutthakanti kenaci ‘‘mameta’’nti apariggahitaṃ, ‘‘rakkhitagopitaṭṭhāneyeva hi viññatti nāma vuccatī’’ti aṭṭhakathāvacanato arakkhitāgopitakanti vuttaṃ hoti. Aṭṭhakathāya valliādivinicchayampi vatvā ‘‘anajjhāvutthakaṃ pana yaṃ kiñci āharāpetuṃ vaṭṭatī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.342) vuttattā sabbanti idha vuttagoṇādikañca vakkhamānavalliādikañca gahetabbaṃ. Iminā pubbe vuttavinicchayassa rakkhitagopitavisayattaṃ dīpitaṃ hoti. Harāpetumpi vaṭṭatīti ettha api-saddena pageva kenaci haritvā dinnanti dīpeti.
३८८. वल्लिआदिम्हीति आदि-सद्देन वेत्तमुञ्जतिणमत्तिका सङ्गण्हाति। एत्थ मुञ्जपब्बजतिणं विना गेहच्छादनतिणं तिणं नाम। गरुभण्डप्पहोनकेति ‘‘वल्लि अड्ढबाहुमत्तापी’’तिआदिना नयेन वुत्तलक्खणे गरुभण्डप्पहोनके। परेसं सन्तकेयेवाति अवधारणेन न अनज्झावुत्थके दुक्कटन्ति ब्यतिरेकतो दीपेति।
388.Valliādimhīti ādi-saddena vettamuñjatiṇamattikā saṅgaṇhāti. Ettha muñjapabbajatiṇaṃ vinā gehacchādanatiṇaṃ tiṇaṃ nāma. Garubhaṇḍappahonaketi ‘‘valli aḍḍhabāhumattāpī’’tiādinā nayena vuttalakkhaṇe garubhaṇḍappahonake. Paresaṃ santakeyevāti avadhāraṇena na anajjhāvutthake dukkaṭanti byatirekato dīpeti.
३८९. पच्चयेसूति चीवरपिण्डपातसेनासनसङ्खातेसु तीसु पच्चयेसु। एव-कारेन गिलानपच्चयसङ्खाते चतुत्थपच्चये विञ्ञत्ति वट्टतीति दीपेति। विञ्ञत्ति नाम ‘‘आहर, देही’’ति इच्छितपच्चये नामं वत्वा याचना। अट्ठकथायं वुत्तं ‘‘सब्बेन सब्बं न वट्टती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.३४२) सावधारणत्थं दस्सेतुं ‘‘न च वट्टती’’ति वुत्तत्ता नेव वट्टतीति अत्थो गहेतब्बो।
389.Paccayesūti cīvarapiṇḍapātasenāsanasaṅkhātesu tīsu paccayesu. Eva-kārena gilānapaccayasaṅkhāte catutthapaccaye viññatti vaṭṭatīti dīpeti. Viññatti nāma ‘‘āhara, dehī’’ti icchitapaccaye nāmaṃ vatvā yācanā. Aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ ‘‘sabbena sabbaṃ na vaṭṭatī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.342) sāvadhāraṇatthaṃ dassetuṃ ‘‘na ca vaṭṭatī’’ti vuttattā neva vaṭṭatīti attho gahetabbo.
विञ्ञत्तिया अलब्भमानभावेन समत्ता पच्चयेसु तीसु अनन्तरं सहनिद्दिट्ठपच्चयत्तयतो ततियपच्चयेयेव लब्भमानविसेसं दस्सेतुं ‘‘ततिये परिकथोभासनिमित्तानि च लब्भरे’’ति वुत्तत्ता अवसिट्ठद्वये पन परिकथादयो न लब्भन्तीति वुत्तं होति। अवुत्ते चतुत्थपच्चयेपि समुच्चयत्थेन च-कारेन परिकथादित्तयं लब्भतीति सिद्धत्ता ‘‘तीस्वेवा’’ति एव-कारेन ब्यतिरेकमुखेन विञ्ञत्तिया च अनुञ्ञातत्ता चतुत्थे गिलानपच्चये परिकथोभासनिमित्तकम्मविञ्ञत्तियो वट्टन्तीति सिद्धं। एत्तावता चतुत्थे पच्चये परिकथादयो चत्तारोपि वट्टन्ति, ततियपच्चये विञ्ञत्तिं विना सेसत्तयं वट्टति, पुरिमपच्चयद्वये सब्बम्पि न वट्टतीति वुत्तन्ति दट्ठब्बं।
Viññattiyā alabbhamānabhāvena samattā paccayesu tīsu anantaraṃ sahaniddiṭṭhapaccayattayato tatiyapaccayeyeva labbhamānavisesaṃ dassetuṃ ‘‘tatiye parikathobhāsanimittāni ca labbhare’’ti vuttattā avasiṭṭhadvaye pana parikathādayo na labbhantīti vuttaṃ hoti. Avutte catutthapaccayepi samuccayatthena ca-kārena parikathādittayaṃ labbhatīti siddhattā ‘‘tīsvevā’’ti eva-kārena byatirekamukhena viññattiyā ca anuññātattā catutthe gilānapaccaye parikathobhāsanimittakammaviññattiyo vaṭṭantīti siddhaṃ. Ettāvatā catutthe paccaye parikathādayo cattāropi vaṭṭanti, tatiyapaccaye viññattiṃ vinā sesattayaṃ vaṭṭati, purimapaccayadvaye sabbampi na vaṭṭatīti vuttanti daṭṭhabbaṃ.
सेनासनपच्चये परिकथादिकन्ति उपोसथागारादिकरणारहट्ठानं ओलोकेत्वा उपासकानं सुणन्तानं ‘‘इमस्मिं वत ओकासे एवरूपं सेनासनं कातुं वट्टती’’ति वा ‘‘युत्त’’न्ति वा ‘‘अनुरूप’’न्ति वा पवत्ता कथा परिकथा नाम। ‘‘उपासका तुम्हे कत्थ वसथा’’ति पुच्छित्वा ‘‘पासादे भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘भिक्खूनं पन उपासका पासादो न वट्टती’’तिआदिना नयेन पवत्ता कथा ओभासो नाम। उपासकेसु पस्समानेसु भूमियं रज्जुं पसारेत्वा भूमिं भाजेत्वा खाणुके आकोटेत्वा ‘‘किमिदं भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘एत्थ आवासं करोम उपासका’’तिआदिका कथा निमित्तकथा नाम। गिलानपच्चये च इमिना नयेन यथारहं वेदितब्बं। सब्बमेतं अट्ठकथाय (पारा॰ अट्ठ॰ २.३४२) वुत्तं।
Senāsanapaccaye parikathādikanti uposathāgārādikaraṇārahaṭṭhānaṃ oloketvā upāsakānaṃ suṇantānaṃ ‘‘imasmiṃ vata okāse evarūpaṃ senāsanaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti vā ‘‘yutta’’nti vā ‘‘anurūpa’’nti vā pavattā kathā parikathā nāma. ‘‘Upāsakā tumhe kattha vasathā’’ti pucchitvā ‘‘pāsāde bhante’’ti vutte ‘‘bhikkhūnaṃ pana upāsakā pāsādo na vaṭṭatī’’tiādinā nayena pavattā kathā obhāso nāma. Upāsakesu passamānesu bhūmiyaṃ rajjuṃ pasāretvā bhūmiṃ bhājetvā khāṇuke ākoṭetvā ‘‘kimidaṃ bhante’’ti vutte ‘‘ettha āvāsaṃ karoma upāsakā’’tiādikā kathā nimittakathā nāma. Gilānapaccaye ca iminā nayena yathārahaṃ veditabbaṃ. Sabbametaṃ aṭṭhakathāya (pārā. aṭṭha. 2.342) vuttaṃ.
३९०-३. इदानि कुटिकारस्स भिक्खुनो आपत्तिदस्सनत्थमाह ‘‘अदेसिते’’तिआदि। तं उत्तानत्थमेव। निसेन्तस्साति पासाणे घंसित्वा तिखिणं करोन्तस्स। पाचित्तिया सहाति ‘‘भूतगामपातब्यताय पाचित्तिय’’न्ति (पाचि॰ ९०) वुत्तपाचित्तियेन सद्धिं।
390-3. Idāni kuṭikārassa bhikkhuno āpattidassanatthamāha ‘‘adesite’’tiādi. Taṃ uttānatthameva. Nisentassāti pāsāṇe ghaṃsitvā tikhiṇaṃ karontassa. Pācittiyā sahāti ‘‘bhūtagāmapātabyatāya pācittiya’’nti (pāci. 90) vuttapācittiyena saddhiṃ.
आपत्तिन्ति पाचित्तियट्ठाने पाचित्तियञ्चेव दुक्कटञ्च इतरत्र सुद्धपयोगदुक्कटञ्चाति आपत्तिं।
Āpattinti pācittiyaṭṭhāne pācittiyañceva dukkaṭañca itaratra suddhapayogadukkaṭañcāti āpattiṃ.
या पनाति या कुटि। पठमे दुतियेति एत्थ ‘‘पिण्डेही’’ति करणबहुवचनं विभत्तिवचनविपरिणामवसेन ‘‘पिण्डे’’ति भुम्मेकवचनन्तं कत्वा योजेतब्बं, ‘‘निक्खित्ते’’ति अज्झाहरितब्बं, भावलक्खणे भुम्मं, निक्खित्ते सतीति अत्थो।
Yā panāti yā kuṭi. Paṭhame dutiyeti ettha ‘‘piṇḍehī’’ti karaṇabahuvacanaṃ vibhattivacanavipariṇāmavasena ‘‘piṇḍe’’ti bhummekavacanantaṃ katvā yojetabbaṃ, ‘‘nikkhitte’’ti ajjhāharitabbaṃ, bhāvalakkhaṇe bhummaṃ, nikkhitte satīti attho.
३९४. ‘‘सचे अञ्ञस्सा’’ति पदच्छेदो। विप्पकतन्ति आरद्धमनिट्ठितं। ‘‘अनापत्ती’’ति इदं निट्ठिते आपज्जितब्बसङ्घादिसेसाभावं सन्धायाह। पुब्बपयोगमत्तेन हि पाचित्तियदुक्कटानिपि होन्ति, तानि पन देसेतब्बानि। ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘अनापत्ती’’ति आकड्ढति, तेन सङ्घादिसेसापत्तिया अभावतो पुब्बभागे आपन्नानं पाचित्तियदुक्कटानं देसेतब्बता च दीपिता होति। तं कुटिन्ति तं विप्पकतकुटिं।
394. ‘‘Sace aññassā’’ti padacchedo. Vippakatanti āraddhamaniṭṭhitaṃ. ‘‘Anāpattī’’ti idaṃ niṭṭhite āpajjitabbasaṅghādisesābhāvaṃ sandhāyāha. Pubbapayogamattena hi pācittiyadukkaṭānipi honti, tāni pana desetabbāni. ‘‘Tathā’’ti iminā ‘‘anāpattī’’ti ākaḍḍhati, tena saṅghādisesāpattiyā abhāvato pubbabhāge āpannānaṃ pācittiyadukkaṭānaṃ desetabbatā ca dīpitā hoti. Taṃ kuṭinti taṃ vippakatakuṭiṃ.
३९५. अञ्ञं भोजनसालादिं। तथाति अनापत्तिमाह।
395.Aññaṃ bhojanasālādiṃ. Tathāti anāpattimāha.
३९६. ‘‘करोतो’’ति इमिना ‘‘कारापयतो’’तिपि लब्भति। उभयेनापि ‘‘क्रियतो’’ति इमस्स कारणं दस्सेति। ‘‘अप्पमाणिक’’न्ति इमिना सङ्घादिसेसस्स अङ्गं दस्सेति।
396.‘‘Karoto’’ti iminā ‘‘kārāpayato’’tipi labbhati. Ubhayenāpi ‘‘kriyato’’ti imassa kāraṇaṃ dasseti. ‘‘Appamāṇika’’nti iminā saṅghādisesassa aṅgaṃ dasseti.
३९७. तन्ति ‘‘अप्पमाणिक’’न्ति एवं पच्चामसति। ‘‘क्रियाक्रियतो’’ति इदं कुटिया करणञ्च वत्थुदेसनाय अकरणञ्च उपादाय वुत्तं।
397.Tanti ‘‘appamāṇika’’nti evaṃ paccāmasati. ‘‘Kriyākriyato’’ti idaṃ kuṭiyā karaṇañca vatthudesanāya akaraṇañca upādāya vuttaṃ.
कुटिकारसिक्खापदवण्णना।
Kuṭikārasikkhāpadavaṇṇanā.
३९८. वत्थुं अदेसेत्वाति सम्बन्धो, ‘‘तेन विहारकारकेन भिक्खुना विहारवत्थुं सोधेत्वा सङ्घं उपसङ्कमित्वा’’तिआदिना (पारा॰ ३६७) पदभाजने आगतनयेन विहारं कारापेन्तेन भिक्खुना विहारवत्थुं सोधेत्वा समतलं कारेत्वा सङ्घं उपसङ्कम्म वुड्ढानं भिक्खूनं पादे वन्दित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा ‘‘अहं भन्ते महल्लकं विहारं कत्तुकामो सस्सामिकं अत्तुद्देसं, सोहं भन्ते सङ्घं विहारवत्थुओलोकनं याचामी’’ति तिक्खत्तुं याचित्वा लद्धे वुड्ढे वा भिक्खू ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय सङ्घेन सम्मते वा भिक्खू नेत्वा कतपरिकम्मं विहारवत्थुं दस्सेत्वा कुटिवत्थुओलोकने विय गतभिक्खूहि ओलोकेत्वा सारम्भादिभावं उपपरिक्खित्वा अनारम्भसपरिक्कमनभावं ञत्वा आगन्त्वा सङ्घस्स आरोचिते पुन तेन सङ्घं उपसङ्कमित्वा वुड्ढानं भिक्खूनं पादे वन्दित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा ‘‘अहं भन्ते महल्लकं विहारं कत्तुकामो सस्सामिकं अत्तुद्देसं, सोहं भन्ते सङ्घं विहारवत्थुदेसनं याचामी’’ति तिक्खत्तुं याचित्वा सङ्घेन ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय विहारवत्थु देसेतब्बं , तथा अकत्वाति वुत्तं होति। इह सारम्भादि पठमसिक्खापदे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
398. Vatthuṃ adesetvāti sambandho, ‘‘tena vihārakārakena bhikkhunā vihāravatthuṃ sodhetvā saṅghaṃ upasaṅkamitvā’’tiādinā (pārā. 367) padabhājane āgatanayena vihāraṃ kārāpentena bhikkhunā vihāravatthuṃ sodhetvā samatalaṃ kāretvā saṅghaṃ upasaṅkamma vuḍḍhānaṃ bhikkhūnaṃ pāde vanditvā ukkuṭikaṃ nisīditvā añjaliṃ paggahetvā ‘‘ahaṃ bhante mahallakaṃ vihāraṃ kattukāmo sassāmikaṃ attuddesaṃ, sohaṃ bhante saṅghaṃ vihāravatthuolokanaṃ yācāmī’’ti tikkhattuṃ yācitvā laddhe vuḍḍhe vā bhikkhū ñattidutiyāya kammavācāya saṅghena sammate vā bhikkhū netvā kataparikammaṃ vihāravatthuṃ dassetvā kuṭivatthuolokane viya gatabhikkhūhi oloketvā sārambhādibhāvaṃ upaparikkhitvā anārambhasaparikkamanabhāvaṃ ñatvā āgantvā saṅghassa ārocite puna tena saṅghaṃ upasaṅkamitvā vuḍḍhānaṃ bhikkhūnaṃ pāde vanditvā ukkuṭikaṃ nisīditvā añjaliṃ paggahetvā ‘‘ahaṃ bhante mahallakaṃ vihāraṃ kattukāmo sassāmikaṃ attuddesaṃ, sohaṃ bhante saṅghaṃ vihāravatthudesanaṃ yācāmī’’ti tikkhattuṃ yācitvā saṅghena ñattidutiyāya kammavācāya vihāravatthu desetabbaṃ , tathā akatvāti vuttaṃ hoti. Iha sārambhādi paṭhamasikkhāpade vuttanayeneva veditabbaṃ.
महल्लकन्ति ‘‘सस्सामिकभावेन सञ्ञाचिककुटितो महन्तभावो एतस्स अत्थीति महल्लको। यस्मा वा वत्थुं देसापेत्वा पमाणातिक्कमेनापि कातुं वट्टति, तस्मा पमाणमहन्ततायपि महल्लको’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.३६६) अट्ठकथायं वुत्तनयेन महन्तभावेन युत्तन्ति अत्थो। विहारन्ति ‘‘विहारो नाम उल्लित्तो वा होति अवलित्तो वा उल्लित्तावलित्तो वा’’ति (पारा॰ ३७१) पदभाजने वुत्तप्पकारं सेनासनन्ति अत्थो। विहरन्ति अस्मिन्ति विग्गहो। उल्लित्तादिसरूपं पुरिमसिक्खापदे वुत्तनयमेव। तं विहारं यो करेय्याति योजना। करेय्य वा कारापेय्य वाति पुब्बे वुत्तनयमेव। अत्तवासत्थन्ति अत्तनो वासं पटिच्च, इमिना परस्स वासत्थाय करोति, अनापत्तीति ब्यतिरेकतो विञ्ञायति। ‘‘गरुक’’न्ति एत्थ वत्थुदेसनाय अकारापनेन ‘‘एकोव सङ्घादिसेसो होती’’ति पुब्बे वुत्तविकप्पत्तयं न गहेतब्बं। इदञ्च वक्खति ‘‘पमाणा…पे॰… सङ्घादिसेसता’’ति (वि॰ वि॰ ३९९ आदयो)।
Mahallakanti ‘‘sassāmikabhāvena saññācikakuṭito mahantabhāvo etassa atthīti mahallako. Yasmā vā vatthuṃ desāpetvā pamāṇātikkamenāpi kātuṃ vaṭṭati, tasmā pamāṇamahantatāyapi mahallako’’ti (pārā. aṭṭha. 2.366) aṭṭhakathāyaṃ vuttanayena mahantabhāvena yuttanti attho. Vihāranti ‘‘vihāro nāma ullitto vā hoti avalitto vā ullittāvalitto vā’’ti (pārā. 371) padabhājane vuttappakāraṃ senāsananti attho. Viharanti asminti viggaho. Ullittādisarūpaṃ purimasikkhāpade vuttanayameva. Taṃ vihāraṃ yo kareyyāti yojanā. Kareyya vā kārāpeyya vāti pubbe vuttanayameva. Attavāsatthanti attano vāsaṃ paṭicca, iminā parassa vāsatthāya karoti, anāpattīti byatirekato viññāyati. ‘‘Garuka’’nti ettha vatthudesanāya akārāpanena ‘‘ekova saṅghādiseso hotī’’ti pubbe vuttavikappattayaṃ na gahetabbaṃ. Idañca vakkhati ‘‘pamāṇā…pe… saṅghādisesatā’’ti (vi. vi. 399 ādayo).
३९९. क्रियासमुट्ठानाभावन्ति पमाणातिक्कमेपि आपत्तिया असम्भवतो किरियासमुट्ठानस्स इध अभावो ञातब्बो। क्रिय…पे॰… लक्खयेति एत्थ ब्यतिरेकतो अदेसितवत्थुकताय अकिरियासमुट्ठानता अनुञ्ञाता।
399.Kriyāsamuṭṭhānābhāvanti pamāṇātikkamepi āpattiyā asambhavato kiriyāsamuṭṭhānassa idha abhāvo ñātabbo. Kriya…pe… lakkhayeti ettha byatirekato adesitavatthukatāya akiriyāsamuṭṭhānatā anuññātā.
महल्लकविहारकथावण्णना।
Mahallakavihārakathāvaṇṇanā.
४०१-३. तेसूति चतुवीसतिया पाराजिकेसु। भिक्खुनो अनुरूपानि एकूनवीसतीति भिक्खुनीनं पटिनियता उब्भजाणुमण्डलिकादयो चत्तारो तदनुलोमाय विब्भन्तभिक्खुनिया सह पञ्च पाराजिके विना भिक्खुनो अनुरूपा सेसा एकूनवीसति पाराजिका।
401-3.Tesūti catuvīsatiyā pārājikesu. Bhikkhuno anurūpāni ekūnavīsatīti bhikkhunīnaṃ paṭiniyatā ubbhajāṇumaṇḍalikādayo cattāro tadanulomāya vibbhantabhikkhuniyā saha pañca pārājike vinā bhikkhuno anurūpā sesā ekūnavīsati pārājikā.
इमस्मिं सिक्खापदे पदभाजने ‘‘पाराजिकेन धम्मेनाति चतुन्नं अञ्ञतरेना’’ति (पारा॰ ३८६) वुत्तनयस्स इध ‘‘एकूनवीसती’’ति वचनं विरुज्झतीति चे? न विरुज्झति। कस्मा? यस्मा पदभाजनं पातिमोक्खुद्देसागतमत्तं गहेत्वा पवत्तं, इदं पन बुद्धानुमतिं गहेत्वा विनयपरियत्तिपवत्तकानं आचरियानं मतं गहेत्वा पवत्तं, तस्मा न विरुज्झतीति गहेतब्बं। आचरियो सब्बपाराजिकानं ‘‘ब्रह्मचरिया चावेय्य’’न्ति (पारा॰ ३८५) वुत्तअनुद्धंसनस्स एकन्तसाधनत्ता भिक्खुनीनं पटिनियतसानुलोमपाराजिकपञ्चकं विना अवसेसं सब्बं सङ्गण्हि, तेनेव विनयट्ठकथाय गण्ठिपदविवरणे ‘‘चतुन्नं अञ्ञतरेनाति पातिमोक्खुद्देसे एव आगते गहेत्वा वुत्तं, इतरेसं अञ्ञतरेनापि अनुद्धंसेन्तस्स सङ्घादिसेसोवा’’ति वुत्तं। तस्मा ‘‘अनुद्धंसेय्या’’ति (पारा॰ ३८४) पाठे अधिप्पायं गहेत्वा पवत्तत्ता इमेसं आचरियानं मतं पमाणन्ति गहेतब्बं। ‘‘तेसु अञ्ञतरेना’’ति वक्खमानत्ता ‘‘एकूनवीसती’’ति एत्थ ‘‘यानी’’ति सामत्थिया लब्भति।
Imasmiṃ sikkhāpade padabhājane ‘‘pārājikena dhammenāti catunnaṃ aññatarenā’’ti (pārā. 386) vuttanayassa idha ‘‘ekūnavīsatī’’ti vacanaṃ virujjhatīti ce? Na virujjhati. Kasmā? Yasmā padabhājanaṃ pātimokkhuddesāgatamattaṃ gahetvā pavattaṃ, idaṃ pana buddhānumatiṃ gahetvā vinayapariyattipavattakānaṃ ācariyānaṃ mataṃ gahetvā pavattaṃ, tasmā na virujjhatīti gahetabbaṃ. Ācariyo sabbapārājikānaṃ ‘‘brahmacariyā cāveyya’’nti (pārā. 385) vuttaanuddhaṃsanassa ekantasādhanattā bhikkhunīnaṃ paṭiniyatasānulomapārājikapañcakaṃ vinā avasesaṃ sabbaṃ saṅgaṇhi, teneva vinayaṭṭhakathāya gaṇṭhipadavivaraṇe ‘‘catunnaṃ aññatarenāti pātimokkhuddese eva āgate gahetvā vuttaṃ, itaresaṃ aññatarenāpi anuddhaṃsentassa saṅghādisesovā’’ti vuttaṃ. Tasmā ‘‘anuddhaṃseyyā’’ti (pārā. 384) pāṭhe adhippāyaṃ gahetvā pavattattā imesaṃ ācariyānaṃ mataṃ pamāṇanti gahetabbaṃ. ‘‘Tesu aññatarenā’’ti vakkhamānattā ‘‘ekūnavīsatī’’ti ettha ‘‘yānī’’ti sāmatthiyā labbhati.
अञ्ञतरेन अमूलकेनाति योजना। अमूलकेनाति चोदकस्स दस्सनादीहि चोदनामूलेहि विरहितत्ता अमूलकं, पाराजिकं, तेन। यथाह अट्ठकथायं ‘‘यं पाराजिकं चोदकेन चुदितकम्हि पुग्गले नेव दिट्ठं न सुतं न परिसङ्कितं, इदं एतेसं दस्सनसवनपरिसङ्कासङ्खातानं मूलानं अभावेन अमूलकं नामा’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.३८५-३८६)। एत्थ च मंसचक्खुना वा दिब्बचक्खुना वा दिट्ठं दिट्ठं नाम । पकतिसोतेन वा दिब्बसोतेन वा सुतं सुतं नाम। चित्तेन परिसङ्कितं परिसङ्कितं नाम। तं तिविधं दिट्ठसुतमुतपरिसङ्कितवसेन।
Aññatarena amūlakenāti yojanā. Amūlakenāti codakassa dassanādīhi codanāmūlehi virahitattā amūlakaṃ, pārājikaṃ, tena. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘yaṃ pārājikaṃ codakena cuditakamhi puggale neva diṭṭhaṃ na sutaṃ na parisaṅkitaṃ, idaṃ etesaṃ dassanasavanaparisaṅkāsaṅkhātānaṃ mūlānaṃ abhāvena amūlakaṃ nāmā’’ti (pārā. aṭṭha. 2.385-386). Ettha ca maṃsacakkhunā vā dibbacakkhunā vā diṭṭhaṃ diṭṭhaṃ nāma . Pakatisotena vā dibbasotena vā sutaṃ sutaṃ nāma. Cittena parisaṅkitaṃ parisaṅkitaṃ nāma. Taṃ tividhaṃ diṭṭhasutamutaparisaṅkitavasena.
तत्थ तादिसे कम्मनिये ओकासे मातुगामेन सद्धिं भिक्खुनो अञ्ञथियं पयोगं दिस्वा अञ्ञथा गहेत्वा ‘‘वीतिक्कमनं नु खोयमकासी’’ति गहणं दिट्ठपरिसङ्कितं नाम। कुट्टतिरोहिते भिक्खुम्हि मातुगामस्स सद्दं सुत्वा तत्थ अञ्ञस्स विञ्ञुपुरिसस्स सब्भावं अजानित्वा ‘‘वीतिक्कमनं नु खोयमकासी’’ति एवं गहणं सुतपरिसङ्कितं नाम। विहारपरियन्ते तरुणमातुगामपुरिसानं दिवसं वीतिनामेत्वा गतट्ठाने विप्पकिण्णपुप्फानि ओलोकेत्वा, मंससुरगन्धञ्च घायित्वा ‘‘इदं कस्स कम्म’’न्ति उपपरिक्खन्तेन भिक्खुनो चेतियपूजितमालागन्धस्स पीतारिट्ठस्स भिक्खुनो सरीरगन्धं घायित्वा ‘‘तं एतस्स कम्मं नु खो’’ति किरियमानसंसयो मुतपरिसङ्कितं नाम। एवरूपस्स दिट्ठसुतपरिसङ्कितमूलकस्स अभावतो अमूलकेन पाराजिकेनाति अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन समन्तपासादिकाय (पारा॰ अट्ठ॰ २.३८५-३८६) वुत्तनयेन दट्ठब्बो।
Tattha tādise kammaniye okāse mātugāmena saddhiṃ bhikkhuno aññathiyaṃ payogaṃ disvā aññathā gahetvā ‘‘vītikkamanaṃ nu khoyamakāsī’’ti gahaṇaṃ diṭṭhaparisaṅkitaṃ nāma. Kuṭṭatirohite bhikkhumhi mātugāmassa saddaṃ sutvā tattha aññassa viññupurisassa sabbhāvaṃ ajānitvā ‘‘vītikkamanaṃ nu khoyamakāsī’’ti evaṃ gahaṇaṃ sutaparisaṅkitaṃ nāma. Vihārapariyante taruṇamātugāmapurisānaṃ divasaṃ vītināmetvā gataṭṭhāne vippakiṇṇapupphāni oloketvā, maṃsasuragandhañca ghāyitvā ‘‘idaṃ kassa kamma’’nti upaparikkhantena bhikkhuno cetiyapūjitamālāgandhassa pītāriṭṭhassa bhikkhuno sarīragandhaṃ ghāyitvā ‘‘taṃ etassa kammaṃ nu kho’’ti kiriyamānasaṃsayo mutaparisaṅkitaṃ nāma. Evarūpassa diṭṭhasutaparisaṅkitamūlakassa abhāvato amūlakena pārājikenāti ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana samantapāsādikāya (pārā. aṭṭha. 2.385-386) vuttanayena daṭṭhabbo.
चोदेतीति ‘‘पाराजिकं धम्मं आपन्नोसी’’तिआदिवचनेन सयं चोदेति। चोदापनं पन वक्खति। चावनचेतनो हुत्वाति ‘‘अप्पेव नाम नं इमम्हा ब्रह्मचरिया चावेय्य’’न्ति उप्पन्नेन परं सासना चावेतुकामेन चित्तेन समन्नागतो हुत्वा। ‘‘सुद्धं वा असुद्धं वा’’ति इदं ‘‘चोदेती’’ति इमिना वुत्तचोदनाकिरियाय कम्मनिद्देसो, ‘‘अञ्ञं भिक्खु’’न्ति सेसो, पाराजिकमनापन्नं वा आपन्नं वा अञ्ञं भिक्खुन्ति अत्थो। योति मातिकागतभिक्खु, ‘‘दुट्ठो दोसो अप्पतीतो’’ति इदं अज्झाहरितब्बं, उप्पन्नेन दोसलेसेन सयं दूसितो, परञ्च दूसेन्तो पीतिसुखादीहि अपगतो यो भिक्खूति अत्थो। वक्खमानेन ‘‘तस्सा’’ति इमिना सम्बन्धो।
Codetīti ‘‘pārājikaṃ dhammaṃ āpannosī’’tiādivacanena sayaṃ codeti. Codāpanaṃ pana vakkhati. Cāvanacetano hutvāti ‘‘appeva nāma naṃ imamhā brahmacariyā cāveyya’’nti uppannena paraṃ sāsanā cāvetukāmena cittena samannāgato hutvā. ‘‘Suddhaṃ vā asuddhaṃ vā’’ti idaṃ ‘‘codetī’’ti iminā vuttacodanākiriyāya kammaniddeso, ‘‘aññaṃ bhikkhu’’nti seso, pārājikamanāpannaṃ vā āpannaṃ vā aññaṃ bhikkhunti attho. Yoti mātikāgatabhikkhu, ‘‘duṭṭho doso appatīto’’ti idaṃ ajjhāharitabbaṃ, uppannena dosalesena sayaṃ dūsito, parañca dūsento pītisukhādīhi apagato yo bhikkhūti attho. Vakkhamānena ‘‘tassā’’ti iminā sambandho.
‘‘कते ओकासम्ही’’ति पदच्छेदो, ओकासं ‘‘कारापेत्वा’’ति (पारा॰ ३८९) पाठतो अन्तोनीतहेत्वत्थताय ‘‘कते’’ति ‘‘कारिते’’ति एतस्स परियायो होति, ‘‘ओकासं मे करोहि, अहं तं वत्तुकामो’’ति ओकासे कारापितेति अत्थो। ‘‘अकते ओकासे’’ति पदच्छेदो , पुब्बे वुत्तोयेवत्थो। दुक्कटापत्तिया सहाति ओकासस्स अकारापितत्ता दुक्कटापत्तिया सद्धिं।
‘‘Kate okāsamhī’’ti padacchedo, okāsaṃ ‘‘kārāpetvā’’ti (pārā. 389) pāṭhato antonītahetvatthatāya ‘‘kate’’ti ‘‘kārite’’ti etassa pariyāyo hoti, ‘‘okāsaṃ me karohi, ahaṃ taṃ vattukāmo’’ti okāse kārāpiteti attho. ‘‘Akate okāse’’ti padacchedo , pubbe vuttoyevattho. Dukkaṭāpattiyā sahāti okāsassa akārāpitattā dukkaṭāpattiyā saddhiṃ.
४०४-५. कोण्ठोसीति धुत्तोसि। जेट्ठब्बतिकोसीति कालीदेवीवतनियुत्तोसि। कालीदेवी किर सिरिदेविया जेट्ठा, तस्मा तस्सा वतधरो जेट्ठब्बतिको वुच्चति। तं पन वतं समादियित्वा पूरेन्तो सकलसरीरे मसिं मक्खेत्वा काकपत्तानि मुट्ठियं कत्वा कालीदेविं फलके लिखापेत्वा तं काजकोटियं बन्धित्वा उच्छिट्ठोदकादिअसुचिसन्निचितओलिगल्लं पविसित्वा ‘‘दुस्सीलोसि निस्सीलोसि सीलविरहितोसी’’ति थोमेन्तो विचरतीति।
404-5.Koṇṭhosīti dhuttosi. Jeṭṭhabbatikosīti kālīdevīvataniyuttosi. Kālīdevī kira sirideviyā jeṭṭhā, tasmā tassā vatadharo jeṭṭhabbatiko vuccati. Taṃ pana vataṃ samādiyitvā pūrento sakalasarīre masiṃ makkhetvā kākapattāni muṭṭhiyaṃ katvā kālīdeviṃ phalake likhāpetvā taṃ kājakoṭiyaṃ bandhitvā ucchiṭṭhodakādiasucisannicitaoligallaṃ pavisitvā ‘‘dussīlosi nissīlosi sīlavirahitosī’’ti thomento vicaratīti.
दुस्सीलत्ता एव हीनज्झासयताय पापधम्मो लामकसभावोसि। पूतिना कम्मेन सीलविपत्तिया अन्तो पविट्ठत्ता अन्तोपूति। छहि द्वारेहि रागादिकिलेसानुस्सवनेन तिन्तत्ता अवस्सुतो। सेसमेत्थ उत्तानत्थमेव। गरुकं निद्दिसेति एत्थ ‘‘कतोकासम्ही’’ति च ‘‘तथेव अकतोकासे, दुक्कटापत्तिया सहा’’ति च आनेत्वा सम्बन्धितब्बं। एवमुत्तरत्रापि।
Dussīlattā eva hīnajjhāsayatāya pāpadhammo lāmakasabhāvosi. Pūtinā kammena sīlavipattiyā anto paviṭṭhattā antopūti. Chahi dvārehi rāgādikilesānussavanena tintattā avassuto. Sesamettha uttānatthameva. Garukaṃ niddiseti ettha ‘‘katokāsamhī’’ti ca ‘‘tatheva akatokāse, dukkaṭāpattiyā sahā’’ti ca ānetvā sambandhitabbaṃ. Evamuttaratrāpi.
४०६. सम्मुखाति चुदितकस्स सम्मुखा, अविदूरेति अत्थो। हत्थमुद्दायाति मुत्तपाणादिवसेन। तं हत्थमुद्दाय कथितं। परोति यं चोदेसि, सो चुदितको परो। भिक्खुनोति चोदकस्स भिक्खुनो।
406.Sammukhāti cuditakassa sammukhā, avidūreti attho. Hatthamuddāyāti muttapāṇādivasena. Taṃ hatthamuddāya kathitaṃ. Paroti yaṃ codesi, so cuditako paro. Bhikkhunoti codakassa bhikkhuno.
४०७. सम्मुखे ठत्वाति चुदितकस्स आसन्ने ठत्वा। ‘‘चोदापेन्तस्सा’’ति एतस्स कम्मभावतो परोति इदं उपयोगन्तवसेन सम्बन्धितब्बं। एवमुत्तरत्र। केनचीति अञ्ञेन केनचि पुग्गलेन। तस्स चोदकस्स। ‘‘चोदापेन्तस्सा’’ति पुन वचनं नियमत्थं।
407.Sammukhe ṭhatvāti cuditakassa āsanne ṭhatvā. ‘‘Codāpentassā’’ti etassa kammabhāvato paroti idaṃ upayogantavasena sambandhitabbaṃ. Evamuttaratra. Kenacīti aññena kenaci puggalena. Tassa codakassa. ‘‘Codāpentassā’’ti puna vacanaṃ niyamatthaṃ.
४०८. सोपीति उग्गहापितत्ता चोदनं करोन्तो इतरो पयोज्जकपुग्गलोपि। तेसं द्विन्नम्पीति पयोजकपयोज्जकानं द्विन्नम्पि।
408.Sopīti uggahāpitattā codanaṃ karonto itaro payojjakapuggalopi. Tesaṃ dvinnampīti payojakapayojjakānaṃ dvinnampi.
४०९. वुत्तट्ठानं पण्णं वा सन्देसं वा हरन्तो दूतो नाम, सो ‘‘पण्णं वा सासनं वा पेसेत्वा’’ति इमिना सङ्गय्हतीति तस्मिं विसुं अवत्तब्बेपि ‘‘दुत’’न्ति वचनेन निस्सट्ठदूतमाह । पण्णं वा अदत्वा ‘‘एवञ्च एवञ्च वदा’’ति सासनञ्च अदत्वा ‘‘तं चोदेही’’ति अत्थमत्तमेव दत्वा निस्सट्ठो भिक्खु इध ‘‘निस्सट्ठदूतो’’ति गहेतब्बो।
409. Vuttaṭṭhānaṃ paṇṇaṃ vā sandesaṃ vā haranto dūto nāma, so ‘‘paṇṇaṃ vā sāsanaṃ vā pesetvā’’ti iminā saṅgayhatīti tasmiṃ visuṃ avattabbepi ‘‘duta’’nti vacanena nissaṭṭhadūtamāha . Paṇṇaṃ vā adatvā ‘‘evañca evañca vadā’’ti sāsanañca adatvā ‘‘taṃ codehī’’ti atthamattameva datvā nissaṭṭho bhikkhu idha ‘‘nissaṭṭhadūto’’ti gahetabbo.
अथ वा ‘‘दूत’’न्ति इमिना चोदेतुं उग्गहापेत्वा, तमनुग्गहापेत्वा वा निस्सट्ठो भिक्खु दूतोयेव गहेतब्बो। ‘‘पण्ण’’न्ति इमिना पब्बजितस्स वा अपब्बजितस्स वा कस्सचि हत्थे चोदनं लिखित्वा दिन्नपण्णं गहेतब्बं। सासनन्ति ‘‘पाराजिकं आपन्नो’’तिआदिना नयेन वत्वा पेसियमानं सासनं गहेतब्बं। इदं तयम्पि दूरे निसीदित्वा अञ्ञेहि कारापनतो ‘‘चोदापेन्तस्सा’’ति आह। ‘‘पर’’न्ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं। एत्थ ओकासकारापनं नत्थि।
Atha vā ‘‘dūta’’nti iminā codetuṃ uggahāpetvā, tamanuggahāpetvā vā nissaṭṭho bhikkhu dūtoyeva gahetabbo. ‘‘Paṇṇa’’nti iminā pabbajitassa vā apabbajitassa vā kassaci hatthe codanaṃ likhitvā dinnapaṇṇaṃ gahetabbaṃ. Sāsananti ‘‘pārājikaṃ āpanno’’tiādinā nayena vatvā pesiyamānaṃ sāsanaṃ gahetabbaṃ. Idaṃ tayampi dūre nisīditvā aññehi kārāpanato ‘‘codāpentassā’’ti āha. ‘‘Para’’nti ānetvā sambandhitabbaṃ. Ettha okāsakārāpanaṃ natthi.
४१०. तथाति यथा अमूलकेन पाराजिकेन सम्मुखा ओकासे कारिते, अकारिते च, तथा अमूलकेहि सङ्घादिसेसेहीति वुत्तं होति। ‘‘वुत्ते सम्मुखा परे’’ति भुम्मवसेन अधिकतेन योजेतब्बं, चोदेति चोदापेतीति वुत्तं होतीति। पाचित्तियापत्तीति ओकासे कारिते केवला, अकारिते दुक्कटेन सहाति गहेतब्बं। सम्मुखा सेसापत्तीहि परे वुत्ते चावनसञ्ञिनो दुक्कटं होतीति योजना। ओकासाकारापनेनपि दुक्कटमेव होति।
410.Tathāti yathā amūlakena pārājikena sammukhā okāse kārite, akārite ca, tathā amūlakehi saṅghādisesehīti vuttaṃ hoti. ‘‘Vutte sammukhā pare’’ti bhummavasena adhikatena yojetabbaṃ, codeti codāpetīti vuttaṃ hotīti. Pācittiyāpattīti okāse kārite kevalā, akārite dukkaṭena sahāti gahetabbaṃ. Sammukhā sesāpattīhi pare vutte cāvanasaññino dukkaṭaṃ hotīti yojanā. Okāsākārāpanenapi dukkaṭameva hoti.
४११. अक्कोसनाधिप्पायस्साति खुंसनाधिप्पायस्स। अकतोकासन्ति अकारितोकासं, ‘‘पर’’न्ति इमिना योजेतब्बं। अत्तनाति चोदकेन, ‘‘सयं अकारितोकास’’न्ति इमिना योजेतब्बं। सह पाचित्तियेनाति ‘‘ओमसवादे पाचित्तिय’’न्ति (पारा॰ १४) वुत्तपाचित्तियेन सह। वदन्तस्साति चोदेन्तस्स वा चोदापेन्तस्स वा, एत्थ ‘‘सम्मुखा’’ति इदं वक्खमानस्स ‘‘असम्मुखा’’ति एतस्स विपरियायतो लब्भति, च-कारेन कारितोकासपक्खे दुक्कटेन पाचित्तियसम्बन्धी।
411.Akkosanādhippāyassāti khuṃsanādhippāyassa. Akatokāsanti akāritokāsaṃ, ‘‘para’’nti iminā yojetabbaṃ. Attanāti codakena, ‘‘sayaṃ akāritokāsa’’nti iminā yojetabbaṃ. Saha pācittiyenāti ‘‘omasavāde pācittiya’’nti (pārā. 14) vuttapācittiyena saha. Vadantassāti codentassa vā codāpentassa vā, ettha ‘‘sammukhā’’ti idaṃ vakkhamānassa ‘‘asammukhā’’ti etassa vipariyāyato labbhati, ca-kārena kāritokāsapakkhe dukkaṭena pācittiyasambandhī.
४१२. असम्मुखा वदन्तस्साति एत्थ ‘‘अक्कोसनाधिप्पायस्सा’’ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं। ‘‘अकतोकासमत्तना’’ति नानुवत्तति। सत्तहि आपत्तीहीति पाराजिकसङ्घादिसेसथुल्लच्चयपाचित्तियपाटिदेसनीयदुक्कटदुब्भासितसङ्खातेसु सत्तसु आपत्तिक्खन्धेसु येन केनचीति वुत्तं होति। ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘असम्मुखा’’ति इदं सङ्गण्हाति। कम्मन्ति तज्जनीयादिसत्तविधं कम्मं।
412.Asammukhā vadantassāti ettha ‘‘akkosanādhippāyassā’’ti ānetvā sambandhitabbaṃ. ‘‘Akatokāsamattanā’’ti nānuvattati. Sattahi āpattīhīti pārājikasaṅghādisesathullaccayapācittiyapāṭidesanīyadukkaṭadubbhāsitasaṅkhātesu sattasu āpattikkhandhesu yena kenacīti vuttaṃ hoti. ‘‘Tathā’’ti iminā ‘‘asammukhā’’ti idaṃ saṅgaṇhāti. Kammanti tajjanīyādisattavidhaṃ kammaṃ.
४१३. उम्मत्तकादीनन्ति आदि-सद्देन ‘‘अनापत्ति सुद्धे असुद्धदिट्ठिस्स असुद्धे असुद्धदिट्ठिस्स उम्मत्तकस्स आदिकम्मिकस्सा’’ति (पारा॰ ३९०) वुत्ते सङ्गण्हाति। पञ्चङ्गसंयुतन्ति यं चोदेति, तस्स ‘‘उपसम्पन्नो’’ति सङ्ख्यूपगमनं, तस्मिं सुद्धसञ्ञिता, येन पाराजिकेन चोदेति, तस्स दिट्ठादिवसेन अमूलकता, चावनाधिप्पायेन सम्मुखा चोदना, तस्स तङ्खणविजाननन्ति इमेहि पञ्चहि अङ्गेहि युत्तं होति।
413.Ummattakādīnanti ādi-saddena ‘‘anāpatti suddhe asuddhadiṭṭhissa asuddhe asuddhadiṭṭhissa ummattakassa ādikammikassā’’ti (pārā. 390) vutte saṅgaṇhāti. Pañcaṅgasaṃyutanti yaṃ codeti, tassa ‘‘upasampanno’’ti saṅkhyūpagamanaṃ, tasmiṃ suddhasaññitā, yena pārājikena codeti, tassa diṭṭhādivasena amūlakatā, cāvanādhippāyena sammukhā codanā, tassa taṅkhaṇavijānananti imehi pañcahi aṅgehi yuttaṃ hoti.
४१५. इदन्ति ‘‘सिक्खापद’’न्ति सेसो, ‘‘सिक्खापद’’न्ति च इमिना तप्पटिपादनीया आपत्तियेव गय्हति। तिसमुट्ठानन्ति कायचित्ततो, वाचाचित्ततो, कायवाचाचित्ततोति सचित्तकेहि तीहि समुट्ठानतो तिसमुट्ठानं। तेनेवाह ‘‘सचित्त’’न्ति। पटिघचित्तानं द्विन्नं अञ्ञतरेन सहितत्ता सचित्तकं। तंसम्पयुत्ताय दोमनस्सवेदनाय वसेन दुक्खवेदनं।
415.Idanti ‘‘sikkhāpada’’nti seso, ‘‘sikkhāpada’’nti ca iminā tappaṭipādanīyā āpattiyeva gayhati. Tisamuṭṭhānanti kāyacittato, vācācittato, kāyavācācittatoti sacittakehi tīhi samuṭṭhānato tisamuṭṭhānaṃ. Tenevāha ‘‘sacitta’’nti. Paṭighacittānaṃ dvinnaṃ aññatarena sahitattā sacittakaṃ. Taṃsampayuttāya domanassavedanāya vasena dukkhavedanaṃ.
दुट्ठदोसकथावण्णना।
Duṭṭhadosakathāvaṇṇanā.
४१६. लेसमत्तन्ति ‘‘अञ्ञम्पि वत्थुं लिस्सति सिलिस्सति वोहारमत्तेनेव ईसकं अल्लीयतीति लेसो, जातिआदीनंयेव अञ्ञतरकोट्ठासस्सेतं अधिवचन’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.३९१) अट्ठकथाय दस्सितनिब्बचनेसु ‘‘लेसो नाम दस लेसा जातिलेसो नामलेसो’’तिआदिना (पारा॰ अट्ठ॰ ३९४) नयेन पदभाजने वुत्तेसु जातिनामगोत्तादीसु दससु लेसेसु अञ्ञतरलेसमत्तन्ति वुत्तं होति।
416.Lesamattanti ‘‘aññampi vatthuṃ lissati silissati vohāramatteneva īsakaṃ allīyatīti leso, jātiādīnaṃyeva aññatarakoṭṭhāsassetaṃ adhivacana’’nti (pārā. aṭṭha. 2.391) aṭṭhakathāya dassitanibbacanesu ‘‘leso nāma dasa lesā jātileso nāmaleso’’tiādinā (pārā. aṭṭha. 394) nayena padabhājane vuttesu jātināmagottādīsu dasasu lesesu aññataralesamattanti vuttaṃ hoti.
तत्थ जाति नाम खत्तियब्राह्मणादिजाति। नामं नाम इमस्मिं सिक्खापदे ‘‘छगलको दब्बो मल्लपुत्तो नाम, छगलिका मेत्तिया भिक्खुनी नामा’’ति ठपितं नामं विय चोदकेहि ठपितनामञ्च बुद्धरक्खितादिसकनामञ्चाति दुविधं नामं। गोत्तं नाम गोतममोग्गल्लानादिगोत्तं। लिङ्गं नाम दीघतादिसण्ठाननानत्तञ्च कण्हतादिवण्णनानत्तञ्चाति इदं दुविधलिङ्गं। आपत्तिलेसो नाम लहुकादिरूपेन ठितपाचित्तियादिआपत्ति। पत्तो नाम लोहपत्तादि। चीवरं नाम पंसुकूलादि। उपज्झायो नाम चुदितकस्स उपज्झायो। आचरियो नाम चुदितकस्स पब्बज्जाचरियादिको। सेनासनं नाम चुदितकस्सेव निवासपासादादिकं।
Tattha jāti nāma khattiyabrāhmaṇādijāti. Nāmaṃ nāma imasmiṃ sikkhāpade ‘‘chagalako dabbo mallaputto nāma, chagalikā mettiyā bhikkhunī nāmā’’ti ṭhapitaṃ nāmaṃ viya codakehi ṭhapitanāmañca buddharakkhitādisakanāmañcāti duvidhaṃ nāmaṃ. Gottaṃ nāma gotamamoggallānādigottaṃ. Liṅgaṃ nāma dīghatādisaṇṭhānanānattañca kaṇhatādivaṇṇanānattañcāti idaṃ duvidhaliṅgaṃ. Āpattileso nāma lahukādirūpena ṭhitapācittiyādiāpatti. Patto nāma lohapattādi. Cīvaraṃ nāma paṃsukūlādi. Upajjhāyo nāma cuditakassa upajjhāyo. Ācariyo nāma cuditakassa pabbajjācariyādiko. Senāsanaṃ nāma cuditakasseva nivāsapāsādādikaṃ.
चोदेय्याति अञ्ञखत्तियजातिकं पुग्गलं पाराजिकं अज्झापज्जन्तं दिस्वा अत्तनो वेरिखत्तियजातिकं पुग्गलं ‘‘खत्तियो मया दिट्ठो, पाराजिकं धम्मं अज्झापन्नोसी’’तिआदिना नयेन चोदेति। गरुकापत्ति नाम सङ्घादिसेसो। सचे चावनचेतनोति ‘‘अप्पेव नाम नं इमम्हा ब्रह्मचरिया चावेय्य’’न्ति (पारा॰ ३९२) वुत्तत्ता सचे इमं सासना चावेय्यामीति अधिप्पायो हुत्वा चोदेतीति वुत्तं होति, इमिना ब्यतिरेकवसेन न अञ्ञाधिप्पायोति वुत्तमेव होतीति पुरिमसिक्खापदट्ठकथायं दस्सितेसु ‘‘चावनाधिप्पायो अक्कोसाधिप्पायो’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.३८९) एवमादिनानप्पकाराधिप्पायेसु आपत्तिया अङ्गभूतं चावनाधिप्पायं दस्सेत्वा सेसाधिप्पाये पटिक्खिपति।
Codeyyāti aññakhattiyajātikaṃ puggalaṃ pārājikaṃ ajjhāpajjantaṃ disvā attano verikhattiyajātikaṃ puggalaṃ ‘‘khattiyo mayā diṭṭho, pārājikaṃ dhammaṃ ajjhāpannosī’’tiādinā nayena codeti. Garukāpatti nāma saṅghādiseso. Sace cāvanacetanoti ‘‘appeva nāma naṃ imamhā brahmacariyā cāveyya’’nti (pārā. 392) vuttattā sace imaṃ sāsanā cāveyyāmīti adhippāyo hutvā codetīti vuttaṃ hoti, iminā byatirekavasena na aññādhippāyoti vuttameva hotīti purimasikkhāpadaṭṭhakathāyaṃ dassitesu ‘‘cāvanādhippāyo akkosādhippāyo’’ti (pārā. aṭṭha. 2.389) evamādinānappakārādhippāyesu āpattiyā aṅgabhūtaṃ cāvanādhippāyaṃ dassetvā sesādhippāye paṭikkhipati.
४१७. तथासञ्ञीति अयं पाराजिकमज्झापन्नोयेवाति तथासञ्ञी। ‘‘चोदेति वा चोदापेति वा’’ति वुत्तत्ता ‘‘तथासञ्ञी’’ति इदं ‘‘चोदापेती’’ति इमिनापि योजेतब्बं। सेसोति एत्थ ‘‘पाराजिकानि वुत्तानी’’तिआदिं कत्वा ‘‘सचित्तं दुक्खवेदन’’न्ति परियन्तं कत्वा दस्सितपठमसिक्खापदविनिच्छयसङ्गाहककथापबन्धेन वुत्तसब्बविनिच्छयेसु तंसिक्खापदनियतं ‘‘अमूलकेना’’ति इदञ्च इमस्मिं सिक्खापदे ‘‘भिक्खुमन्तिमवत्थुना…पे॰… अनापत्ति सिया’’ति वुत्तमत्थञ्च ठपेत्वा अवसिट्ठसब्बविनिच्छयोति अत्थो। अनन्तरसमो मतो हेट्ठा अनन्तरं वुत्तसिक्खापदेनेव सदिसोति वेदितब्बो।
417.Tathāsaññīti ayaṃ pārājikamajjhāpannoyevāti tathāsaññī. ‘‘Codeti vā codāpeti vā’’ti vuttattā ‘‘tathāsaññī’’ti idaṃ ‘‘codāpetī’’ti imināpi yojetabbaṃ. Sesoti ettha ‘‘pārājikāni vuttānī’’tiādiṃ katvā ‘‘sacittaṃ dukkhavedana’’nti pariyantaṃ katvā dassitapaṭhamasikkhāpadavinicchayasaṅgāhakakathāpabandhena vuttasabbavinicchayesu taṃsikkhāpadaniyataṃ ‘‘amūlakenā’’ti idañca imasmiṃ sikkhāpade ‘‘bhikkhumantimavatthunā…pe… anāpatti siyā’’ti vuttamatthañca ṭhapetvā avasiṭṭhasabbavinicchayoti attho. Anantarasamo mato heṭṭhā anantaraṃ vuttasikkhāpadeneva sadisoti veditabbo.
दुतियदुट्ठदोसकथावण्णना।
Dutiyaduṭṭhadosakathāvaṇṇanā.
४१८. समग्गस्स सङ्घस्साति ‘‘समग्गो नाम सङ्घो समानसंवासको समानसीमायं ठितो’’ति पदभाजने वुत्तत्ता चित्तेन च कायेन च एकीभूतस्स सङ्घस्साति वुत्तं होति। च-कारो पदपूरणो, एव-कारत्थो वा, नसमग्गस्साति ब्यतिरेकत्थो वेदितब्बो। भेदत्थं वायमेय्याति ‘‘इमे कथं कदा भिज्जिस्सन्ती’’ति रत्तिन्दिवं चिन्तेत्वा उपायं गवेसित्वा पक्खपरियेसनादिं करेय्याति अत्थो। वुत्तञ्हि पाळियं ‘‘भेदाय परक्कमेय्याति कथं इमे नाना अस्सु विना अस्सु वग्गा अस्सूति पक्खं परियेसति गणं बन्धती’’ति (पारा॰ ४१२)।
418.Samaggassa saṅghassāti ‘‘samaggo nāma saṅgho samānasaṃvāsako samānasīmāyaṃ ṭhito’’ti padabhājane vuttattā cittena ca kāyena ca ekībhūtassa saṅghassāti vuttaṃ hoti. Ca-kāro padapūraṇo, eva-kārattho vā, nasamaggassāti byatirekattho veditabbo. Bhedatthaṃ vāyameyyāti ‘‘ime kathaṃ kadā bhijjissantī’’ti rattindivaṃ cintetvā upāyaṃ gavesitvā pakkhapariyesanādiṃ kareyyāti attho. Vuttañhi pāḷiyaṃ ‘‘bhedāya parakkameyyāti kathaṃ ime nānā assu vinā assu vaggā assūti pakkhaṃ pariyesati gaṇaṃ bandhatī’’ti (pārā. 412).
भेदहेतुन्ति ‘‘इधुपालि भिक्खु अधम्मं ‘धम्मो’ति दीपेति, धम्मं ‘अधम्मो’ति दीपेती’’तिआदिना (परि॰ ४५९) नयेन खन्धके वुत्तं अट्ठारसभेदकरवत्थुसङ्खातं सङ्घभेदकारणमाह । इदमेव हि पदभाजने वुत्तं ‘‘भेदनसंवत्तनिकं वा अधिकरणन्ति अट्ठारसभेदकरवत्थूनी’’ति। गहेत्वाति पग्गय्ह। तिट्ठेय्याति नप्पटिनिस्सज्जेय्य। परिदीपयन्ति एत्थ परिदीपेन्तो, न पटिनिस्सज्जन्तोति अत्थो। यथाह ‘‘तिट्ठेय्याति न पटिनिस्सज्जेय्या’’ति।
Bhedahetunti ‘‘idhupāli bhikkhu adhammaṃ ‘dhammo’ti dīpeti, dhammaṃ ‘adhammo’ti dīpetī’’tiādinā (pari. 459) nayena khandhake vuttaṃ aṭṭhārasabhedakaravatthusaṅkhātaṃ saṅghabhedakāraṇamāha . Idameva hi padabhājane vuttaṃ ‘‘bhedanasaṃvattanikaṃ vā adhikaraṇanti aṭṭhārasabhedakaravatthūnī’’ti. Gahetvāti paggayha. Tiṭṭheyyāti nappaṭinissajjeyya. Paridīpayanti ettha paridīpento, na paṭinissajjantoti attho. Yathāha ‘‘tiṭṭheyyāti na paṭinissajjeyyā’’ti.
४१९. भिक्खूहीति तस्स सङ्घभेदकस्स परक्कमनं पस्सन्तेहि वा दूरे चे, ठितं पवत्तिं सुणन्तेहि वा लज्जीहि सुपेसलेहि सेसभिक्खूहि। वुत्तञ्हेतं ‘‘भिक्खूहीति अञ्ञेहि भिक्खूहि। ये पस्सन्ति ये सुणन्ति, तेहि वत्तब्बो’’ति (पारा॰ ४१२)। तस्स वदन्तेहि एवं वत्तब्बन्ति वचनाकारदस्सनत्थमाह ‘‘मायस्मा समग्गस्स सङ्घस्स भेदाय परक्कमि, भेदनसंवत्तनिकं वा अधिकरणं समादाय पग्गय्ह अट्ठासि, समेतायस्मा सङ्घेन, समग्गो हि सङ्घो सम्मोदमानो अविवदमानो एकुद्देसो फासु विहरती’’ति (पारा॰ ४११) पाठं, तं एकदेससङ्गहवसेन उपलक्खेतुमाह ‘‘भेदत्थं…पे॰… भेदकारण’’न्ति। इति वत्तब्बोति योजना।
419.Bhikkhūhīti tassa saṅghabhedakassa parakkamanaṃ passantehi vā dūre ce, ṭhitaṃ pavattiṃ suṇantehi vā lajjīhi supesalehi sesabhikkhūhi. Vuttañhetaṃ ‘‘bhikkhūhīti aññehi bhikkhūhi. Ye passanti ye suṇanti, tehi vattabbo’’ti (pārā. 412). Tassa vadantehi evaṃ vattabbanti vacanākāradassanatthamāha ‘‘māyasmā samaggassa saṅghassa bhedāya parakkami, bhedanasaṃvattanikaṃ vā adhikaraṇaṃ samādāya paggayha aṭṭhāsi, sametāyasmā saṅghena, samaggo hi saṅgho sammodamāno avivadamāno ekuddeso phāsu viharatī’’ti (pārā. 411) pāṭhaṃ, taṃ ekadesasaṅgahavasena upalakkhetumāha ‘‘bhedatthaṃ…pe… bhedakāraṇa’’nti. Iti vattabboti yojanā.
४२०. वुच्चमानो हीति एत्थ हि-सद्दो अपि-सद्दत्थो। ‘‘पी’’ति वा पाठो, तेहि लज्जिभिक्खूहि ‘‘मायस्मा’’तिआदिना नयेन विसुं तिक्खत्तुं वुत्तोपीति अत्थो। निस्सज्जेय्य न चेव नन्ति तं भेदाय परक्कमनं अप्पटिनिस्सज्जनपच्चया दुक्कटापत्तिं आपज्जित्वापि न विस्सज्जेय्याति अत्थो। वुत्तञ्हेतं ‘‘नो चे पटिनिस्सज्जति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पारा॰ ४१२)। तथा हि अप्पटिनिस्सज्जन्तो हत्थेसु, पादेसु च गहेत्वा सङ्घमज्झे आनेत्वा तथेव तिक्खत्तुं वुत्तोपि तं अविस्सज्जेत्वा दुक्कटापत्तिं आपन्नोति इमिना च सङ्गहितो। वुत्तञ्हेतं भगवता ‘‘सो भिक्खु सङ्घमज्झम्पि आकड्ढित्वा वत्तब्बो ‘मायस्मा…पे॰… फासु विहरती’ति। दुतियम्पि वत्तब्बो। ततियम्पि वत्तब्बो। सचे पटिनिस्सज्जति, इच्चेतंकुसलं। नो चे पटिनिस्सज्जति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति। इदं उभयत्थ दुक्कटं सामञ्ञेन वक्खति ‘‘तिक्खत्तुं पन वुत्तस्स, अपरिच्चजतोपि त’’न्ति।
420.Vuccamāno hīti ettha hi-saddo api-saddattho. ‘‘Pī’’ti vā pāṭho, tehi lajjibhikkhūhi ‘‘māyasmā’’tiādinā nayena visuṃ tikkhattuṃ vuttopīti attho. Nissajjeyya na ceva nanti taṃ bhedāya parakkamanaṃ appaṭinissajjanapaccayā dukkaṭāpattiṃ āpajjitvāpi na vissajjeyyāti attho. Vuttañhetaṃ ‘‘no ce paṭinissajjati, āpatti dukkaṭassā’’ti (pārā. 412). Tathā hi appaṭinissajjanto hatthesu, pādesu ca gahetvā saṅghamajjhe ānetvā tatheva tikkhattuṃ vuttopi taṃ avissajjetvā dukkaṭāpattiṃ āpannoti iminā ca saṅgahito. Vuttañhetaṃ bhagavatā ‘‘so bhikkhu saṅghamajjhampi ākaḍḍhitvā vattabbo ‘māyasmā…pe… phāsu viharatī’ti. Dutiyampi vattabbo. Tatiyampi vattabbo. Sace paṭinissajjati, iccetaṃkusalaṃ. No ce paṭinissajjati, āpatti dukkaṭassā’’ti. Idaṃ ubhayattha dukkaṭaṃ sāmaññena vakkhati ‘‘tikkhattuṃ pana vuttassa, apariccajatopi ta’’nti.
समनुभासितब्बोति एत्थ ‘‘सो भिक्खू’’ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं, ‘‘यावततिय’’न्ति सेसो, यथाह ‘‘सो भिक्खु भिक्खूहि यावततियं समनुभासितब्बो’’ति (पारा॰ ४११), तथा सङ्घमज्झेपि तिक्खत्तुं वुच्चमानोपि नो विस्सज्जेत्वा दुक्कटं आपन्नो सो आधानग्गाही भिक्खु सङ्घेन तिक्खत्तुं वुत्तं कम्मवाचं वत्वा समनुभासितब्बोति अत्थो। यथाह अट्ठकथायं ‘‘यावततियं समनुभासितब्बोति याव ततियं समनुभासनं, ताव समनुभासितब्बो, तीहि समनुभासनकम्मवाचाहि कम्मं कातब्ब’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.४११)। तन्ति भेदाय परक्कमनं, भेदनसंवत्तनिकं अधिकरणं पग्गहेत्वा ठानञ्च। अच्चजन्ति, ञत्तिचतुत्थाय कम्मवाचाय वुच्चमानायपि अच्चजन्तो। गरुकं फुसेति ततियाय कम्मवाचाय ‘‘सो भासेय्या’’ति य्यकारप्पत्ताय सङ्घादिसेसं आपज्जति।
Samanubhāsitabboti ettha ‘‘so bhikkhū’’ti ānetvā sambandhitabbaṃ, ‘‘yāvatatiya’’nti seso, yathāha ‘‘so bhikkhu bhikkhūhi yāvatatiyaṃ samanubhāsitabbo’’ti (pārā. 411), tathā saṅghamajjhepi tikkhattuṃ vuccamānopi no vissajjetvā dukkaṭaṃ āpanno so ādhānaggāhī bhikkhu saṅghena tikkhattuṃ vuttaṃ kammavācaṃ vatvā samanubhāsitabboti attho. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘yāvatatiyaṃ samanubhāsitabboti yāva tatiyaṃ samanubhāsanaṃ, tāva samanubhāsitabbo, tīhi samanubhāsanakammavācāhi kammaṃ kātabba’’nti (pārā. aṭṭha. 2.411). Tanti bhedāya parakkamanaṃ, bhedanasaṃvattanikaṃ adhikaraṇaṃ paggahetvā ṭhānañca. Accajanti, ñatticatutthāya kammavācāya vuccamānāyapi accajanto. Garukaṃ phuseti tatiyāya kammavācāya ‘‘so bhāseyyā’’ti yyakārappattāya saṅghādisesaṃ āpajjati.
४२१. सङ्घस्स भेदाय परक्कमन्तं भिक्खुं दिस्वा, सुत्वा, ञत्वा च अवदन्तस्स भिक्खुनो दुक्कटन्ति योजना।
421. Saṅghassa bhedāya parakkamantaṃ bhikkhuṃ disvā, sutvā, ñatvā ca avadantassa bhikkhuno dukkaṭanti yojanā.
४२२. कीवदूरे वसन्तेहि सुत्वा गन्त्वा वत्तब्बन्ति आह ‘‘गन्त्वा’’तिआदि। अद्धयोजनमेव अद्धयोजनता, ततो अधिकं वा। गिलानं पटिच्च अद्धयोजनं वुत्तं, इतरं पटिच्च ‘‘अधिकं दूरम्पि पन गन्तब्ब’’न्ति वुत्तं। तेनेवाह ‘‘सचे सक्कोती’’ति। तावदेति तदा एव, अचिरायित्वाति अत्थो।
422. Kīvadūre vasantehi sutvā gantvā vattabbanti āha ‘‘gantvā’’tiādi. Addhayojanameva addhayojanatā, tato adhikaṃ vā. Gilānaṃ paṭicca addhayojanaṃ vuttaṃ, itaraṃ paṭicca ‘‘adhikaṃ dūrampi pana gantabba’’nti vuttaṃ. Tenevāha ‘‘sace sakkotī’’ti. Tāvadeti tadā eva, acirāyitvāti attho.
४२३. तिक्खत्तुं पन वुत्तस्साति ‘‘मायस्मा’’तिआदिना नयेन विसुञ्च सङ्घमज्झे च तिक्खत्तुं वुत्तस्सापि अपरिच्चजन्तस्स। तं भेदाय परक्कमादिकं। भेदप्पवत्तिया सुतक्खणे सयं अगन्त्वा पण्णं वा सासनं वा पेसेन्तस्स आपत्तिं दस्सेतुमाह ‘‘दूतं वा’’तिआदि। यथाह अट्ठकथायं (पारा॰ अट्ठ॰ २.४११) ‘‘दूतं वा पण्णं वा पेसेत्वा वदतोपि आपत्तिमोक्खो नत्थी’’तिआदि।
423.Tikkhattuṃ pana vuttassāti ‘‘māyasmā’’tiādinā nayena visuñca saṅghamajjhe ca tikkhattuṃ vuttassāpi apariccajantassa. Taṃ bhedāya parakkamādikaṃ. Bhedappavattiyā sutakkhaṇe sayaṃ agantvā paṇṇaṃ vā sāsanaṃ vā pesentassa āpattiṃ dassetumāha ‘‘dūtaṃ vā’’tiādi. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ (pārā. aṭṭha. 2.411) ‘‘dūtaṃ vā paṇṇaṃ vā pesetvā vadatopi āpattimokkho natthī’’tiādi.
४२५. य्यकारे पन सम्पत्तेति ‘‘यस्स नक्खमति, सो भासेय्या’’ति (पारा॰ ४१३) ततियकम्मवाचाय अन्ते य्यकारे उच्चारिते। पस्सम्भन्तीति पटिप्पस्सम्भन्ति, वूपसमन्तीति अत्थो। दुक्कटादयोति ञत्तिया दुक्कटं, द्वीहि कम्मवाचाहि द्वे च थुल्लच्चया। यथाह ‘‘सङ्घादिसेसं अज्झापज्जन्तस्स ञत्तिया दुक्कटं, द्वीहि कम्मवाचाहि थुल्लच्चया पटिप्पस्सम्भन्ती’’ति (पारा॰ ४१४)। तस्मा ञत्तिया पुब्बे बहि च सङ्घमज्झे च तिक्खत्तुं वुत्तेपि अप्पटिनिस्सज्जनेन आपन्नानि द्वे दुक्कटानि देसेतब्बानीति विञ्ञायति।
425.Yyakāre pana sampatteti ‘‘yassa nakkhamati, so bhāseyyā’’ti (pārā. 413) tatiyakammavācāya ante yyakāre uccārite. Passambhantīti paṭippassambhanti, vūpasamantīti attho. Dukkaṭādayoti ñattiyā dukkaṭaṃ, dvīhi kammavācāhi dve ca thullaccayā. Yathāha ‘‘saṅghādisesaṃ ajjhāpajjantassa ñattiyā dukkaṭaṃ, dvīhi kammavācāhi thullaccayā paṭippassambhantī’’ti (pārā. 414). Tasmā ñattiyā pubbe bahi ca saṅghamajjhe ca tikkhattuṃ vuttepi appaṭinissajjanena āpannāni dve dukkaṭāni desetabbānīti viññāyati.
इमिस्सा कम्मवाचाय किं आपन्नापत्तियो पटिप्पस्सम्भन्ति, उदाहु अनापन्नाति विचारणाय ‘‘यो अवसाने पटिनिस्सज्जिस्सति, सो ता आपत्तियो न आपज्जति, तस्मा अनापन्ना पटिप्पस्सम्भन्ती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.४१४) महासुमत्थेरस्स वादं ‘‘किमनापन्नानं पटिप्पस्सद्धिया’’ति पटिबाहित्वा ‘‘लिङ्गपरिवत्तने असाधारणापत्तियो विय आपन्ना पटिप्पस्सम्भन्ती’’ति महापदुमत्थेरस्स वादो ठितो।
Imissā kammavācāya kiṃ āpannāpattiyo paṭippassambhanti, udāhu anāpannāti vicāraṇāya ‘‘yo avasāne paṭinissajjissati, so tā āpattiyo na āpajjati, tasmā anāpannā paṭippassambhantī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.414) mahāsumattherassa vādaṃ ‘‘kimanāpannānaṃ paṭippassaddhiyā’’ti paṭibāhitvā ‘‘liṅgaparivattane asādhāraṇāpattiyo viya āpannā paṭippassambhantī’’ti mahāpadumattherassa vādo ṭhito.
४२६. अकते पन कम्मस्मिन्ति यथावुत्तसमनुभासनकम्मे अकते। अपरिच्चजतोपि चाति तं सङ्घभेदाय परक्कमनं अपरिच्चजन्तस्सापि। ‘‘सङ्घादिसेसेना’’ति इमिना कम्मं अकत्वा सङ्घमज्झे च बहि च तिक्खत्तुं वुच्चमानस्स अप्पटिनिस्सज्जनेन दुक्कटं पन होतीति ब्यतिरेकतोव दस्सेति।
426.Akate pana kammasminti yathāvuttasamanubhāsanakamme akate. Apariccajatopi cāti taṃ saṅghabhedāya parakkamanaṃ apariccajantassāpi. ‘‘Saṅghādisesenā’’ti iminā kammaṃ akatvā saṅghamajjhe ca bahi ca tikkhattuṃ vuccamānassa appaṭinissajjanena dukkaṭaṃ pana hotīti byatirekatova dasseti.
४२७. पुब्बे वाति ञत्तिया पुब्बे विसुं, सङ्घमज्झे वा तिक्खत्तुं वुच्चमानेपि। तङ्खणेपीति ञत्तिक्खणे वा। ञत्तिया अनिट्ठितायपि पच्छापि, इमस्स अवधिं दस्सेति ‘‘असम्पत्ते य्यकारस्मि’’न्ति। पटिनिस्सज्जतोपि च तस्स सङ्घादिसेसेन अनापत्ति पकासिताति पठमगाथाय पच्छिमड्ढं इधानेत्वा योजेतब्बं।
427.Pubbe vāti ñattiyā pubbe visuṃ, saṅghamajjhe vā tikkhattuṃ vuccamānepi. Taṅkhaṇepīti ñattikkhaṇe vā. Ñattiyā aniṭṭhitāyapi pacchāpi, imassa avadhiṃ dasseti ‘‘asampatte yyakārasmi’’nti. Paṭinissajjatopi ca tassa saṅghādisesena anāpatti pakāsitāti paṭhamagāthāya pacchimaḍḍhaṃ idhānetvā yojetabbaṃ.
४२८. एत्तावता ‘‘अनापत्ति असमनुभासन्तस्स पटिनिस्सज्जन्तस्स उम्मत्तकस्स खित्तचित्तस्स वेदनाट्टस्स आदिकम्मिकस्सा’’ति (पारा॰ ४१६) पाठे ‘‘पटिनिस्सज्जन्तस्सा’’ति पदेन गहितेसु ‘‘ञत्तितो’’तिआदीसु विनिच्छयं दस्सेत्वा तं निगमेतुं ‘‘पटिनिस्सज्जतो वापि त’’न्ति आह। निगमनत्थजोतको एवं-सद्दो सामत्थिया लब्भति, एवं ‘‘ञत्तितो’’तिआदिना यथावुत्तनयेन पटिनिस्सज्जन्तस्स वाति अत्थो। तन्ति सङ्घभेदप्पयोगं। असमनुभासतो वाति असमनुभासियमानस्स। ‘‘असमनुभासियतो’’ति वत्तब्बे विकरणपच्चयलोपेन ‘‘असमनुभासतो’’ति वुत्तन्ति दट्ठब्बं। यथाह अट्ठकथायं ‘‘असमनुभासन्तस्साति असमनुभासियमानस्सा’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.४१६)। ‘‘सङ्घादिसेसेन अनापत्ति पकासिता’’ति अनुवत्तमानत्ता इच्छितत्थे सिद्धेपि पुन ‘‘अनापत्ति पकासिता’’ति वचने पुनरुत्तता आपज्जतीति? नापज्जति, पदावुत्ति नाम अलंकारो होतीति।
428. Ettāvatā ‘‘anāpatti asamanubhāsantassa paṭinissajjantassa ummattakassa khittacittassa vedanāṭṭassa ādikammikassā’’ti (pārā. 416) pāṭhe ‘‘paṭinissajjantassā’’ti padena gahitesu ‘‘ñattito’’tiādīsu vinicchayaṃ dassetvā taṃ nigametuṃ ‘‘paṭinissajjato vāpi ta’’nti āha. Nigamanatthajotako evaṃ-saddo sāmatthiyā labbhati, evaṃ ‘‘ñattito’’tiādinā yathāvuttanayena paṭinissajjantassa vāti attho. Tanti saṅghabhedappayogaṃ. Asamanubhāsato vāti asamanubhāsiyamānassa. ‘‘Asamanubhāsiyato’’ti vattabbe vikaraṇapaccayalopena ‘‘asamanubhāsato’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘asamanubhāsantassāti asamanubhāsiyamānassā’’ti (pārā. aṭṭha. 2.416). ‘‘Saṅghādisesena anāpatti pakāsitā’’ti anuvattamānattā icchitatthe siddhepi puna ‘‘anāpatti pakāsitā’’ti vacane punaruttatā āpajjatīti? Nāpajjati, padāvutti nāma alaṃkāro hotīti.
४२९. इमस्स सिक्खापदस्स अत्थुप्पत्तियं सङ्घभेदत्थं पञ्च वत्थूनि याचन्तेन देवदत्तेन ‘‘साधु भन्ते भिक्खू यावजीवं मच्छमंसं न खादेय्युं, यो मच्छमंसं खादेय्य, वज्जं नं फुसेय्या’’ति (पारा॰ ४०९) वुत्ते ‘‘अलं देवदत्त मया तिकोटिपरिसुद्धं मच्छमंसं अनुञ्ञातं अदिट्ठं असुतं अपरिसङ्कित’’न्ति (पारा॰ ४०९) अनुञ्ञातेसु मच्छमंसेसु कप्पियाकप्पियविनिच्छयं पुब्बे अनोकासाभावेन अवत्वा पकतं सिक्खापदविनिच्छयं निट्ठापेत्वा इदानि पत्तावसेसं तं दस्सेतुं ‘‘यञ्ही’’तिआदि आरद्धं । ‘‘तं तस्सा’’ति वक्खमानत्ता ‘‘य’’न्ति इदं ‘‘भिक्खु’’न्ति इमिना च ‘‘मच्छमंस’’न्ति एतेन च योजेतब्बं। मच्छन्ति ओदकं। मंसन्ति थलजानं मंसं। निब्बेमतिकोति ‘‘मं उद्दिस्स कत’’न्ति वा ‘‘सङ्घं उद्दिस्स कत’’न्ति वा उप्पन्नाय विमतिया विरहितो।
429. Imassa sikkhāpadassa atthuppattiyaṃ saṅghabhedatthaṃ pañca vatthūni yācantena devadattena ‘‘sādhu bhante bhikkhū yāvajīvaṃ macchamaṃsaṃ na khādeyyuṃ, yo macchamaṃsaṃ khādeyya, vajjaṃ naṃ phuseyyā’’ti (pārā. 409) vutte ‘‘alaṃ devadatta mayā tikoṭiparisuddhaṃ macchamaṃsaṃ anuññātaṃ adiṭṭhaṃ asutaṃ aparisaṅkita’’nti (pārā. 409) anuññātesu macchamaṃsesu kappiyākappiyavinicchayaṃ pubbe anokāsābhāvena avatvā pakataṃ sikkhāpadavinicchayaṃ niṭṭhāpetvā idāni pattāvasesaṃ taṃ dassetuṃ ‘‘yañhī’’tiādi āraddhaṃ . ‘‘Taṃ tassā’’ti vakkhamānattā ‘‘ya’’nti idaṃ ‘‘bhikkhu’’nti iminā ca ‘‘macchamaṃsa’’nti etena ca yojetabbaṃ. Macchanti odakaṃ. Maṃsanti thalajānaṃ maṃsaṃ. Nibbematikoti ‘‘maṃ uddissa kata’’nti vā ‘‘saṅghaṃ uddissa kata’’nti vā uppannāya vimatiyā virahito.
४३०. समुद्दिस्स कतन्ति सङ्घं वा अत्तानं वा उद्दिस्स कतं। ‘‘ञत्वा’’ति इमिना अजानित्वा भुञ्जन्तस्स अनापत्तिभावमाह।
430.Samuddissa katanti saṅghaṃ vā attānaṃ vā uddissa kataṃ. ‘‘Ñatvā’’ti iminā ajānitvā bhuñjantassa anāpattibhāvamāha.
४३१. हत्थीनं अस्सानं अच्छानं मनुस्सानं अहीनं कुक्कुरानं दीपीनं सीहानं ब्यग्घानं तरच्छानं मंसं अकप्पियं होतीति योजना।
431. Hatthīnaṃ assānaṃ acchānaṃ manussānaṃ ahīnaṃ kukkurānaṃ dīpīnaṃ sīhānaṃ byagghānaṃ taracchānaṃ maṃsaṃ akappiyaṃ hotīti yojanā.
४३२. सचित्तकता आपत्तियायेव युज्जति, इध पन तंहेतुकं मंसमेव हेतुम्हि फलूपचारेन सचित्तकन्ति गहितं। एत्थ चित्तं नाम अत्तानं वा सङ्घं वा उद्दिस्स कतभावजाननचित्तं। सेसन्ति अनुद्दिस्सकतं अकप्पियमंसं। अचित्तकन्ति वुत्तनयमेव।
432. Sacittakatā āpattiyāyeva yujjati, idha pana taṃhetukaṃ maṃsameva hetumhi phalūpacārena sacittakanti gahitaṃ. Ettha cittaṃ nāma attānaṃ vā saṅghaṃ vā uddissa katabhāvajānanacittaṃ. Sesanti anuddissakataṃ akappiyamaṃsaṃ. Acittakanti vuttanayameva.
४३३. पुच्छित्वायेवाति अकप्पियमंसपरिहारत्थं दससु मंसेसु नामञ्च उद्दिस्सकतस्स परिहारत्थं उभयस्सापि पटिलद्धाकारञ्च पुच्छित्वायेवाति अत्थो। ओदकेसु मच्छेसु अकप्पियाभावतो लद्धाकारोव ञातब्बो। मंसे दिट्ठमत्तेयेव ‘‘इदं असुकमंस’’न्ति जानन्ति चे, अपुच्छितेपि दोसो नत्थि। दायकेसु मंसस्साभावे लद्धनियामे अपुच्छितेपि दोसो नत्थि। यथा वा तथा वा विमतिया उप्पन्नाय अप्पटिग्गाहेत्वा निसिन्ने ‘‘कस्मा न पटिग्गण्हथा’’ति पुच्छिते विमतिया उप्पन्नाकारं वत्वा ‘‘मयं तुम्हे वा इतरे भिक्खू वा उद्दिस्स न करिम्हा’’ति वत्वा ‘‘अम्हाकमेव सन्धाय कतं, पण्णाकारत्थाय कतं, अतिथीनं वा अत्थाय कत’’न्तिआदिना अत्तना लद्धप्पकारं वत्वा ‘‘संसयं अकत्वा पटिग्गहेतब्ब’’न्ति वदेय्युं चे, पटिग्गहेतुं वट्टतीति सब्बमिदं अट्ठकथाय वुत्तं।
433.Pucchitvāyevāti akappiyamaṃsaparihāratthaṃ dasasu maṃsesu nāmañca uddissakatassa parihāratthaṃ ubhayassāpi paṭiladdhākārañca pucchitvāyevāti attho. Odakesu macchesu akappiyābhāvato laddhākārova ñātabbo. Maṃse diṭṭhamatteyeva ‘‘idaṃ asukamaṃsa’’nti jānanti ce, apucchitepi doso natthi. Dāyakesu maṃsassābhāve laddhaniyāme apucchitepi doso natthi. Yathā vā tathā vā vimatiyā uppannāya appaṭiggāhetvā nisinne ‘‘kasmā na paṭiggaṇhathā’’ti pucchite vimatiyā uppannākāraṃ vatvā ‘‘mayaṃ tumhe vā itare bhikkhū vā uddissa na karimhā’’ti vatvā ‘‘amhākameva sandhāya kataṃ, paṇṇākāratthāya kataṃ, atithīnaṃ vā atthāya kata’’ntiādinā attanā laddhappakāraṃ vatvā ‘‘saṃsayaṃ akatvā paṭiggahetabba’’nti vadeyyuṃ ce, paṭiggahetuṃ vaṭṭatīti sabbamidaṃ aṭṭhakathāya vuttaṃ.
भिक्खूनं एतं वत्तन्ति योजना। वत्तट्ठाति सम्मासम्बुद्धेन महाकरुणाय देसितं पातिमोक्खसंवरसीलं विसोधेत्वा पटिपज्जने पतिट्ठिता। ‘‘विनयञ्ञुनो’’ति इमिना विनयं अजानित्वा उपदेसप्पमाणेनेव वत्तं पूरेन्तेहि वत्तस्स विरोधोपि सियाति ते निवत्तेति। ‘‘वत्तट्ठा’’ति विसेसनेन विनयं ञत्वापि अपूरणे निवत्तेति। उभयेनपि अत्तना वुत्तविनिच्छयस्स परिसुद्धभावं दीपेति।
Bhikkhūnaṃ etaṃ vattanti yojanā. Vattaṭṭhāti sammāsambuddhena mahākaruṇāya desitaṃ pātimokkhasaṃvarasīlaṃ visodhetvā paṭipajjane patiṭṭhitā. ‘‘Vinayaññuno’’ti iminā vinayaṃ ajānitvā upadesappamāṇeneva vattaṃ pūrentehi vattassa virodhopi siyāti te nivatteti. ‘‘Vattaṭṭhā’’ti visesanena vinayaṃ ñatvāpi apūraṇe nivatteti. Ubhayenapi attanā vuttavinicchayassa parisuddhabhāvaṃ dīpeti.
४३४. इदं समनुभासनन्ति यथावुत्तसिक्खापदमाह। समनुभासनेन साधेतब्बा आपत्ति समनुभासना कारणूपचारेन। अञ्ञथा एकसमुट्ठानादिभावो न युज्जति। एकसमुट्ठानं कायवाचाचित्तसङ्खातं एकं समुट्ठानं एतस्साति कत्वा। कायकम्मन्ति हत्थमुद्दावसेन कायेन कातब्बस्स पटिनिस्सज्जनस्स अकतत्ता कायकम्मं। वचीकम्मन्ति वचसा कातब्बस्स अकतत्ता वचीकम्मं। अक्रियन्ति यथावुत्तनयेन ‘‘सङ्घभेदोपक्कमनिवारणाय परक्कमनं पटिनिस्सज्जामी’’ति कायविकारेन वा वचीभेदेन वा अविञ्ञापनतो अकिरियं नाम होतीति वुत्तं होति।
434.Idaṃ samanubhāsananti yathāvuttasikkhāpadamāha. Samanubhāsanena sādhetabbā āpatti samanubhāsanā kāraṇūpacārena. Aññathā ekasamuṭṭhānādibhāvo na yujjati. Ekasamuṭṭhānaṃ kāyavācācittasaṅkhātaṃ ekaṃ samuṭṭhānaṃ etassāti katvā. Kāyakammanti hatthamuddāvasena kāyena kātabbassa paṭinissajjanassa akatattā kāyakammaṃ. Vacīkammanti vacasā kātabbassa akatattā vacīkammaṃ. Akriyanti yathāvuttanayena ‘‘saṅghabhedopakkamanivāraṇāya parakkamanaṃ paṭinissajjāmī’’ti kāyavikārena vā vacībhedena vā aviññāpanato akiriyaṃ nāma hotīti vuttaṃ hoti.
सङ्घभेदकथावण्णना।
Saṅghabhedakathāvaṇṇanā.
४३५. किञ्चिपि वत्तब्बन्ति ‘‘एको वा द्वे वा तयो वा’ति वुत्तसङ्घभेदानुवत्तकभिक्खुं पस्सन्तेहि सुणन्तेहि लज्जिभिक्खूहि विसुञ्च सङ्घमज्झे च नेत्वा तिक्खत्तुंयेव सङ्घभेदानुवत्तनस्स अकत्तब्बतं वत्वा ततो अनोरमन्तानं ञत्तिचतुत्थाय कम्मवाचाय समनुभासनकम्मं कातब्ब’’न्ति इदञ्च ‘‘ततियानुस्सावनाय य्य-कारप्पत्ताय आपज्जनकसङ्घादिसेसतो पुब्बे आपन्ना दुक्कटथुल्लच्चया पटिप्पस्सम्भन्ती’’ति इदञ्च अनापत्तिपकारो चाति इमं साधारणविनिच्छयं सन्धायाह। वचनप्पकारभेदो पन अत्थेव, सो सङ्खेपतो मातिकाय (पारा॰ ४१८-४१९) वित्थारतो पदभाजने (पारा॰ ४१८-४१९) आगतनयेन वत्तब्बो। अस्साति दुतियसङ्घभेदसिक्खापदस्स। ‘‘समुट्ठाना…पे॰… मता’’ति इमिना साधारणविनिच्छयो अतिदिट्ठोति दट्ठब्बं।
435.Kiñcipi vattabbanti ‘‘eko vā dve vā tayo vā’ti vuttasaṅghabhedānuvattakabhikkhuṃ passantehi suṇantehi lajjibhikkhūhi visuñca saṅghamajjhe ca netvā tikkhattuṃyeva saṅghabhedānuvattanassa akattabbataṃ vatvā tato anoramantānaṃ ñatticatutthāya kammavācāya samanubhāsanakammaṃ kātabba’’nti idañca ‘‘tatiyānussāvanāya yya-kārappattāya āpajjanakasaṅghādisesato pubbe āpannā dukkaṭathullaccayā paṭippassambhantī’’ti idañca anāpattipakāro cāti imaṃ sādhāraṇavinicchayaṃ sandhāyāha. Vacanappakārabhedo pana attheva, so saṅkhepato mātikāya (pārā. 418-419) vitthārato padabhājane (pārā. 418-419) āgatanayena vattabbo. Assāti dutiyasaṅghabhedasikkhāpadassa. ‘‘Samuṭṭhānā…pe… matā’’ti iminā sādhāraṇavinicchayo atidiṭṭhoti daṭṭhabbaṃ.
दुतियसङ्घभेदकथावण्णना।
Dutiyasaṅghabhedakathāvaṇṇanā.
४३६. उद्देसपरियापन्नेति एत्थ ‘‘सिक्खापदे’’ति सेसो, निदानपाराजिकसङ्घादिसेसअनियतवित्थारसङ्खाते पञ्चविधउद्देसलक्खणपातिमोक्खे अन्तोगधसिक्खापदविसयेति अत्थो। ‘‘उद्देसपरियापन्ने सिक्खापदे’’ति इमिना ‘‘अवचनीयमत्तानं करोती’’ति इमस्स विसयं दस्सेति। भिक्खु दुब्बचजातिकोति एत्थ ‘‘यो’’ति अज्झाहारो। ‘‘दुब्बचजातिकोति दुब्बचसभावो, वत्तुं असक्कुणेय्योति अत्थो’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.४२५-४२६) अट्ठकथाय वुत्तदोवचस्सताय हेतुभूतपापिच्छतादीहि एकूनवीसतिया धम्मेहि समन्नागतो हुत्वा अत्तनि वुत्तं अनुसिट्ठिं सादरमग्गहणेन नासनता दोवचस्ससभावोति अत्थो। वुत्तञ्हेतं पदभाजने ‘‘दुब्बचजातिको होतीति दुब्बचो होति दोवचस्सकरणेहि धम्मेहि समन्नागतो अक्खमो अप्पदक्खिणग्गाही अनुसासनि’’न्ति (पारा॰ ४२६)।
436.Uddesapariyāpanneti ettha ‘‘sikkhāpade’’ti seso, nidānapārājikasaṅghādisesaaniyatavitthārasaṅkhāte pañcavidhauddesalakkhaṇapātimokkhe antogadhasikkhāpadavisayeti attho. ‘‘Uddesapariyāpanne sikkhāpade’’ti iminā ‘‘avacanīyamattānaṃ karotī’’ti imassa visayaṃ dasseti. Bhikkhu dubbacajātikoti ettha ‘‘yo’’ti ajjhāhāro. ‘‘Dubbacajātikoti dubbacasabhāvo, vattuṃ asakkuṇeyyoti attho’’ti (pārā. aṭṭha. 2.425-426) aṭṭhakathāya vuttadovacassatāya hetubhūtapāpicchatādīhi ekūnavīsatiyā dhammehi samannāgato hutvā attani vuttaṃ anusiṭṭhiṃ sādaramaggahaṇena nāsanatā dovacassasabhāvoti attho. Vuttañhetaṃ padabhājane ‘‘dubbacajātiko hotīti dubbaco hoti dovacassakaraṇehi dhammehi samannāgato akkhamo appadakkhiṇaggāhī anusāsani’’nti (pārā. 426).
अवचनीयमत्तानं करोतीति ‘‘मा मं आयस्मन्तो किञ्चि अवचुत्थ कल्याणं वा पापकं वा, अहम्पायस्मन्ते न किञ्चि वक्खामि कल्याणं वा पापकं वा, विरमथायस्मन्तो मम वचनाया’’ति (पारा॰ ४२५) वुत्तनयेन अत्तानं अवचनीयं करोति। गरुकं सियाति एत्थ ‘‘तस्सा’’ति इदं अज्झाहारनयसम्बन्धेन लब्भति। तत्रायं योजना – दुब्बचजातिको यो भिक्खु उद्देसपरियापन्ने सिक्खापदे अत्तानं अवचनीयं करोति, तस्स गरुकं सियाति।
Avacanīyamattānaṃkarotīti ‘‘mā maṃ āyasmanto kiñci avacuttha kalyāṇaṃ vā pāpakaṃ vā, ahampāyasmante na kiñci vakkhāmi kalyāṇaṃ vā pāpakaṃ vā, viramathāyasmanto mama vacanāyā’’ti (pārā. 425) vuttanayena attānaṃ avacanīyaṃ karoti. Garukaṃ siyāti ettha ‘‘tassā’’ti idaṃ ajjhāhāranayasambandhena labbhati. Tatrāyaṃ yojanā – dubbacajātiko yo bhikkhu uddesapariyāpanne sikkhāpade attānaṃ avacanīyaṃ karoti, tassa garukaṃ siyāti.
किं वुत्तं होति? यो भिक्खु अत्तनो दोवचस्सतं पस्सन्तेहि, सुणन्तेहि च लज्जिभिक्खूहि ‘‘मा आयस्मा अत्तानं अवचनीयं अकासि…पे॰… अञ्ञमञ्ञवुट्ठापनेना’’ति (पारा॰ ४२५) वुत्तनयेन तिक्खत्तुं वुत्तोपि दुक्कटं आपज्जित्वापि न विस्सज्जेति, ‘‘सो भिक्खु सङ्घमज्झम्पि आकड्ढित्वा वत्तब्बो’’ति (पारा॰ ४२६) वुत्तत्ता हत्थे गहेत्वा आकड्ढित्वापि सङ्घमज्झं नेत्वा तथेव तिक्खत्तुं वुत्ते दुक्कटं आपज्जित्वापि न विस्सज्जेति, तस्स दुब्बचजातिकस्स ञत्तिचतुत्थाय कम्मवाचाय करियमाने समनुभासनकम्मे ततियाय कम्मवाचाय य्यकारप्पत्ताय पुब्बे वुत्तनयेनेव ञत्तिया दुक्कटं, द्वीहि कम्मवाचाहि थुल्लच्चये च पटिप्पस्सम्भयमानो सङ्घादिसेसो होतीति वुत्तं होति।
Kiṃ vuttaṃ hoti? Yo bhikkhu attano dovacassataṃ passantehi, suṇantehi ca lajjibhikkhūhi ‘‘mā āyasmā attānaṃ avacanīyaṃ akāsi…pe… aññamaññavuṭṭhāpanenā’’ti (pārā. 425) vuttanayena tikkhattuṃ vuttopi dukkaṭaṃ āpajjitvāpi na vissajjeti, ‘‘so bhikkhu saṅghamajjhampi ākaḍḍhitvā vattabbo’’ti (pārā. 426) vuttattā hatthe gahetvā ākaḍḍhitvāpi saṅghamajjhaṃ netvā tatheva tikkhattuṃ vutte dukkaṭaṃ āpajjitvāpi na vissajjeti, tassa dubbacajātikassa ñatticatutthāya kammavācāya kariyamāne samanubhāsanakamme tatiyāya kammavācāya yyakārappattāya pubbe vuttanayeneva ñattiyā dukkaṭaṃ, dvīhi kammavācāhi thullaccaye ca paṭippassambhayamāno saṅghādiseso hotīti vuttaṃ hoti.
४३७. दुब्बचेति एत्थ ‘‘सिक्खापदे’’ति सेसो, तथा सङ्घभेदकवण्णनेति एत्थापि। सङ्घभेदो एव सङ्घभेदको, तं वण्णेति कथेतीति सङ्घभेदकवण्णनं, किं तं? सिक्खापदं, तञ्च पठममेव सङ्घभेदकसिक्खापदं गहेतब्बं, तस्मिं वुत्तनयेनाति योजना। यथाह अट्ठकथायं ‘‘समुट्ठानादीनि पठमसङ्घभेदसदिसानेवा’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.४२५-४२६)। ‘‘सब्बो विनिच्छयो’’ति एतेन इध दस्सितेन ‘‘गरुकं सिया’’ति एतेन सङ्गहितं सङ्घादिसेसावसानविनिच्छयं वज्जेत्वा ‘‘अकते पना’’तिआदिगाथात्तयेन वुत्तअनापत्तिप्पकारे च ‘‘इदमेकसमुट्ठान’’न्तिआदिगाथाय वुत्तसमुट्ठानादिके च अतिदिसति।
437.Dubbaceti ettha ‘‘sikkhāpade’’ti seso, tathā saṅghabhedakavaṇṇaneti etthāpi. Saṅghabhedo eva saṅghabhedako, taṃ vaṇṇeti kathetīti saṅghabhedakavaṇṇanaṃ, kiṃ taṃ? Sikkhāpadaṃ, tañca paṭhamameva saṅghabhedakasikkhāpadaṃ gahetabbaṃ, tasmiṃ vuttanayenāti yojanā. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘samuṭṭhānādīni paṭhamasaṅghabhedasadisānevā’’ti (pārā. aṭṭha. 2.425-426). ‘‘Sabbo vinicchayo’’ti etena idha dassitena ‘‘garukaṃ siyā’’ti etena saṅgahitaṃ saṅghādisesāvasānavinicchayaṃ vajjetvā ‘‘akate panā’’tiādigāthāttayena vuttaanāpattippakāre ca ‘‘idamekasamuṭṭhāna’’ntiādigāthāya vuttasamuṭṭhānādike ca atidisati.
दुब्बचकथावण्णना।
Dubbacakathāvaṇṇanā.
४३८. यो कुलदूसको भिक्खु, सो छन्दगामितादीहि पापेन्तो भिक्खुहि कम्मे करियमाने तं छन्दगामितादीहि पापनं अच्चजन्तो गरुकं फुसे सङ्घादिसेसं आपज्जतीति योजना। ‘‘कुलदूसकोति कुलानि दूसेति पुप्फेन वा फलेन वा चुण्णेन वा मत्तिकाय वा दन्तकट्ठेन वा वेळुया वा वेज्जिकाय वा जङ्घपेसनिकेन वा’’ति (पारा॰ ४३७) वचनतो सद्धासम्पन्नकुलानि लाभं निस्साय पुप्फदानादीहि सङ्गण्हित्वा तथा अकरोन्तेसु लज्जिभिक्खूसु कुलानं सद्धादूसनतो कुलदूसको, भिक्खु।
438.Yo kuladūsako bhikkhu, so chandagāmitādīhi pāpento bhikkhuhi kamme kariyamāne taṃ chandagāmitādīhi pāpanaṃ accajanto garukaṃ phuse saṅghādisesaṃ āpajjatīti yojanā. ‘‘Kuladūsakoti kulāni dūseti pupphena vā phalena vā cuṇṇena vā mattikāya vā dantakaṭṭhena vā veḷuyā vā vejjikāya vā jaṅghapesanikena vā’’ti (pārā. 437) vacanato saddhāsampannakulāni lābhaṃ nissāya pupphadānādīhi saṅgaṇhitvā tathā akarontesu lajjibhikkhūsu kulānaṃ saddhādūsanato kuladūsako, bhikkhu.
छन्दगामितादीहि पापेन्तोति कुलदूसनकम्मं करोन्तं दिस्वा वा सुत्वा वा अवचनतो आपज्जितब्बदुक्कटतो मुच्चनत्थाय ‘‘आयस्मा खो…पे॰… अलन्ते इध वासेना’’ति वदन्ते लज्जी पेसले भिक्खू ‘‘छन्दगामिनो च भिक्खू…पे॰… एकच्चं न पब्बाजेन्ती’’ति छन्दगामितादीहि चतूहि अगतिगमनेहि योजेन्तोति अत्थो। कम्मे करियमानेति यथावुत्तनयेन अत्तानं गरहन्तानं भिक्खूनं करियमानं अक्कोसनञ्च परिभासनञ्च ये पस्सन्ति, ये च सुणन्ति, तेहि ‘‘मायस्मा एवं अवच, न च भिक्खू छन्दगामिनो…पे॰… अलन्ते इध वासेना’’ति तिक्खत्तुं वुच्चमानोपि दुक्कटं आपज्जित्वापि अप्पटिनिस्सज्जन्तं हत्थे गहेत्वा आकड्ढित्वा सङ्घमज्झं आनेत्वा ‘‘मायस्मा एवं अवचा’’तिआदिना नयेनेव पुनपि तिक्खत्तुं वुत्ते दुक्कटं आपज्जित्वापि अप्पटिनिस्सज्जन्तस्स ञत्तिचतुत्थाय कम्मवाचाय समनुभासनकम्मे करियमानेति वुत्तं होति। गरुकं फुसेति ञत्तिया दुक्कटं, द्वीहि कम्मवाचाहि थुल्लच्चये च पटिप्पस्सम्भेन्तो ततियकम्मवाचाय अन्ते य्यकारे सम्पत्ते सङ्घादिसेसं आपज्जतीति वुत्तं होति।
Chandagāmitādīhi pāpentoti kuladūsanakammaṃ karontaṃ disvā vā sutvā vā avacanato āpajjitabbadukkaṭato muccanatthāya ‘‘āyasmā kho…pe… alante idha vāsenā’’ti vadante lajjī pesale bhikkhū ‘‘chandagāmino ca bhikkhū…pe… ekaccaṃ na pabbājentī’’ti chandagāmitādīhi catūhi agatigamanehi yojentoti attho. Kamme kariyamāneti yathāvuttanayena attānaṃ garahantānaṃ bhikkhūnaṃ kariyamānaṃ akkosanañca paribhāsanañca ye passanti, ye ca suṇanti, tehi ‘‘māyasmā evaṃ avaca, na ca bhikkhū chandagāmino…pe… alante idha vāsenā’’ti tikkhattuṃ vuccamānopi dukkaṭaṃ āpajjitvāpi appaṭinissajjantaṃ hatthe gahetvā ākaḍḍhitvā saṅghamajjhaṃ ānetvā ‘‘māyasmā evaṃ avacā’’tiādinā nayeneva punapi tikkhattuṃ vutte dukkaṭaṃ āpajjitvāpi appaṭinissajjantassa ñatticatutthāya kammavācāya samanubhāsanakamme kariyamāneti vuttaṃ hoti. Garukaṃ phuseti ñattiyā dukkaṭaṃ, dvīhi kammavācāhi thullaccaye ca paṭippassambhento tatiyakammavācāya ante yyakāre sampatte saṅghādisesaṃ āpajjatīti vuttaṃ hoti.
४३९-४०. ‘‘कुलानि दूसेति पुप्फेन वा’’तिआदिना (पारा॰ ४३७) नयेन वुत्तकुलदूसनोपकरणभूतचुण्णपण्णादीसु विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘चुण्ण’’न्तिआदि। चुण्णन्ति सिरीसपण्णादिचुण्णं। पण्णन्ति तम्बूलपण्णतालपण्णादिखादितब्बाखादितब्बपण्णं। फलन्ति तालपनसादिफलं। पुप्फन्ति चम्पकादिपुप्फं। वेळुन्ति अन्दोळिकापाटं किरण्डादिकं वेळुं। कट्ठन्ति गेहदारुं, इन्धनञ्च। मत्तिकन्ति पाकतिकं, पञ्चवण्णं वा मत्तिकं।
439-40. ‘‘Kulāni dūseti pupphena vā’’tiādinā (pārā. 437) nayena vuttakuladūsanopakaraṇabhūtacuṇṇapaṇṇādīsu vinicchayaṃ dassetumāha ‘‘cuṇṇa’’ntiādi. Cuṇṇanti sirīsapaṇṇādicuṇṇaṃ. Paṇṇanti tambūlapaṇṇatālapaṇṇādikhāditabbākhāditabbapaṇṇaṃ. Phalanti tālapanasādiphalaṃ. Pupphanti campakādipupphaṃ. Veḷunti andoḷikāpāṭaṃ kiraṇḍādikaṃ veḷuṃ. Kaṭṭhanti gehadāruṃ, indhanañca. Mattikanti pākatikaṃ, pañcavaṇṇaṃ vā mattikaṃ.
अत्तनो सन्तकं, तावकालिकादिवसेन गहितं वा चुण्णं…पे॰… मत्तिकं कुलसङ्गहणत्थाय ददतो कुलदूसनदुक्कटं होतीति सम्बन्धो। थेय्याति चोरिका। ‘‘ददतो’’ति इदं सामिवचनं ‘‘कातब्बो’’ति पच्चत्तवचनन्तं विसेसितब्बमपेक्खित्वा ‘‘ददन्तो’’ति विभत्तिविपरिणामेन पच्चत्तवचनन्तं अनुवत्तेतब्बं। कातब्बोति एत्थ कारेतब्बोति अत्थो। इमिना सङ्घसन्तकं, गणसन्तकं, अञ्ञपुग्गलसन्तकञ्च चुण्णादिं कुलसङ्गहत्थं चोरिकाय देन्तो भण्डग्घेन कारेतब्बोति इमं विनिच्छयं दस्सेति। सङ्घञ्ञसन्तकेति सङ्घञ्ञसन्तकचुण्णादिकेति अत्थो। एत्थ अञ्ञ-सद्देन गणपुग्गलानं गहणं।
Attano santakaṃ, tāvakālikādivasena gahitaṃ vā cuṇṇaṃ…pe… mattikaṃ kulasaṅgahaṇatthāya dadato kuladūsanadukkaṭaṃ hotīti sambandho. Theyyāti corikā. ‘‘Dadato’’ti idaṃ sāmivacanaṃ ‘‘kātabbo’’ti paccattavacanantaṃ visesitabbamapekkhitvā ‘‘dadanto’’ti vibhattivipariṇāmena paccattavacanantaṃ anuvattetabbaṃ. Kātabboti ettha kāretabboti attho. Iminā saṅghasantakaṃ, gaṇasantakaṃ, aññapuggalasantakañca cuṇṇādiṃ kulasaṅgahatthaṃ corikāya dento bhaṇḍagghena kāretabboti imaṃ vinicchayaṃ dasseti. Saṅghaññasantaketi saṅghaññasantakacuṇṇādiketi attho. Ettha añña-saddena gaṇapuggalānaṃ gahaṇaṃ.
४४१. सङ्घिकं गरुभण्डं वाति सङ्घसन्तकं गरुभण्डपहोनकं वा पण्णादिकं। सेनासननियामितन्ति ‘‘एत्तका फलरुक्खादयो सेनासने नवकम्मत्थाया’’ति एवं नियमितं वा। इस्सरवताये वाति एवकारेन ‘‘थेय्या’’ति इदं निवत्तितं।
441.Saṅghikaṃ garubhaṇḍaṃ vāti saṅghasantakaṃ garubhaṇḍapahonakaṃ vā paṇṇādikaṃ. Senāsananiyāmitanti ‘‘ettakā phalarukkhādayo senāsane navakammatthāyā’’ti evaṃ niyamitaṃ vā. Issaravatāye vāti evakārena ‘‘theyyā’’ti idaṃ nivattitaṃ.
४४२. हरित्वा वाति अत्तनायेव हरित्वा वा। ‘‘पुप्फं देन्तस्सा’’ति इमिना सम्बन्धो। एस नयो उपरिपि। हरापेत्वा वाति अञ्ञस्स हत्थे पेसेत्वा वा। पक्कोसित्वा वाति आमन्तेत्वा वा पक्कोसापेत्वा वाति उपलक्खणतो लब्भति। आगतस्स वाति अत्तना एव आगतस्स वा। ‘‘कुलसङ्गहणत्थाया’’ति वचनेन ‘‘एवरूपे अधिप्पाये असति वट्टती’’ति वुत्तत्ता ‘‘चेतियं पूजं करोन्तापि ‘पूजेस्सामा’ति पुप्फानि गहेत्वा गच्छन्तापि तत्थ तत्थ सम्पत्तानं चेतियपूजनत्थाय देन्ति, एतम्पि पुप्फदानं नाम न होती’’तिआदिकं (पारा॰ अट्ठ॰ २.४३६-४३७) अट्ठकथागतं सब्बं विनिच्छयं दस्सितं होति।
442.Haritvā vāti attanāyeva haritvā vā. ‘‘Pupphaṃ dentassā’’ti iminā sambandho. Esa nayo uparipi. Harāpetvā vāti aññassa hatthe pesetvā vā. Pakkositvā vāti āmantetvā vā pakkosāpetvā vāti upalakkhaṇato labbhati. Āgatassa vāti attanā eva āgatassa vā. ‘‘Kulasaṅgahaṇatthāyā’’ti vacanena ‘‘evarūpe adhippāye asati vaṭṭatī’’ti vuttattā ‘‘cetiyaṃ pūjaṃ karontāpi ‘pūjessāmā’ti pupphāni gahetvā gacchantāpi tattha tattha sampattānaṃ cetiyapūjanatthāya denti, etampi pupphadānaṃ nāma na hotī’’tiādikaṃ (pārā. aṭṭha. 2.436-437) aṭṭhakathāgataṃ sabbaṃ vinicchayaṃ dassitaṃ hoti.
४४३. एवं उस्सग्गं दस्सेत्वा अपवादं दस्सेतुमाह ‘‘हरित्वा वा’’तिआदि। ‘‘हरापेत्वा’’ति इमिना योजेतब्बस्स वा-सद्दस्स अवुत्तसम्पिण्डनत्थताय ‘‘पक्कोसित्वा वा पक्कोसापेत्वा वा, आगतानं वा’’ति च सङ्गय्हति। आगतस्सेवाति एवकारेन हरित्वा दानादिं निवत्तेति।
443. Evaṃ ussaggaṃ dassetvā apavādaṃ dassetumāha ‘‘haritvā vā’’tiādi. ‘‘Harāpetvā’’ti iminā yojetabbassa vā-saddassa avuttasampiṇḍanatthatāya ‘‘pakkositvā vā pakkosāpetvā vā, āgatānaṃ vā’’ti ca saṅgayhati. Āgatassevāti evakārena haritvā dānādiṃ nivatteti.
४४४. तञ्चाति मातापितुआदीनं तं पुप्फदानञ्च। वत्थुपूजत्थन्ति रतनत्तयपूजनत्थं। न पनञ्ञथाति अञ्ञेन पकारेन दातुं न वट्टति। येन पकारेन दातुं न वट्टति, कोयं पकारोति आह ‘‘सिवादी’’तिआदि। सिवादिपूजनत्थन्ति महिस्सरादिदेवतापूजनत्थञ्च। मण्डनत्थन्ति पिळन्धनत्थं। एवं अदातब्बप्पकारनियमनेन ‘‘इमं विक्किणित्वा जीविकं कप्पेस्सन्ती’’ति मातापितुआदीनं दातुं वट्टतीति वदन्ति।
444.Tañcāti mātāpituādīnaṃ taṃ pupphadānañca. Vatthupūjatthanti ratanattayapūjanatthaṃ. Na panaññathāti aññena pakārena dātuṃ na vaṭṭati. Yena pakārena dātuṃ na vaṭṭati, koyaṃ pakāroti āha ‘‘sivādī’’tiādi. Sivādipūjanatthanti mahissarādidevatāpūjanatthañca. Maṇḍanatthanti piḷandhanatthaṃ. Evaṃ adātabbappakāraniyamanena ‘‘imaṃ vikkiṇitvā jīvikaṃ kappessantī’’ti mātāpituādīnaṃ dātuṃ vaṭṭatīti vadanti.
४४५. ‘‘फलादीसु …पे॰… विनिच्छयो’’ति इमिना ‘‘हरित्वा वा हरापेत्वा वा’’तिआदिना पुब्बे वुत्तविनिच्छयो फलपण्णादीसु सब्बत्थ समानोति दस्सेति।
445.‘‘Phalādīsu…pe… vinicchayo’’ti iminā ‘‘haritvā vā harāpetvā vā’’tiādinā pubbe vuttavinicchayo phalapaṇṇādīsu sabbattha samānoti dasseti.
४४६. ‘‘पुप्फादिभाजने’’ति पुप्फफलादीनं भाजनकाले। सम्मतेनाति पुप्फादिभाजनत्थं खन्धके वुत्तनयेन सङ्घेन सम्मतेन भिक्खुना। अस्साति भाजनट्ठानं आगतस्स। इतरेनाति सङ्घसम्मुतिं विना पुप्फादीनि भाजापेन्तेन। ञापेत्वा दातब्बन्ति सब्बं सङ्घं जानापेत्वा दातब्बं।
446.‘‘Pupphādibhājane’’ti pupphaphalādīnaṃ bhājanakāle. Sammatenāti pupphādibhājanatthaṃ khandhake vuttanayena saṅghena sammatena bhikkhunā. Assāti bhājanaṭṭhānaṃ āgatassa. Itarenāti saṅghasammutiṃ vinā pupphādīni bhājāpentena. Ñāpetvā dātabbanti sabbaṃ saṅghaṃ jānāpetvā dātabbaṃ.
४४७. उपड्ढभावन्ति एकेन भिक्खुना लद्धब्बभागतो उपड्ढं। ‘‘थोकं थोक’’न्ति इमिना उपड्ढतोपि अप्पतरं गहितं।
447.Upaḍḍhabhāvanti ekena bhikkhunā laddhabbabhāgato upaḍḍhaṃ. ‘‘Thokaṃ thoka’’nti iminā upaḍḍhatopi appataraṃ gahitaṃ.
४४८. परिब्बयविहीनस्साति तण्डुलादिजीवितवुत्तिवयमूलरहितस्स। सम्पत्तिस्सरियस्सापीति अत्तनो समीपमुपगतस्स इस्सरस्स च। ‘‘दातब्बं तु सकं फल’’न्ति इमिना सम्बन्धो। ‘‘परिब्बयविहीनानं, दातुं सपरसन्तक’’न्ति खुद्दसिक्खाय आगतं, इध ‘‘सकं फल’’न्ति वुत्तं। तत्थ परवचनेन विस्सासिकानं गहणं, इध पन विस्सासग्गाहेन गहेत्वा दीयमानम्पि ससन्तकमेवाति ‘‘सक’’न्ति वुत्तन्ति गहेतब्बं।
448.Paribbayavihīnassāti taṇḍulādijīvitavuttivayamūlarahitassa. Sampattissariyassāpīti attano samīpamupagatassa issarassa ca. ‘‘Dātabbaṃ tu sakaṃ phala’’nti iminā sambandho. ‘‘Paribbayavihīnānaṃ, dātuṃ saparasantaka’’nti khuddasikkhāya āgataṃ, idha ‘‘sakaṃ phala’’nti vuttaṃ. Tattha paravacanena vissāsikānaṃ gahaṇaṃ, idha pana vissāsaggāhena gahetvā dīyamānampi sasantakamevāti ‘‘saka’’nti vuttanti gahetabbaṃ.
४४९-५०. यत्र सङ्घारामे सङ्घेन फलरुक्खपरिच्छेदं कत्वा कतिका कताति योजना, ‘‘आगन्तुकानं एत्तकं फलं दातब्ब’’न्ति फलपरिच्छेदं कत्वा वा ‘‘एत्तकेसु रुक्खेसु फलं दातब्ब’’न्ति रुक्खपरिच्छेदं कत्वा वा सङ्घेन कतिका येन पकारेन कताति अत्थो। तत्रागतस्सपीति एवं ठपितकतिकवत्तं तं सङ्घारामं फलत्थाय आगतस्सापि।
449-50. Yatra saṅghārāme saṅghena phalarukkhaparicchedaṃ katvā katikā katāti yojanā, ‘‘āgantukānaṃ ettakaṃ phalaṃ dātabba’’nti phalaparicchedaṃ katvā vā ‘‘ettakesu rukkhesu phalaṃ dātabba’’nti rukkhaparicchedaṃ katvā vā saṅghena katikā yena pakārena katāti attho. Tatrāgatassapīti evaṃ ṭhapitakatikavattaṃ taṃ saṅghārāmaṃ phalatthāya āgatassāpi.
यथापरिच्छेदन्ति सङ्घेन तथाकतफलरुक्खपरिच्छेदमनतिक्कम्म। ददतोति ओचिनित्वा ठपितफलं, कप्पियकारकेहि ओचिनापेत्वा वा देन्तस्स। ओचितफले च कप्पियकारके च असति फलत्थाय आगतेसु वत्तितब्बविधिं दस्सेतुमाह ‘‘दस्सेतब्बापि वा’’तिआदि। ‘‘वत्वा’’ति सेसो। च-कारं अपि-सद्देन एकतो कत्वा ‘‘अपिचा’’ति योजना। एवं वत्वा सङ्घेन परिच्छिन्नरुक्खा दस्सेतब्बाति इमिना ‘‘इध फलानि सुन्दरानि, इतो गण्हथा’ति एवं पन न वत्तब्ब’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.४३६-४३७) अट्ठकथा ब्यतिरेकतो दस्सिता होति।
Yathāparicchedanti saṅghena tathākataphalarukkhaparicchedamanatikkamma. Dadatoti ocinitvā ṭhapitaphalaṃ, kappiyakārakehi ocināpetvā vā dentassa. Ocitaphale ca kappiyakārake ca asati phalatthāya āgatesu vattitabbavidhiṃ dassetumāha ‘‘dassetabbāpi vā’’tiādi. ‘‘Vatvā’’ti seso. Ca-kāraṃ api-saddena ekato katvā ‘‘apicā’’ti yojanā. Evaṃ vatvā saṅghena paricchinnarukkhā dassetabbāti iminā ‘‘idha phalāni sundarāni, ito gaṇhathā’ti evaṃ pana na vattabba’’nti (pārā. aṭṭha. 2.436-437) aṭṭhakathā byatirekato dassitā hoti.
४५१. ‘‘खणित्वा’’ति एतेन ‘‘खणापेत्वा’’ति इदम्पि सङ्गहितं, ‘‘कप्पियभूमि’’न्ति वक्खमानत्ता पथविन्ति एत्थ ‘‘अकप्पिय’’न्ति लब्भति। तेनेवाह ‘‘पाचित्तियेना’’ति। ‘‘मालागच्छ’’न्ति इमिना पुप्फूपगे तरुणगच्छे च मल्लिकासुमनादिगुम्बगागच्छे च सङ्गण्हाति। यथाह अट्ठकथाय ‘‘तरुणका हि पुप्फरुक्खापि पुप्फगच्छापि ‘मालावच्छा’त्वेव वुच्चन्ती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.४३१)। आदि-सद्देन फलूपगरुक्खे च भेसज्जरसे ओसधगच्छे च सङ्गण्हाति। ‘‘रोपापने’’ति वक्खमानत्ता ‘‘सय’’न्ति इदं ‘‘रोपने’’ति इमिना युज्जति।
451.‘‘Khaṇitvā’’ti etena ‘‘khaṇāpetvā’’ti idampi saṅgahitaṃ, ‘‘kappiyabhūmi’’nti vakkhamānattā pathavinti ettha ‘‘akappiya’’nti labbhati. Tenevāha ‘‘pācittiyenā’’ti. ‘‘Mālāgaccha’’nti iminā pupphūpage taruṇagacche ca mallikāsumanādigumbagāgacche ca saṅgaṇhāti. Yathāha aṭṭhakathāya ‘‘taruṇakā hi puppharukkhāpi pupphagacchāpi ‘mālāvacchā’tveva vuccantī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.431). Ādi-saddena phalūpagarukkhe ca bhesajjarase osadhagacche ca saṅgaṇhāti. ‘‘Ropāpane’’ti vakkhamānattā ‘‘saya’’nti idaṃ ‘‘ropane’’ti iminā yujjati.
‘‘सयं खणित्वा’’ति कस्मा न युज्जतीति? ‘‘खणापेत्वा’’ति वक्खमानस्स अभावा च ‘‘यो पन भिक्खु पथविं खणेय्य वा खणापेय्य वा, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि॰ ८५) वचनतो खणापने पाचित्तियेन भवितब्बत्ता च ‘‘खणित्वा’’ति इमिना च खणनखणापनानं द्विन्नमेव गहेतब्बत्ता न युज्जति। कुलदूसनेति कुलदूसननिमित्तं। अकप्पियपथविं खणित्वा, खणापेत्वा च सयं मालागच्छादिरोपने कते अस्स मालागच्छादिरोपकस्स भिक्खुनो अकप्पियपथवीखणनपच्चयेन पाचित्तियेन सद्धिं कुलदूसने कुलदूसननिमित्तं दुक्कटं होतीति योजना।
‘‘Sayaṃ khaṇitvā’’ti kasmā na yujjatīti? ‘‘Khaṇāpetvā’’ti vakkhamānassa abhāvā ca ‘‘yo pana bhikkhu pathaviṃ khaṇeyya vā khaṇāpeyya vā, pācittiya’’nti (pāci. 85) vacanato khaṇāpane pācittiyena bhavitabbattā ca ‘‘khaṇitvā’’ti iminā ca khaṇanakhaṇāpanānaṃ dvinnameva gahetabbattā na yujjati. Kuladūsaneti kuladūsananimittaṃ. Akappiyapathaviṃ khaṇitvā, khaṇāpetvā ca sayaṃ mālāgacchādiropane kate assa mālāgacchādiropakassa bhikkhuno akappiyapathavīkhaṇanapaccayena pācittiyena saddhiṃ kuladūsane kuladūsananimittaṃ dukkaṭaṃ hotīti yojanā.
४५२. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘सयं रोपने’’ति इदं विना अवसेसप्पकारं सङ्गण्हाति। ‘‘अकप्पियेन वाक्येना’’ति इदं ‘‘अकप्पियपथविं खणापेत्वा’’ति इमिना च ‘‘रोपापने’’ति इमिना च युज्जति। ‘‘इमं भूमिं खण, इमं गच्छं रोपेही’’तिआदिकं अकप्पियं वोहारं वत्वा अकप्पियपथविं खणापेत्वा मालागच्छादिरोपनं कारापेन्तस्सापि तथेव पाचित्तियञ्च दुक्कटञ्च होतीति अत्थो।
452.‘‘Tathā’’ti iminā ‘‘sayaṃ ropane’’ti idaṃ vinā avasesappakāraṃ saṅgaṇhāti. ‘‘Akappiyena vākyenā’’ti idaṃ ‘‘akappiyapathaviṃ khaṇāpetvā’’ti iminā ca ‘‘ropāpane’’ti iminā ca yujjati. ‘‘Imaṃ bhūmiṃ khaṇa, imaṃ gacchaṃ ropehī’’tiādikaṃ akappiyaṃ vohāraṃ vatvā akappiyapathaviṃ khaṇāpetvā mālāgacchādiropanaṃ kārāpentassāpi tatheva pācittiyañca dukkaṭañca hotīti attho.
खणनरोपनेहि द्वीहि पाचित्तियदुक्कटानि अवसिट्ठेहि तदत्थिकेहि सब्बवोहारपयोगभेदेहि किं होतीति आह ‘‘सब्बत्था’’तिआदि। कुलदूसनेति निमित्ते, विसये वा भुम्मं। अकप्पियेन वाक्येन पन पथविं खणापेत्वा अकप्पियेन वाक्येन रोपापनेपि तथा पाचित्तियेन सह कुलदूसने भिक्खुनो दुक्कटं वुत्तं। सब्बत्थ इतो परेसुपि तदत्थिकेन सब्बवोहारब्यापारेसु कुलदूसननिमित्तं भिक्खुनो दुक्कटं वुत्तन्ति योजना।
Khaṇanaropanehi dvīhi pācittiyadukkaṭāni avasiṭṭhehi tadatthikehi sabbavohārapayogabhedehi kiṃ hotīti āha ‘‘sabbatthā’’tiādi. Kuladūsaneti nimitte, visaye vā bhummaṃ. Akappiyena vākyena pana pathaviṃ khaṇāpetvā akappiyena vākyena ropāpanepi tathā pācittiyena saha kuladūsane bhikkhuno dukkaṭaṃ vuttaṃ. Sabbattha ito paresupi tadatthikena sabbavohārabyāpāresu kuladūsananimittaṃ bhikkhuno dukkaṭaṃ vuttanti yojanā.
४५३. कप्पियभूमिया अत्तना खणने, अकप्पियवोहारेन खणापने च पाचित्तियाभावतो दुक्कटंयेव वुत्तन्ति आह ‘‘उभयत्थ चा’’तिआदि। एत्थ ‘‘एव’’न्ति सेसो, सो यथावुत्तमत्थं निगमेति। एवं यथावुत्तनयेन कप्पियभूमियम्पि मालागच्छादिरोपनरोपापनसङ्खातेसु द्वीसु ठानेसु च भिक्खुनो दुक्कटं वुत्तन्ति योजना।
453. Kappiyabhūmiyā attanā khaṇane, akappiyavohārena khaṇāpane ca pācittiyābhāvato dukkaṭaṃyeva vuttanti āha ‘‘ubhayattha cā’’tiādi. Ettha ‘‘eva’’nti seso, so yathāvuttamatthaṃ nigameti. Evaṃ yathāvuttanayena kappiyabhūmiyampi mālāgacchādiropanaropāpanasaṅkhātesu dvīsu ṭhānesu ca bhikkhuno dukkaṭaṃ vuttanti yojanā.
४५४. सदुक्कटा पाचित्तीति ‘‘आवाटं खण, गच्छं रोपेही’’ति एकवारं आणत्ते बहू आवाटे खणित्वा बहूसु गच्छेसु रोपितेसुपि आणत्तिया एकत्ता दुक्कटेन सह पाचित्तियं होतीति अयमत्थो अकप्पियभूमिं सन्धाय वुत्तो। ‘‘सुद्धं वा दुक्कट’’न्ति इदं अकप्पियभूमियं कप्पियेन वोहारेन आवाटं खणापकस्स च कप्पियभूमियं अकप्पियवोहारेन आवाटं खणापकस्स च ‘‘इमं गच्छं रोपेही’’ति एकवाराणत्तपच्चया आपज्जितब्बं कुलदूसनदुक्कटं सन्धाय वुत्तं।
454.Sadukkaṭāpācittīti ‘‘āvāṭaṃ khaṇa, gacchaṃ ropehī’’ti ekavāraṃ āṇatte bahū āvāṭe khaṇitvā bahūsu gacchesu ropitesupi āṇattiyā ekattā dukkaṭena saha pācittiyaṃ hotīti ayamattho akappiyabhūmiṃ sandhāya vutto. ‘‘Suddhaṃ vā dukkaṭa’’nti idaṃ akappiyabhūmiyaṃ kappiyena vohārena āvāṭaṃ khaṇāpakassa ca kappiyabhūmiyaṃ akappiyavohārena āvāṭaṃ khaṇāpakassa ca ‘‘imaṃ gacchaṃ ropehī’’ti ekavārāṇattapaccayā āpajjitabbaṃ kuladūsanadukkaṭaṃ sandhāya vuttaṃ.
४५५. कप्पियेनेव वाक्येनाति एत्थ कप्पियवाक्यं नाम ‘‘एत्थ आवाटं जान, एत्थ आवाटं जानितब्बं, एत्थ आवाटेन भवितब्ब’’न्ति एवरूपं वाक्यञ्च ‘‘इमं गच्छं एत्थ जान, अयं गच्छो एत्थ जानितब्बो’’तिआदिवाक्यञ्च। एवकारेन अकप्पियवोहारञ्च कप्पियाकप्पियमिस्सकवोहारञ्च निवत्तेति। परियायोभासनिमित्तकम्मं पन ‘‘इतरत्तयं वट्टती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.४३१) अट्ठकथावचनतो वट्टति। उभयत्थ च भूमियाति कप्पियाकप्पियभूमीसु द्वीसु। रोपनेति एत्थ सम्बन्धतो, पकरणतो च ‘‘मालागच्छादीन’’न्ति लब्भति।
455.Kappiyeneva vākyenāti ettha kappiyavākyaṃ nāma ‘‘ettha āvāṭaṃ jāna, ettha āvāṭaṃ jānitabbaṃ, ettha āvāṭena bhavitabba’’nti evarūpaṃ vākyañca ‘‘imaṃ gacchaṃ ettha jāna, ayaṃ gaccho ettha jānitabbo’’tiādivākyañca. Evakārena akappiyavohārañca kappiyākappiyamissakavohārañca nivatteti. Pariyāyobhāsanimittakammaṃ pana ‘‘itarattayaṃ vaṭṭatī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.431) aṭṭhakathāvacanato vaṭṭati. Ubhayattha ca bhūmiyāti kappiyākappiyabhūmīsu dvīsu. Ropaneti ettha sambandhato, pakaraṇato ca ‘‘mālāgacchādīna’’nti labbhati.
‘‘वाक्येना’’ति वुत्तत्ता ‘‘रोपापने’’ति वत्तब्बो, ‘‘रोपने’’ति किमत्थमाहाति चे? सुद्धकत्तुनिद्देसेन पयोजकस्सापि सङ्गहेतब्बतो गाथाबन्धवसेन वुत्तं। इमिना उपरिगाथाय ‘‘सयं रोपेतु’’न्ति एत्थ ‘‘सय’’न्ति इमिना विसेसेत्वा ‘‘रोपापेतु’’न्ति इदं निवत्तेति। ‘‘परिभोगत्थाय हि कप्पियभूमियं वा अकप्पियभूमियं वा कप्पियवोहारेन रोपापने अनापत्ती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.४३१) अट्ठकथाविनिच्छयो इमाय गाथाय सङ्गहितोति वेदितब्बो। कोचि दोसोति पाचित्तियञ्च दुक्कटञ्चाति वुत्तदोसेसु एकोपि दोसो न विज्जतीति अत्थो।
‘‘Vākyenā’’ti vuttattā ‘‘ropāpane’’ti vattabbo, ‘‘ropane’’ti kimatthamāhāti ce? Suddhakattuniddesena payojakassāpi saṅgahetabbato gāthābandhavasena vuttaṃ. Iminā uparigāthāya ‘‘sayaṃ ropetu’’nti ettha ‘‘saya’’nti iminā visesetvā ‘‘ropāpetu’’nti idaṃ nivatteti. ‘‘Paribhogatthāya hi kappiyabhūmiyaṃ vā akappiyabhūmiyaṃ vā kappiyavohārena ropāpane anāpattī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.431) aṭṭhakathāvinicchayo imāya gāthāya saṅgahitoti veditabbo. Koci dosoti pācittiyañca dukkaṭañcāti vuttadosesu ekopi doso na vijjatīti attho.
४५६-७. ‘‘सयं रोपेतु’’न्ति इदं ‘‘आरामादीनमत्थाया’’ति इमिना सम्बन्धितब्बं।
456-7.‘‘Sayaṃropetu’’nti idaṃ ‘‘ārāmādīnamatthāyā’’ti iminā sambandhitabbaṃ.
आदि-सद्देन वनादिं सङ्गण्हाति। सयं रोपितस्स वाति एत्थ वा-सद्देन ‘‘रोपापितस्सा’’ति इदं सङ्गण्हाति, एतस्स विसेसनत्थं ‘‘कप्पियेन वोहारेना’’ति पाठसेसो। अयं पन विनिच्छयो ‘‘आरामत्थाय पन वनत्थाय च छायत्थाय च अकप्पियवोहारमत्तमेव न वट्टति, सेसं वट्टती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.४३१) अट्ठकथागतनयेन वेदितब्बो। अन्तो आरामभूसनत्थाय, बहि अरञ्ञत्थाय विय छायत्थाय सुद्धचित्तेन ‘‘इमं जाना’’तिआदिकप्पियवोहारेन रोपापितरुक्खे च कप्पियभूमियञ्च अत्तना कते वा अकप्पियवोहारेन कारापिते वा अकप्पियभूमियञ्च कप्पियवोहारेन अत्तना कारापिते वा अञ्ञेहि कते वा आवाटे अत्तना रोपिते रुक्खे च फलं परिभुञ्जितुं इच्छति चे, परिभुञ्जितुं वट्टतीति अत्थो।
Ādi-saddena vanādiṃ saṅgaṇhāti. Sayaṃ ropitassa vāti ettha vā-saddena ‘‘ropāpitassā’’ti idaṃ saṅgaṇhāti, etassa visesanatthaṃ ‘‘kappiyena vohārenā’’ti pāṭhaseso. Ayaṃ pana vinicchayo ‘‘ārāmatthāya pana vanatthāya ca chāyatthāya ca akappiyavohāramattameva na vaṭṭati, sesaṃ vaṭṭatī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.431) aṭṭhakathāgatanayena veditabbo. Anto ārāmabhūsanatthāya, bahi araññatthāya viya chāyatthāya suddhacittena ‘‘imaṃ jānā’’tiādikappiyavohārena ropāpitarukkhe ca kappiyabhūmiyañca attanā kate vā akappiyavohārena kārāpite vā akappiyabhūmiyañca kappiyavohārena attanā kārāpite vā aññehi kate vā āvāṭe attanā ropite rukkhe ca phalaṃ paribhuñjituṃ icchati ce, paribhuñjituṃ vaṭṭatīti attho.
आरामादीनमत्थाय कप्पियभूमियं सयं रोपितस्स वा कप्पियभूमियं वा अकप्पियभूमियं वा कप्पियवोहारेन रोपापितस्स वा रुक्खस्स यञ्च फलं, तं फलं परिभुञ्जितुं भिक्खूनं वट्टतीति योजना। कत्थचि पोत्थकेसु ‘‘आरामादीनमत्थाया’’ति गाथाय लिखितट्ठाने ‘‘कुलसङ्गहणत्थाया’’तिआदिगाथा दिस्सति। सा पाळिक्कमविरुद्धत्ता अट्ठानप्पयुत्ता, ‘‘पुप्फान’’न्तिआदिगाथाय पुरतो वुच्चमाना पन ठानप्पयुत्ता होति।
Ārāmādīnamatthāya kappiyabhūmiyaṃ sayaṃ ropitassa vā kappiyabhūmiyaṃ vā akappiyabhūmiyaṃ vā kappiyavohārena ropāpitassa vā rukkhassa yañca phalaṃ, taṃ phalaṃ paribhuñjituṃ bhikkhūnaṃ vaṭṭatīti yojanā. Katthaci potthakesu ‘‘ārāmādīnamatthāyā’’ti gāthāya likhitaṭṭhāne ‘‘kulasaṅgahaṇatthāyā’’tiādigāthā dissati. Sā pāḷikkamaviruddhattā aṭṭhānappayuttā, ‘‘pupphāna’’ntiādigāthāya purato vuccamānā pana ṭhānappayuttā hoti.
४५८. सब्बत्थाति आरामादिअत्थाय पुब्बे विय अत्तना रोपितेसु, रोपापितेसु च सब्बेसु मालागच्छादीसु। अकप्पियोदकेनेव पाचित्तीति ‘‘यो पन भिक्खु जानं सप्पाणकं उदकं तिणं वा मत्तिकं वा सिञ्चेय्य वा सिञ्चापेय्य वा, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि॰ १४०) वुत्ता पाचित्ति एव, न दुक्कटन्ति अत्थो।
458.Sabbatthāti ārāmādiatthāya pubbe viya attanā ropitesu, ropāpitesu ca sabbesu mālāgacchādīsu. Akappiyodakeneva pācittīti ‘‘yo pana bhikkhu jānaṃ sappāṇakaṃ udakaṃ tiṇaṃ vā mattikaṃ vā siñceyya vā siñcāpeyya vā, pācittiya’’nti (pāci. 140) vuttā pācitti eva, na dukkaṭanti attho.
४५९. इदानि दुक्कटेन सद्धिं पाचित्तियविसयं दस्सेति ‘‘कुल…पे॰… दुक्कट’’न्ति। सिञ्चतोति कप्पियोदकेनेव सिञ्चतो, सिञ्चापयतो च।
459. Idāni dukkaṭena saddhiṃ pācittiyavisayaṃ dasseti ‘‘kula…pe… dukkaṭa’’nti. Siñcatoti kappiyodakeneva siñcato, siñcāpayato ca.
४६०. तेसंयेव द्विन्नं पन अत्थायाति कुलदूसनपरिभोगानं द्विन्नमत्थाय। सिञ्चने सिञ्चापनेति एत्थ ‘‘मालागच्छादीन’’न्ति पकरणतो लब्भति। दुक्कटन्ति एत्थ ‘‘केवल’’न्ति सेसो।
460.Tesaṃyeva dvinnaṃ pana atthāyāti kuladūsanaparibhogānaṃ dvinnamatthāya. Siñcane siñcāpaneti ettha ‘‘mālāgacchādīna’’nti pakaraṇato labbhati. Dukkaṭanti ettha ‘‘kevala’’nti seso.
४६१. ओचिनापनेति अञ्ञेहि पुप्फानं ओचिनापने। सयमोचिनने चापीति अत्तनाव ओचिनने च। सपाचित्तियदुक्कटन्ति ‘‘भूतगामपातब्यताय पाचित्तिय’’न्ति (पाचि॰ ९०) वुत्तत्ता पुप्फोचिननहेतु पाचित्तियञ्च कुलदूसनदुक्कटञ्च होतीति वुत्तं होति।
461.Ocināpaneti aññehi pupphānaṃ ocināpane. Sayamocinane cāpīti attanāva ocinane ca. Sapācittiyadukkaṭanti ‘‘bhūtagāmapātabyatāya pācittiya’’nti (pāci. 90) vuttattā pupphocinanahetu pācittiyañca kuladūsanadukkaṭañca hotīti vuttaṃ hoti.
४६२. पूजादिअत्थाय, कुलसङ्गहत्थाय च पुप्फानं ओचिननओचिनापनानि कारापेन्तस्स आपत्तिया आपज्जनप्पकारं दस्सेतुमाह ‘‘पुप्फान’’न्ति। ‘‘पुप्फानं गणनाय पाचित्तियं होती’’ति वुत्तत्ता पुप्फमोचिनतोति एत्थ ‘‘विसुं विसु’’न्ति सेसो। एकेकपुप्फं ओचिनन्तस्स पुप्फगणनाय पाचित्तियं होतीति अत्थो। ‘‘एकेन पयोगेन बहूनि पुप्फानि ओचिनन्तस्स पन पयोगगणनाय होती’’ति अट्ठकथायं वुत्तं इध ब्यतिरेकतो लब्भति। ‘‘ओचिनतो’’ति इमिना ‘‘ओचिनापयतो’’ति इदञ्च किरियासामञ्ञे विसेसस्स अन्तोगधभावतो वा उपलक्खणतो वा दस्सितन्ति।
462. Pūjādiatthāya, kulasaṅgahatthāya ca pupphānaṃ ocinanaocināpanāni kārāpentassa āpattiyā āpajjanappakāraṃ dassetumāha ‘‘pupphāna’’nti. ‘‘Pupphānaṃ gaṇanāya pācittiyaṃ hotī’’ti vuttattā pupphamocinatoti ettha ‘‘visuṃ visu’’nti seso. Ekekapupphaṃ ocinantassa pupphagaṇanāya pācittiyaṃ hotīti attho. ‘‘Ekena payogena bahūni pupphāni ocinantassa pana payogagaṇanāya hotī’’ti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ idha byatirekato labbhati. ‘‘Ocinato’’ti iminā ‘‘ocināpayato’’ti idañca kiriyāsāmaññe visesassa antogadhabhāvato vā upalakkhaṇato vā dassitanti.
तत्थ च पुप्फानि विसुं विसुं वत्वा ओचिनापेन्तस्स पुप्फानं गणनाय होतीति इदमेव आपज्जति। एकवारमाणत्तेन बहूनि पुप्फानि बहूसु च वारेसु ओचितेसु आणत्तिगणनाय होतीति विनिच्छयो दट्ठब्बो। इदं सब्बप्पकारं अनन्तरवुत्तगाथाय दस्सितविधिम्हि च दट्ठब्बन्ति ञापेतुमाह ‘‘कुलत्थं चे सदुक्कटा’’ति। कुलत्थन्ति कुलसङ्गहत्थं। ‘‘सदुक्कटा’’ति वुत्तत्ता पाचित्तियञ्च दुक्कटञ्च पुप्फगणनाय होतीति सिद्धं। यथाह अट्ठकथायं ‘‘पुप्फगणनाय दुक्कटपाचित्तियानी’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.४३१)।
Tattha ca pupphāni visuṃ visuṃ vatvā ocināpentassa pupphānaṃ gaṇanāya hotīti idameva āpajjati. Ekavāramāṇattena bahūni pupphāni bahūsu ca vāresu ocitesu āṇattigaṇanāya hotīti vinicchayo daṭṭhabbo. Idaṃ sabbappakāraṃ anantaravuttagāthāya dassitavidhimhi ca daṭṭhabbanti ñāpetumāha ‘‘kulatthaṃ ce sadukkaṭā’’ti. Kulatthanti kulasaṅgahatthaṃ. ‘‘Sadukkaṭā’’ti vuttattā pācittiyañca dukkaṭañca pupphagaṇanāya hotīti siddhaṃ. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘pupphagaṇanāya dukkaṭapācittiyānī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.431).
४६३. गन्थनं गन्थो, तेन निब्बत्तं गन्थिमं। एस नयो सब्बत्थ। गन्थिमादिसरूपं सयमेव वक्खति। सङ्गहणं सङ्गहो, पुप्फानं सङ्गहोति विग्गहो।
463. Ganthanaṃ gantho, tena nibbattaṃ ganthimaṃ. Esa nayo sabbattha. Ganthimādisarūpaṃ sayameva vakkhati. Saṅgahaṇaṃ saṅgaho, pupphānaṃ saṅgahoti viggaho.
४६४. इमानि गन्थिमादीनि सरूपतो दस्सेतुमाह ‘‘तत्थ दण्डेन दण्डं वा’’तिआदि। तत्थ तत्थाति तेसु छसु पुप्फसङ्गहेसु। ‘‘दण्डेन दण्डं वा’’ति इदं सदण्डउप्पलादिकुसुमं सन्धायाह। ‘‘वण्टेनपि च वण्टक’’न्ति इदं सवण्टकरत्तकुसुमादिं सन्धायाह। करणं सब्बन्ति कतं सब्बं। इध सब्बत्थ कप्पियविधिविभागं ‘‘सब्बमेत’’मिच्चादिगाथायं वक्खति।
464. Imāni ganthimādīni sarūpato dassetumāha ‘‘tattha daṇḍena daṇḍaṃ vā’’tiādi. Tattha tatthāti tesu chasu pupphasaṅgahesu. ‘‘Daṇḍena daṇḍaṃ vā’’ti idaṃ sadaṇḍauppalādikusumaṃ sandhāyāha. ‘‘Vaṇṭenapi ca vaṇṭaka’’nti idaṃ savaṇṭakarattakusumādiṃ sandhāyāha. Karaṇaṃ sabbanti kataṃ sabbaṃ. Idha sabbattha kappiyavidhivibhāgaṃ ‘‘sabbameta’’miccādigāthāyaṃ vakkhati.
४६५. सुत्तादीहि गोप्फेत्वाति एत्थ ‘‘वस्सिकपुप्फादीनी’’ति सेसो। सुत्तेन वा कदलिवाकादीहि वा वस्सिकादिपुप्फे गन्थित्वा कतपुप्फविकारो गोप्फिमं नाम। एकतो वण्टानि यस्साति विग्गहो। उभतोवण्टिकाति एत्थापि एसेव नयो। अप्पत्थे वा सकत्थे वा क-कारो दट्ठब्बो। इत्थिलिङ्गविसये क-कारतो पुब्बाकारस्स इ-कारादेसो।
465.Suttādīhi gopphetvāti ettha ‘‘vassikapupphādīnī’’ti seso. Suttena vā kadalivākādīhi vā vassikādipupphe ganthitvā katapupphavikāro gopphimaṃ nāma. Ekato vaṇṭāni yassāti viggaho. Ubhatovaṇṭikāti etthāpi eseva nayo. Appatthe vā sakatthe vā ka-kāro daṭṭhabbo. Itthiliṅgavisaye ka-kārato pubbākārassa i-kārādeso.
सब्बपुप्फानं वण्टानि एकदिसाय कत्वा गन्थितपुप्फावलि एकतोवण्टिका नाम, वण्टानि उभयदिसाय कत्वा गन्थितपुप्फावलि उभतोवण्टिका नामाति तं गोप्फिमं एवं दुविधं होतीति अत्थो। ‘‘वाकं वा वल्लिं वा रज्जुं वा दिगुणं कत्वा तत्थ नीपकदम्बादिवण्टरहितानि पुप्फानि वेठेत्वा गहणं गोप्फिमं नामा’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.४३१ अत्थतो समानं) अट्ठकथाय वुत्तं।
Sabbapupphānaṃ vaṇṭāni ekadisāya katvā ganthitapupphāvali ekatovaṇṭikā nāma, vaṇṭāni ubhayadisāya katvā ganthitapupphāvali ubhatovaṇṭikā nāmāti taṃ gopphimaṃ evaṃ duvidhaṃ hotīti attho. ‘‘Vākaṃ vā valliṃ vā rajjuṃ vā diguṇaṃ katvā tattha nīpakadambādivaṇṭarahitāni pupphāni veṭhetvā gahaṇaṃ gopphimaṃ nāmā’’ti (pārā. aṭṭha. 2.431 atthato samānaṃ) aṭṭhakathāya vuttaṃ.
४६६. बुन्देसूति मूलेसु। मकुलादिकन्ति एत्थ आदि-सद्देन वण्टरहितमधुकादिपुप्फञ्च वण्टसहितमल्लिकादिपुप्फञ्च सङ्गहितं। सूचिआदीहीति एत्थ आदि-सद्देन तालहीरादिं सङ्गण्हाति । मालाविकतीति पुप्फमालाविकति। सूचिआदीहि मकुलादिकं पुप्फं बुन्देसु विज्झित्वा आवुता मालाविकति वेधिमं नामाति वुच्चतीति योजना।
466.Bundesūti mūlesu. Makulādikanti ettha ādi-saddena vaṇṭarahitamadhukādipupphañca vaṇṭasahitamallikādipupphañca saṅgahitaṃ. Sūciādīhīti ettha ādi-saddena tālahīrādiṃ saṅgaṇhāti . Mālāvikatīti pupphamālāvikati. Sūciādīhi makulādikaṃ pupphaṃ bundesu vijjhitvā āvutā mālāvikati vedhimaṃ nāmāti vuccatīti yojanā.
४६७. ‘‘वेठिमं नाम पुप्फदामपुप्फहत्थकेसु दट्ठब्ब’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.४३१) अट्ठकथाय दस्सितप्पकारेसु पठमप्पकारं दस्सेति ‘‘वेठेत्वा कतं मालागुणेहि वा’’ति। धम्मदेसनाय वा पटिमाय वा धातुया वा पूजं कत्तुकामा मुद्धनि उजुकं कत्वा मालादामकलापं ओलम्बित्वा अग्गे घटिकाकारदस्सनत्थं मालावलियो अनेकक्खत्तुं परिक्खिपन्ता वेठेन्ति, इदं एवरूपं मालागुणकरणम्पि वेठिमं नामाति वुत्तं होति।
467.‘‘Veṭhimaṃ nāma pupphadāmapupphahatthakesu daṭṭhabba’’nti (pārā. aṭṭha. 2.431) aṭṭhakathāya dassitappakāresu paṭhamappakāraṃ dasseti ‘‘veṭhetvā kataṃ mālāguṇehi vā’’ti. Dhammadesanāya vā paṭimāya vā dhātuyā vā pūjaṃ kattukāmā muddhani ujukaṃ katvā mālādāmakalāpaṃ olambitvā agge ghaṭikākāradassanatthaṃ mālāvaliyo anekakkhattuṃ parikkhipantā veṭhenti, idaṃ evarūpaṃ mālāguṇakaraṇampi veṭhimaṃ nāmāti vuttaṃ hoti.
अञ्ञप्पकारं दस्सेति ‘‘वाकादीहि च बद्धं वा’’ति, ‘‘बन्धित्वा’’तिपि पाठो, ‘‘कत’’न्ति इमिना सम्बन्धो। एकच्चे उप्पलादिदीघदण्डकुसुमानि अट्ठ वा नव वा दस वा कलापं कत्वा तेसमेव दण्डानं वाकेहि वा अञ्ञेन येन केनचि दण्डकग्गे ठपेत्वा वा विसुं वा बन्धित्वा उप्पलहत्थादिं करोन्ति, तञ्च वेठिमं नामाति वुत्तं होति। एतं द्वयम्पि न वट्टति।
Aññappakāraṃ dasseti ‘‘vākādīhi ca baddhaṃ vā’’ti, ‘‘bandhitvā’’tipi pāṭho, ‘‘kata’’nti iminā sambandho. Ekacce uppalādidīghadaṇḍakusumāni aṭṭha vā nava vā dasa vā kalāpaṃ katvā tesameva daṇḍānaṃ vākehi vā aññena yena kenaci daṇḍakagge ṭhapetvā vā visuṃ vā bandhitvā uppalahatthādiṃ karonti, tañca veṭhimaṃ nāmāti vuttaṃ hoti. Etaṃ dvayampi na vaṭṭati.
कप्पियकारकेहि ओचिनित्वा ठपितपुप्फानि साटके पक्खिपित्वा भण्डिकं कत्वा बन्धितुं न वट्टति। तेसुयेव पुप्फेसु अच्छिन्नेन दण्डेन वा तस्मिंयेव दण्डे अच्छिन्नवाकेन वा कलापं कत्वा बन्धितुं, अंसभण्डिकाय पक्खिपित्वा गहेतुञ्च वट्टति। यथाह अट्ठकथायं ‘‘तेसंयेव पन वाकेन वा दण्डेन बन्धितुं अंसभण्डिकं वा कातुं वट्टती’’ति। ‘‘वाकेन वा दण्डेन वा’ति च इदं अच्छिन्दित्वा परिक्खिपित्वा बन्धनं सन्धाय वदन्ती’’ति सीहळगण्ठिपदे वुत्तं। पदुमादिपुप्फानि पदुमादिपण्णेसु नाळेहि पवेसेत्वा नाळेहि बहि कत्वा पण्णेन पुप्फानि पटिच्छादेत्वा पण्णग्गे बन्धितुं वट्टति। ‘‘दण्डे पन बन्धितुं न वट्टती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.४३१) च अट्ठकथायमेव वुत्तं।
Kappiyakārakehi ocinitvā ṭhapitapupphāni sāṭake pakkhipitvā bhaṇḍikaṃ katvā bandhituṃ na vaṭṭati. Tesuyeva pupphesu acchinnena daṇḍena vā tasmiṃyeva daṇḍe acchinnavākena vā kalāpaṃ katvā bandhituṃ, aṃsabhaṇḍikāya pakkhipitvā gahetuñca vaṭṭati. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘tesaṃyeva pana vākena vā daṇḍena bandhituṃ aṃsabhaṇḍikaṃ vā kātuṃ vaṭṭatī’’ti. ‘‘Vākena vā daṇḍena vā’ti ca idaṃ acchinditvā parikkhipitvā bandhanaṃ sandhāya vadantī’’ti sīhaḷagaṇṭhipade vuttaṃ. Padumādipupphāni padumādipaṇṇesu nāḷehi pavesetvā nāḷehi bahi katvā paṇṇena pupphāni paṭicchādetvā paṇṇagge bandhituṃ vaṭṭati. ‘‘Daṇḍe pana bandhituṃ na vaṭṭatī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.431) ca aṭṭhakathāyameva vuttaṃ.
४६८. पुप्फमालाहि पूरणेति पुप्फावलीहि पूरणे। इदं कत्थ लब्भतीति आह ‘‘बोधि’’न्तिआदि। पुप्फपटं नाम मालावलियो तन्तं विय पसारेत्वा वत्थं वायन्तेहि विय तिरियञ्च मालावलीहि वायितपटं वुच्चति। इदं पुप्फपटं मालावलीहि दीघसो पूरणं सन्धाय पुरिमे गहितं, तिरियतो वायनं सन्धाय वक्खमाने वायिमेपि गहितन्ति पुनरुत्ताभावो वेदितब्बो। पटादीनन्ति आदि-सद्देन चेतियधातुकरण्डकवेदिकादीनं गहणं।
468.Pupphamālāhi pūraṇeti pupphāvalīhi pūraṇe. Idaṃ kattha labbhatīti āha ‘‘bodhi’’ntiādi. Pupphapaṭaṃ nāma mālāvaliyo tantaṃ viya pasāretvā vatthaṃ vāyantehi viya tiriyañca mālāvalīhi vāyitapaṭaṃ vuccati. Idaṃ pupphapaṭaṃ mālāvalīhi dīghaso pūraṇaṃ sandhāya purime gahitaṃ, tiriyato vāyanaṃ sandhāya vakkhamāne vāyimepi gahitanti punaruttābhāvo veditabbo. Paṭādīnanti ādi-saddena cetiyadhātukaraṇḍakavedikādīnaṃ gahaṇaṃ.
परिक्खेपेसु लब्भतीति बोधिक्खन्धादीनं पुनप्पुनं परिक्खिपनेसु लब्भति। बोधिक्खन्धादयो पुप्फावलीहि परिक्खिपन्तेहि पठमवद्धट्ठाने पुप्फावलिया अनतिक्कामिते पुरिमं नाम ठानं याव पापुणाति, ताव अञ्ञेन गहेत्वा परिक्खिपन्तेन आहरित्वा पुनपि तस्मिं ठाने पत्ते अञ्ञस्स दानवसेन बोधिक्खन्धं, चेतियं, धातुकरण्डकं वा पुप्फकञ्चुकेन छादेतुं वट्टतीति अट्ठकथाय वुत्तं। सचेपि द्वेयेव भिक्खू उभोसु पस्सेसु ठत्वा परियायेन हरन्ति, वट्टतियेवाति वदन्ति। पुप्फपटवायनत्थं पसारियमानपुप्फावलीसु च एसेव विनिच्छयो।
Parikkhepesu labbhatīti bodhikkhandhādīnaṃ punappunaṃ parikkhipanesu labbhati. Bodhikkhandhādayo pupphāvalīhi parikkhipantehi paṭhamavaddhaṭṭhāne pupphāvaliyā anatikkāmite purimaṃ nāma ṭhānaṃ yāva pāpuṇāti, tāva aññena gahetvā parikkhipantena āharitvā punapi tasmiṃ ṭhāne patte aññassa dānavasena bodhikkhandhaṃ, cetiyaṃ, dhātukaraṇḍakaṃ vā pupphakañcukena chādetuṃ vaṭṭatīti aṭṭhakathāya vuttaṃ. Sacepi dveyeva bhikkhū ubhosu passesu ṭhatvā pariyāyena haranti, vaṭṭatiyevāti vadanti. Pupphapaṭavāyanatthaṃ pasāriyamānapupphāvalīsu ca eseva vinicchayo.
दीघपुप्फावलिं नागदन्तेसु पक्खिपित्वा पुन पक्खिपितुं न वट्टति। ‘‘नागदन्तेसु पन पुप्फवलयं पवेसेतुं वट्टती’’ति वुत्तत्ता अञ्ञेहि वलयं कत्वा दिन्नपुप्फावलिवलयं धातुकरण्डथुपिकाय पवेसेतुं वट्टति। ‘‘मालागुणेहि पन बहूहिपि कतं पुप्फदामं लभित्वा आसनमत्थकादीसु बन्धितुं वट्टती’’ति वुत्तत्ता पुप्फदामपुप्फावलीनं पुप्फरहिताय सुत्तकोटिया रज्जुदण्डादीसु बन्धितुं वट्टति।
Dīghapupphāvaliṃ nāgadantesu pakkhipitvā puna pakkhipituṃ na vaṭṭati. ‘‘Nāgadantesu pana pupphavalayaṃ pavesetuṃ vaṭṭatī’’ti vuttattā aññehi valayaṃ katvā dinnapupphāvalivalayaṃ dhātukaraṇḍathupikāya pavesetuṃ vaṭṭati. ‘‘Mālāguṇehi pana bahūhipi kataṃ pupphadāmaṃ labhitvā āsanamatthakādīsu bandhituṃ vaṭṭatī’’ti vuttattā pupphadāmapupphāvalīnaṃ puppharahitāya suttakoṭiyā rajjudaṇḍādīsu bandhituṃ vaṭṭati.
४६९. पुप्फरूपं नाम ‘‘गोप्फिमपुप्फेहेव हत्थिअस्सादिरूपकानि करोन्ति, तानिपि वायिमट्ठाने तिट्ठन्ती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.४३१) वुत्तत्ता तंतंरूपसण्ठानं कत्वा पुप्फावलियो निवेसेत्वा करियमानं हत्थिअस्सादिरूपं। इमस्मिं अट्ठकथापाठे ‘‘तानिपि वायिमट्ठाने तिट्ठन्ती’’ति वुत्तत्ता च ‘‘अञ्ञेहि कतपरिच्छेदे पन पुप्फानि ठपेन्तेन हत्थिअस्सादिरूपकम्पि कातुं वट्टती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.४३१) अट्ठकथापाठस्स सारत्थदीपनियं ‘‘पुप्फानि ठपेन्तेनाति अगन्थितानि पाकतिकपुप्फानि ठपेन्तेन। पुप्फदामं पन पूजनत्थाय भूमियं ठपेन्तेन फुसापेत्वा वा अफुसापेत्वा वा दिगुणं कत्वा ठपेतुं न वट्टती’’ति (सारत्थ॰ टी॰ २.४३१) वुत्तत्ता च इमं हत्थिआदिरूपं पूरेन्तेन मालावलिं अञ्ञेहि कतपरिच्छेदे सम्बन्धित्वा पासाणआसनमञ्चपीठहत्थिरूपादिमत्थके ठपेत्वा पूजनप्पकारो वायिमन्ति विञ्ञायति।
469.Puppharūpaṃ nāma ‘‘gopphimapuppheheva hatthiassādirūpakāni karonti, tānipi vāyimaṭṭhāne tiṭṭhantī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.431) vuttattā taṃtaṃrūpasaṇṭhānaṃ katvā pupphāvaliyo nivesetvā kariyamānaṃ hatthiassādirūpaṃ. Imasmiṃ aṭṭhakathāpāṭhe ‘‘tānipi vāyimaṭṭhāne tiṭṭhantī’’ti vuttattā ca ‘‘aññehi kataparicchede pana pupphāni ṭhapentena hatthiassādirūpakampi kātuṃ vaṭṭatī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.431) aṭṭhakathāpāṭhassa sāratthadīpaniyaṃ ‘‘pupphāni ṭhapentenāti aganthitāni pākatikapupphāni ṭhapentena. Pupphadāmaṃ pana pūjanatthāya bhūmiyaṃ ṭhapentena phusāpetvā vā aphusāpetvā vā diguṇaṃ katvā ṭhapetuṃ na vaṭṭatī’’ti (sārattha. ṭī. 2.431) vuttattā ca imaṃ hatthiādirūpaṃ pūrentena mālāvaliṃ aññehi kataparicchede sambandhitvā pāsāṇaāsanamañcapīṭhahatthirūpādimatthake ṭhapetvā pūjanappakāro vāyimanti viññāyati.
पुप्फपटन्ति पुब्बे वुत्तप्पकारं पुप्फपटं पूरेन्तेन एकापि पुप्फावलि परिवत्तेत्वा न ठपेतब्बा, वायन्तेन अञ्ञेहि पूरितेपि एकापि पुप्फावलि न पातेतब्बा, इदं पूरिमवायिमानं नानाकरणं। आदिग्गहणेन पुप्फजालं सङ्गण्हाति, तं करोन्तस्स जालच्छिद्दगणनाय दुक्कटं होति। ‘‘भित्तिच्छत्तबोधित्थम्भादीसुपि एसेव नयो’’ति वुत्तत्ता छत्तादीसु च पुप्फजालं न दातब्बं।
Pupphapaṭanti pubbe vuttappakāraṃ pupphapaṭaṃ pūrentena ekāpi pupphāvali parivattetvā na ṭhapetabbā, vāyantena aññehi pūritepi ekāpi pupphāvali na pātetabbā, idaṃ pūrimavāyimānaṃ nānākaraṇaṃ. Ādiggahaṇena pupphajālaṃ saṅgaṇhāti, taṃ karontassa jālacchiddagaṇanāya dukkaṭaṃ hoti. ‘‘Bhitticchattabodhitthambhādīsupi eseva nayo’’ti vuttattā chattādīsu ca pupphajālaṃ na dātabbaṃ.
४७०. इमस्स सिक्खापदस्स साधारणत्ता ‘‘भिक्खूनं भिक्खुनीनञ्चा’’ति आह। बुद्धस्सपीति एत्थ पि-सद्दो सम्भावने, ‘‘पूजत्थ’’न्ति वत्तब्बं, बुद्धस्स पूजत्थायपि कातुं वा कारापेतुं वा न वट्टतीति अत्थो। धम्मसङ्घरतनानिपि उपलक्खणतो सङ्गय्हन्ति। सेसे किमेव वत्तब्बन्ति ब्यतिरेकत्थो।
470. Imassa sikkhāpadassa sādhāraṇattā ‘‘bhikkhūnaṃ bhikkhunīnañcā’’ti āha. Buddhassapīti ettha pi-saddo sambhāvane, ‘‘pūjattha’’nti vattabbaṃ, buddhassa pūjatthāyapi kātuṃ vā kārāpetuṃ vā na vaṭṭatīti attho. Dhammasaṅgharatanānipi upalakkhaṇato saṅgayhanti. Sese kimeva vattabbanti byatirekattho.
४७१. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘सयं परेहि वा कारापेतुं भिक्खूनञ्च भिक्खुनीनञ्च बुद्धस्सपी’’ति अनन्तरगाथाय वुत्तमतिदिसति। कलम्बकन्ति द्विन्नं धनुकानमन्तरे ओलम्बकदामं। यथाह अट्ठकथायं ‘‘कलम्बकोति अड्ढचन्दनागदन्तन्तरे घटिकादामओलम्बको वुत्तो’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.४३१)। एत्थ च घटिकादामओलम्बको नाम अन्ते घटिकाकारयुत्तो यमकदामओलम्बको। कातुन्ति बन्धितुं न वट्टतीति योजना। एकेकपुप्फदामं पन निक्खन्तसुत्तकोटिया पबन्धित्वा ओलम्बितुं वट्टति। पुप्फदामद्वयं सङ्घटितुकामेनपि निक्खन्तसुत्तकोटियाव सुत्तकोटि सङ्घटितुं वट्टति। अड्ढचन्दकमेव वाति ‘‘अड्ढचन्दाकारेन मालागुणपरिक्खेपो’’ति अट्ठकथाय वुत्तसरूपं वा।
471.‘‘Tathā’’ti iminā ‘‘sayaṃ parehi vā kārāpetuṃ bhikkhūnañca bhikkhunīnañca buddhassapī’’ti anantaragāthāya vuttamatidisati. Kalambakanti dvinnaṃ dhanukānamantare olambakadāmaṃ. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘kalambakoti aḍḍhacandanāgadantantare ghaṭikādāmaolambako vutto’’ti (pārā. aṭṭha. 2.431). Ettha ca ghaṭikādāmaolambako nāma ante ghaṭikākārayutto yamakadāmaolambako. Kātunti bandhituṃ na vaṭṭatīti yojanā. Ekekapupphadāmaṃ pana nikkhantasuttakoṭiyā pabandhitvā olambituṃ vaṭṭati. Pupphadāmadvayaṃ saṅghaṭitukāmenapi nikkhantasuttakoṭiyāva suttakoṭi saṅghaṭituṃ vaṭṭati. Aḍḍhacandakameva vāti ‘‘aḍḍhacandākārena mālāguṇaparikkhepo’’ti aṭṭhakathāya vuttasarūpaṃ vā.
एत्थ च अड्ढचन्दाकारेन मालागुणपरिक्खेपो नाम अड्ढचन्दाकारेन मालागुणस्स पुनप्पुनं हरणपच्चाहरणवसेन पूरेत्वा परिक्खिपनं। तेनेव तं पूरिमे पविट्ठं। तस्मा एतम्पि अड्ढचन्दाकारं पुनप्पुनं हरणपच्चाहरणवसेन पूरितं न वट्टति, एकवारं पन अड्ढचन्दाकारेन मालागुणं हरितुं वट्टतीति वदन्ति। कातुं न वट्टतीति सम्बन्धो। ‘‘तदुभयम्पि पूरिमेयेव पविट्ठ’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.४३१) अट्ठकथायं वुत्तं। अञ्ञेहि पूरितन्ति अञ्ञेहि आयतं पसारेत्वा पूरितं पुप्फपटं। वायितुम्पि चाति तिरियं एकपुप्फावलिम्पि वायितुं ‘‘न वट्टती’’ति इमिनाव सम्बन्धो।
Ettha ca aḍḍhacandākārena mālāguṇaparikkhepo nāma aḍḍhacandākārena mālāguṇassa punappunaṃ haraṇapaccāharaṇavasena pūretvā parikkhipanaṃ. Teneva taṃ pūrime paviṭṭhaṃ. Tasmā etampi aḍḍhacandākāraṃ punappunaṃ haraṇapaccāharaṇavasena pūritaṃ na vaṭṭati, ekavāraṃ pana aḍḍhacandākārena mālāguṇaṃ harituṃ vaṭṭatīti vadanti. Kātuṃ na vaṭṭatīti sambandho. ‘‘Tadubhayampi pūrimeyeva paviṭṭha’’nti (pārā. aṭṭha. 2.431) aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Aññehi pūritanti aññehi āyataṃ pasāretvā pūritaṃ pupphapaṭaṃ. Vāyitumpi cāti tiriyaṃ ekapupphāvalimpi vāyituṃ ‘‘na vaṭṭatī’’ti imināva sambandho.
४७२. पिट्ठकाचमयन्ति तण्डुलपिट्ठादीहि कतञ्चेव काचमत्तिकाय च कतं पुप्फदामं। भेण्डुपुप्फमयम्पि चाति भेण्डुदण्डकेहि मल्लिकासुमनचम्पकादिसदिसं कत्वा छिद्देहि कतदामञ्च। ‘‘गेण्डुपुप्फमय’’न्तिपि लिखन्ति। खरपत्तमयन्ति एत्थ खरपत्तं नाम कुङ्कुट्ठखचितं पुप्फपटन्ति वदन्ति। कातुन्ति गन्थनगन्थापनादीनि कातुं। भेण्डुखरपत्तदामानं पटिक्खित्तत्ता चेलादीहि कतदामम्पि न वट्टति अकप्पियानुलोमत्ताति वदन्ति।
472.Piṭṭhakācamayanti taṇḍulapiṭṭhādīhi katañceva kācamattikāya ca kataṃ pupphadāmaṃ. Bheṇḍupupphamayampi cāti bheṇḍudaṇḍakehi mallikāsumanacampakādisadisaṃ katvā chiddehi katadāmañca. ‘‘Geṇḍupupphamaya’’ntipi likhanti. Kharapattamayanti ettha kharapattaṃ nāma kuṅkuṭṭhakhacitaṃ pupphapaṭanti vadanti. Kātunti ganthanaganthāpanādīni kātuṃ. Bheṇḍukharapattadāmānaṃ paṭikkhittattā celādīhi katadāmampi na vaṭṭati akappiyānulomattāti vadanti.
४७३. हीरादीहीति तालनाळिकेरहीरादीहि। आदि-सद्देन तिणसलाकादिं सङ्गण्हाति। पटाकत्थन्ति पटाकाकारेन पूजनत्थं। ‘‘विज्झन्तस्सा’’ति इमिना कण्टकेहि विज्झनं, हीरादीहि आवुणनञ्च सङ्गहितं।
473.Hīrādīhīti tālanāḷikerahīrādīhi. Ādi-saddena tiṇasalākādiṃ saṅgaṇhāti. Paṭākatthanti paṭākākārena pūjanatthaṃ. ‘‘Vijjhantassā’’ti iminā kaṇṭakehi vijjhanaṃ, hīrādīhi āvuṇanañca saṅgahitaṃ.
४७५. असोकपिण्डिआदीनन्ति असोकपुप्फमञ्जरिकादीनं। आदि-सद्देन अट्ठकथायं (पारा॰ अट्ठ॰ २.४३१) एतेहेव सद्धिं दस्सितं जालवितानं, छिद्दानि दस्सेत्वा कतवेदिका, नागदन्तकं, पुप्फचङ्कोटकापिधानं, तालपण्णवलयादिञ्च सङ्गण्हाति। धम्मरज्जुयाति एत्थ सारत्थदीपनियं ‘‘धम्मरज्जु नाम चेतियं वा बोधिं वा पुप्फपवेसनत्थ आवज्जित्वा बद्धरज्जू’ति महागण्ठिपदे, मज्झिमगण्ठिपदे च वुत्तं, तस्मा तथा बद्धाय रज्जुया चेतियस्स च अन्तरे पुप्फानि पवेसेतुं वट्टतीति विञ्ञायति। गण्ठिपदे पन ‘धम्मरज्जुन्ति सिथिलवट्टितं रज्जुं कत्वा बोधिं वा चेतियं वा परिक्खिपित्वा धम्मासने वा लम्बित्वा तत्थ पुप्फानि पवेसेन्ती’ति वुत्तं, तस्मा सिथिलवट्टिताय रज्जुया अन्तरेपि पुप्फानि पवेसेतुं वट्टतीति विञ्ञायति, वीमंसित्वा युत्ततरं गहेतब्बं। उभयत्थापि पनेत्थ नेवत्थि विरोधोति अम्हाकं खन्ती’’ति (सारत्थ॰ टी॰ २.४३१) लिखितं।
475.Asokapiṇḍiādīnanti asokapupphamañjarikādīnaṃ. Ādi-saddena aṭṭhakathāyaṃ (pārā. aṭṭha. 2.431) eteheva saddhiṃ dassitaṃ jālavitānaṃ, chiddāni dassetvā katavedikā, nāgadantakaṃ, pupphacaṅkoṭakāpidhānaṃ, tālapaṇṇavalayādiñca saṅgaṇhāti. Dhammarajjuyāti ettha sāratthadīpaniyaṃ ‘‘dhammarajju nāma cetiyaṃ vā bodhiṃ vā pupphapavesanattha āvajjitvā baddharajjū’ti mahāgaṇṭhipade, majjhimagaṇṭhipade ca vuttaṃ, tasmā tathā baddhāya rajjuyā cetiyassa ca antare pupphāni pavesetuṃ vaṭṭatīti viññāyati. Gaṇṭhipade pana ‘dhammarajjunti sithilavaṭṭitaṃ rajjuṃ katvā bodhiṃ vā cetiyaṃ vā parikkhipitvā dhammāsane vā lambitvā tattha pupphāni pavesentī’ti vuttaṃ, tasmā sithilavaṭṭitāya rajjuyā antarepi pupphāni pavesetuṃ vaṭṭatīti viññāyati, vīmaṃsitvā yuttataraṃ gahetabbaṃ. Ubhayatthāpi panettha nevatthi virodhoti amhākaṃ khantī’’ti (sārattha. ṭī. 2.431) likhitaṃ.
४७६. विज्झन्तस्सपीति पि-सद्देन धम्मासनवितानादीसु पुप्फपूजनत्थं सयं कण्टकहीरादिप्पवेसनं सङ्गण्हाति। ‘‘वितानादीसु पुप्फपूजनत्थं कण्टकहीरादिप्पवेसनं न वट्टती’ति इदं अट्ठकथाचरियप्पमाणतो गहेतब्ब’’न्ति सारत्थदीपनियं वुत्तं।
476.Vijjhantassapīti pi-saddena dhammāsanavitānādīsu pupphapūjanatthaṃ sayaṃ kaṇṭakahīrādippavesanaṃ saṅgaṇhāti. ‘‘Vitānādīsu pupphapūjanatthaṃ kaṇṭakahīrādippavesanaṃ na vaṭṭatī’ti idaṃ aṭṭhakathācariyappamāṇato gahetabba’’nti sāratthadīpaniyaṃ vuttaṃ.
४७७. कप्पियवचनं नाम ‘‘एवं जान, एवं कते सोभेय्य, यथा एतानि पुप्फानि न विकिरियन्ति, तथा करोही’’तिआदि (पारा॰ अट्ठ॰ २.४३१) अट्ठकथागतं कप्पियवचनं। वत्थुपूजनेति रतनत्तयपूजने। निमित्तादीसु निमित्तं नाम पुप्फानि च गन्थनवाके च गहेत्वा गन्थितुं जानन्तानं समीपे ठपनं। ओभासो नाम ‘‘तुम्हेहि पिळन्धितकुसुमानि कस्मा न विकिरन्ती’’ति वुत्ते ‘‘गन्थितत्ता’’ति चे वदति, ननु पूजनकपुप्फानि गन्थितुं न वट्टतीतिआदिवचनानि। परियायो नाम पण्डितेहि पुप्फानि यथा न विकिरियन्ति, तथा गन्थित्वा पूजेतुं मनापन्तिआदिवचनं। पकासिता अट्ठकथायं।
477.Kappiyavacanaṃ nāma ‘‘evaṃ jāna, evaṃ kate sobheyya, yathā etāni pupphāni na vikiriyanti, tathā karohī’’tiādi (pārā. aṭṭha. 2.431) aṭṭhakathāgataṃ kappiyavacanaṃ. Vatthupūjaneti ratanattayapūjane. Nimittādīsu nimittaṃ nāma pupphāni ca ganthanavāke ca gahetvā ganthituṃ jānantānaṃ samīpe ṭhapanaṃ. Obhāso nāma ‘‘tumhehi piḷandhitakusumāni kasmā na vikirantī’’ti vutte ‘‘ganthitattā’’ti ce vadati, nanu pūjanakapupphāni ganthituṃ na vaṭṭatītiādivacanāni. Pariyāyo nāma paṇḍitehi pupphāni yathā na vikiriyanti, tathā ganthitvā pūjetuṃ manāpantiādivacanaṃ. Pakāsitā aṭṭhakathāyaṃ.
४७८. ‘‘कुलानि दूसेति पुप्फेन वा’’तिआदिपाठे (पारा॰ ४३७) ‘‘वेज्जिकाय वा जङ्घपेसनिकेन वा’’ति (पारा॰ ४३७) वुत्तं वेज्जकम्मादिं कुलदूसनतो विसुं कत्वा ‘‘न केवलं…पे॰… कुदाचन’’न्ति कस्मा वुत्तन्ति? विसुं कातुं न वुत्तं। योजना पनेत्थ एवं वेदितब्बा ‘‘न केवलमिदमेव वुत्तप्पकारं पुप्फदानादिकुलदूसनं कुदाचनं अकत्तब्बं, अथ खो वेज्जकम्मादि कुलदूसनम्पि कुदाचनं न कत्तब्ब’’न्ति। वेज्जकम्मादीति एत्थ आदि-सद्देन वक्खमानपरित्तोदकसुत्तदानअनामट्ठपिण्डदानदूतेय्यजङ्घपेसनिके सङ्गण्हाति।
478. ‘‘Kulāni dūseti pupphena vā’’tiādipāṭhe (pārā. 437) ‘‘vejjikāya vā jaṅghapesanikena vā’’ti (pārā. 437) vuttaṃ vejjakammādiṃ kuladūsanato visuṃ katvā ‘‘na kevalaṃ…pe… kudācana’’nti kasmā vuttanti? Visuṃ kātuṃ na vuttaṃ. Yojanā panettha evaṃ veditabbā ‘‘na kevalamidameva vuttappakāraṃ pupphadānādikuladūsanaṃ kudācanaṃ akattabbaṃ, atha kho vejjakammādi kuladūsanampi kudācanaṃ na kattabba’’nti. Vejjakammādīti ettha ādi-saddena vakkhamānaparittodakasuttadānaanāmaṭṭhapiṇḍadānadūteyyajaṅghapesanike saṅgaṇhāti.
४७९. ‘‘कुदाचनं न कत्तब्ब’’न्ति सामञ्ञेन निसेधेत्वा इदानि ‘‘कत्तब्ब’’मिच्चादिना अपवादविधिं दस्सेति। पञ्चन्नं सहधम्मिनन्ति भिक्खुभिक्खुनिसिक्खमानसामणेरसामणेरीनं पञ्चन्नं सह सद्धिं चरितब्बो पब्बज्जासासनधम्मो एतेसं अत्थीति ‘‘सहधम्मिका’’ति सङ्खं गतानं। अकतविञ्ञत्तिं कत्वापीति अञ्ञातकअप्पवारिते भेसज्जं याचित्वापि ‘‘वदेय्याथ भन्ते येनत्थो’’ति एवं अकतट्ठाने विञ्ञत्ति अकतविञ्ञत्ति। अत्तनो धनेति ससन्तकविसये।
479. ‘‘Kudācanaṃ na kattabba’’nti sāmaññena nisedhetvā idāni ‘‘kattabba’’miccādinā apavādavidhiṃ dasseti. Pañcannaṃ sahadhamminanti bhikkhubhikkhunisikkhamānasāmaṇerasāmaṇerīnaṃ pañcannaṃ saha saddhiṃ caritabbo pabbajjāsāsanadhammo etesaṃ atthīti ‘‘sahadhammikā’’ti saṅkhaṃ gatānaṃ. Akataviññattiṃ katvāpīti aññātakaappavārite bhesajjaṃ yācitvāpi ‘‘vadeyyātha bhante yenattho’’ti evaṃ akataṭṭhāne viññatti akataviññatti. Attano dhaneti sasantakavisaye.
४८०. ‘‘तथा’’ति सहधम्मिकानं वुत्तमतिदिसति। तदुपट्ठाकजन्तुनोति तेसं द्विन्नं मातापितूनं वेय्यावच्चकरस्स। भण्डुकस्साति गिहिलिङ्गे ठितस्सापि पब्बज्जापेक्खस्स। अत्तनो वेय्यावच्चकरस्सपीति अत्तनो कम्मकरस्सपि। एत्तकानञ्च जनानं पञ्चसहधम्मिकानं विय अकतविञ्ञत्तियापि भेसज्जं कातब्बन्ति वुत्तं होति।
480.‘‘Tathā’’ti sahadhammikānaṃ vuttamatidisati. Tadupaṭṭhākajantunoti tesaṃ dvinnaṃ mātāpitūnaṃ veyyāvaccakarassa. Bhaṇḍukassāti gihiliṅge ṭhitassāpi pabbajjāpekkhassa. Attano veyyāvaccakarassapīti attano kammakarassapi. Ettakānañca janānaṃ pañcasahadhammikānaṃ viya akataviññattiyāpi bhesajjaṃ kātabbanti vuttaṃ hoti.
४८१. जेट्ठभाताति अत्तनो पुब्बजो भाता। कनिट्ठोति अनुजो भाता। तथा भगिनियो दुवेति जेट्ठकनिट्ठा द्वे भगिनियो। चूळमाताति मातु कनिट्ठा। चूळपिताति पितु कनिट्ठो। महामाताति मातु जेट्ठा। महापिता पितु जेट्ठभाता।
481.Jeṭṭhabhātāti attano pubbajo bhātā. Kaniṭṭhoti anujo bhātā. Tathā bhaginiyo duveti jeṭṭhakaniṭṭhā dve bhaginiyo. Cūḷamātāti mātu kaniṭṭhā. Cūḷapitāti pitu kaniṭṭho. Mahāmātāti mātu jeṭṭhā. Mahāpitā pitu jeṭṭhabhātā.
४८२. पितुच्छाति पितुभगिनी जेट्ठकनिट्ठा। मातुलोति मातु भाता। जेट्ठकनिट्ठे द्वे पितुच्छा , द्वे मातुले च एकतो कत्वा ‘‘दसा’’ति वुत्तं। भेसज्जं कातुं वट्टतीति सम्बन्धो।
482.Pitucchāti pitubhaginī jeṭṭhakaniṭṭhā. Mātuloti mātu bhātā. Jeṭṭhakaniṭṭhe dve pitucchā , dve mātule ca ekato katvā ‘‘dasā’’ti vuttaṃ. Bhesajjaṃ kātuṃ vaṭṭatīti sambandho.
४८४. ‘‘दस्सन्ति मे इमे’’ति आभोगं कत्वा वा दातब्बन्ति योजना।
484. ‘‘Dassanti me ime’’ti ābhogaṃ katvā vā dātabbanti yojanā.
४८५. एतेसं दसन्नं ञातीनं। याव सत्तमा कुलाति एत्थ कुलपरिच्छेदो कथं गहेतब्बोति? ‘‘सपुत्तदारं भातु कुटुम्बं एकं कुलं, एवं तस्स पुत्तस्स वा धीतु वा कुटुम्बं एकं कुल’’न्ति एवमादिना नयेन याव सत्तमा कुलपरिवट्टा गहेतब्बा। ‘‘सपुत्तपतिभगिनिया कुटुम्बं एकं कुलं, तथा तस्स पुत्तस्स वा धीतु वा कुटुम्बं एकं कुल’’न्तिआदिना नयेन याव सत्तमा कुलपरिवट्टा गहेतब्बा। चूळमातादीनम्पि कुलपरम्परा इमिना नियामेन गहेतब्बाति वदन्ति। कुलदूसनं न रूहतीति ‘‘दातुं पुप्फं पनञ्ञस्स, आगतस्सेव ञातिनो’’तिआदिना (वि॰ वि॰ ४४३) नयेन कथितविधिना एतेसु पवत्तन्तस्स कुलदूसनं न रुहतीति वुत्तं होति।
485.Etesaṃ dasannaṃ ñātīnaṃ. Yāva sattamā kulāti ettha kulaparicchedo kathaṃ gahetabboti? ‘‘Saputtadāraṃ bhātu kuṭumbaṃ ekaṃ kulaṃ, evaṃ tassa puttassa vā dhītu vā kuṭumbaṃ ekaṃ kula’’nti evamādinā nayena yāva sattamā kulaparivaṭṭā gahetabbā. ‘‘Saputtapatibhaginiyā kuṭumbaṃ ekaṃ kulaṃ, tathā tassa puttassa vā dhītu vā kuṭumbaṃ ekaṃ kula’’ntiādinā nayena yāva sattamā kulaparivaṭṭā gahetabbā. Cūḷamātādīnampi kulaparamparā iminā niyāmena gahetabbāti vadanti. Kuladūsanaṃ na rūhatīti ‘‘dātuṃ pupphaṃ panaññassa, āgatasseva ñātino’’tiādinā (vi. vi. 443) nayena kathitavidhinā etesu pavattantassa kuladūsanaṃ na ruhatīti vuttaṃ hoti.
४८६. भातुजायाति अत्तनो जेट्ठस्स वा कनिट्ठस्स वा भातु भरिया। भगिनिसामिकोति अत्तनो जेट्ठाय वा कनिट्ठाय वा भगिनिया सामिको।
486.Bhātujāyāti attano jeṭṭhassa vā kaniṭṭhassa vā bhātu bhariyā. Bhaginisāmikoti attano jeṭṭhāya vā kaniṭṭhāya vā bhaginiyā sāmiko.
४८७. भातुनोति जेट्ठस्स, कनिट्ठस्स च भातुनो। अनु पच्छा जाताति अनुजा, कनिट्ठभगिनी। ‘‘अनुजा’’ति उपलक्खणन्ति जेट्ठायपि सङ्गहो। जेट्ठकनिट्ठभातूनं भरिया च जेट्ठकनिट्ठभगिनीनं सामिका च सचे अञ्ञातका होन्तीति योजना। देथाति एत्थ ‘‘इमं भेसज्ज’’न्ति पाठसेसो।
487.Bhātunoti jeṭṭhassa, kaniṭṭhassa ca bhātuno. Anu pacchā jātāti anujā, kaniṭṭhabhaginī. ‘‘Anujā’’ti upalakkhaṇanti jeṭṭhāyapi saṅgaho. Jeṭṭhakaniṭṭhabhātūnaṃ bhariyā ca jeṭṭhakaniṭṭhabhaginīnaṃ sāmikā ca sace aññātakā hontīti yojanā. Dethāti ettha ‘‘imaṃ bhesajja’’nti pāṭhaseso.
४८८. तेसम्पि भातुभगिनीनं। ‘‘पुत्तान’’न्ति इमिना धीतूनम्पि सङ्गहो। कत्वाति वत्वा। तुम्हाकं मातापितूनं देथाति एत्थापि ‘‘इमं भेसज्ज’’न्ति पकरणतो लब्भति। मातापितूनन्ति उभयसङ्गाहकवचनतो ‘‘तुय्हं मातु वा, तुय्हं पितु वा’’ति यथासम्भवं विसुं विसुञ्च वत्तब्बं। तेसन्ति च तुम्हाकन्ति च सामिवचनं। पुत्तानन्ति च मातापितूनन्ति च सम्पदानवचनं।
488.Tesampi bhātubhaginīnaṃ. ‘‘Puttāna’’nti iminā dhītūnampi saṅgaho. Katvāti vatvā. Tumhākaṃ mātāpitūnaṃ dethāti etthāpi ‘‘imaṃ bhesajja’’nti pakaraṇato labbhati. Mātāpitūnanti ubhayasaṅgāhakavacanato ‘‘tuyhaṃ mātu vā, tuyhaṃ pitu vā’’ti yathāsambhavaṃ visuṃ visuñca vattabbaṃ. Tesanti ca tumhākanti ca sāmivacanaṃ. Puttānanti ca mātāpitūnanti ca sampadānavacanaṃ.
४८९. भेसज्जकरणारहानं वत्तब्बताय ‘‘अकल्लको’’ति इदं इस्सरादिपदेहि पच्चेकं योजेतब्बं। अकल्लकोति आतुरो। कल्लं वुच्चति सुखं, तं एतस्स अत्थीति कल्लको, न कल्लको अकल्लको। ञातिजनुज्झितो वाति ञातिजनेन परिच्चत्तो वा।
489. Bhesajjakaraṇārahānaṃ vattabbatāya ‘‘akallako’’ti idaṃ issarādipadehi paccekaṃ yojetabbaṃ. Akallakoti āturo. Kallaṃ vuccati sukhaṃ, taṃ etassa atthīti kallako, na kallako akallako. Ñātijanujjhito vāti ñātijanena pariccatto vā.
४९०. एतेसं सब्बेसन्ति इस्सरादिआतुरानं सब्बेसमेतेसं जनानं। ‘‘साधुना’’ति वक्खमानत्ता अपच्चासीसता सताति एत्थ सताति किरियापदं। ‘‘इमस्मिं कते इमे मय्हं एवरूपं दस्सन्ती’’ति अत्तनो अत्थाय पच्चासीसनं अकरोन्तेनाति अत्थो। भिक्खुसङ्घस्स उपकारतं पच्चासीसन्तेन कातुं वट्टति। पटिसन्थारोति आमिसपटिसन्थारो, धम्मपटिसन्थारोति दुविधो पटिसन्थारो। एत्थ आमिसपटिसन्थारो गय्हति। भेसज्जं आमिसेनपि होतीति धम्मकथाय सङ्गहोपि युज्जतेव। पटिसन्थरणं पटिसन्थारो। पटिलद्धामिसस्स च धम्मस्स च तेसु च अत्तनि च पतिरूपेनाकारेन समं अत्थरणं पवत्तनन्ति अत्थो।
490.Etesaṃ sabbesanti issarādiāturānaṃ sabbesametesaṃ janānaṃ. ‘‘Sādhunā’’ti vakkhamānattā apaccāsīsatā satāti ettha satāti kiriyāpadaṃ. ‘‘Imasmiṃ kate ime mayhaṃ evarūpaṃ dassantī’’ti attano atthāya paccāsīsanaṃ akarontenāti attho. Bhikkhusaṅghassa upakārataṃ paccāsīsantena kātuṃ vaṭṭati. Paṭisanthāroti āmisapaṭisanthāro, dhammapaṭisanthāroti duvidho paṭisanthāro. Ettha āmisapaṭisanthāro gayhati. Bhesajjaṃ āmisenapi hotīti dhammakathāya saṅgahopi yujjateva. Paṭisantharaṇaṃ paṭisanthāro. Paṭiladdhāmisassa ca dhammassa ca tesu ca attani ca patirūpenākārena samaṃ attharaṇaṃ pavattananti attho.
अपरो नयो – आमिसस्स च धम्मस्स च अलाभेन अत्तनो, परस्स च अन्तरे सम्भवन्तस्स छिद्दस्स विवरस्स भेदस्स पटिसन्थरणं पिदहनं सङ्गहणं पटिसन्थारो। अयञ्हि लोकसन्निवासो अलब्भमानेन आमिसेन च धम्मेन चाति द्वीहि छिद्दो, तस्स तं छिद्दं यथा न पञ्ञायति, एवं पीठस्स विय पच्चत्थरणेन आमिसेन, धम्मेन च पटिसन्थरणं ‘‘आमिसपटिसन्थारो, धम्मपटिसन्थारो’’ति वुच्चतीति। साधुनाति सामीचिप्पटिपन्नतादिअरियधम्मे पतिट्ठितुकामेन अरियाचारेन भिक्खुनाति अत्थो। ‘‘अधुना’’ति इदं इमिस्सा पटिपत्तिया सब्बकालं पटिपज्जितब्बतायपि पापजनकण्हकसंगामे इमस्मिं विपन्नकाले विसेसेन अप्पमत्तेन पवत्तेतब्बन्ति अधिप्पायेन वुत्तं।
Aparo nayo – āmisassa ca dhammassa ca alābhena attano, parassa ca antare sambhavantassa chiddassa vivarassa bhedassa paṭisantharaṇaṃ pidahanaṃ saṅgahaṇaṃ paṭisanthāro. Ayañhi lokasannivāso alabbhamānena āmisena ca dhammena cāti dvīhi chiddo, tassa taṃ chiddaṃ yathā na paññāyati, evaṃ pīṭhassa viya paccattharaṇena āmisena, dhammena ca paṭisantharaṇaṃ ‘‘āmisapaṭisanthāro, dhammapaṭisanthāro’’ti vuccatīti. Sādhunāti sāmīcippaṭipannatādiariyadhamme patiṭṭhitukāmena ariyācārena bhikkhunāti attho. ‘‘Adhunā’’ti idaṃ imissā paṭipattiyā sabbakālaṃ paṭipajjitabbatāyapi pāpajanakaṇhakasaṃgāme imasmiṃ vipannakāle visesena appamattena pavattetabbanti adhippāyena vuttaṃ.
४९१-२. केनचीति उपलक्खणत्ता उपासकेन वा उपासिकाय वाति अत्थो। हत्थेनाति हत्थावयवा अङ्गुलियो वुत्ता समुदाये पवत्तस्स वोहारस्स अवयवे पवत्तनतो। कत्वाति एत्थ ‘‘परित्त’’न्ति पाठसेसो, करोतिस्स किरियासामञ्ञे वत्तनतो भणित्वाति अत्थो। तेसमेव च सन्तकन्ति परित्तं भणापेन्तानमेव सन्तकं सुत्तोदकं। एवं वुत्तत्ता ‘‘अत्तनो सुत्तोदकं आहरित्वा पुञ्ञत्थाय इदं हत्थेन चालेत्वा, आमसित्वा वा परित्तं भणथा’’ति वुत्ते केनचि परित्तोदकं सुत्तं कातब्बं। केनचि ‘‘परित्तोदकसुत्तानि देथा’’ति वुत्ते भिक्खुना तेसमेव सन्तकं जलं हत्थेन चालेत्वा सुत्तकं मद्दित्वा परित्तं कत्वा दातब्बन्ति योजना।
491-2.Kenacīti upalakkhaṇattā upāsakena vā upāsikāya vāti attho. Hatthenāti hatthāvayavā aṅguliyo vuttā samudāye pavattassa vohārassa avayave pavattanato. Katvāti ettha ‘‘paritta’’nti pāṭhaseso, karotissa kiriyāsāmaññe vattanato bhaṇitvāti attho. Tesameva ca santakanti parittaṃ bhaṇāpentānameva santakaṃ suttodakaṃ. Evaṃ vuttattā ‘‘attano suttodakaṃ āharitvā puññatthāya idaṃ hatthena cāletvā, āmasitvā vā parittaṃ bhaṇathā’’ti vutte kenaci parittodakaṃ suttaṃ kātabbaṃ. Kenaci ‘‘parittodakasuttāni dethā’’ti vutte bhikkhunā tesameva santakaṃ jalaṃ hatthena cāletvā suttakaṃ madditvā parittaṃ katvā dātabbanti yojanā.
४९३. अनामट्ठोपीति हत्थेन अनामसितोपि, अपब्बजितस्स हत्थतो लद्धा अत्तना वा अञ्ञेन वा भिक्खुना अगहितग्गोति वुत्तं होति।
493.Anāmaṭṭhopīti hatthena anāmasitopi, apabbajitassa hatthato laddhā attanā vā aññena vā bhikkhunā agahitaggoti vuttaṃ hoti.
४९४. चोरदामरिकस्स चाति गामविलोपकस्स चोरस्स च।
494.Coradāmarikassa cāti gāmavilopakassa corassa ca.
४९५. पण्डुपलासस्साति पब्बज्जापेक्खस्स भण्डुकस्स, पण्डुवण्णो पलासो पण्डुपलासो, सो वियाति पण्डुपलासो, तंसदिसे तब्बोहारो ‘‘सीहोयं माणवको’’तिआदीसु विय। यथा पण्डुपलासो रुक्खा पतनाभिमुखो तिट्ठति नियतपातो, एवमयम्पि गिहिलिङ्गतो अपगमाभिमुखो पब्बज्जूपगमने नियतोव तिट्ठतीति ‘‘पण्डुपलाससदिसो’’ति वेदितब्बो।
495.Paṇḍupalāsassāti pabbajjāpekkhassa bhaṇḍukassa, paṇḍuvaṇṇo palāso paṇḍupalāso, so viyāti paṇḍupalāso, taṃsadise tabbohāro ‘‘sīhoyaṃ māṇavako’’tiādīsu viya. Yathā paṇḍupalāso rukkhā patanābhimukho tiṭṭhati niyatapāto, evamayampi gihiliṅgato apagamābhimukho pabbajjūpagamane niyatova tiṭṭhatīti ‘‘paṇḍupalāsasadiso’’ti veditabbo.
थालकेपि चाति अत्तनो परिभोगथालकेपि। इदञ्च निदस्सनमत्तं, पत्तोपि गहितोयेवाति दट्ठब्बं। ठपेत्वाति एत्थ ‘‘पिण्डपात’’न्ति उपयोगवसेन सम्बन्धनीयं। तं पनाति अत्तनो परिभोगथालके ठपेत्वा दिय्यमानं पिण्डपातं। ‘‘मातापितून’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.४३६-४३७) अट्ठकथावचनतो एत्थ ‘‘पितुनो’’ति उपलक्खणन्ति मातापितूनम्पीति अत्थो। सचे एकसेसो इच्छितो, ‘‘पितूनम्पी’’ति पाठो युज्जति।
Thālakepi cāti attano paribhogathālakepi. Idañca nidassanamattaṃ, pattopi gahitoyevāti daṭṭhabbaṃ. Ṭhapetvāti ettha ‘‘piṇḍapāta’’nti upayogavasena sambandhanīyaṃ. Taṃ panāti attano paribhogathālake ṭhapetvā diyyamānaṃ piṇḍapātaṃ. ‘‘Mātāpitūna’’nti (pārā. aṭṭha. 2.436-437) aṭṭhakathāvacanato ettha ‘‘pituno’’ti upalakkhaṇanti mātāpitūnampīti attho. Sace ekaseso icchito, ‘‘pitūnampī’’ti pāṭho yujjati.
४९६. जङ्घपेसनियन्ति गिहीनं दूतेय्यसासनहरणकम्मं ‘‘जङ्घपेसनिय’’न्ति वुच्चति। अपि चाति वुत्तसमुच्चयो।
496.Jaṅghapesaniyanti gihīnaṃ dūteyyasāsanaharaṇakammaṃ ‘‘jaṅghapesaniya’’nti vuccati. Api cāti vuttasamuccayo.
४९७. एत्तावता सामञ्ञविधिं दस्सेत्वा इदानि अपवादविधिं दस्सेतुं ‘‘भण्डू’’तिआदि वुत्तं। सासनन्ति सन्देसं। हरितुन्ति वुत्तट्ठानं नेतुं।
497. Ettāvatā sāmaññavidhiṃ dassetvā idāni apavādavidhiṃ dassetuṃ ‘‘bhaṇḍū’’tiādi vuttaṃ. Sāsananti sandesaṃ. Haritunti vuttaṭṭhānaṃ netuṃ.
४९८. अट्ठविधेनपीति पुप्फदानादिजङ्घपेसनियावसानेन अट्ठप्पकारेनपि। कुलदूसनकम्मेनाति कुलानं सद्धाविनासकेन अनाचारकम्मेन। लद्धन्ति एत्थ ‘‘भोजन’’न्ति इदं ‘‘भुञ्जितु’’न्ति च ‘‘अज्झोहारेसू’’ति च वुत्तत्ता, ‘‘सेसेसुपि अयं नयो’’ति वक्खमानत्ता च लब्भति। पञ्चसु सहधम्मिकेसु एकेनापि कुलदूसनेन कम्मेन उप्पादितपच्चयो सब्बेसम्पि न वट्टतीति ‘‘पञ्चन्नं सहधम्मीनं न च वट्टती’’ति सब्बपटिसेधो कतो।
498.Aṭṭhavidhenapīti pupphadānādijaṅghapesaniyāvasānena aṭṭhappakārenapi. Kuladūsanakammenāti kulānaṃ saddhāvināsakena anācārakammena. Laddhanti ettha ‘‘bhojana’’nti idaṃ ‘‘bhuñjitu’’nti ca ‘‘ajjhohāresū’’ti ca vuttattā, ‘‘sesesupi ayaṃ nayo’’ti vakkhamānattā ca labbhati. Pañcasu sahadhammikesu ekenāpi kuladūsanena kammena uppāditapaccayo sabbesampi na vaṭṭatīti ‘‘pañcannaṃ sahadhammīnaṃ na ca vaṭṭatī’’ti sabbapaṭisedho kato.
४९९. सब्बत्थाति ‘‘अज्झोहारेसू’’ति एतस्स विसेसनं, सब्बेसूति अत्थो। ‘‘अज्झोहारे अज्झोहारे’’ति अट्ठकथागतं सङ्गण्हाति। ‘‘अज्झोहारेसू’’ति इदं परगलं कातब्बं आमिसं सन्धायाह। सेसपच्चये पटिच्च परिभोगवसेनेव ‘‘सेसेसू’’ति आह, अनज्झोहरणीयेसु सेसपच्चयेसूति अत्थो। किं वुत्तं होति? चीवरपच्चये सरीरतो मोचेत्वा परिभोगगणनाय, सेनासनपच्चये निब्बकोसे उदकपतनट्ठानतो अब्भन्तरं पविट्ठवारगणनाय, मञ्चपीठादिसेनासने निसीदनसयनादिपरिभोगगणनाय, अनज्झोहरित्वा अब्भञ्जनालेपनादिवसेन कातब्बभेसज्जे सरीरतो मोचेत्वा वारगणनायाति वुत्तं होति। अयं नयोति ‘‘दुक्कटं परिदीपित’’न्ति वुत्तो नयो।
499.Sabbatthāti ‘‘ajjhohāresū’’ti etassa visesanaṃ, sabbesūti attho. ‘‘Ajjhohāre ajjhohāre’’ti aṭṭhakathāgataṃ saṅgaṇhāti. ‘‘Ajjhohāresū’’ti idaṃ paragalaṃ kātabbaṃ āmisaṃ sandhāyāha. Sesapaccaye paṭicca paribhogavaseneva ‘‘sesesū’’ti āha, anajjhoharaṇīyesu sesapaccayesūti attho. Kiṃ vuttaṃ hoti? Cīvarapaccaye sarīrato mocetvā paribhogagaṇanāya, senāsanapaccaye nibbakose udakapatanaṭṭhānato abbhantaraṃ paviṭṭhavāragaṇanāya, mañcapīṭhādisenāsane nisīdanasayanādiparibhogagaṇanāya, anajjhoharitvā abbhañjanālepanādivasena kātabbabhesajje sarīrato mocetvā vāragaṇanāyāti vuttaṃ hoti. Ayaṃ nayoti ‘‘dukkaṭaṃ paridīpita’’nti vutto nayo.
५००. ‘‘उप्पन्नपच्चया’’ति इदं ‘‘अभूतारोचनेना’’ति इदमपेक्खित्वा वुत्तं। ‘‘कत्वा रूपियवोहार’’न्ति इदमपेक्खित्वा ‘‘उप्पादितपच्चया’’ति योजना कातब्बा। रूपियवोहारविनिच्छयो निस्सग्गिये आवि भविस्सति। अभूतारोचनविनिच्छयो चतुत्थपाराजिके वुत्तो। समानाति पकासिताति कुलदूसनकम्मेन उप्पादितपच्चयेहि सदिसाति अट्ठकथायं वुत्ताति अत्थो। इमिना तत्थापि विनिच्छयो एत्तकोयेवाति अतिदिसति।
500.‘‘Uppannapaccayā’’ti idaṃ ‘‘abhūtārocanenā’’ti idamapekkhitvā vuttaṃ. ‘‘Katvā rūpiyavohāra’’nti idamapekkhitvā ‘‘uppāditapaccayā’’ti yojanā kātabbā. Rūpiyavohāravinicchayo nissaggiye āvi bhavissati. Abhūtārocanavinicchayo catutthapārājike vutto. Samānāti pakāsitāti kuladūsanakammena uppāditapaccayehi sadisāti aṭṭhakathāyaṃ vuttāti attho. Iminā tatthāpi vinicchayo ettakoyevāti atidisati.
५०१. ‘‘संसारवासो दुक्ख’’न्ति ञत्वा निब्बानाधिगमे मानसं बन्धित्वा निब्बानगामिनिं पटिपदं सन्धाय सासनावतिण्णेन सिक्खाकामेन कुलपुत्तेन सेवितक्खणेयेव जीवितहरणसमत्थविसमिस्सपूतिमुत्तं विय वज्जनीयं अकप्पियपच्चयं उप्पादेतुं करियमानं अकप्पियोपायप्पकारं एकतो दस्सेतुमाह ‘‘विञ्ञत्ती’’तिआदि। तत्थ विञ्ञत्ति याचना। अनुप्पदानन्ति पिण्डपटिपिण्डदानं। वेज्जकम्मं वुत्तनयमेव। अनेसनं नाम अप्पिच्छताय अननुरूपेन पयोगेन पच्चयपरियेसनं।
501. ‘‘Saṃsāravāso dukkha’’nti ñatvā nibbānādhigame mānasaṃ bandhitvā nibbānagāminiṃ paṭipadaṃ sandhāya sāsanāvatiṇṇena sikkhākāmena kulaputtena sevitakkhaṇeyeva jīvitaharaṇasamatthavisamissapūtimuttaṃ viya vajjanīyaṃ akappiyapaccayaṃ uppādetuṃ kariyamānaṃ akappiyopāyappakāraṃ ekato dassetumāha ‘‘viññattī’’tiādi. Tattha viññatti yācanā. Anuppadānanti piṇḍapaṭipiṇḍadānaṃ. Vejjakammaṃ vuttanayameva. Anesanaṃ nāma appicchatāya ananurūpena payogena paccayapariyesanaṃ.
पारिभट्यता नाम इस्सरे सेवितुं परिवारेत्वा तेसं चित्तरुचितं विलपन्तानं परिभटानं सेवकजनानं विय लाभत्थिकस्स भिक्खुनो पच्चयदायकेसु पवत्तीति वेदितब्बो। परि समन्ततो भटति सेवतीति परिभटो, इस्सरजनानं समीपावचरो सेवकजनो, परिभटो वियाति परिभटो, भिक्खु, परिभटस्स कम्मं पारिभट्यं, तस्स भावो पारिभट्यता। अथ वा परिभटति धाति विय कुलदारके अङ्के करणादिवसेन धारेतीति परिभटो, परिभटस्स कम्मं पारिभट्यं, तस्स भावो पारिभट्यताति लाभासाय भिक्खुनो कुलदारकेसु अननुलोमिका पवत्ति वुच्चति।
Pāribhaṭyatā nāma issare sevituṃ parivāretvā tesaṃ cittarucitaṃ vilapantānaṃ paribhaṭānaṃ sevakajanānaṃ viya lābhatthikassa bhikkhuno paccayadāyakesu pavattīti veditabbo. Pari samantato bhaṭati sevatīti paribhaṭo, issarajanānaṃ samīpāvacaro sevakajano, paribhaṭo viyāti paribhaṭo, bhikkhu, paribhaṭassa kammaṃ pāribhaṭyaṃ, tassa bhāvo pāribhaṭyatā. Atha vā paribhaṭati dhāti viya kuladārake aṅke karaṇādivasena dhāretīti paribhaṭo, paribhaṭassa kammaṃ pāribhaṭyaṃ, tassa bhāvo pāribhaṭyatāti lābhāsāya bhikkhuno kuladārakesu ananulomikā pavatti vuccati.
मुग्गसूपता नाम पक्कमुग्गा विय पक्कापक्कबीजमिस्सा लाभासाय दायकानं चित्ताराधनत्थाय सच्चालीकमिस्सकता। यथा मुग्गेसु पच्चमानेसु कोचिदेव न पच्चति, बहवो पच्चन्ति, एवमेव यस्स दायकेहि सद्धिं कथेन्तस्स किञ्चिदेव सच्चं होति, असच्चमेव बहुकं होति, अयं वुच्चति मुग्गसूपसदिसत्ता ‘‘मुग्गसूपो’’ति, तस्स कम्मं मुग्गसूपं, तस्स भावो मुग्गसूपता। वत्थुविज्जकं नाम कूपवत्थुगेहवत्थुआदीनं आचिक्खनं। वत्थुविज्जायकानं कतं वत्थुविज्जकं।
Muggasūpatā nāma pakkamuggā viya pakkāpakkabījamissā lābhāsāya dāyakānaṃ cittārādhanatthāya saccālīkamissakatā. Yathā muggesu paccamānesu kocideva na paccati, bahavo paccanti, evameva yassa dāyakehi saddhiṃ kathentassa kiñcideva saccaṃ hoti, asaccameva bahukaṃ hoti, ayaṃ vuccati muggasūpasadisattā ‘‘muggasūpo’’ti, tassa kammaṃ muggasūpaṃ, tassa bhāvo muggasūpatā. Vatthuvijjakaṃ nāma kūpavatthugehavatthuādīnaṃ ācikkhanaṃ. Vatthuvijjāyakānaṃ kataṃ vatthuvijjakaṃ.
५०२. जङ्घपेसनियं, दूतकम्मञ्च वुत्तनयमेव। कुलदूसनन्ति वुत्तावसेसं। अभूतारोचनञ्च वुत्तनयमेव। बुद्धपटिकुट्ठन्ति बुद्धेहि पटिक्कोसितं गरहितं यथावुत्तं मिच्छाजीवञ्च अवुत्तञ्च अङ्गविज्जानक्खत्तविज्जाउक्कापातदिसाडाहभूमिचालादिभेदं मिच्छाजीवनूपायं सब्बं। विवज्जयेति विसमिव, गूथमुत्तं विय च आरका परिवज्जेय्याति अत्थो। ‘‘सिक्खाकामो कुलपुत्तो’’ति सामत्थिया लब्भति।
502.Jaṅghapesaniyaṃ, dūtakammañca vuttanayameva. Kuladūsananti vuttāvasesaṃ. Abhūtārocanañca vuttanayameva. Buddhapaṭikuṭṭhanti buddhehi paṭikkositaṃ garahitaṃ yathāvuttaṃ micchājīvañca avuttañca aṅgavijjānakkhattavijjāukkāpātadisāḍāhabhūmicālādibhedaṃ micchājīvanūpāyaṃ sabbaṃ. Vivajjayeti visamiva, gūthamuttaṃ viya ca ārakā parivajjeyyāti attho. ‘‘Sikkhākāmo kulaputto’’ti sāmatthiyā labbhati.
५०३. पटिनिस्सज्जतोपि तन्ति समनुभासनकम्मतो पुब्बे वा ञत्तिचतुत्थासु कम्मवाचासु अन्तकम्मवाचाय य्य-कारं अप्पत्ताय वा कुलदूसनकम्मं पजहन्तस्साति वुत्तं होति। सङ्घभेदसमन्ति पठमसङ्घभेदेन समन्ति।
503.Paṭinissajjatopi tanti samanubhāsanakammato pubbe vā ñatticatutthāsu kammavācāsu antakammavācāya yya-kāraṃ appattāya vā kuladūsanakammaṃ pajahantassāti vuttaṃ hoti. Saṅghabhedasamanti paṭhamasaṅghabhedena samanti.
कुलदूसनकथावण्णना।
Kuladūsanakathāvaṇṇanā.
५०४. ‘‘जान’’न्ति इमस्स ‘‘भिक्खुना’’ति एतस्स विसेसनत्ता जानताति गहेतब्बं। पाळिया लिखिते सीहळगण्ठिपदे पन एवरूपं आपत्तिं आपन्नोस्मीति ञत्वाति अत्थो वुत्तो। यावतीहन्ति यत्तकानि अहानि, ‘‘छादिता’’ति इमिना सम्बन्धो, छादनकिरियाअच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं। छादिताति ‘‘अहं इत्थन्नामं आपत्तिं आपन्नो’’ति सब्रह्मचारीनं अनारोचनदिवसेन पटिच्छादिता। आपत्तीति सङ्घादिसेसापत्ति। अकामाति अरुचियाव सङ्घादिसेसं आपज्जित्वा अकतपटिकम्मस्स सग्गमोक्खानं अन्तरायकरत्ताति अधिप्पायो। परिवत्थब्बन्ति परिवासं समादाय वत्थब्बं। कित्तकं कालन्ति आह ‘‘तावतीह’’न्ति, तत्तकानि अहानीति वुत्तं होति। आपज्जित्वा यत्तकानि अहानि पटिच्छादेति, तत्तकानेव अहानीति अत्थो।
504.‘‘Jāna’’nti imassa ‘‘bhikkhunā’’ti etassa visesanattā jānatāti gahetabbaṃ. Pāḷiyā likhite sīhaḷagaṇṭhipade pana evarūpaṃ āpattiṃ āpannosmīti ñatvāti attho vutto. Yāvatīhanti yattakāni ahāni, ‘‘chāditā’’ti iminā sambandho, chādanakiriyāaccantasaṃyoge upayogavacanaṃ. Chāditāti ‘‘ahaṃ itthannāmaṃ āpattiṃ āpanno’’ti sabrahmacārīnaṃ anārocanadivasena paṭicchāditā. Āpattīti saṅghādisesāpatti. Akāmāti aruciyāva saṅghādisesaṃ āpajjitvā akatapaṭikammassa saggamokkhānaṃ antarāyakarattāti adhippāyo. Parivatthabbanti parivāsaṃ samādāya vatthabbaṃ. Kittakaṃ kālanti āha ‘‘tāvatīha’’nti, tattakāni ahānīti vuttaṃ hoti. Āpajjitvā yattakāni ahāni paṭicchādeti, tattakāneva ahānīti attho.
५०५-६. आपत्ति कित्तकेन पटिच्छन्ना होतीति आह ‘‘आपत्ति चा’’तिआदि। तत्थ आपत्ति चाति सङ्घादिसेसापत्ति च। अनुक्खित्तो चाति उक्खेपनीयकम्मेन सयं अनिस्सारितो च। पहू चाति सयं सब्रह्मचारीनं सन्तिकं गन्त्वा आरोचेतुं पहोति च। अनन्तरायिको चाति गमनविबन्धकेन राजचोरादिअन्तरायेन विरहितो च। चतुस्व पीति एत्थ ‘‘एतेसू’’ति सेसो, एतेसु चतूसूति अत्थो। तंसञ्ञीति आपत्तिसञ्ञी अनुक्खित्तसञ्ञी पहुसञ्ञी अनन्तरायिकसञ्ञीति वुत्तं होति। तस्स एवंसञ्ञिनो इमेसु चतूसु तथासञ्ञिनो पुग्गलस्स। छादेतुकामताति आचरियादीसु गारवेन वा गरहादिभया वा ‘‘न आरोचेस्सामी’’ति पटिच्छादेतुकामता च। छादनन्ति तथा चिन्तेत्वा ‘‘अहं इत्थन्नामं आपन्नो’’ति अवत्वा पटिच्छादनञ्चाति इमेहि दसहि अङ्गेहि। ‘‘भिक्खुना’’ति कत्तुनिद्देसत्ता छन्नाति एत्थ छादिताति अत्थो। कालविधिं दस्सेति ‘‘अरुणुग्गमनेना’’ति, आपत्तिआपन्नदिवसं खेपेत्वा अरुणुट्ठानेन सद्धिं छन्ना होतीति अत्थो।
505-6. Āpatti kittakena paṭicchannā hotīti āha ‘‘āpatti cā’’tiādi. Tattha āpatti cāti saṅghādisesāpatti ca. Anukkhitto cāti ukkhepanīyakammena sayaṃ anissārito ca. Pahū cāti sayaṃ sabrahmacārīnaṃ santikaṃ gantvā ārocetuṃ pahoti ca. Anantarāyiko cāti gamanavibandhakena rājacorādiantarāyena virahito ca. Catusva pīti ettha ‘‘etesū’’ti seso, etesu catūsūti attho. Taṃsaññīti āpattisaññī anukkhittasaññī pahusaññī anantarāyikasaññīti vuttaṃ hoti. Tassa evaṃsaññino imesu catūsu tathāsaññino puggalassa. Chādetukāmatāti ācariyādīsu gāravena vā garahādibhayā vā ‘‘na ārocessāmī’’ti paṭicchādetukāmatā ca. Chādananti tathā cintetvā ‘‘ahaṃ itthannāmaṃ āpanno’’ti avatvā paṭicchādanañcāti imehi dasahi aṅgehi. ‘‘Bhikkhunā’’ti kattuniddesattā channāti ettha chāditāti attho. Kālavidhiṃ dasseti ‘‘aruṇuggamanenā’’ti, āpattiāpannadivasaṃ khepetvā aruṇuṭṭhānena saddhiṃ channā hotīti attho.
द्वेभाणवारवण्णना निट्ठिता।
Dvebhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
५०७. एवं पटिच्छन्नसङ्घादिसेसपटिकम्मत्थं ‘‘अकामा परिवत्थब्ब’’न्ति विहितस्स परिवासस्स को भेदो, को पवत्तिक्कमोति आह ‘‘तिविधो’’तिआदि। सो परिवासो तिविधो दीपितोति सम्बन्धो। केनाति आह ‘‘तिविधापेतचेतसा’’ति। ‘‘तिस्सो विधा, सेय्योहमस्मीति विधा, सदिसोहमस्मीति विधा, हीनोहमस्मीति विधा’’ति (दी॰ नि॰ ३.३०५) वुत्तविधाय माननामधेय्यतो तिविधमानतो अपगतचित्तेन सम्मासम्बुद्धेनाति अत्थो।
507. Evaṃ paṭicchannasaṅghādisesapaṭikammatthaṃ ‘‘akāmā parivatthabba’’nti vihitassa parivāsassa ko bhedo, ko pavattikkamoti āha ‘‘tividho’’tiādi. So parivāso tividho dīpitoti sambandho. Kenāti āha ‘‘tividhāpetacetasā’’ti. ‘‘Tisso vidhā, seyyohamasmīti vidhā, sadisohamasmīti vidhā, hīnohamasmīti vidhā’’ti (dī. ni. 3.305) vuttavidhāya mānanāmadheyyato tividhamānato apagatacittena sammāsambuddhenāti attho.
पटिच्छन्ना आपत्ति एतस्साति पटिच्छन्नो। अरिसादीनं आगतिगणत्ता तत्थ पक्खिपनेन अ-कारपच्चयो दट्ठब्बो। तेनेव वक्खति ‘‘पटिच्छन्नाय दातब्बो’’तिआदि।
Paṭicchannā āpatti etassāti paṭicchanno. Arisādīnaṃ āgatigaṇattā tattha pakkhipanena a-kārapaccayo daṭṭhabbo. Teneva vakkhati ‘‘paṭicchannāya dātabbo’’tiādi.
सुद्धन्तोति ‘‘उभो कोटियो सोधेत्वा दातब्बपरिवासो सुद्धन्तो नामा’’ति पाळिगण्ठिपदे वुत्तत्ता उपसम्पदाकालसङ्खातो सुद्धो पुब्बन्तो, आरोचितकालसङ्खातो सुद्धो अपरन्तो च परिवाससमादानकाले वा परिवसनकाले वा उपपरिक्खित्वा दिट्ठा सुद्धा अन्ता अनापत्तिकालसङ्खाता उभो कोटियो अस्साति कत्वा सुद्धन्तनामको परिवासो च। एत्थ च भेदादिं वक्खति।
Suddhantoti ‘‘ubho koṭiyo sodhetvā dātabbaparivāso suddhanto nāmā’’ti pāḷigaṇṭhipade vuttattā upasampadākālasaṅkhāto suddho pubbanto, ārocitakālasaṅkhāto suddho aparanto ca parivāsasamādānakāle vā parivasanakāle vā upaparikkhitvā diṭṭhā suddhā antā anāpattikālasaṅkhātā ubho koṭiyo assāti katvā suddhantanāmako parivāso ca. Ettha ca bhedādiṃ vakkhati.
सम्मा दिवसादीनं ओधानं पक्खेपो यत्थ सो समोधानो, परिवासो। दिवसेसु दिवसे वा आपत्तीसु आपत्तियो वा सब्बा नानावत्थुका आपत्तियो एकतो कत्वा ओधाय दातब्बपरिवासोति अत्थो। एत्थापि भेदादिं वक्खति।
Sammā divasādīnaṃ odhānaṃ pakkhepo yattha so samodhāno, parivāso. Divasesu divase vā āpattīsu āpattiyo vā sabbā nānāvatthukā āpattiyo ekato katvā odhāya dātabbaparivāsoti attho. Etthāpi bhedādiṃ vakkhati.
५०८. तत्राति तेसु तीसु परिवासेसु। ‘‘यो’’ति सेसो। इतीति एवमत्थो दट्ठब्बो। यो पटिच्छन्नपरिवासो, अयन्ति एवं पकासितोति योजना।
508.Tatrāti tesu tīsu parivāsesu. ‘‘Yo’’ti seso. Itīti evamattho daṭṭhabbo. Yo paṭicchannaparivāso, ayanti evaṃ pakāsitoti yojanā.
५०९-१०. परिवासदानकाले वुच्चमानाय कम्मवाचाय पधानलक्खणं दस्सेतुमाह ‘‘वत्थुगोत्तवसेना’’तिआदि। तत्थ ‘‘वत्थू’’ति सुक्कमोचनादिको वीतिक्कमो वुच्चति। अयमेव सुक्कविस्सट्ठिआदिकं गं वाचं सञ्ञञ्च तायति रक्खतीति कत्वा ‘‘गोत्त’’न्ति वुच्चति। तञ्हि सजातियसाधारणविजातियविनिवत्तनवसेन अञ्ञत्थ गन्तुं अदत्वा वाचं सद्दं, तब्बिसयं सञ्ञञ्च रक्खति। इदं वत्थुगोत्तद्वयवाचकं सुक्कविस्सट्ठिकायसंसग्गविसेसवचनञ्च ‘‘नानावत्थुका’’ति सामञ्ञवचनञ्चाति इमिना वचनद्वयेनाति वुत्तं होति। वुत्तञ्हेतं अट्ठकथायं ‘‘सुक्कविस्सट्ठिं कायसंसग्ग’न्तिआदिवचनेनापि ‘नानावत्थुकायो’तिआदिवचनेनापि वत्थुचेव गोत्तञ्च सङ्गहित’’न्ति (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२)। नामापत्तिवसेन वाति एत्थ सङ्घादिसेसोति सजातिसाधारणनामं, आपत्तीति सब्बसाधारणनामन्ति द्वीहि नामेहि तंतंवीतिक्कमवसेन आपज्जितब्बतो तदेव आपत्तीति एवमुभिन्नं नामापत्तीनं वसेन वाति अत्थो।
509-10. Parivāsadānakāle vuccamānāya kammavācāya padhānalakkhaṇaṃ dassetumāha ‘‘vatthugottavasenā’’tiādi. Tattha ‘‘vatthū’’ti sukkamocanādiko vītikkamo vuccati. Ayameva sukkavissaṭṭhiādikaṃ gaṃ vācaṃ saññañca tāyati rakkhatīti katvā ‘‘gotta’’nti vuccati. Tañhi sajātiyasādhāraṇavijātiyavinivattanavasena aññattha gantuṃ adatvā vācaṃ saddaṃ, tabbisayaṃ saññañca rakkhati. Idaṃ vatthugottadvayavācakaṃ sukkavissaṭṭhikāyasaṃsaggavisesavacanañca ‘‘nānāvatthukā’’ti sāmaññavacanañcāti iminā vacanadvayenāti vuttaṃ hoti. Vuttañhetaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘sukkavissaṭṭhiṃ kāyasaṃsagga’ntiādivacanenāpi ‘nānāvatthukāyo’tiādivacanenāpi vatthuceva gottañca saṅgahita’’nti (cūḷava. aṭṭha. 102). Nāmāpattivasena vāti ettha saṅghādisesoti sajātisādhāraṇanāmaṃ, āpattīti sabbasādhāraṇanāmanti dvīhi nāmehi taṃtaṃvītikkamavasena āpajjitabbato tadeva āpattīti evamubhinnaṃ nāmāpattīnaṃ vasena vāti attho.
कम्मवाचा हि कातब्बाति ‘‘वत्थुगोत्तवसेनापी’’ति एत्थ अपि-सद्दो ‘‘नामापत्तिवसेन वा’’ति एत्थ सङ्घादिसेसोति सजातिसाधारणनामं, आपत्तीति सब्बसाधारणनामन्ति द्वीहि नामेहीति इदं समुच्चिनोतीति उभयं एकतो योजेत्वा कम्मवाचा कातब्बाति। ‘‘नामापत्तिवसेन वा’’ति एत्थ विकप्पत्थेन वा-सद्देन, ‘‘अहं भन्ते सम्बहुला सङ्घादिसेसा आपत्तियो आपज्जिं एकाहपटिच्छन्नायो’ति एवं नाममत्तवसेन वा योजना कातब्बा’’ति अट्ठकथाय वुत्तविसेसनिवत्तनत्थमत्तसद्दवसेन च वत्थुगोत्तविरहितेन केवलेन नामापत्तिमत्तेन पयोजेत्वा कातब्बायेवाति वुत्तं होति। कम्मवाचाय करणप्पकारो पन समुच्चयक्खन्धके आगतनयेन आपन्नपुग्गलनामेन च एकाहपटिच्छन्नादिवचनेन च योजेत्वा दट्ठब्बो। तस्स दातब्बोति योजना। ‘‘परिवासो’’ति पकरणतो लब्भति, पटिच्छन्नापत्तिकस्स पुग्गलस्स परिवासो दातब्बोति अत्थो।
Kammavācā hi kātabbāti ‘‘vatthugottavasenāpī’’ti ettha api-saddo ‘‘nāmāpattivasena vā’’ti ettha saṅghādisesoti sajātisādhāraṇanāmaṃ, āpattīti sabbasādhāraṇanāmanti dvīhi nāmehīti idaṃ samuccinotīti ubhayaṃ ekato yojetvā kammavācā kātabbāti. ‘‘Nāmāpattivasena vā’’ti ettha vikappatthena vā-saddena, ‘‘ahaṃ bhante sambahulā saṅghādisesā āpattiyo āpajjiṃ ekāhapaṭicchannāyo’ti evaṃ nāmamattavasena vā yojanā kātabbā’’ti aṭṭhakathāya vuttavisesanivattanatthamattasaddavasena ca vatthugottavirahitena kevalena nāmāpattimattena payojetvā kātabbāyevāti vuttaṃ hoti. Kammavācāya karaṇappakāro pana samuccayakkhandhake āgatanayena āpannapuggalanāmena ca ekāhapaṭicchannādivacanena ca yojetvā daṭṭhabbo. Tassa dātabboti yojanā. ‘‘Parivāso’’ti pakaraṇato labbhati, paṭicchannāpattikassa puggalassa parivāso dātabboti attho.
तेन चाति लद्धपरिवासेन अन्तोसीमाय उक्कुटिकं निसिन्नेन पग्गहितञ्जलिना भिक्खुना च। समादियित्वाति एत्थापि ‘‘वत्त’’न्ति सामत्थिया लब्भति। ‘‘समादानेप्ययं नयो’’ति (वि॰ वि॰ ५१४) वक्खमानत्ता ‘‘वत्तं समादियामि, परिवासं समादियामी’’ति इमेसं द्विन्नं अञ्ञतरं वा द्वयमेव वा तिक्खत्तुं वत्वा पारिवासिकक्खन्धके वुत्तवत्तपूरणत्थं समादियित्वाति वुत्तं होति। आदितो सङ्घस्स आरोचेतब्बन्ति योजना। तथा वत्तं समादियित्वा निसिन्नेन पठमं सङ्घस्स ‘‘अहं भन्ते एकं आपत्तिं आपज्जिं सञ्चेतनिकं सुक्कविस्सट्ठिं एकाहपटिच्छन्नं, सोहं सङ्घं एकिस्सा आपत्तिया सञ्चेतनिकाय सुक्कविस्सट्ठिया एकाहपटिच्छन्नाय एकाहपरिवासं याचिं, तस्स मे सङ्घो एकिस्सा आपत्तिया सञ्चेतनिकाय सुक्कविस्सट्ठिया एकाहपटिच्छन्नाय एकाहपरिवासं अदासि, सोहं परिवसामि, वेदयामाहं भन्ते, वेदयतीति मं सङ्घो धारेतू’’ति एवं आरोचेतब्बं।
Tena cāti laddhaparivāsena antosīmāya ukkuṭikaṃ nisinnena paggahitañjalinā bhikkhunā ca. Samādiyitvāti etthāpi ‘‘vatta’’nti sāmatthiyā labbhati. ‘‘Samādānepyayaṃ nayo’’ti (vi. vi. 514) vakkhamānattā ‘‘vattaṃ samādiyāmi, parivāsaṃ samādiyāmī’’ti imesaṃ dvinnaṃ aññataraṃ vā dvayameva vā tikkhattuṃ vatvā pārivāsikakkhandhake vuttavattapūraṇatthaṃ samādiyitvāti vuttaṃ hoti. Ādito saṅghassa ārocetabbanti yojanā. Tathā vattaṃ samādiyitvā nisinnena paṭhamaṃ saṅghassa ‘‘ahaṃ bhante ekaṃ āpattiṃ āpajjiṃ sañcetanikaṃ sukkavissaṭṭhiṃ ekāhapaṭicchannaṃ, sohaṃ saṅghaṃ ekissā āpattiyā sañcetanikāya sukkavissaṭṭhiyā ekāhapaṭicchannāya ekāhaparivāsaṃ yāciṃ, tassa me saṅgho ekissā āpattiyā sañcetanikāya sukkavissaṭṭhiyā ekāhapaṭicchannāya ekāhaparivāsaṃ adāsi, sohaṃ parivasāmi, vedayāmāhaṃ bhante, vedayatīti maṃ saṅgho dhāretū’’ti evaṃ ārocetabbaṃ.
‘‘इमञ्च पनत्थं गहेत्वा याय कायचि वाचाय आरोचेतुं वट्टतियेवा’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२) अट्ठकथावचनतो याय कायचि भासायपि आरोचेतुं वट्टति।
‘‘Imañca panatthaṃ gahetvā yāya kāyaci vācāya ārocetuṃ vaṭṭatiyevā’’ti (cūḷava. aṭṭha. 102) aṭṭhakathāvacanato yāya kāyaci bhāsāyapi ārocetuṃ vaṭṭati.
५११. पुनप्पुनागतानन्ति एत्थ ‘‘भिक्खून’’न्ति सेसो। पुब्बे आरोचनट्ठानं असम्पत्तानं आगन्तुकानं भिक्खूनम्पि। आरोचेन्तोवाति एकस्स आरोचने सो चे वुड्ढतरो होति, ‘‘भन्ते’’ति वत्वा पुब्बे वुत्तनयेनेव वत्वा, नवको चे, ‘‘आवुसो’’ति वत्वा अवसाने ‘‘मं आयस्मा धारेतू’’ति, द्वे चे होन्ति, ‘‘मं आयस्मन्ता धारेन्तू’’ति, तयो चे, ‘‘मं आयस्मन्तो धारेन्तू’’ति वत्वा आरोचेन्तोव। रत्तिया छेदं अकत्वाति ‘‘पकतत्तेन भिक्खुना सद्धिं एकच्छन्ने’’तिआदिना (चूळव॰ ८१) नयेन वुत्तएकसेनासने पकतत्तेन भिक्खुना सद्धिं अरुणुट्ठापनवसेन करियमानेन सहवासेन वा ‘‘पकतत्तभिक्खूहि विना एककेन वासो’’ति वुत्तविप्पवासेन वा ‘‘आगन्तुकानं आरोचनाय अकरण’’न्ति वुत्तअनारोचनेन वा सम्भवन्तं रत्तिच्छेदमकत्वा। वत्तभेदं अकत्वा वा पारिवासिकक्खन्धके पारिवासिकस्स पञ्ञत्तवत्ततो एकम्पि अहापेत्वा च। सदा वसेति परिवासं वसितुं परिकप्पिता सब्बदिवसा याव खिणन्ति, ताव वसेय्याति अत्थो।
511.Punappunāgatānanti ettha ‘‘bhikkhūna’’nti seso. Pubbe ārocanaṭṭhānaṃ asampattānaṃ āgantukānaṃ bhikkhūnampi. Ārocentovāti ekassa ārocane so ce vuḍḍhataro hoti, ‘‘bhante’’ti vatvā pubbe vuttanayeneva vatvā, navako ce, ‘‘āvuso’’ti vatvā avasāne ‘‘maṃ āyasmā dhāretū’’ti, dve ce honti, ‘‘maṃ āyasmantā dhārentū’’ti, tayo ce, ‘‘maṃ āyasmanto dhārentū’’ti vatvā ārocentova. Rattiyā chedaṃ akatvāti ‘‘pakatattena bhikkhunā saddhiṃ ekacchanne’’tiādinā (cūḷava. 81) nayena vuttaekasenāsane pakatattena bhikkhunā saddhiṃ aruṇuṭṭhāpanavasena kariyamānena sahavāsena vā ‘‘pakatattabhikkhūhi vinā ekakena vāso’’ti vuttavippavāsena vā ‘‘āgantukānaṃ ārocanāya akaraṇa’’nti vuttaanārocanena vā sambhavantaṃ ratticchedamakatvā. Vattabhedaṃ akatvā vā pārivāsikakkhandhake pārivāsikassa paññattavattato ekampi ahāpetvā ca. Sadā vaseti parivāsaṃ vasituṃ parikappitā sabbadivasā yāva khiṇanti, tāva vaseyyāti attho.
५१२. तत्थ परिवासो विसोधेतुं न सक्का चेति तस्स विहारस्स महन्तत्ता आगते आगन्तुकभिक्खू परियेसित्वा आरोचेन्तेन रत्तिच्छेदं अकत्वा परिवासं सोधेतुं न सक्का चे होति। तं वत्तं निक्खिपित्वानाति तथा समादिन्नं वत्तं उपरि वक्खमाननयेन निक्खिपित्वा।
512.Tattha parivāso visodhetuṃ na sakkā ceti tassa vihārassa mahantattā āgate āgantukabhikkhū pariyesitvā ārocentena ratticchedaṃ akatvā parivāsaṃ sodhetuṃ na sakkā ce hoti. Taṃ vattaṃ nikkhipitvānāti tathā samādinnaṃ vattaṃ upari vakkhamānanayena nikkhipitvā.
५१३. कत्थ निक्खिपेय्याति आह ‘‘तत्था’’तिआदि। तत्थेव सङ्घमज्झे वाति अत्तनो यस्मिं वत्तं समादिन्नं, तस्मिंयेव सङ्घमज्झे वा। पुग्गले वाति भिक्खूसु उट्ठाय तत्थ तत्थ गतेसु अन्तोसीमाययेव ओहीने एकभिक्खुम्हि वा असतिया बहिसीमं गतेन सरितक्खणे अत्तना सद्धिं गच्छन्ते तस्सायेव परिसाय परिवासदाने सम्मुखीभूते पुग्गले वा आगन्तुकभिक्खु चे, तस्स वा सन्तिके आरोचेत्वा वत्तं निक्खिपितब्बन्ति वुत्तं होति। कथं निक्खिपे’ति आह ‘‘निक्खिपामी’’तिआदि। ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘निक्खिपामी’’ति एतं पच्चामसति। तं वत्तन्ति अत्तना समादिन्नं तं वत्तं।
513. Kattha nikkhipeyyāti āha ‘‘tatthā’’tiādi. Tattheva saṅghamajjhe vāti attano yasmiṃ vattaṃ samādinnaṃ, tasmiṃyeva saṅghamajjhe vā. Puggale vāti bhikkhūsu uṭṭhāya tattha tattha gatesu antosīmāyayeva ohīne ekabhikkhumhi vā asatiyā bahisīmaṃ gatena saritakkhaṇe attanā saddhiṃ gacchante tassāyeva parisāya parivāsadāne sammukhībhūte puggale vā āgantukabhikkhu ce, tassa vā santike ārocetvā vattaṃ nikkhipitabbanti vuttaṃ hoti. Kathaṃ nikkhipe’ti āha ‘‘nikkhipāmī’’tiādi. ‘‘Tathā’’ti iminā ‘‘nikkhipāmī’’ti etaṃ paccāmasati. Taṃ vattanti attanā samādinnaṃ taṃ vattaṃ.
५१४. अयं नयोति ‘‘एकपदेनापि द्वीहि पदेहि वा पना’’ति एवं अनन्तरोदितनयो।
514.Ayaṃ nayoti ‘‘ekapadenāpi dvīhi padehi vā panā’’ti evaṃ anantaroditanayo.
५१५-२०. पकतत्तोति वुच्चतीति सग्गमोक्खावरणाभावेन पकतो पुब्बसरूपेनेव ठितो अत्ता एतस्साति ‘‘पकतत्तो’’ति कथीयति। पच्चूसकालस्मिन्ति अरुणतो पुरिमकाले।
515-20.Pakatattoti vuccatīti saggamokkhāvaraṇābhāvena pakato pubbasarūpeneva ṭhito attā etassāti ‘‘pakatatto’’ti kathīyati. Paccūsakālasminti aruṇato purimakāle.
परिक्खित्तविहारस्साति एत्थ पाकारादीहि परिक्खित्तं एकम्पि सेनासनं विहरन्ति अस्मिन्ति कत्वा तथा वुच्चति। द्वे लेड्डुपाते अतिक्कम्माति योजना। लेड्डुपातद्वयस्स अवधिं दस्सेति ‘‘परिक्खेपतो बही’’ति, ‘‘अपरिक्खित्ततो परिक्खेपारहट्ठाना बही’’ति च।
Parikkhittavihārassāti ettha pākārādīhi parikkhittaṃ ekampi senāsanaṃ viharanti asminti katvā tathā vuccati. Dve leḍḍupāte atikkammāti yojanā. Leḍḍupātadvayassa avadhiṃ dasseti ‘‘parikkhepato bahī’’ti, ‘‘aparikkhittato parikkhepārahaṭṭhānā bahī’’ti ca.
परिक्खेपारहट्ठानं नाम कतमन्ति? विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.३१) धुतङ्गनिद्देसे ‘‘मज्झिमट्ठकथायं पन विहारस्सापि गामस्सेव उपचारं नीहरित्वा उभिन्नं लेड्डुपातानं अब्भन्तरा मिनितब्ब’न्ति वुत्तं। इदमेत्थपमाण’’न्ति वुत्तत्ता अपरिक्खित्तस्स पठमलेड्डुपातं होति, गामे वुत्तेन विधिना विहारपरियन्ते ठितभत्तसालगिलानसालादिसेनासने चे परिक्खेपो अत्थि, तत्थ वा, नत्थि चे, निब्बकोसस्स उदकपातट्ठाने ठितेन मातुगामेन छड्डितभाजनधोवनोदकपतनट्ठाने वा सेनासनतो दूरे चेतियङ्गणे, बोधियङ्गणे वा ठत्वा बलमज्झिमस्स पुरिसस्स हत्थं पसारेत्वा अत्तनो बलप्पमाणेन खित्तस्स मुट्ठिया गहितपासाणस्स पतनट्ठानं विहारूपचारो नाम, तदेव पाकारादीहि परिक्खेपारहट्ठानं नाम। तत्थ ठत्वा तथेव खित्तस्स पासाणस्स पतनट्ठानं एको लेड्डुपातो, तत्थापि ठत्वा तथेव खित्तस्स पासाणस्स पतनट्ठानं एको लेड्डुपातोति एवं द्वे लेड्डुपाता गहेतब्बा।
Parikkhepārahaṭṭhānaṃ nāma katamanti? Visuddhimagge (visuddhi. 1.31) dhutaṅganiddese ‘‘majjhimaṭṭhakathāyaṃ pana vihārassāpi gāmasseva upacāraṃ nīharitvā ubhinnaṃ leḍḍupātānaṃ abbhantarā minitabba’nti vuttaṃ. Idametthapamāṇa’’nti vuttattā aparikkhittassa paṭhamaleḍḍupātaṃ hoti, gāme vuttena vidhinā vihārapariyante ṭhitabhattasālagilānasālādisenāsane ce parikkhepo atthi, tattha vā, natthi ce, nibbakosassa udakapātaṭṭhāne ṭhitena mātugāmena chaḍḍitabhājanadhovanodakapatanaṭṭhāne vā senāsanato dūre cetiyaṅgaṇe, bodhiyaṅgaṇe vā ṭhatvā balamajjhimassa purisassa hatthaṃ pasāretvā attano balappamāṇena khittassa muṭṭhiyā gahitapāsāṇassa patanaṭṭhānaṃ vihārūpacāro nāma, tadeva pākārādīhi parikkhepārahaṭṭhānaṃ nāma. Tattha ṭhatvā tatheva khittassa pāsāṇassa patanaṭṭhānaṃ eko leḍḍupāto, tatthāpi ṭhatvā tatheva khittassa pāsāṇassa patanaṭṭhānaṃ eko leḍḍupātoti evaṃ dve leḍḍupātā gahetabbā.
मग्गतो ओक्कमित्वाति मग्गतो अपसक्कित्वा। गुम्बेनाति रुक्खगहनेन वा लतागहनेन वा। वतियाति कण्टकसाखादीहि कताय वतिया।
Maggato okkamitvāti maggato apasakkitvā. Gumbenāti rukkhagahanena vā latāgahanena vā. Vatiyāti kaṇṭakasākhādīhi katāya vatiyā.
वत्तमादायाति पुब्बे वुत्तनयेन वत्तं समादियित्वा। आरोचेत्वाति यथावुत्तनयेन आरोचेत्वा।
Vattamādāyāti pubbe vuttanayena vattaṃ samādiyitvā. Ārocetvāti yathāvuttanayena ārocetvā.
निक्खिपित्वाति पुब्बे वुत्तनयेन वत्तं निक्खिपित्वा। भिक्खूति अत्तना सद्धिं हत्थपासदानत्थाय आगतो भिक्खु। यस्स कस्सचीति एत्थ ‘‘सन्तिके’’ति सेसो।
Nikkhipitvāti pubbe vuttanayena vattaṃ nikkhipitvā. Bhikkhūti attanā saddhiṃ hatthapāsadānatthāya āgato bhikkhu. Yassa kassacīti ettha ‘‘santike’’ti seso.
आरोचेत्वा वाति अत्तनो नवकतरो चे, ‘‘आवुसो’’ति, वुड्ढो चे, ‘‘भन्ते’’ति वत्वा यथावुत्तनयेनेव आरोचेत्वा। सेसन्ति अवसेसविनिच्छयं। समुच्चयस्साति चूळवग्गागतस्स ततियसमुच्चयक्खन्धकस्स। अट्ठकथायचाति ‘‘सचे अञ्ञो कोचि भिक्खु केनचिदेव करणीयेना’’तिआदिना (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२) अट्ठकथागतविनिच्छयेनापि।
Ārocetvāvāti attano navakataro ce, ‘‘āvuso’’ti, vuḍḍho ce, ‘‘bhante’’ti vatvā yathāvuttanayeneva ārocetvā. Sesanti avasesavinicchayaṃ. Samuccayassāti cūḷavaggāgatassa tatiyasamuccayakkhandhakassa. Aṭṭhakathāyacāti ‘‘sace añño koci bhikkhu kenacideva karaṇīyenā’’tiādinā (cūḷava. aṭṭha. 102) aṭṭhakathāgatavinicchayenāpi.
विभावयेति ‘‘सचे यं भिक्खुं तत्थ आगतं पस्सति, भासमानस्स सद्दं सुणाति, तस्स आरोचेतब्बं। तथा अकरोन्तस्स रत्तिच्छेदो च वत्तभेदो च होति दुक्कटं आपज्जति। सचे सो द्वादसरतनब्भन्तरं पत्वा तस्स अजानन्तस्सेव पक्कन्तो होति, रत्तिच्छेदोव होति, न वत्तभेदो । सचे अत्तना सद्धिं आगतो केनचिदेव करणीयेन गतो होति, विहारं गन्त्वा यं पठमं पस्सति, तस्स सन्तिके आरोचेत्वा वत्तं निक्खिपितब्बं। एवं परिकप्पितदिवसे पुण्णे कुक्कुच्चविनोदनत्थं अतिरेके च दिवसे वत्तं पूरेत्वा परियोसाने वत्ते असमादिन्ने मानत्तारहो न होतीति सङ्घं उपसङ्कम्म वत्तं समादियित्वा खन्धके आगतनयेनेव मानत्तं याचितब्बं। अनिक्खित्तवत्तेन चरितुकामस्स पुन वत्तसमादानं कातब्बं न होती’’ति एत्तको विसेसो, इमं अट्ठकथागतं विनिच्छयं पकासेय्याति वुत्तं होतीति।
Vibhāvayeti ‘‘sace yaṃ bhikkhuṃ tattha āgataṃ passati, bhāsamānassa saddaṃ suṇāti, tassa ārocetabbaṃ. Tathā akarontassa ratticchedo ca vattabhedo ca hoti dukkaṭaṃ āpajjati. Sace so dvādasaratanabbhantaraṃ patvā tassa ajānantasseva pakkanto hoti, ratticchedova hoti, na vattabhedo . Sace attanā saddhiṃ āgato kenacideva karaṇīyena gato hoti, vihāraṃ gantvā yaṃ paṭhamaṃ passati, tassa santike ārocetvā vattaṃ nikkhipitabbaṃ. Evaṃ parikappitadivase puṇṇe kukkuccavinodanatthaṃ atireke ca divase vattaṃ pūretvā pariyosāne vatte asamādinne mānattāraho na hotīti saṅghaṃ upasaṅkamma vattaṃ samādiyitvā khandhake āgatanayeneva mānattaṃ yācitabbaṃ. Anikkhittavattena caritukāmassa puna vattasamādānaṃ kātabbaṃ na hotī’’ti ettako viseso, imaṃ aṭṭhakathāgataṃ vinicchayaṃ pakāseyyāti vuttaṃ hotīti.
पटिच्छन्नपरिवासकथावण्णना।
Paṭicchannaparivāsakathāvaṇṇanā.
५२१. न जानतीति एत्थ छन्दवसेन रस्सो कतो। आपत्तीनञ्च रत्तीनं, परिच्छेदं न जानतीति बहू सङ्घादिसेसे आपज्जित्वापि ‘‘एत्तकाहं आपत्तियो आपन्नो’’ति अत्तनो आपन्नसङ्घादिसेसापत्तीनं परिच्छेदं न जानाति, ‘‘मया आपन्नापत्ति एत्तके दिवसे पटिच्छन्ना’’ति दिवसपरिच्छेदं न जानाति।
521.Na jānatīti ettha chandavasena rasso kato. Āpattīnañca rattīnaṃ, paricchedaṃ na jānatīti bahū saṅghādisese āpajjitvāpi ‘‘ettakāhaṃ āpattiyo āpanno’’ti attano āpannasaṅghādisesāpattīnaṃ paricchedaṃ na jānāti, ‘‘mayā āpannāpatti ettake divase paṭicchannā’’ti divasaparicchedaṃ na jānāti.
५२२. इदानि तस्स पभेदं दस्सेतुमाह ‘‘एसेवा’’तिआदि। परिसुद्धेहीति सकलसंकिलेसप्पहानेन परिसुद्धसन्तानेहि उपालित्थेरादिपुब्बाचरियेहि। एसोव सुद्धन्तोति एसो यथावुत्तसरूपो सुद्धन्तपरिवासो। चूळसुद्धन्तनामो चाति ‘‘यो उपसम्पदतो पट्ठाय अनुलोमक्कमेन वा’’तिआदिना (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२) अट्ठकथायं वुत्तनयेन उपसम्पदमाळकतो पट्ठाय अनुलोमवसेन वा आरोचितदिवसतो पट्ठाय पटिलोमवसेन वा सरन्ते ‘‘कित्तकानि दिवसानि परिसुद्धोति सरसी’’ति विनयधरेहि पुच्छिते ‘‘एत्तकं कालं परिसुद्धोस्मी’’ति वुत्तवतो तेन वुत्तसुद्धदिनानि परियन्तं कत्वा दिन्नो याव उपसम्पन्नदिवसो, ताव बहुदिवसेसु नेतब्बं महासुद्धन्तं सन्धाय इतरदिनानं पूरेतब्बत्ता चूळसुद्धन्तो नामाति वुत्तं होति।
522. Idāni tassa pabhedaṃ dassetumāha ‘‘esevā’’tiādi. Parisuddhehīti sakalasaṃkilesappahānena parisuddhasantānehi upālittherādipubbācariyehi. Esova suddhantoti eso yathāvuttasarūpo suddhantaparivāso. Cūḷasuddhantanāmo cāti ‘‘yo upasampadato paṭṭhāya anulomakkamena vā’’tiādinā (cūḷava. aṭṭha. 102) aṭṭhakathāyaṃ vuttanayena upasampadamāḷakato paṭṭhāya anulomavasena vā ārocitadivasato paṭṭhāya paṭilomavasena vā sarante ‘‘kittakāni divasāni parisuddhoti sarasī’’ti vinayadharehi pucchite ‘‘ettakaṃ kālaṃ parisuddhosmī’’ti vuttavato tena vuttasuddhadināni pariyantaṃ katvā dinno yāva upasampannadivaso, tāva bahudivasesu netabbaṃ mahāsuddhantaṃ sandhāya itaradinānaṃ pūretabbattā cūḷasuddhanto nāmāti vuttaṃ hoti.
‘‘अयञ्हि सुद्धन्तपरिवासो नाम उद्धम्पि आरोहति, हेट्ठापि ओरोहति, इदमस्स लक्खण’’न्ति (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२) वुत्तत्ता इमं परिवासं परिवसनतो पच्छा दिवसं सरन्तो परिकप्पेत्वा योजेत्वा गहितदिवसतो वड्ढेति वा हापेति वा, उभयत्थापि ‘‘पुन परिवासदानकिच्चं नत्थी’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२) वचनतो पुब्बे दिन्नपरिवासोयेव पमाणं । ‘‘एतस्स अप्पटिच्छन्नं ‘पटिच्छन्ना’ति वा अचिरपटिच्छन्नं ‘चिरपटिच्छन्ना’ति वा असम्बहुलम्पि ‘सम्बहुला’ति वा विपरीततो गहेत्वा विनयकम्मं करोन्तस्स आपत्तितो वुट्ठानं होति, पटिच्छन्नं ‘अप्पटिच्छन्ना’तिआदिविपरियायेन न होती’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२ अत्थतो समानं) अट्ठकथागतनयो वेदितब्बो।
‘‘Ayañhi suddhantaparivāso nāma uddhampi ārohati, heṭṭhāpi orohati, idamassa lakkhaṇa’’nti (cūḷava. aṭṭha. 102) vuttattā imaṃ parivāsaṃ parivasanato pacchā divasaṃ saranto parikappetvā yojetvā gahitadivasato vaḍḍheti vā hāpeti vā, ubhayatthāpi ‘‘puna parivāsadānakiccaṃ natthī’’ti (cūḷava. aṭṭha. 102) vacanato pubbe dinnaparivāsoyeva pamāṇaṃ . ‘‘Etassa appaṭicchannaṃ ‘paṭicchannā’ti vā acirapaṭicchannaṃ ‘cirapaṭicchannā’ti vā asambahulampi ‘sambahulā’ti vā viparītato gahetvā vinayakammaṃ karontassa āpattito vuṭṭhānaṃ hoti, paṭicchannaṃ ‘appaṭicchannā’tiādivipariyāyena na hotī’’ti (cūḷava. aṭṭha. 102 atthato samānaṃ) aṭṭhakathāgatanayo veditabbo.
महासुद्धन्तनामकोति ‘‘यो पन यथावुत्तेन अनुलोमपटिलोमनयेन पुच्छियमानोपि रत्तिपरियन्तं न जानाति, नेव सरति, वेमतिको वा होति, तस्स दिन्नो सुद्धन्तपरिवासो महासुद्धन्तोति वुच्चती’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२) अट्ठकथायं निद्दिट्ठसरूपो महासुद्धन्तो नाम। ‘‘अयं उद्धं नारोहति, हेट्ठा पन ओरोहती’’ति वुत्तत्ता अयं परिवासो याव उपसम्पन्नदिवसो, ताव पूरेतब्बतो ततो उद्धं नारोहति। अन्तराळे अत्तनो सुद्धकालं परिकप्पेत्वा सरति चे, ततो पट्ठाय निवत्तनतो दिवसहानं पन होतेव।
Mahāsuddhantanāmakoti ‘‘yo pana yathāvuttena anulomapaṭilomanayena pucchiyamānopi rattipariyantaṃ na jānāti, neva sarati, vematiko vā hoti, tassa dinno suddhantaparivāso mahāsuddhantoti vuccatī’’ti (cūḷava. aṭṭha. 102) aṭṭhakathāyaṃ niddiṭṭhasarūpo mahāsuddhanto nāma. ‘‘Ayaṃ uddhaṃ nārohati, heṭṭhā pana orohatī’’ti vuttattā ayaṃ parivāso yāva upasampannadivaso, tāva pūretabbato tato uddhaṃ nārohati. Antarāḷe attano suddhakālaṃ parikappetvā sarati ce, tato paṭṭhāya nivattanato divasahānaṃ pana hoteva.
५२३. ‘‘अञ्ञतरो भिक्खु सम्बहुला सङ्घादिसेसा आपत्तियो आपन्नो होति, सो आपत्तिपरियन्तं न जानाति, रत्तिपरियन्तं न जानाती’’ति (चूळव॰ १५६) आगतवत्थुम्हि इमस्स परिवासस्स अनुञ्ञातत्ता तं वत्थुं सङ्गहेतुं ‘‘आपत्तीनं चा’’तिआदिं वत्वापि ‘‘आपत्तिपरियन्तं पन ‘एत्तका अहं आपत्तियो आपन्नो’ति जानातु वा मा वा, अकारणमेत’’न्ति (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२) पटिसेधेत्वा अट्ठकथायं पधानभावेन वुत्तरत्तिपरियन्तस्स अपरिजाननमत्तमेव पमाणन्ति दस्सेतुमाह ‘‘दुविधोपी’’तिआदि। दुविधोपि अयं सुद्धन्तपरिवासो एकच्चं रत्तिपरिच्छेदं, सकलं वा रत्तिपरिच्छेदं अजानतो वा विमतिस्स वा दातब्बोति योजना।
523. ‘‘Aññataro bhikkhu sambahulā saṅghādisesā āpattiyo āpanno hoti, so āpattipariyantaṃ na jānāti, rattipariyantaṃ na jānātī’’ti (cūḷava. 156) āgatavatthumhi imassa parivāsassa anuññātattā taṃ vatthuṃ saṅgahetuṃ ‘‘āpattīnaṃ cā’’tiādiṃ vatvāpi ‘‘āpattipariyantaṃ pana ‘ettakā ahaṃ āpattiyo āpanno’ti jānātu vā mā vā, akāraṇameta’’nti (cūḷava. aṭṭha. 102) paṭisedhetvā aṭṭhakathāyaṃ padhānabhāvena vuttarattipariyantassa aparijānanamattameva pamāṇanti dassetumāha ‘‘duvidhopī’’tiādi. Duvidhopi ayaṃ suddhantaparivāso ekaccaṃ rattiparicchedaṃ, sakalaṃ vā rattiparicchedaṃ ajānato vā vimatissa vā dātabboti yojanā.
सुद्धन्तपरिवासकथावण्णना।
Suddhantaparivāsakathāvaṇṇanā.
५२४. इतरोपि सो समोधानपरिवासो तिधा मतोति योजना। धातुसद्दानं अनेकत्थत्ता ‘‘ओधान’’न्ति मक्खनं वुच्चति। तेनाह अट्ठकथायं ‘‘ओधुनित्वा मक्खेत्वा’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२)। ‘‘समोधान’’न्ति पक्खेपो वुच्चति। यथाह अट्ठकथायं ‘‘समोदहित्वा’’ति। ओधानञ्च समोधानञ्च ओधानसमोधानं, तं यत्थ सो परिवासो ‘‘ओधानसमोधानो’’ति वेदितब्बो। अरिसादिगणे अन्तोगधत्ता हेत्थ, उपरि च एवरूपे ठाने अ-कारपच्चयो दट्ठब्बो । परिवुत्थदिवसानं मक्खनञ्च मूलापत्तियं अन्तरापत्तीनं पक्खिपनञ्च यस्मिं सो परिवासोति वुत्तं होति। तेनेवेत्थ ‘‘दिवसे परिवुत्थे तु, ओधुनित्वा पदीयते’’ति वक्खति। यथाह अट्ठकथायं ‘‘परिवुत्थदिवसे ओधुनित्वा मक्खेत्वा पुरिमाय आपत्तिया मूलदिवसपरिच्छेदे पच्छा आपन्नं आपत्तिं समोदहित्वा’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२)।
524. Itaropi so samodhānaparivāso tidhā matoti yojanā. Dhātusaddānaṃ anekatthattā ‘‘odhāna’’nti makkhanaṃ vuccati. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘odhunitvā makkhetvā’’ti (cūḷava. aṭṭha. 102). ‘‘Samodhāna’’nti pakkhepo vuccati. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘samodahitvā’’ti. Odhānañca samodhānañca odhānasamodhānaṃ, taṃ yattha so parivāso ‘‘odhānasamodhāno’’ti veditabbo. Arisādigaṇe antogadhattā hettha, upari ca evarūpe ṭhāne a-kārapaccayo daṭṭhabbo . Parivutthadivasānaṃ makkhanañca mūlāpattiyaṃ antarāpattīnaṃ pakkhipanañca yasmiṃ so parivāsoti vuttaṃ hoti. Tenevettha ‘‘divase parivutthe tu, odhunitvā padīyate’’ti vakkhati. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘parivutthadivase odhunitvā makkhetvā purimāya āpattiyā mūladivasaparicchede pacchā āpannaṃ āpattiṃ samodahitvā’’ti (cūḷava. aṭṭha. 102).
अग्घपुब्बको मिस्सकपुब्बको समोधानपरिवासोति योजना, अग्घसमोधानपरिवासो मिस्सकसमोधानपरिवासोति वुत्तं होति। अग्घो च मिस्सको च अग्घमिस्सका, ते पुब्बका एतस्साति अग्घमिस्सकपुब्बको, समोधानो। अग्घेन समोधानं अग्घसमोधानं, तं यत्थ सो अग्घसमोधानो, आपन्नासु बहूसु सब्बचिरपटिच्छन्नापत्तीनं दिवसगणनग्घेनेव पच्छा आपन्नआपत्तीनं पक्खेपयुत्तपरिवासोति अत्थो। यथाह अट्ठकथायं ‘‘अग्घसमोधानो नाम सम्बहुलासु आपत्तीसु या एका वा द्वे वा तिस्सो वा सम्बहुला वा आपत्तियो सब्बचिरपटिच्छन्नायो, तासं अग्घेन समोधाय तासं रत्तिपरिच्छेदवसेन अवसेसानं ऊनतरपटिच्छन्नानं आपत्तीनं परिवासो दिय्यति, अयं वुच्चति अग्घसमोधानो’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२)। मिस्सकानं नानावत्थुकानं आपत्तीनं समोधानं मिस्सकसमोधानं, तं यत्थ सो परिवासो मिस्सकसमोधानो। मिस्सकानं नानावत्थुकानं आपत्तीनं एकतो पक्खेपयुत्तो परिवासोति अत्थो। यथाह अट्ठकथायं ‘‘मिस्सकसमोधानो नाम यो नानावत्थुका आपत्तियो एकतो कत्वा दिय्यती’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२)।
Agghapubbako missakapubbako samodhānaparivāsoti yojanā, agghasamodhānaparivāso missakasamodhānaparivāsoti vuttaṃ hoti. Aggho ca missako ca agghamissakā, te pubbakā etassāti agghamissakapubbako, samodhāno. Agghena samodhānaṃ agghasamodhānaṃ, taṃ yattha so agghasamodhāno, āpannāsu bahūsu sabbacirapaṭicchannāpattīnaṃ divasagaṇanaggheneva pacchā āpannaāpattīnaṃ pakkhepayuttaparivāsoti attho. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘agghasamodhāno nāma sambahulāsu āpattīsu yā ekā vā dve vā tisso vā sambahulā vā āpattiyo sabbacirapaṭicchannāyo, tāsaṃ agghena samodhāya tāsaṃ rattiparicchedavasena avasesānaṃ ūnatarapaṭicchannānaṃ āpattīnaṃ parivāso diyyati, ayaṃ vuccati agghasamodhāno’’ti (cūḷava. aṭṭha. 102). Missakānaṃ nānāvatthukānaṃ āpattīnaṃ samodhānaṃ missakasamodhānaṃ, taṃ yattha so parivāso missakasamodhāno. Missakānaṃ nānāvatthukānaṃ āpattīnaṃ ekato pakkhepayutto parivāsoti attho. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘missakasamodhāno nāma yo nānāvatthukā āpattiyo ekato katvā diyyatī’’ti (cūḷava. aṭṭha. 102).
५२५-७. एवं तिविधे समोधानपरिवासे पठमपरिवासस्स विसेसनभूतताय अवयवानं द्विन्नं ओधानसमोधानसद्दानं अत्थानुवादेन तदुभयओधानसमोधानसरूपं विधातुमाह ‘‘आपज्जित्वा…पे॰… पकासितो’’ति। तत्थ पठमस्स ओधान-सद्दसङ्खातस्स अवयवस्स अत्थसरूपानुवादमाह ‘‘आपज्जित्वा…पे॰… पदीयते’’ति। दुतियावयवसङ्खातसमोधान-सद्दस्स अत्थसरूपानुवादमाह ‘‘पुरिमापत्तिया…पे॰… भिक्खुनो’’ति। तेनेव उभयत्थानुवादे ‘‘भिक्खुनो’’ति पदद्वयस्स, ‘‘पदीयते दातब्बो’’ति किरियापदद्वयस्स च विसुं विसुं गहितत्ता पुनरुत्तिदोसाभावो वेदितब्बो। एवं अवयवत्थानुवादेन विधातब्बसमुदायं दस्सेतुमाह ‘‘एसोधानसमोधानपरिवासो पकासितो’’ति। एत्थ छादेन्तस्स हीति हि-सद्दो हेतुम्हि। एसोधानसमोधानोति एत्थ एत-सद्दसम्बन्धेन ‘‘यो’’ति लब्भति।
525-7. Evaṃ tividhe samodhānaparivāse paṭhamaparivāsassa visesanabhūtatāya avayavānaṃ dvinnaṃ odhānasamodhānasaddānaṃ atthānuvādena tadubhayaodhānasamodhānasarūpaṃ vidhātumāha ‘‘āpajjitvā…pe… pakāsito’’ti. Tattha paṭhamassa odhāna-saddasaṅkhātassa avayavassa atthasarūpānuvādamāha ‘‘āpajjitvā…pe… padīyate’’ti. Dutiyāvayavasaṅkhātasamodhāna-saddassa atthasarūpānuvādamāha ‘‘purimāpattiyā…pe… bhikkhuno’’ti. Teneva ubhayatthānuvāde ‘‘bhikkhuno’’ti padadvayassa, ‘‘padīyate dātabbo’’ti kiriyāpadadvayassa ca visuṃ visuṃ gahitattā punaruttidosābhāvo veditabbo. Evaṃ avayavatthānuvādena vidhātabbasamudāyaṃ dassetumāha ‘‘esodhānasamodhānaparivāso pakāsito’’ti. Ettha chādentassa hīti hi-saddo hetumhi. Esodhānasamodhānoti ettha eta-saddasambandhena ‘‘yo’’ti labbhati.
तत्रायं योजना – आपज्जित्वा…पे॰… ओधुनित्वा यो यस्मा पदीयते, पुरिमापत्तिया…पे॰… यो यस्मा दातब्बो, तस्मा एसोधानसमोधानपरिवासो पकासितोति।
Tatrāyaṃ yojanā – āpajjitvā…pe… odhunitvā yo yasmā padīyate, purimāpattiyā…pe… yo yasmā dātabbo, tasmā esodhānasamodhānaparivāso pakāsitoti.
तत्थ अन्तरापत्तिं आपज्जित्वाति पटिच्छन्नापत्तिया परिवसन्तो वा मानत्तारहो वा मानत्तं चरन्तो वा अब्भानारहो वा हुत्वा कदाचि अञ्ञं सङ्घादिसेसापत्तिं आपज्जित्वा। छादेन्तस्साति पठमं आपन्नापत्तियापटिच्छादितकालेन समं वा ऊनं वा कालं पटिच्छादेन्तस्स। ‘‘मूलायपटिकस्सनेन ते परिवुत्थदिवसे च मानत्तचिण्णदिवसे च सब्बे ओधुनित्वा’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२) अट्ठकथावचनतो एत्थ ‘‘परिवुत्थे’’ति उपलक्खणत्ता ‘‘मानत्तचिण्णे चा’’ति गहेतब्बं। ओधुनित्वाति च मूलायपटिकस्सनवसेन मक्खेत्वा, अदिवसे कत्वाति अधिप्पायो।
Tattha antarāpattiṃ āpajjitvāti paṭicchannāpattiyā parivasanto vā mānattāraho vā mānattaṃ caranto vā abbhānāraho vā hutvā kadāci aññaṃ saṅghādisesāpattiṃ āpajjitvā. Chādentassāti paṭhamaṃ āpannāpattiyāpaṭicchāditakālena samaṃ vā ūnaṃ vā kālaṃ paṭicchādentassa. ‘‘Mūlāyapaṭikassanena te parivutthadivase ca mānattaciṇṇadivase ca sabbe odhunitvā’’ti (cūḷava. aṭṭha. 102) aṭṭhakathāvacanato ettha ‘‘parivutthe’’ti upalakkhaṇattā ‘‘mānattaciṇṇe cā’’ti gahetabbaṃ. Odhunitvāti ca mūlāyapaṭikassanavasena makkhetvā, adivase katvāti adhippāyo.
यो यस्मा पदीयते, सो परिवासो सट्ठिवस्सानि परिवसित्वा मानत्तारहो हुत्वापि अन्तरापत्तिं आपज्जित्वा एकाहम्पि पटिच्छादिते मूलायपटिकस्सनेन ते दिवसे सब्बे मक्खेत्वा तानेव सट्ठिवस्सानि पुनपि यस्मा पदीयतेति अत्थो। यथाह अट्ठकथायं ‘‘सट्ठिवस्सानि परिवसित्वा मानत्तारहो हुत्वापि हि एकदिवसं अन्तरापत्तिं पटिच्छादेत्वा पुनपि सट्ठिवस्सानि परिवासारहो होती’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२)।
Yo yasmā padīyate, so parivāso saṭṭhivassāni parivasitvā mānattāraho hutvāpi antarāpattiṃ āpajjitvā ekāhampi paṭicchādite mūlāyapaṭikassanena te divase sabbe makkhetvā tāneva saṭṭhivassāni punapi yasmā padīyateti attho. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘saṭṭhivassāni parivasitvā mānattāraho hutvāpi hi ekadivasaṃ antarāpattiṃ paṭicchādetvā punapi saṭṭhivassāni parivāsāraho hotī’’ti (cūḷava. aṭṭha. 102).
पुरिमापत्तियाति तेन आपन्नासु सम्बहुलासु आपत्तीसु सब्बापत्तीनं पुरेतरमेव पटिच्छन्नाय आपत्तिया। मूलदिवसेति पठमं वीतिक्कमदिवसे। विनिच्छितेति ‘‘असुकसंवच्छरे असुकमासे असुकदिवसे’’ति नियमिते। समोधाय पक्खिपित्वा दातब्बोति सम्बन्धो। विधानतो याचमानस्साति विधानतो सङ्घेन दातब्बोति योजेतब्बं, समुच्चयक्खन्धके वुत्तेन विधिना याचमानस्स तत्थेव वुत्तविधिना सङ्घेन दातब्बोति अत्थो। ‘‘एसो ओधानसमोधानपरिवासो’’ति पदच्छेदो।
Purimāpattiyāti tena āpannāsu sambahulāsu āpattīsu sabbāpattīnaṃ puretarameva paṭicchannāya āpattiyā. Mūladivaseti paṭhamaṃ vītikkamadivase. Vinicchiteti ‘‘asukasaṃvacchare asukamāse asukadivase’’ti niyamite. Samodhāya pakkhipitvā dātabboti sambandho. Vidhānato yācamānassāti vidhānato saṅghena dātabboti yojetabbaṃ, samuccayakkhandhake vuttena vidhinā yācamānassa tattheva vuttavidhinā saṅghena dātabboti attho. ‘‘Eso odhānasamodhānaparivāso’’ti padacchedo.
५२८-९. तथा वुच्चतीति सम्बन्धो। तासं अग्घवसेन हीति हि-सद्दो हेतुम्हि। ‘‘सोति तंसद्दसम्बन्धेन ‘‘यो’’ति लब्भति। तत्रायं योजना – सम्बहुला…पे॰… तासं अग्घवसेन ततो ऊनपटिच्छन्नानं आपत्तीनं समोधाय यो यस्मा पदातब्बो परिवासो, तस्मा सो यथा अवयवत्थवसेन ‘‘ओधानसमोधानो’’ति परिवासो वुत्तो, तथा ‘‘अग्घसमोधानो’’ति वुच्चतीति।
528-9. Tathā vuccatīti sambandho. Tāsaṃ agghavasena hīti hi-saddo hetumhi. ‘‘Soti taṃsaddasambandhena ‘‘yo’’ti labbhati. Tatrāyaṃ yojanā – sambahulā…pe… tāsaṃ agghavasena tato ūnapaṭicchannānaṃ āpattīnaṃ samodhāya yo yasmā padātabbo parivāso, tasmā so yathā avayavatthavasena ‘‘odhānasamodhāno’’ti parivāso vutto, tathā ‘‘agghasamodhāno’’ti vuccatīti.
तत्थ सम्बहुलासूति यासं आपत्तीनं परिवसितुकामो, तासु सम्बहुलासु आपत्तीसु, निद्धारणे भुम्मं। ‘‘एका वा’’तिआदि निद्धारियनिद्देसो। तासं आपत्तीनं। अग्घवसेनाति गणनवसेन, रत्तिपरिच्छेदवसेनाति वुत्तं होति। यथाह अट्ठकथायं ‘‘तासं रत्तिपरिच्छेदवसेना’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२)। ‘‘पदातब्बो’’ति इमिना सम्बन्धो। ततोति चिरपटिच्छन्नापत्तितो। ऊनपटिच्छन्नानं आपत्तीनन्ति एत्थ उपयोगत्थे सामिवचनं, ऊनपटिच्छन्नायो आपत्तियो समोधायाति वुत्तं होति।
Tattha sambahulāsūti yāsaṃ āpattīnaṃ parivasitukāmo, tāsu sambahulāsu āpattīsu, niddhāraṇe bhummaṃ. ‘‘Ekā vā’’tiādi niddhāriyaniddeso. Tāsaṃ āpattīnaṃ. Agghavasenāti gaṇanavasena, rattiparicchedavasenāti vuttaṃ hoti. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘tāsaṃ rattiparicchedavasenā’’ti (cūḷava. aṭṭha. 102). ‘‘Padātabbo’’ti iminā sambandho. Tatoti cirapaṭicchannāpattito. Ūnapaṭicchannānaṃ āpattīnanti ettha upayogatthe sāmivacanaṃ, ūnapaṭicchannāyo āpattiyo samodhāyāti vuttaṃ hoti.
५३०. नाना सुक्कविस्सट्ठिआदीनि वत्थूनि यासं ता नानावत्थुका, नानावत्थुका सञ्ञा यासं आपत्तीनं ता नानावत्थुकसञ्ञायो। सब्बाति एत्थ ‘‘या’’ति सेसो, सुक्कविस्सट्ठिआदिकुलदूसनावसाना या सब्बा तेरस सङ्घादिसेसा आपत्तियोति अत्थो। ता सब्बाति एत्थ पि-सद्दो वत्तब्बो। दातब्बोति एत्थ ‘‘परिवासो’’ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं। ता सब्बापि एकतो कत्वा दातब्बो परिवासोति योजना। तस्स तेरस सङ्घादिसेसापत्तियोपि एकतो कत्वाति अत्थो। ‘‘अहं भन्ते सम्बहुला सङ्घादिसेसा आपत्तियो आपज्जिं एकं सुक्कविस्सट्ठिं…पे॰… एकं कुलदूसकं, सोहं भन्ते सङ्घं तासं आपत्तीनं समोधानपरिवासं याचामी’’ति तिक्खत्तुं याचनाय च तदनुरूपाय ञत्तिया च कम्मवाचासु च नामं वत्वा दातब्बपरिवासो मिस्सको मतो ‘‘मिस्सकसमोधानपरिवासो’’ति ञातो। द्वे, तिस्सो, चतस्सो, अतिरेका च आपन्नस्सापि परिवासं देन्तेन इमिना नियामेन वत्थुं, नामं विसेसेत्वा गहेतब्बं।
530. Nānā sukkavissaṭṭhiādīni vatthūni yāsaṃ tā nānāvatthukā, nānāvatthukā saññā yāsaṃ āpattīnaṃ tā nānāvatthukasaññāyo. Sabbāti ettha ‘‘yā’’ti seso, sukkavissaṭṭhiādikuladūsanāvasānā yā sabbā terasa saṅghādisesā āpattiyoti attho. Tā sabbāti ettha pi-saddo vattabbo. Dātabboti ettha ‘‘parivāso’’ti ānetvā sambandhitabbaṃ. Tā sabbāpi ekato katvā dātabbo parivāsoti yojanā. Tassa terasa saṅghādisesāpattiyopi ekato katvāti attho. ‘‘Ahaṃ bhante sambahulā saṅghādisesā āpattiyo āpajjiṃ ekaṃ sukkavissaṭṭhiṃ…pe… ekaṃ kuladūsakaṃ, sohaṃ bhante saṅghaṃ tāsaṃ āpattīnaṃ samodhānaparivāsaṃ yācāmī’’ti tikkhattuṃ yācanāya ca tadanurūpāya ñattiyā ca kammavācāsu ca nāmaṃ vatvā dātabbaparivāso missako mato ‘‘missakasamodhānaparivāso’’ti ñāto. Dve, tisso, catasso, atirekā ca āpannassāpi parivāsaṃ dentena iminā niyāmena vatthuṃ, nāmaṃ visesetvā gahetabbaṃ.
समोधानपरिवासकथावण्णना।
Samodhānaparivāsakathāvaṇṇanā.
५३१. परिवुत्थपरिवासस्साति तिविधे परिवासे अञ्ञतरस्स वसेन परिवुत्थपरिवासस्स। उत्तरि छ रत्तियोति परिवासतो उत्तरि छ रत्तियो, छ दिवसेति वुत्तं होति, ‘‘चरितु’’न्ति सेसो, चरणकिरियाय अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं। मानत्तं देय्यन्ति योजना, ‘‘सङ्घेना’’ति सामत्थिया लब्भति। समुच्चयक्खन्धके वुत्तनयेन योजेत्वा छारत्तञ्च दातब्बो, भिक्खुमाननविधि भिक्खुस्स दातब्बोति अत्थो।
531.Parivutthaparivāsassāti tividhe parivāse aññatarassa vasena parivutthaparivāsassa. Uttari cha rattiyoti parivāsato uttari cha rattiyo, cha divaseti vuttaṃ hoti, ‘‘caritu’’nti seso, caraṇakiriyāya accantasaṃyoge upayogavacanaṃ. Mānattaṃ deyyanti yojanā, ‘‘saṅghenā’’ti sāmatthiyā labbhati. Samuccayakkhandhake vuttanayena yojetvā chārattañca dātabbo, bhikkhumānanavidhi bhikkhussa dātabboti attho.
‘‘परिवुत्थपरिवासस्सा’’ति इमिना पटिच्छन्नमानत्तं पकतं, तत्थ पभेदे असति कस्मा ‘‘पटिच्छन्नापटिच्छन्नवसा दुवे’’ति वुत्तन्ति? पकतभेदमनपेक्खित्वा छारत्तमानत्ते लब्भमानविसयभेदं दस्सेतुं वुत्तं। एवञ्हि सति समोधानमानत्ते च ‘‘छारत्तं मानत्तं देतू’’ति (चूळव॰ १२८) पाळियं वुत्तत्ता तम्पि गहेत्वा ‘‘तिधा’’ति कस्मा न वुत्तन्ति? तम्पि पटिच्छन्नापत्तिया परिवुत्थपरिवासस्सेव दातब्बमानत्तन्ति पटिच्छन्नमानत्तवचनेनेव सङ्गहितत्ता विसुं न वुत्तं। तेनेव चतुब्बिधे मानत्ते इमेहि द्वीहि विना दस्सेतब्बेसु द्वीसु मानत्तेसु पक्खमानत्तमत्तं ‘‘छादेन्तिया’’तिआदिगाथाय दस्सेत्वा समोधानमानत्तं विसुं न दस्सितन्ति दट्ठब्बं।
‘‘Parivutthaparivāsassā’’ti iminā paṭicchannamānattaṃ pakataṃ, tattha pabhede asati kasmā ‘‘paṭicchannāpaṭicchannavasā duve’’ti vuttanti? Pakatabhedamanapekkhitvā chārattamānatte labbhamānavisayabhedaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Evañhi sati samodhānamānatte ca ‘‘chārattaṃ mānattaṃ detū’’ti (cūḷava. 128) pāḷiyaṃ vuttattā tampi gahetvā ‘‘tidhā’’ti kasmā na vuttanti? Tampi paṭicchannāpattiyā parivutthaparivāsasseva dātabbamānattanti paṭicchannamānattavacaneneva saṅgahitattā visuṃ na vuttaṃ. Teneva catubbidhe mānatte imehi dvīhi vinā dassetabbesu dvīsu mānattesu pakkhamānattamattaṃ ‘‘chādentiyā’’tiādigāthāya dassetvā samodhānamānattaṃ visuṃ na dassitanti daṭṭhabbaṃ.
५३४-६. विनिद्दिट्ठप्पकारन्ति ‘‘परिक्खित्तविहारस्सा’’तिआदिना यथावुत्तगाथाद्वयेन निद्दिट्ठप्पकारं। आदियित्वान तं तेसन्ति एत्थ ‘‘सन्तिके’’ति वक्खमानतो लब्भति। तेसं चतुन्नं सम्मुखा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा तं वत्तं समादियित्वाति अत्थो। ‘‘तं तेसं सन्तिके’’ति इदं ‘‘आरोचेत्वा’’ति इमिनापि युज्जति। तेसमेव सम्मुखा निसिन्नेन ‘‘अहं भन्ते एकं आपत्तिं आपज्जिं सञ्चेतनिकं सुक्कविस्सट्ठि’’न्तिआदिना नयेन समुच्चयक्खन्धकागतं आरोचनं कत्वा। इमिना अन्तोअरुणे दिट्ठानं अञ्ञेसम्पि आरोचनं उपलक्खितं।
534-6.Viniddiṭṭhappakāranti ‘‘parikkhittavihārassā’’tiādinā yathāvuttagāthādvayena niddiṭṭhappakāraṃ. Ādiyitvāna taṃtesanti ettha ‘‘santike’’ti vakkhamānato labbhati. Tesaṃ catunnaṃ sammukhā ukkuṭikaṃ nisīditvā añjaliṃ paggahetvā taṃ vattaṃ samādiyitvāti attho. ‘‘Taṃ tesaṃ santike’’ti idaṃ ‘‘ārocetvā’’ti imināpi yujjati. Tesameva sammukhā nisinnena ‘‘ahaṃ bhante ekaṃ āpattiṃ āpajjiṃ sañcetanikaṃ sukkavissaṭṭhi’’ntiādinā nayena samuccayakkhandhakāgataṃ ārocanaṃ katvā. Iminā antoaruṇe diṭṭhānaṃ aññesampi ārocanaṃ upalakkhitaṃ.
निक्खिपे सन्तिके तेसं वत्तन्ति एत्थ ‘‘अरुणे उट्ठिते’’ति अज्झाहरितब्बं। अरुणे उग्गते तेसं भिक्खूनं सम्मुखा यथावुत्तनयेनेव निसीदित्वा ‘‘वत्तं निक्खिपामि, मानत्तं निक्खिपामी’’ति इमेसु द्वीसु एकं वा द्वयमेव वा वत्वा वत्तं निक्खिपे।
Nikkhipe santike tesaṃ vattanti ettha ‘‘aruṇe uṭṭhite’’ti ajjhāharitabbaṃ. Aruṇe uggate tesaṃ bhikkhūnaṃ sammukhā yathāvuttanayeneva nisīditvā ‘‘vattaṃ nikkhipāmi, mānattaṃ nikkhipāmī’’ti imesu dvīsu ekaṃ vā dvayameva vā vatvā vattaṃ nikkhipe.
५३७. तस्स मानत्तस्स। रत्तिच्छेदादिकोति एत्थ आदि-सद्देन वत्तभेदो गहितो। अट्ठकथावसेन पाळिवसेनाति योजना।
537.Tassa mānattassa. Ratticchedādikoti ettha ādi-saddena vattabhedo gahito. Aṭṭhakathāvasena pāḷivasenāti yojanā.
५३८. वीसतिया भिक्खूनं वग्गो समूहो वीसतिवग्गो, सो एव वीसतिवग्गिको। अब्भेय्याति ओसारेय्य, अब्भन्तरं करेय्याति अत्थो। विधिनाति समुच्चयक्खन्धकागतक्कमेन। अब्भितोति संवासेन अन्तो कतो, पकतत्तोति पकतिसभावो, आपत्तिं अनापन्नकालसदिसो होतीति अत्थो।
538. Vīsatiyā bhikkhūnaṃ vaggo samūho vīsativaggo, so eva vīsativaggiko. Abbheyyāti osāreyya, abbhantaraṃ kareyyāti attho. Vidhināti samuccayakkhandhakāgatakkamena. Abbhitoti saṃvāsena anto kato, pakatattoti pakatisabhāvo, āpattiṃ anāpannakālasadiso hotīti attho.
५३९. आपत्तिं छादेन्तिया भिक्खुनियाति योजना, ‘‘आपज्जित्वा’’ति सेसो, आपत्तिं आपज्जित्वा ‘‘आपत्ति चा’’तिआदिना (वि॰ वि॰ ५०५) नयेन पुब्बे दस्सितेहि दसहि अङ्गेहि पटिच्छादेन्तिया भिक्खुनिया अत्तनो आपत्तिं छादेन्तिया भिक्खुनिया। न च आपत्तीति एत्थ ‘‘अत्तनो’’ति इमिना अञ्ञिस्सा आपत्तिं पटिच्छादेन्तिया वज्जपटिच्छादिकासङ्खातपाराजिकापत्तीति दीपितं होति। ‘‘भिक्खुनिया’’ति इमिना भिक्खुस्स दुक्कटापत्तिभावं दीपेति।
539. Āpattiṃ chādentiyā bhikkhuniyāti yojanā, ‘‘āpajjitvā’’ti seso, āpattiṃ āpajjitvā ‘‘āpatti cā’’tiādinā (vi. vi. 505) nayena pubbe dassitehi dasahi aṅgehi paṭicchādentiyā bhikkhuniyā attano āpattiṃ chādentiyā bhikkhuniyā. Na ca āpattīti ettha ‘‘attano’’ti iminā aññissā āpattiṃ paṭicchādentiyā vajjapaṭicchādikāsaṅkhātapārājikāpattīti dīpitaṃ hoti. ‘‘Bhikkhuniyā’’ti iminā bhikkhussa dukkaṭāpattibhāvaṃ dīpeti.
५४१. विरुद्धमत्थं नयति पजहतीति विनयो, विनिच्छयो, तं विनयपिटकत्थविनिच्छयविसेसविसयं सम्मोहसङ्खातं विरुद्धं पच्चत्थिकं तदङ्गवसेन पजहनतो विनयनयसङ्खातं ततो एव अतिबुद्धिदीपनं, अतिसयेन बुद्धिं दीपेतीति अतिबुद्धिदीपनं, तं विनयत्थविनिच्छयकं ञाणपदीपं विसेसेन जालेन्तं। विविधेहि नयेहि युत्तताय विविधनययुतं। विनयनयेति विनयपिटकस्स परसन्तानपापने, विनयवण्णनायन्ति वुत्तं होति।
541. Viruddhamatthaṃ nayati pajahatīti vinayo, vinicchayo, taṃ vinayapiṭakatthavinicchayavisesavisayaṃ sammohasaṅkhātaṃ viruddhaṃ paccatthikaṃ tadaṅgavasena pajahanato vinayanayasaṅkhātaṃ tato eva atibuddhidīpanaṃ, atisayena buddhiṃ dīpetīti atibuddhidīpanaṃ, taṃ vinayatthavinicchayakaṃ ñāṇapadīpaṃ visesena jālentaṃ. Vividhehi nayehi yuttatāya vividhanayayutaṃ. Vinayanayeti vinayapiṭakassa parasantānapāpane, vinayavaṇṇanāyanti vuttaṃ hoti.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया
Iti vinayatthasārasandīpaniyā
विनयविनिच्छयवण्णनाय
Vinayavinicchayavaṇṇanāya
सङ्घादिसेसकथावण्णना निट्ठिता।
Saṅghādisesakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
