| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / कङ्खावितरणी-अभिनव-टीका • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
सङ्घादिसेसनिगमनवण्णना
Saṅghādisesanigamanavaṇṇanā
पठमापत्तिकाति अवयवेन विग्गहो समुदायो समासत्थोति आह ‘‘पठमं आपत्ति एतेसन्ति पठमापत्तिका’’ति। वीतिक्कमनक्खणेयेवाति वत्थुवीतिक्कमनक्खणेयेव। एव-कारेन समनुभासनकम्मक्खणं पटिक्खिपति। अहस्स यत्तको परिच्छेदो यावतीहं। तेनाह ‘‘यत्तकानि अहानी’’ति। अहानीति च दिवसानीति अत्थो।
Paṭhamāpattikāti avayavena viggaho samudāyo samāsatthoti āha ‘‘paṭhamaṃ āpatti etesanti paṭhamāpattikā’’ti. Vītikkamanakkhaṇeyevāti vatthuvītikkamanakkhaṇeyeva. Eva-kārena samanubhāsanakammakkhaṇaṃ paṭikkhipati. Ahassa yattako paricchedo yāvatīhaṃ. Tenāha ‘‘yattakāni ahānī’’ti. Ahānīti ca divasānīti attho.
वत्थुवसेन वाति असुचिमोचनादिवीतिक्कममत्तवसेन वा। इदन्ति इदं वीतिक्कमं। नाममत्तवसेन वा अयं इत्थन्नामा आपत्तीति ‘‘अयं सङ्घादिसेसो नाम आपत्ती’’ति एवं विना वत्थुं नामवसेन वा। मत्तसद्देन चेत्थ वत्थुं पटिक्खिपति। पोत्थकेसु पन कत्थचि ‘‘नामगोत्तवसेन वा’’ति लिखन्ति, तं न सुन्दरं ‘‘अयं इत्थन्नामा आपत्ती’’ति वुत्तत्ता। इदानि नं कस्सचि न आरोचेस्सामीति सम्बन्धो। धुरं निक्खिपित्वाति आरोचने उस्साहं ठपेत्वा। न केवलं वत्थुनामवसेनेव आपत्तिसञ्ञी हुत्वा छादेन्तस्सेव, अथ खो योपि एवं अजानन्तो केवलं ‘‘आपत्तिं छादेमी’’ति आपत्तिसञ्ञाय छादेति, तस्सपि छन्ना होतीति वेदितब्बं। सचे पनेत्थ अनापत्तिसञ्ञी वा होति, अञ्ञापत्तिक्खन्धसञ्ञी वा वेमतिको वा हुत्वा ‘‘न दानि नं कस्सचि आरोचेस्सामी’’ति एवं छादेतुकामोव धुरं निक्खिपित्वा अरुणं उट्ठापेति, अच्छन्नाव होतीति आनेत्वा योजेतब्बं। अनापत्ति पन आपत्तिसञ्ञायपि अनापत्तिसञ्ञायपि छादेन्तेन अच्छादिताव होति। लहुकं वा ‘‘गरुका’’ति गरुकं वा ‘‘लहुका’’ति छादेति, अलज्जिपक्खे तिट्ठति, आपत्ति पन अच्छन्ना होति। गरुकं ‘‘लहुका’’ति मञ्ञमानो देसेति, नेव देसिता होति नच्छन्ना।
Vatthuvasena vāti asucimocanādivītikkamamattavasena vā. Idanti idaṃ vītikkamaṃ. Nāmamattavasena vā ayaṃ itthannāmā āpattīti ‘‘ayaṃ saṅghādiseso nāma āpattī’’ti evaṃ vinā vatthuṃ nāmavasena vā. Mattasaddena cettha vatthuṃ paṭikkhipati. Potthakesu pana katthaci ‘‘nāmagottavasena vā’’ti likhanti, taṃ na sundaraṃ ‘‘ayaṃ itthannāmā āpattī’’ti vuttattā. Idāni naṃ kassaci na ārocessāmīti sambandho. Dhuraṃ nikkhipitvāti ārocane ussāhaṃ ṭhapetvā. Na kevalaṃ vatthunāmavaseneva āpattisaññī hutvā chādentasseva, atha kho yopi evaṃ ajānanto kevalaṃ ‘‘āpattiṃ chādemī’’ti āpattisaññāya chādeti, tassapi channā hotīti veditabbaṃ. Sace panettha anāpattisaññī vā hoti, aññāpattikkhandhasaññī vā vematiko vā hutvā ‘‘na dāni naṃ kassaci ārocessāmī’’ti evaṃ chādetukāmova dhuraṃ nikkhipitvā aruṇaṃ uṭṭhāpeti, acchannāva hotīti ānetvā yojetabbaṃ. Anāpatti pana āpattisaññāyapi anāpattisaññāyapi chādentena acchāditāva hoti. Lahukaṃ vā ‘‘garukā’’ti garukaṃ vā ‘‘lahukā’’ti chādeti, alajjipakkhe tiṭṭhati, āpatti pana acchannā hoti. Garukaṃ ‘‘lahukā’’ti maññamāno deseti, neva desitā hoti nacchannā.
पकतो सभावभूतो अत्ता अस्साति पकतत्तो, न कम्मेहि विकतत्तोति अत्थो। तेनाह ‘‘अनुक्खित्तो समानसंवासको’’ति। वुत्तनयेनेवाति ‘‘न दानि नं कस्सचि आरोचेस्सामी’’तिआदिना वुत्तनेव नयेन। अथ ‘‘मय्हं सङ्घेन कम्मं कत’’न्ति (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२) अपकतत्तसञ्ञी हुत्वा छादेति, अच्छन्नाव होति। अपकतत्तेन पन पकतत्तसञ्ञिना वा पकतत्तेन अपकतत्तसञ्ञिना वा छादितापि अच्छन्नाव होति। वुत्तम्पि चेतं –
Pakato sabhāvabhūto attā assāti pakatatto, na kammehi vikatattoti attho. Tenāha ‘‘anukkhitto samānasaṃvāsako’’ti. Vuttanayenevāti ‘‘na dāni naṃ kassaci ārocessāmī’’tiādinā vuttaneva nayena. Atha ‘‘mayhaṃ saṅghena kammaṃ kata’’nti (cūḷava. aṭṭha. 102) apakatattasaññī hutvā chādeti, acchannāva hoti. Apakatattena pana pakatattasaññinā vā pakatattena apakatattasaññinā vā chāditāpi acchannāva hoti. Vuttampi cetaṃ –
‘‘आपज्जति गरुकं सावसेसं।
‘‘Āpajjati garukaṃ sāvasesaṃ;
छादेति अनादरियं पटिच्च।
Chādeti anādariyaṃ paṭicca;
न भिक्खुनी नो च फुसेय्य वज्जं।
Na bhikkhunī no ca phuseyya vajjaṃ;
पञ्हामेसा कुसलेहि चिन्तिता’’ति॥ (परि॰ ४८१)।
Pañhāmesā kusalehi cintitā’’ti. (pari. 481);
अयञ्हि पञ्हो उक्खित्तकेन कथितो।
Ayañhi pañho ukkhittakena kathito.
दससु अन्तरायेसु यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तमेव। सचे पन यो भीरुकजातिकताय अन्धकारे अमनुस्सचण्डमिगभयेन अन्तरायिकसञ्ञी हुत्वा छादेति, अच्छन्नाव होति। यस्सपि पब्बतविहारे वसन्तस्स कन्दरं वा नदिं वा अतिक्कमित्वा आरोचेतब्बं होति, अन्तरामग्गे च चण्डवाळअमनुस्सादिभयं अत्थि, मग्गे अजगरा निपज्जन्ति, नदी पूरा होति, एतस्मिं सतियेव अन्तराये अन्तरायिकसञ्ञी हुत्वा छादेति, अच्छन्नाव होति। अन्तरायिकस्स पन अन्तरायिकसञ्ञाय वा अनन्तरायिकसञ्ञाय वा छादयतो अच्छन्नाव।
Dasasu antarāyesu yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttameva. Sace pana yo bhīrukajātikatāya andhakāre amanussacaṇḍamigabhayena antarāyikasaññī hutvā chādeti, acchannāva hoti. Yassapi pabbatavihāre vasantassa kandaraṃ vā nadiṃ vā atikkamitvā ārocetabbaṃ hoti, antarāmagge ca caṇḍavāḷaamanussādibhayaṃ atthi, magge ajagarā nipajjanti, nadī pūrā hoti, etasmiṃ satiyeva antarāye antarāyikasaññī hutvā chādeti, acchannāva hoti. Antarāyikassa pana antarāyikasaññāya vā anantarāyikasaññāya vā chādayato acchannāva.
भिक्खुनोति सभागस्स भिक्खुनो। सचस्स मुखे अप्पमत्तको गण्डो वा होति, हनुकवातो वा विज्झति, दन्तो वा रुज्जति, भिक्खा वा मन्दा लद्धा होति, तावतकेन पन नेव वत्तुं न सक्कोति, न गन्तुं। अपिच खो ‘‘न सक्कोमी’’ति सञ्ञी होति, अयं पहु हुत्वा अप्पहुसञ्ञी नाम। इमिना छादितापि अच्छादिता। अप्पहुना पन वत्तुं वा गन्तुं वा असमत्थेन पहुसञ्ञिना वा अप्पहुसञ्ञिना वा छादितापि अच्छादिताव।
Bhikkhunoti sabhāgassa bhikkhuno. Sacassa mukhe appamattako gaṇḍo vā hoti, hanukavāto vā vijjhati, danto vā rujjati, bhikkhā vā mandā laddhā hoti, tāvatakena pana neva vattuṃ na sakkoti, na gantuṃ. Apica kho ‘‘na sakkomī’’ti saññī hoti, ayaṃ pahu hutvā appahusaññī nāma. Iminā chāditāpi acchāditā. Appahunā pana vattuṃ vā gantuṃ vā asamatthena pahusaññinā vā appahusaññinā vā chāditāpi acchāditāva.
इदं उत्तानमेवाति इदं अङ्गद्वयं उत्तानत्थमेव। सचे पन ‘‘छादेस्सामी’’ति धुरनिक्खेपं कत्वा पुरेभत्ते वा पच्छाभत्ते वा पठमयामादीसु वा लज्जिधम्मं ओक्कमति, अन्तोअरुणेयेव आरोचेति, अयं छादेतुकामो न छादेति नाम।
Idaṃ uttānamevāti idaṃ aṅgadvayaṃ uttānatthameva. Sace pana ‘‘chādessāmī’’ti dhuranikkhepaṃ katvā purebhatte vā pacchābhatte vā paṭhamayāmādīsu vā lajjidhammaṃ okkamati, antoaruṇeyeva āroceti, ayaṃ chādetukāmo na chādeti nāma.
यस्स पन अभिक्खुके ठाने वसन्तस्स आपत्तिं आपज्जित्वा सभागस्स भिक्खुनो आगमनं आगमेन्तस्स वा, सभागस्स सन्तिकं वा गच्छन्तस्स अड्ढमासोपि मासोपि अतिक्कमति, अयं नच्छादेतुकामो छादेति नाम। अयम्पि अच्छन्नाव होति।
Yassa pana abhikkhuke ṭhāne vasantassa āpattiṃ āpajjitvā sabhāgassa bhikkhuno āgamanaṃ āgamentassa vā, sabhāgassa santikaṃ vā gacchantassa aḍḍhamāsopi māsopi atikkamati, ayaṃ nacchādetukāmo chādeti nāma. Ayampi acchannāva hoti.
यो पन आपन्नमत्तोव अग्गिं अक्कन्तपुरिसो विय सहसा अपक्कमित्वा सभागट्ठानं गन्त्वा आवि करोति, अयं नच्छादेतुकामोव न छादेति नाम। सभागमत्तमेव पमाणन्ति अवेरिसभागमत्तमेव पमाणं। अवेरिसभागस्स हि सन्तिके आरोचेतब्बं। यो पन विसभागो होति सुत्वा पकासेतुकामो, एवरूपस्स उपज्झायस्सपि सन्तिके न आरोचेतब्बा। तत्थ पुरेभत्तं आपत्तिं आपन्नो होतु, पच्छाभत्तं वा दिवा वा रत्तिं वा, याव अरुणं न उग्गच्छति, ताव आरोचेतब्बं। उद्धस्ते अरुणे पटिच्छन्ना होति, पटिच्छादनपच्चया च दुक्कटं आपज्जति। सङ्खेपतोति समासतो। वित्थारतो पन समन्तपासादिकायं वुत्तोति अधिप्पायो।
Yo pana āpannamattova aggiṃ akkantapuriso viya sahasā apakkamitvā sabhāgaṭṭhānaṃ gantvā āvi karoti, ayaṃ nacchādetukāmova na chādeti nāma. Sabhāgamattameva pamāṇanti averisabhāgamattameva pamāṇaṃ. Averisabhāgassa hi santike ārocetabbaṃ. Yo pana visabhāgo hoti sutvā pakāsetukāmo, evarūpassa upajjhāyassapi santike na ārocetabbā. Tattha purebhattaṃ āpattiṃ āpanno hotu, pacchābhattaṃ vā divā vā rattiṃ vā, yāva aruṇaṃ na uggacchati, tāva ārocetabbaṃ. Uddhaste aruṇe paṭicchannā hoti, paṭicchādanapaccayā ca dukkaṭaṃ āpajjati. Saṅkhepatoti samāsato. Vitthārato pana samantapāsādikāyaṃ vuttoti adhippāyo.
अकामा परिवत्थब्बन्ति अप्पटिकम्मकताय आपत्तिया सग्गमोक्खावरणभावतो अनिच्छन्तेनापि परिवसितब्बन्ति अत्थो। तेनाह ‘‘न कामेना’’तिआदि। परिवासं समादायाति परिवासवत्तं सङ्घमज्झे समादियित्वा। यदिपि चतुब्बिधो परिवासो अप्पटिच्छन्नपरिवासो, पटिच्छन्नपरिवासो, सुद्धन्तपरिवासो, समोधानपरिवासोति, तथापि अप्पटिच्छन्नपरिवासो इध न अधिप्पेतोति आह ‘‘तत्थ पटिच्छन्न…पे॰… तिविधो परिवासो’’ति। तत्थाति तस्मिं वाक्ये। पटिच्छन्नाय आपत्तिया सति दातब्बो परिवासो पटिच्छन्नविसयताय पटिच्छन्नपरिवासो। सुद्धन्ततो पट्ठाय दातब्बो परिवासो सुद्धन्तपरिवासो। समोदहित्वा दातब्बो परिवासो समोधानपरिवासो।
Akāmā parivatthabbanti appaṭikammakatāya āpattiyā saggamokkhāvaraṇabhāvato anicchantenāpi parivasitabbanti attho. Tenāha ‘‘na kāmenā’’tiādi. Parivāsaṃ samādāyāti parivāsavattaṃ saṅghamajjhe samādiyitvā. Yadipi catubbidho parivāso appaṭicchannaparivāso, paṭicchannaparivāso, suddhantaparivāso, samodhānaparivāsoti, tathāpi appaṭicchannaparivāso idha na adhippetoti āha ‘‘tattha paṭicchanna…pe… tividho parivāso’’ti. Tatthāti tasmiṃ vākye. Paṭicchannāya āpattiyā sati dātabbo parivāso paṭicchannavisayatāya paṭicchannaparivāso. Suddhantato paṭṭhāya dātabbo parivāso suddhantaparivāso. Samodahitvā dātabbo parivāso samodhānaparivāso.
इदानि ते तिविधेयेव परिवासे सरूपतो दस्सेतुं ‘‘तत्था’’तिआदिमाह। हीति यस्मा। एकाहं पटिच्छन्ना एकाहप्पटिच्छन्ना। वुत्तनयेनाति ‘‘आपत्ति च होती’’तिआदिना वुत्तेन नयेन। एकाहप्पटिच्छन्नन्ति एत्थ इतिसद्दो ‘‘इति वा, इति एवरूपा विसूकदस्सना पटिविरतो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.१३, १९७) विय आदिअत्थो। तेन ‘‘सोहं, भन्ते, सङ्घं एकिस्सा आपत्तिया सञ्चेतनिकाय सुक्कविसट्ठिया एकाहप्पटिच्छन्नाय एकाहपरिवासं याचामी’’ति इमं पाळिसेसं (चूळव॰ १०२) सङ्गण्हाति। एवं परिवासं याचापेत्वाति एवं यावततियं याचापेत्वा। खन्धके आगतनयेनाति समुच्चयक्खन्धके (चूळव॰ ९७ आदयो) आगतनयेन। ततोति पक्खतो पट्ठाय। अतिरेकपक्खप्पटिच्छन्नन्ति पक्खस्स अतिरेको अतिरेकपक्खो, तं पटिच्छन्नन्ति अत्थो। ततोति तिंसतिमदिवसतो पट्ठाय। मासप्पटिच्छन्नन्ति सत्तानं आयुं मिनन्तो विय सियति अन्तं करोतीति मासो, तिंसरत्तिन्दिवो, तं पटिच्छन्नन्ति अत्थो। संवच्छरे पुण्णेति तं तं सत्तं, धम्मप्पवत्तिञ्च सङ्गम्म वदन्तो विय सरति पवत्ततीति संवच्छरो, द्वादस मासा, तस्मिं परिपुण्णे।
Idāni te tividheyeva parivāse sarūpato dassetuṃ ‘‘tatthā’’tiādimāha. Hīti yasmā. Ekāhaṃ paṭicchannā ekāhappaṭicchannā. Vuttanayenāti ‘‘āpatti ca hotī’’tiādinā vuttena nayena. Ekāhappaṭicchannanti ettha itisaddo ‘‘iti vā, iti evarūpā visūkadassanā paṭivirato’’tiādīsu (dī. ni. 1.13, 197) viya ādiattho. Tena ‘‘sohaṃ, bhante, saṅghaṃ ekissā āpattiyā sañcetanikāya sukkavisaṭṭhiyā ekāhappaṭicchannāya ekāhaparivāsaṃ yācāmī’’ti imaṃ pāḷisesaṃ (cūḷava. 102) saṅgaṇhāti. Evaṃ parivāsaṃ yācāpetvāti evaṃ yāvatatiyaṃ yācāpetvā. Khandhake āgatanayenāti samuccayakkhandhake (cūḷava. 97 ādayo) āgatanayena. Tatoti pakkhato paṭṭhāya. Atirekapakkhappaṭicchannanti pakkhassa atireko atirekapakkho, taṃ paṭicchannanti attho. Tatoti tiṃsatimadivasato paṭṭhāya. Māsappaṭicchannanti sattānaṃ āyuṃ minanto viya siyati antaṃ karotīti māso, tiṃsarattindivo, taṃ paṭicchannanti attho. Saṃvacchare puṇṇeti taṃ taṃ sattaṃ, dhammappavattiñca saṅgamma vadanto viya sarati pavattatīti saṃvaccharo, dvādasa māsā, tasmiṃ paripuṇṇe.
वत्थुकित्तनवसेन वाति नामेन सह वत्थुकित्तनवसेन वाति अत्थो। तेनेव हि उपरि ‘‘नाममत्तवसेन वा’’ति मत्तग्गहणं कतन्ति दट्ठब्बं। नाममत्तवसेनाति वत्थुकित्तनं विना केवलं नामस्सेव वसेन। तस्माति यस्मा दुविधे नामे ‘‘आपत्ती’’ति सब्बसाधारणं नामं, तस्मा । सुक्कविस्सट्ठीति सुक्कविस्सट्ठि नामायं। इतिसद्दो हेत्थ वचनीयत्थं निदस्सेति। निदस्सनमत्तञ्चेतं ‘‘सुक्कविस्सट्ठी’’ति कायसंसग्गादीनम्पि वत्थुआदिभावेन इच्छितब्बत्ता। वत्थु चेव गोत्तञ्चाति वीतिक्कमत्ता वत्थु चेव अनञ्ञसाधारणत्ता गोत्तञ्च। गं तायतीति गोत्तं, सजातितो अञ्ञत्थ कायसंसग्गादीसु गन्तुं अदत्वा बुद्धिं, वचनञ्च रक्खतीति अत्थो। सङ्घादिसेसोति सङ्घादिसेसो नामायं। एत्थ पन इतिसद्दो वचनवचनीयसमुदायं निदस्सेति। तेनाह ‘‘नामञ्चेव आपत्ति चा’’ति, सजातिसाधारणनामत्ता नामञ्चेव तेन तेन वीतिक्कमेनापज्जितब्बत्ता आपत्ति चाति अत्थो। इदम्पि निदस्सनमत्तमेव ‘‘आपत्तियो’’ति इमस्सापि नामादिभावेन इच्छितब्बत्ता। इतिसद्दो वा आदिअत्थो। एवञ्च कत्वा ‘‘कायसंसग्गन्तिआदिवचनेनापी’’तिआदिकम्पि समत्थितं होति।
Vatthukittanavasena vāti nāmena saha vatthukittanavasena vāti attho. Teneva hi upari ‘‘nāmamattavasena vā’’ti mattaggahaṇaṃ katanti daṭṭhabbaṃ. Nāmamattavasenāti vatthukittanaṃ vinā kevalaṃ nāmasseva vasena. Tasmāti yasmā duvidhe nāme ‘‘āpattī’’ti sabbasādhāraṇaṃ nāmaṃ, tasmā . Sukkavissaṭṭhīti sukkavissaṭṭhi nāmāyaṃ. Itisaddo hettha vacanīyatthaṃ nidasseti. Nidassanamattañcetaṃ ‘‘sukkavissaṭṭhī’’ti kāyasaṃsaggādīnampi vatthuādibhāvena icchitabbattā. Vatthu ceva gottañcāti vītikkamattā vatthu ceva anaññasādhāraṇattā gottañca. Gaṃ tāyatīti gottaṃ, sajātito aññattha kāyasaṃsaggādīsu gantuṃ adatvā buddhiṃ, vacanañca rakkhatīti attho. Saṅghādisesoti saṅghādiseso nāmāyaṃ. Ettha pana itisaddo vacanavacanīyasamudāyaṃ nidasseti. Tenāha ‘‘nāmañceva āpatti cā’’ti, sajātisādhāraṇanāmattā nāmañceva tena tena vītikkamenāpajjitabbattā āpatti cāti attho. Idampi nidassanamattameva ‘‘āpattiyo’’ti imassāpi nāmādibhāvena icchitabbattā. Itisaddo vā ādiattho. Evañca katvā ‘‘kāyasaṃsaggantiādivacanenāpī’’tiādikampi samatthitaṃ hoti.
तयिदं कम्मवाचाय केन वचनेन गहितन्ति अनुयोगं सन्धाय ‘‘तत्था’’तिआदिमाह। ‘‘आपत्ती’’ति सब्बसाधारणनामत्ता, वीतिक्कमेन आपज्जितब्बत्ता च नामञ्चेव आपत्ति च होतीति आह ‘‘आपत्तियोति वचनेनापी’’ति। तस्माति यस्मा इदं परिवासादिविनयकम्मं वत्थुवसेन, गोत्तवसेन, नामवसेन, आपत्तिवसेन च कातुं वट्टतियेव, तस्मा। एतेसूति वत्थुआदीसु, सुक्कविस्सट्ठिआदीसु वा। वत्तं समादातब्बन्ति यथावुत्तेसु द्वीसु पदेसु एकेनपि समादातब्बं। द्वीहि पन सुसमादिन्नंयेव। तेनेव वक्खति ‘‘समादानेपि एसेव नयो’’ति (कङ्खा॰ अट्ठ॰ निदानवण्णना)।
Tayidaṃ kammavācāya kena vacanena gahitanti anuyogaṃ sandhāya ‘‘tatthā’’tiādimāha. ‘‘Āpattī’’ti sabbasādhāraṇanāmattā, vītikkamena āpajjitabbattā ca nāmañceva āpatti ca hotīti āha ‘‘āpattiyoti vacanenāpī’’ti. Tasmāti yasmā idaṃ parivāsādivinayakammaṃ vatthuvasena, gottavasena, nāmavasena, āpattivasena ca kātuṃ vaṭṭatiyeva, tasmā. Etesūti vatthuādīsu, sukkavissaṭṭhiādīsu vā. Vattaṃ samādātabbanti yathāvuttesu dvīsu padesu ekenapi samādātabbaṃ. Dvīhi pana susamādinnaṃyeva. Teneva vakkhati ‘‘samādānepi eseva nayo’’ti (kaṅkhā. aṭṭha. nidānavaṇṇanā).
आरोचेत्वाति –
Ārocetvāti –
‘‘अहं, भन्ते, एकं आपत्तिं आपज्जिं सञ्चेतनिकं सुक्कविस्सट्ठिं एकाहप्पटिच्छन्नं, सोहं सङ्घं एकिस्सा आपत्तिया सञ्चेतनिकाय सुक्कविस्सट्ठिया एकाहप्पटिच्छन्नाय एकाहपरिवासं याचिं, तस्स मे सङ्घो एकिस्सा आपत्तिया सञ्चेतनिकाय सुक्कविस्सट्ठिया एकाहप्पटिच्छन्नाय एकाहपरिवासं अदासि, सोहं परिवसामि, वेदयामहं, भन्ते, ‘वेदयती’ति मं सङ्घो धारेतू’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२) –
‘‘Ahaṃ, bhante, ekaṃ āpattiṃ āpajjiṃ sañcetanikaṃ sukkavissaṭṭhiṃ ekāhappaṭicchannaṃ, sohaṃ saṅghaṃ ekissā āpattiyā sañcetanikāya sukkavissaṭṭhiyā ekāhappaṭicchannāya ekāhaparivāsaṃ yāciṃ, tassa me saṅgho ekissā āpattiyā sañcetanikāya sukkavissaṭṭhiyā ekāhappaṭicchannāya ekāhaparivāsaṃ adāsi, sohaṃ parivasāmi, vedayāmahaṃ, bhante, ‘vedayatī’ti maṃ saṅgho dhāretū’’ti (cūḷava. aṭṭha. 102) –
एवमादिना तं तं योजनानुरूपं आरोचेत्वा। इमञ्च पनत्थं गहेत्वा याय कायचि भासाय आरोचेतुं वट्टतियेव (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२)। ‘‘पुन आगतागतानं भिक्खूनं आरोचेन्तेना’’ति इदं आगन्तुकं भिक्खुं सन्धाय वुत्तं। एत्थ च एकस्स आरोचेन्तेन अवसाने ‘‘वेदयतीति मं आयस्मा धारेतु’’, द्विन्नं ‘‘आयस्मन्ता धारेन्तु’’, तिण्णं ‘‘आयस्मन्तो धारेन्तू’’ति वत्तब्बं। वत्तभेदञ्च रत्तिच्छेदञ्च अकत्वाति ‘‘न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सादितब्बं पकतत्तानं भिक्खूनं अभिवादनं पच्चुपट्ठान’’न्तिआदिना (चूळव॰ ७५) पारिवासिकक्खन्धके यानि चतुनवुति वत्तानि वुत्तानि, तेसं भेदञ्च, यो च ‘‘तयो खो, उपालि, पारिवासिकस्स भिक्खुनो रत्तिच्छेदा सहवासो विप्पवासो अनारोचना’’ति (चूळव॰ ८३) रत्तिच्छेदो वुत्तो, तञ्च अकत्वा।
Evamādinā taṃ taṃ yojanānurūpaṃ ārocetvā. Imañca panatthaṃ gahetvā yāya kāyaci bhāsāya ārocetuṃ vaṭṭatiyeva (cūḷava. aṭṭha. 102). ‘‘Puna āgatāgatānaṃ bhikkhūnaṃ ārocentenā’’ti idaṃ āgantukaṃ bhikkhuṃ sandhāya vuttaṃ. Ettha ca ekassa ārocentena avasāne ‘‘vedayatīti maṃ āyasmā dhāretu’’, dvinnaṃ ‘‘āyasmantā dhārentu’’, tiṇṇaṃ ‘‘āyasmanto dhārentū’’ti vattabbaṃ. Vattabhedañca ratticchedañca akatvāti ‘‘na, bhikkhave, pārivāsikena bhikkhunā sāditabbaṃ pakatattānaṃ bhikkhūnaṃ abhivādanaṃ paccupaṭṭhāna’’ntiādinā (cūḷava. 75) pārivāsikakkhandhake yāni catunavuti vattāni vuttāni, tesaṃ bhedañca, yo ca ‘‘tayo kho, upāli, pārivāsikassa bhikkhuno ratticchedā sahavāso vippavāso anārocanā’’ti (cūḷava. 83) ratticchedo vutto, tañca akatvā.
अयं हेत्थ विनिच्छयो – सचे (चूळव॰ अट्ठ॰ ७६) आगन्तुका मुहुत्तं विस्समित्वा वा अविस्समित्वा एव वा विहारमज्झेन गच्छन्ति, तेसम्पि आरोचेतब्बं। सचे तस्स अजानन्तस्सेव गच्छन्ति, अयञ्च गतकाले जानाति, गन्त्वा आरोचेतब्बं। सम्पापुणितुं असक्कोन्तस्स रत्तिच्छेदोव होति, न वत्तभेददुक्कटं। येपि अन्तोविहारं अप्पविसित्वा उपचारसीमं ओक्कमित्वा गच्छन्ति, अयञ्च नेसं छत्तसद्दं वा उक्कासितसद्दं वा खिपितसद्दं वा सुत्वाव आगन्तुकभावं जानाति, गन्त्वा आरोचेतब्बं। गतकाले जानन्तेनापि अनुबन्धित्वा आरोचेतब्बमेव। सम्पापुणितुं असक्कोन्तस्स रत्तिच्छेदोव होति, न वत्तभेददुक्कटं। योपि रत्तिंयेव आगन्त्वा रत्तिंयेव गच्छति, सोपिस्स रत्तिच्छेदं करोति। अञ्ञातत्ता पन वत्तभेददुक्कटं नत्थि। सचे अजानित्वाव अब्भानं करोति, अकतमेव होतीति कुरुन्दियं (चूळव॰ अट्ठ॰ ७६) वुत्तं। तस्मा अधिका रत्तियो गहेत्वा कातब्बं। अयं अपण्णकप्पटिपदा।
Ayaṃ hettha vinicchayo – sace (cūḷava. aṭṭha. 76) āgantukā muhuttaṃ vissamitvā vā avissamitvā eva vā vihāramajjhena gacchanti, tesampi ārocetabbaṃ. Sace tassa ajānantasseva gacchanti, ayañca gatakāle jānāti, gantvā ārocetabbaṃ. Sampāpuṇituṃ asakkontassa ratticchedova hoti, na vattabhedadukkaṭaṃ. Yepi antovihāraṃ appavisitvā upacārasīmaṃ okkamitvā gacchanti, ayañca nesaṃ chattasaddaṃ vā ukkāsitasaddaṃ vā khipitasaddaṃ vā sutvāva āgantukabhāvaṃ jānāti, gantvā ārocetabbaṃ. Gatakāle jānantenāpi anubandhitvā ārocetabbameva. Sampāpuṇituṃ asakkontassa ratticchedova hoti, na vattabhedadukkaṭaṃ. Yopi rattiṃyeva āgantvā rattiṃyeva gacchati, sopissa ratticchedaṃ karoti. Aññātattā pana vattabhedadukkaṭaṃ natthi. Sace ajānitvāva abbhānaṃ karoti, akatameva hotīti kurundiyaṃ (cūḷava. aṭṭha. 76) vuttaṃ. Tasmā adhikā rattiyo gahetvā kātabbaṃ. Ayaṃ apaṇṇakappaṭipadā.
नदिआदीसु नावाय गच्छन्तम्पि परतीरे ठितम्पि आकासे गच्छन्तम्पि पब्बततलअरञ्ञादीसु दूरे ठितम्पि भिक्खुं दिस्वा सचे ‘‘भिक्खू’’ति ववत्थानं अत्थि, नावादीहि वा गन्त्वा, महासद्दं कत्वा वा वेगेन अनुबन्धित्वा वा आरोचेतब्बं, अनारोचेन्तस्स रत्तिच्छेदो चेव वत्तभेददुक्कटञ्च। सचे वायमन्तोपि सम्पापुणितुं वा सावेतुं वा न सक्कोति, रत्तिच्छेदोव होति, न वत्तभेददुक्कटं।
Nadiādīsu nāvāya gacchantampi paratīre ṭhitampi ākāse gacchantampi pabbatatalaaraññādīsu dūre ṭhitampi bhikkhuṃ disvā sace ‘‘bhikkhū’’ti vavatthānaṃ atthi, nāvādīhi vā gantvā, mahāsaddaṃ katvā vā vegena anubandhitvā vā ārocetabbaṃ, anārocentassa ratticchedo ceva vattabhedadukkaṭañca. Sace vāyamantopi sampāpuṇituṃ vā sāvetuṃ vā na sakkoti, ratticchedova hoti, na vattabhedadukkaṭaṃ.
अञ्ञं कञ्चि विहारं गतेनपि भिक्खूनं आरोचेतब्बमेव (चूळव॰ अट्ठ॰ ७६)। सचे सब्बे एकट्ठाने ठिते पस्सति, एकट्ठाने ठितेनेव आरोचेतब्बं। अथ रुक्खमूलादीसु विसुं विसुं ठिता होन्ति, तत्थ तत्थ गन्त्वा आरोचेतब्बं। सञ्चिच्च अनारोचेन्तस्स रत्तिच्छेदो च होति, वत्तभेदे च दुक्कटं। अथ विचिनन्तो एकच्चे न पस्सति, रत्तिच्छेदोव होति , न च वत्तभेददुक्कटं। सञ्चिच्च अनारोचेन्तस्स पन रत्तिच्छेदो चेव होति, वत्तभेदे च दुक्कटं।
Aññaṃ kañci vihāraṃ gatenapi bhikkhūnaṃ ārocetabbameva (cūḷava. aṭṭha. 76). Sace sabbe ekaṭṭhāne ṭhite passati, ekaṭṭhāne ṭhiteneva ārocetabbaṃ. Atha rukkhamūlādīsu visuṃ visuṃ ṭhitā honti, tattha tattha gantvā ārocetabbaṃ. Sañcicca anārocentassa ratticchedo ca hoti, vattabhede ca dukkaṭaṃ. Atha vicinanto ekacce na passati, ratticchedova hoti , na ca vattabhedadukkaṭaṃ. Sañcicca anārocentassa pana ratticchedo ceva hoti, vattabhede ca dukkaṭaṃ.
तत्थेवाति माळकसीमायमेव। माळकतो पन भिक्खूसु निक्खन्तेसु एकस्सपि सन्तिके निक्खिपितुं वट्टति (चूळव॰ अट्ठ॰ ९७)। माळकतो निक्खमित्वा सतिं पटिलभन्तेन सह गच्छन्तस्स सन्तिके निक्खिपितब्बं। तेनाह ‘‘एकपुग्गलस्स वा सन्तिके’’ति। सचे सोपि पक्कन्तो, अञ्ञस्स यस्स माळके नारोचितं, तस्स आरोचेत्वा निक्खिपितब्बं। पकतत्तट्ठानेति सङ्घकम्मानं अरहट्ठाने। द्वे लेड्डुपाते अतिक्कमित्वाति (सारत्थ॰ टी॰ चूळवग्ग ३.९७) भिक्खूनं सज्झायनसद्दसवनूपचारविजहनत्थं वुत्तं। महामग्गतो ओक्कम्माति मग्गप्पटिपन्नभिक्खूनं उपचारविजहनत्थं वुत्तं। गुम्बेन वा वतिया वा पटिच्छन्नट्ठानेति दस्सनूपचारविजहनत्थं वुत्तं। वत्तं समादियित्वा आरोचेतब्बन्ति वुत्तनयेनेव वत्तं समादियित्वा परिवासो आरोचेतब्बो। ‘‘आरोचेतब्ब’’न्ति पन सामञ्ञेन वुत्तं। आरोचेन्तेन च सचे नवकतरो होति, ‘‘आवुसो’’ति वत्तब्बं। सचे वुड्ढतरो, ‘‘भन्ते’’ति वत्तब्बं। सचे अञ्ञो कोचि भिक्खु केनचिदेव करणीयेन तं ठानं आगच्छति। सचे एस नं पस्सति, सद्दं वा तस्स सुणाति, आरोचेतब्बं। अनारोचेन्तस्स रत्तिच्छेदो चेव वत्तभेदो च। तेनाह ‘‘यम्पि अञ्ञं भिक्खुं पस्सति, तस्सापि आरोचेतब्बमेवा’’ति। अथ द्वादसहत्थं उपचारं ओक्कमित्वा अजानन्तस्सेव गच्छति, रत्तिच्छेदो होतियेव, वत्तभेदो पन नत्थि। उट्ठितेति उग्गते। यं सब्बपठमं भिक्खुन्ति विहारतो निक्खमन्तं वा आगन्तुकं वा सब्बपठमं यं अञ्ञं भिक्खुं पस्सति। तस्स आरोचेत्वा निक्खिपितब्बन्ति अनारोचेन्तस्स दुक्कटं सिया, तं सन्धाय वुत्तं, न तु रत्तिच्छेदं सन्धाय। इतरथा हि ‘‘विहारसीमापरियापन्नानं सब्बेसं आरोचेत्वा’’ति वदेय्य। याव रत्तियो पूरेन्तीति यत्तका रत्तियो आपत्ति पटिच्छन्ना होति, तत्तका रत्तियो याव पूरेन्ति, ताव परिवत्थब्बं। समन्तपासादिकायं पन ‘‘एवं यत्तकानि दिवसानि आपत्ति पटिच्छन्ना होति, तत्तकानि, ततो अधिकतरानि वा कुक्कुच्चविनोदनत्थाय परिवसित्वा’’ति वुत्तं। वित्थारोति पपञ्चो।
Tatthevāti māḷakasīmāyameva. Māḷakato pana bhikkhūsu nikkhantesu ekassapi santike nikkhipituṃ vaṭṭati (cūḷava. aṭṭha. 97). Māḷakato nikkhamitvā satiṃ paṭilabhantena saha gacchantassa santike nikkhipitabbaṃ. Tenāha ‘‘ekapuggalassa vā santike’’ti. Sace sopi pakkanto, aññassa yassa māḷake nārocitaṃ, tassa ārocetvā nikkhipitabbaṃ. Pakatattaṭṭhāneti saṅghakammānaṃ arahaṭṭhāne. Dve leḍḍupāte atikkamitvāti (sārattha. ṭī. cūḷavagga 3.97) bhikkhūnaṃ sajjhāyanasaddasavanūpacāravijahanatthaṃ vuttaṃ. Mahāmaggato okkammāti maggappaṭipannabhikkhūnaṃ upacāravijahanatthaṃ vuttaṃ. Gumbena vā vatiyā vā paṭicchannaṭṭhāneti dassanūpacāravijahanatthaṃ vuttaṃ. Vattaṃ samādiyitvā ārocetabbanti vuttanayeneva vattaṃ samādiyitvā parivāso ārocetabbo. ‘‘Ārocetabba’’nti pana sāmaññena vuttaṃ. Ārocentena ca sace navakataro hoti, ‘‘āvuso’’ti vattabbaṃ. Sace vuḍḍhataro, ‘‘bhante’’ti vattabbaṃ. Sace añño koci bhikkhu kenacideva karaṇīyena taṃ ṭhānaṃ āgacchati. Sace esa naṃ passati, saddaṃ vā tassa suṇāti, ārocetabbaṃ. Anārocentassa ratticchedo ceva vattabhedo ca. Tenāha ‘‘yampi aññaṃ bhikkhuṃ passati, tassāpi ārocetabbamevā’’ti. Atha dvādasahatthaṃ upacāraṃ okkamitvā ajānantasseva gacchati, ratticchedo hotiyeva, vattabhedo pana natthi. Uṭṭhiteti uggate. Yaṃ sabbapaṭhamaṃ bhikkhunti vihārato nikkhamantaṃ vā āgantukaṃ vā sabbapaṭhamaṃ yaṃ aññaṃ bhikkhuṃ passati. Tassa ārocetvā nikkhipitabbanti anārocentassa dukkaṭaṃ siyā, taṃ sandhāya vuttaṃ, na tu ratticchedaṃ sandhāya. Itarathā hi ‘‘vihārasīmāpariyāpannānaṃ sabbesaṃ ārocetvā’’ti vadeyya. Yāva rattiyo pūrentīti yattakā rattiyo āpatti paṭicchannā hoti, tattakā rattiyo yāva pūrenti, tāva parivatthabbaṃ. Samantapāsādikāyaṃ pana ‘‘evaṃ yattakāni divasāni āpatti paṭicchannā hoti, tattakāni, tato adhikatarāni vā kukkuccavinodanatthāya parivasitvā’’ti vuttaṃ. Vitthāroti papañco.
इतरेसु पन द्वीसूति सुद्धन्तपरिवासो, समोधानपरिवासोति द्विन्नं मज्झे। खन्धकेति समुच्चयक्खन्धके (चूळव॰ १५६ आदयो)। चूळसुद्धन्तो महासुद्धन्तोति एत्थ यो उपसम्पदतो (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२; वि॰ सङ्ग॰ अट्ठ॰ २४२) पट्ठाय अनुलोमक्कमेन वा आरोचितदिवसतो पट्ठाय पटिलोमक्कमेन वा ‘‘असुकञ्च असुकञ्च दिवसं वा पक्खं वा मासं वा संवच्छरं वा तव सुद्धभावं जानासी’’ति पुच्छियमानो ‘‘आम, भन्ते, जानामि , एत्तकं नाम कालं अहं सुद्धो’’ति वदति, तस्स दिन्नो सुद्धन्तपरिवासो ‘‘चूळसुद्धन्तो’’ति वुच्चति।
Itaresu pana dvīsūti suddhantaparivāso, samodhānaparivāsoti dvinnaṃ majjhe. Khandhaketi samuccayakkhandhake (cūḷava. 156 ādayo). Cūḷasuddhanto mahāsuddhantoti ettha yo upasampadato (cūḷava. aṭṭha. 102; vi. saṅga. aṭṭha. 242) paṭṭhāya anulomakkamena vā ārocitadivasato paṭṭhāya paṭilomakkamena vā ‘‘asukañca asukañca divasaṃ vā pakkhaṃ vā māsaṃ vā saṃvaccharaṃ vā tava suddhabhāvaṃ jānāsī’’ti pucchiyamāno ‘‘āma, bhante, jānāmi , ettakaṃ nāma kālaṃ ahaṃ suddho’’ti vadati, tassa dinno suddhantaparivāso ‘‘cūḷasuddhanto’’ti vuccati.
तं गहेत्वा परिवसन्तेन यत्तकं कालं अत्तनो सुद्धभावं जानाति, तत्तकं अपनेत्वा अवसेसं मासं वा द्वेमासं वा परिवसितब्बं। सचे ‘‘मासमत्तं असुद्धोम्ही’’ति सल्लक्खेत्वा परिवासं अग्गहेसि, परिवसन्तो च पुन अञ्ञं मासं सरति, तम्पि मासं परिवसितब्बमेव, पुन परिवासदानकिच्चं नत्थि। अथ ‘‘द्वेमासं असुद्धोम्ही’’ति सल्लक्खेत्वा अग्गहेसि, परिवसन्तो च ‘‘मासमत्तमेवाहं असुद्धोम्ही’’ति सन्निट्ठानं करोति, मासमेव परिवसितब्बं, पुन परिवासदानकिच्चं नत्थि। अयञ्हि सुद्धन्तपरिवासो उद्धम्पि आरोहति, हेट्ठापि ओरोहति, इदमस्स लक्खणं।
Taṃ gahetvā parivasantena yattakaṃ kālaṃ attano suddhabhāvaṃ jānāti, tattakaṃ apanetvā avasesaṃ māsaṃ vā dvemāsaṃ vā parivasitabbaṃ. Sace ‘‘māsamattaṃ asuddhomhī’’ti sallakkhetvā parivāsaṃ aggahesi, parivasanto ca puna aññaṃ māsaṃ sarati, tampi māsaṃ parivasitabbameva, puna parivāsadānakiccaṃ natthi. Atha ‘‘dvemāsaṃ asuddhomhī’’ti sallakkhetvā aggahesi, parivasanto ca ‘‘māsamattamevāhaṃ asuddhomhī’’ti sanniṭṭhānaṃ karoti, māsameva parivasitabbaṃ, puna parivāsadānakiccaṃ natthi. Ayañhi suddhantaparivāso uddhampi ārohati, heṭṭhāpi orohati, idamassa lakkhaṇaṃ.
यो पन यथावुत्तेन अनुलोमप्पटिलोमवसेन पुच्छियमानोपि रत्तिपरियन्तं (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२) न जानाति नस्सरति, रत्तिपरियन्ते वेमतिको वा होति, तस्स दिन्नो सुद्धन्तपरिवासो ‘‘महासुद्धन्तो’’ति वुच्चति। तं गहेत्वा गहितदिवसतो याव उपसम्पददिवसो, ताव रत्तियो गणेत्वा परिवसितब्बं। अयं उद्धं नारोहति, हेट्ठा पन ओरोहति। तस्मा सचे परिवसन्तो रत्तिपरिच्छेदे सन्निट्ठानं करोति ‘‘मासो वा संवच्छरो वा मय्हं आपन्नस्सा’’ति, मासं वा संवच्छरं वा परिवसितब्बं। एत्थ च किञ्चापि ‘‘एत्तकं कालं अहं सुद्धो’’ति वदन्तस्स चूळसुद्धन्तो दीयति, तथापि नियमेनेव जाननाभावा ‘‘दुविधोपि चेस…पे॰… दातब्बो’’ति वुत्तं। तस्स दानविधि खन्धके आगतोति तस्स दुविधस्सापि सुद्धन्तस्स दानविधि ‘‘तेन, भिक्खवे, भिक्खुना सङ्घं उपसङ्कमित्वा…पे॰… एवमस्स वचनीयो’’तिआदिना समुच्चयक्खन्धके (चूळव॰ १५६) आगतो। तस्मा तत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्बोति अधिप्पायो। एस नयो विनिच्छयकथा पन वित्थारतो समन्तपासादिकायं वुत्ताति एत्थापि।
Yo pana yathāvuttena anulomappaṭilomavasena pucchiyamānopi rattipariyantaṃ (cūḷava. aṭṭha. 102) na jānāti nassarati, rattipariyante vematiko vā hoti, tassa dinno suddhantaparivāso ‘‘mahāsuddhanto’’ti vuccati. Taṃ gahetvā gahitadivasato yāva upasampadadivaso, tāva rattiyo gaṇetvā parivasitabbaṃ. Ayaṃ uddhaṃ nārohati, heṭṭhā pana orohati. Tasmā sace parivasanto rattiparicchede sanniṭṭhānaṃ karoti ‘‘māso vā saṃvaccharo vā mayhaṃ āpannassā’’ti, māsaṃ vā saṃvaccharaṃ vā parivasitabbaṃ. Ettha ca kiñcāpi ‘‘ettakaṃ kālaṃ ahaṃ suddho’’ti vadantassa cūḷasuddhanto dīyati, tathāpi niyameneva jānanābhāvā ‘‘duvidhopi cesa…pe… dātabbo’’ti vuttaṃ. Tassa dānavidhi khandhake āgatoti tassa duvidhassāpi suddhantassa dānavidhi ‘‘tena, bhikkhave, bhikkhunā saṅghaṃ upasaṅkamitvā…pe… evamassa vacanīyo’’tiādinā samuccayakkhandhake (cūḷava. 156) āgato. Tasmā tattha vuttanayeneva veditabboti adhippāyo. Esa nayo vinicchayakathā pana vitthārato samantapāsādikāyaṃ vuttāti etthāpi.
ओधुनित्वा अवधुय पहाय समोधानो ओधानसमोधानो। चिरप्पटिच्छन्नानं अग्घेन समोधानो अग्घसमोधानो। मिस्सकानं समोधानो मिस्सकसमोधानो। इदानि तं तिविधम्पि समोधानपरिवासं सङ्खेपतो दस्सेतुं ‘‘तत्था’’तिआदिमाह। अन्तरापत्तिं आपज्जित्वा पटिच्छादेन्तस्साति यो परिवासं गहेत्वा अनिक्खित्तवत्तो हुत्वा परिवसन्तो अपरिनिट्ठितेयेव परिवासे अन्तरा वेमज्झे सङ्घादिसेसापत्तिं आपज्जित्वा पटिच्छादेति, तस्स। परिवुत्थदिवसेति लक्खणवचनमेतं, तेन ‘‘मानत्तचिण्णदिवसे चा’’तिपि वुत्तमेव होति। मक्खेत्वाति ञत्तिचतुत्थेन कम्मेन मूलाय पटिकस्सनवसेन मक्खेत्वा। समोदहित्वाति मूलापत्तिट्ठाने ठपेत्वा, पक्खिपित्वाति अत्थो। दातब्बपरिवासोति ‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो’’तिआदिना ञत्तिचतुत्थेन कम्मेन दातब्बपरिवासो। इदं वुत्तं होति – यो पटिच्छन्नाय आपत्तिया परिवासं गहेत्वा परिवसन्तो (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२; वि॰ सङ्ग॰ अट्ठ॰ २४३) वा मानत्तारहो वा मानत्तं चरन्तो वा अब्भानारहो वा अनिक्खित्तवत्तो अञ्ञं आपत्तिं आपज्जित्वा पुरिमापत्तिया समा वा ऊनतरा वा रत्तियो पटिच्छादेति, तस्स मूलाय पटिकस्सनेन ते परिवुत्थदिवसे च मानत्तचिण्णदिवसे च सब्बे ओधुनित्वा अदिवसे कत्वा पच्छा आपन्नापत्तिं मूलापत्तियं समोधाय परिवासो दातब्बोति।
Odhunitvā avadhuya pahāya samodhāno odhānasamodhāno. Cirappaṭicchannānaṃ agghena samodhāno agghasamodhāno. Missakānaṃ samodhāno missakasamodhāno. Idāni taṃ tividhampi samodhānaparivāsaṃ saṅkhepato dassetuṃ ‘‘tatthā’’tiādimāha. Antarāpattiṃ āpajjitvā paṭicchādentassāti yo parivāsaṃ gahetvā anikkhittavatto hutvā parivasanto apariniṭṭhiteyeva parivāse antarā vemajjhe saṅghādisesāpattiṃ āpajjitvā paṭicchādeti, tassa. Parivutthadivaseti lakkhaṇavacanametaṃ, tena ‘‘mānattaciṇṇadivase cā’’tipi vuttameva hoti. Makkhetvāti ñatticatutthena kammena mūlāya paṭikassanavasena makkhetvā. Samodahitvāti mūlāpattiṭṭhāne ṭhapetvā, pakkhipitvāti attho. Dātabbaparivāsoti ‘‘suṇātu me, bhante, saṅgho’’tiādinā ñatticatutthena kammena dātabbaparivāso. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo paṭicchannāya āpattiyā parivāsaṃ gahetvā parivasanto (cūḷava. aṭṭha. 102; vi. saṅga. aṭṭha. 243) vā mānattāraho vā mānattaṃ caranto vā abbhānāraho vā anikkhittavatto aññaṃ āpattiṃ āpajjitvā purimāpattiyā samā vā ūnatarā vā rattiyo paṭicchādeti, tassa mūlāya paṭikassanena te parivutthadivase ca mānattaciṇṇadivase ca sabbe odhunitvā adivase katvā pacchā āpannāpattiṃ mūlāpattiyaṃ samodhāya parivāso dātabboti.
सचे पन अन्तरापत्ति मूलापत्तितो अतिरेकप्पटिच्छन्ना होति (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२), तं मूलापत्तिं कत्वा तत्थ इतरं समोधाय परिवासो दातब्बो। सचे पन अन्तरापत्ति अप्पटिच्छन्ना होति, मूलाय पटिकस्सनं अकत्वा पुब्बे गहितपरिवासेनेव परिवसितब्बं।
Sace pana antarāpatti mūlāpattito atirekappaṭicchannā hoti (cūḷava. aṭṭha. 102), taṃ mūlāpattiṃ katvā tattha itaraṃ samodhāya parivāso dātabbo. Sace pana antarāpatti appaṭicchannā hoti, mūlāya paṭikassanaṃ akatvā pubbe gahitaparivāseneva parivasitabbaṃ.
या एका वा…पे॰… सब्बचिरप्पटिच्छन्नायोति या एका वा आपत्ति सब्बचिरप्पटिच्छन्ना, या द्वे वा तिस्सो वा सम्बहुला वा आपत्तियो सब्बचिरप्पटिच्छन्नायोति अत्थो। तासन्ति सब्बचिरप्पटिच्छन्नानं आपत्तीनं। दानविधि पनस्स खन्धके वुत्तनयेनेव वेदितब्बो।
Yā ekā vā…pe… sabbacirappaṭicchannāyoti yā ekā vā āpatti sabbacirappaṭicchannā, yā dve vā tisso vā sambahulā vā āpattiyo sabbacirappaṭicchannāyoti attho. Tāsanti sabbacirappaṭicchannānaṃ āpattīnaṃ. Dānavidhi panassa khandhake vuttanayeneva veditabbo.
यस्स पन सतं आपत्तियो दसाहपटिच्छन्ना, अपरम्पि सतं आपत्तियो दसाहपटिच्छन्ना, अपरम्पि सतं आपत्तियो दसाहपटिच्छन्नाति एवं दसक्खत्तुं कत्वा आपत्तिसहस्सं दिवससतपटिच्छन्नं होति, तेन किं कातब्बन्ति? सब्बं समोदहित्वा दस दिवसे परिवसितब्बं। एवं एकेनेव दसाहेन दिवससतम्पि परिवसितमेव होति। वुत्तम्पि चेतं –
Yassa pana sataṃ āpattiyo dasāhapaṭicchannā, aparampi sataṃ āpattiyo dasāhapaṭicchannā, aparampi sataṃ āpattiyo dasāhapaṭicchannāti evaṃ dasakkhattuṃ katvā āpattisahassaṃ divasasatapaṭicchannaṃ hoti, tena kiṃ kātabbanti? Sabbaṃ samodahitvā dasa divase parivasitabbaṃ. Evaṃ ekeneva dasāhena divasasatampi parivasitameva hoti. Vuttampi cetaṃ –
‘‘दससतं रत्तिसतं, आपत्तियो छादयित्वान।
‘‘Dasasataṃ rattisataṃ, āpattiyo chādayitvāna;
दस रत्तियो वसित्वान, मुच्चेय्य पारिवासिको’’ति॥ (परि॰ ४७७)।
Dasa rattiyo vasitvāna, mucceyya pārivāsiko’’ti. (pari. 477);
अयं अग्घसमोधानो नाम।
Ayaṃ agghasamodhāno nāma.
इदानि मिस्सकसमोधानं निद्दिसितुं ‘‘मिस्सकसमोधानो नामा’’तिआदिमाह। तत्रायं नयो –
Idāni missakasamodhānaṃ niddisituṃ ‘‘missakasamodhāno nāmā’’tiādimāha. Tatrāyaṃ nayo –
‘‘अहं, भन्ते, सम्बहुला सङ्घादिसेसा आपत्तियो आपज्जिं एकं सुक्कविस्सट्ठिं, एकं कायसंसग्गं, एकं दुट्ठुल्लवाचं, एकं अत्तकामं, एकं सञ्चरित्तं, एकं कुटिकारकं, एकं विहारकारकं, एकं दुट्ठदोसं, एकं अञ्ञभागियं, एकं सङ्घभेदं, एकं भेदानुवत्तकं, एकं दुब्बचं, एकं कुलदूसकं, सोहं, भन्ते, सङ्घं तासं आपत्तीनं समोधानपरिवासं याचामी’’ति –
‘‘Ahaṃ, bhante, sambahulā saṅghādisesā āpattiyo āpajjiṃ ekaṃ sukkavissaṭṭhiṃ, ekaṃ kāyasaṃsaggaṃ, ekaṃ duṭṭhullavācaṃ, ekaṃ attakāmaṃ, ekaṃ sañcarittaṃ, ekaṃ kuṭikārakaṃ, ekaṃ vihārakārakaṃ, ekaṃ duṭṭhadosaṃ, ekaṃ aññabhāgiyaṃ, ekaṃ saṅghabhedaṃ, ekaṃ bhedānuvattakaṃ, ekaṃ dubbacaṃ, ekaṃ kuladūsakaṃ, sohaṃ, bhante, saṅghaṃ tāsaṃ āpattīnaṃ samodhānaparivāsaṃ yācāmī’’ti –
तिक्खत्तुं याचापेत्वा तदनुरूपाय कम्मवाचाय परिवासो दातब्बो। एत्थ च ‘‘सङ्घादिसेसा आपत्तियो आपज्जिं नानावत्थुकायो’’तिपि ‘‘सङ्घादिसेसा आपत्तियो आपज्जि’’न्तिपि एवं पुब्बे वुत्तनयेन वत्थुवसेनपि गोत्तवसेनपि नामवसेनपि आपत्तिवसेनपि योजेत्वा कम्मवाचं कातुं वट्ठतियेवाति। अयं मिस्सकसमोधानो। सब्बपरिवासकम्मवाचावसाने पन निक्खित्तानिक्खित्तवत्तादिकथा पुरिमनयेनेव वेदितब्बा। तिविधेपि समोधानपरिवासे अत्थमत्तस्सेव वुत्तत्ता, विनिच्छयादीनं वा अनामट्ठत्ता ‘‘अयं तिविधेपि समोधानपरिवासे सङ्खेपकथा’’ति वुत्तं। महाविसयत्ता समोधानविचारणाय सा निरवसेसा कुतो लद्धब्बाति आह ‘‘वित्थारो’’तिआदि।
Tikkhattuṃ yācāpetvā tadanurūpāya kammavācāya parivāso dātabbo. Ettha ca ‘‘saṅghādisesā āpattiyo āpajjiṃ nānāvatthukāyo’’tipi ‘‘saṅghādisesā āpattiyo āpajji’’ntipi evaṃ pubbe vuttanayena vatthuvasenapi gottavasenapi nāmavasenapi āpattivasenapi yojetvā kammavācaṃ kātuṃ vaṭṭhatiyevāti. Ayaṃ missakasamodhāno. Sabbaparivāsakammavācāvasāne pana nikkhittānikkhittavattādikathā purimanayeneva veditabbā. Tividhepi samodhānaparivāse atthamattasseva vuttattā, vinicchayādīnaṃ vā anāmaṭṭhattā ‘‘ayaṃ tividhepi samodhānaparivāse saṅkhepakathā’’ti vuttaṃ. Mahāvisayattā samodhānavicāraṇāya sā niravasesā kuto laddhabbāti āha ‘‘vitthāro’’tiādi.
छारत्तन्ति रा सद्दो तीयति छिज्जति एत्थाति रत्ति, सत्तानं सद्दस्स वूपसमनकालोति अत्थो, छ रत्तियो समाहटा, छन्नं रत्तीनं वा समाहारो छरत्तं, छरत्तमेव छारत्तं, अवयवब्यतिरेकेन समुदायस्साभावतो छ रत्तियोति अत्थो वुत्तो।
Chārattanti rā saddo tīyati chijjati etthāti ratti, sattānaṃ saddassa vūpasamanakāloti attho, cha rattiyo samāhaṭā, channaṃ rattīnaṃ vā samāhāro charattaṃ, charattameva chārattaṃ, avayavabyatirekena samudāyassābhāvato cha rattiyoti attho vutto.
परिवासं अदत्वा मानत्तमेव दातब्बन्ति यस्मा आपत्ति अप्पटिच्छन्ना, यस्मा च आपन्नभावेनेव मानत्तारहो होति, तस्मा परिवासं अदत्वा केवलं मानत्तमेव दातब्बं। यं पटिच्छन्नाय आपत्तिया परिवुत्थपरिवासस्स दीयति, इदं पटिच्छन्नमानत्तं नामाति आह ‘‘यस्स पटिच्छन्ना होती’’तिआदि। इदन्ति पटिच्छन्नमानत्तं। इधाति इमस्मिं वाक्ये। कथं पन तेसं द्विन्नं मानत्तानं दानविधि च विनिच्छयकथा च वेदितब्बाति आह ‘‘उभिन्नम्पि पना’’तिआदि।
Parivāsaṃ adatvā mānattameva dātabbanti yasmā āpatti appaṭicchannā, yasmā ca āpannabhāveneva mānattāraho hoti, tasmā parivāsaṃ adatvā kevalaṃ mānattameva dātabbaṃ. Yaṃ paṭicchannāya āpattiyā parivutthaparivāsassa dīyati, idaṃ paṭicchannamānattaṃ nāmāti āha ‘‘yassa paṭicchannā hotī’’tiādi. Idanti paṭicchannamānattaṃ. Idhāti imasmiṃ vākye. Kathaṃ pana tesaṃ dvinnaṃ mānattānaṃ dānavidhi ca vinicchayakathā ca veditabbāti āha ‘‘ubhinnampi panā’’tiādi.
अयन्ति वक्खमानं सन्धायाह। परिवासे वुत्तप्पकारं पदेसन्ति परिक्खित्तस्स विहारस्स परिक्खेपतो , अपरिक्खित्तस्स परिक्खेपारहट्ठानतो द्वे लेड्डुपाते अतिक्कमित्वा महामग्गतो ओक्कम्म गुम्बेन वा वतिया वा पटिच्छन्नट्ठानं। समादियित्वाति अन्तोअरुणेयेव समादियित्वा। आरोचेत्वाति –
Ayanti vakkhamānaṃ sandhāyāha. Parivāse vuttappakāraṃ padesanti parikkhittassa vihārassa parikkhepato , aparikkhittassa parikkhepārahaṭṭhānato dve leḍḍupāte atikkamitvā mahāmaggato okkamma gumbena vā vatiyā vā paṭicchannaṭṭhānaṃ. Samādiyitvāti antoaruṇeyeva samādiyitvā. Ārocetvāti –
‘‘अहं, भन्ते, एकं आपत्तिं आपज्जिं सञ्चेतनिकं सुक्कविस्सट्ठिं अप्पटिच्छन्नं, सोहं, भन्ते, सङ्घं एकिस्सा आपत्तिया सञ्चेतनिकाय सुक्कविस्सट्ठिया अप्पटिच्छन्नाय छारत्तं मानत्तं याचिं , तस्स मे सङ्घो एकिस्सा आपत्तिया सञ्चेतनिकाय सुक्कविस्सट्ठिया अप्पटिच्छन्नाय छारत्तं मानत्तं अदासि, सोहं मानत्तं चरामि, वेदयामहं, भन्ते, वेदयती’ति मं सङ्घो धारेतू’’तिआदिना (चूळव॰ अट्ठ॰ ९७) –
‘‘Ahaṃ, bhante, ekaṃ āpattiṃ āpajjiṃ sañcetanikaṃ sukkavissaṭṭhiṃ appaṭicchannaṃ, sohaṃ, bhante, saṅghaṃ ekissā āpattiyā sañcetanikāya sukkavissaṭṭhiyā appaṭicchannāya chārattaṃ mānattaṃ yāciṃ , tassa me saṅgho ekissā āpattiyā sañcetanikāya sukkavissaṭṭhiyā appaṭicchannāya chārattaṃ mānattaṃ adāsi, sohaṃ mānattaṃ carāmi, vedayāmahaṃ, bhante, vedayatī’ti maṃ saṅgho dhāretū’’tiādinā (cūḷava. aṭṭha. 97) –
आपत्तिदिवसानुरूपं आरोचेत्वा। इमञ्च पन अत्थं गहेत्वा (चूळव॰ अट्ठ॰ ९७) याय कायचि भासाय आरोचेतुं वट्टतियेव। आरोचितकालतो पट्ठाय च एकं भिक्खुं ठपेत्वा सेसेहि सति करणीये गन्तुम्पि वट्टति। अरुणे उट्ठिते तस्स भिक्खुस्स सन्तिके वत्तं निक्खिपितब्बं। सचे सोपि केनचि कम्मेन पुरे अरुणेयेव गच्छति, अञ्ञं विहारतो निक्खन्तं वा आगन्तुकं वा यं पठमं पस्सति, तस्स सन्तिके आरोचेत्वा निक्खिपितब्बं। अयञ्च यस्मा गणस्स आरोचेत्वा, भिक्खूनञ्च अत्थिभावं सल्लक्खेत्वाव वसि, तेनस्स ऊने गणे चरणदोसो वा विप्पवासो वा न होति। सचे पन कञ्चि न पस्सति, विहारं गन्त्वा यं पठमं पस्सति, तस्स आरोचेत्वा निक्खिपितब्बं। तेनाह ‘‘ततो तेसु गतेसु वा अगतेसु वा पुरिमनयेन पटिपज्जितब्ब’’न्ति।
Āpattidivasānurūpaṃ ārocetvā. Imañca pana atthaṃ gahetvā (cūḷava. aṭṭha. 97) yāya kāyaci bhāsāya ārocetuṃ vaṭṭatiyeva. Ārocitakālato paṭṭhāya ca ekaṃ bhikkhuṃ ṭhapetvā sesehi sati karaṇīye gantumpi vaṭṭati. Aruṇe uṭṭhite tassa bhikkhussa santike vattaṃ nikkhipitabbaṃ. Sace sopi kenaci kammena pure aruṇeyeva gacchati, aññaṃ vihārato nikkhantaṃ vā āgantukaṃ vā yaṃ paṭhamaṃ passati, tassa santike ārocetvā nikkhipitabbaṃ. Ayañca yasmā gaṇassa ārocetvā, bhikkhūnañca atthibhāvaṃ sallakkhetvāva vasi, tenassa ūne gaṇe caraṇadoso vā vippavāso vā na hoti. Sace pana kañci na passati, vihāraṃ gantvā yaṃ paṭhamaṃ passati, tassa ārocetvā nikkhipitabbaṃ. Tenāha ‘‘tato tesu gatesu vā agatesu vā purimanayena paṭipajjitabba’’nti.
यत्थ सियाति यस्सं समानसंवासकसीमायं वीसतिगणो भिक्खुसङ्घो अत्थि। अव्हातब्बोति अब्भानकम्मवसेन पक्कोसितब्बो। अब्भानकम्मं पन कथन्ति आह ‘‘अब्भानकम्मं पना’’तिआदि। पाळिवसेनाति ‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो’’तिआदिना (चूळव॰ १०१) पाळिवसेन। विनिच्छयवसेनाति ‘‘अब्भन्तेहि च पठमं अब्भानारहो कातब्बो। अयञ्हि निक्खित्तवत्तत्ता पकतत्तट्ठाने ठितो, पकतत्तस्स च अब्भानं कातुं न वट्टति, तस्मा वत्तं समादपेतब्बो। वत्ते समादिन्ने अब्भानारहो होति। तेनापि वत्तं समादियित्वा आरोचेत्वा अब्भानं याचितब्बं। अनिक्खित्तवत्तस्स पन वत्तसमानकिच्चं नत्थि। सो हि छारत्तातिक्कमेनेव अब्भानारहो होती’’तिआदिना (चूळव॰ अट्ठ॰ ९७) विनिच्छयवसेन। तं पनेतं सब्बं परिवासादिकम्मं पाळिवसेन (चूळव॰ ७५) च अट्ठकथावसेन (चूळव॰ अट्ठ॰ ७५, ९७) च सुविञ्ञेय्यत्ता अतिवित्थारभयेन न वित्थारयिम्ह, अत्थिकेहि पन ततोव गहेतब्बं। इमस्स पन कम्मस्स वीसतिवग्गकरणीयत्ता ततो ऊनतरेन कतं कुप्पति। तेनाह ‘‘एकेनापि चे…पे॰… अनब्भितो’’ति। अयन्ति अयं यथावुत्ता। सामीचीति वत्तं।
Yattha siyāti yassaṃ samānasaṃvāsakasīmāyaṃ vīsatigaṇo bhikkhusaṅgho atthi. Avhātabboti abbhānakammavasena pakkositabbo. Abbhānakammaṃ pana kathanti āha ‘‘abbhānakammaṃ panā’’tiādi. Pāḷivasenāti ‘‘suṇātu me, bhante, saṅgho’’tiādinā (cūḷava. 101) pāḷivasena. Vinicchayavasenāti ‘‘abbhantehi ca paṭhamaṃ abbhānāraho kātabbo. Ayañhi nikkhittavattattā pakatattaṭṭhāne ṭhito, pakatattassa ca abbhānaṃ kātuṃ na vaṭṭati, tasmā vattaṃ samādapetabbo. Vatte samādinne abbhānāraho hoti. Tenāpi vattaṃ samādiyitvā ārocetvā abbhānaṃ yācitabbaṃ. Anikkhittavattassa pana vattasamānakiccaṃ natthi. So hi chārattātikkameneva abbhānāraho hotī’’tiādinā (cūḷava. aṭṭha. 97) vinicchayavasena. Taṃ panetaṃ sabbaṃ parivāsādikammaṃ pāḷivasena (cūḷava. 75) ca aṭṭhakathāvasena (cūḷava. aṭṭha. 75, 97) ca suviññeyyattā ativitthārabhayena na vitthārayimha, atthikehi pana tatova gahetabbaṃ. Imassa pana kammassa vīsativaggakaraṇīyattā tato ūnatarena kataṃ kuppati. Tenāha ‘‘ekenāpi ce…pe… anabbhito’’ti. Ayanti ayaṃ yathāvuttā. Sāmīcīti vattaṃ.
इति कङ्खावितरणिया पातिमोक्खवण्णनाय
Iti kaṅkhāvitaraṇiyā pātimokkhavaṇṇanāya
विनयत्थमञ्जूसायं लीनत्थप्पकासनियं
Vinayatthamañjūsāyaṃ līnatthappakāsaniyaṃ
सङ्घादिसेसवण्णना निट्ठिता।
Saṅghādisesavaṇṇanā niṭṭhitā.
