Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ទីឃនិកាយ (ដីកា) • Dīghanikāya (ṭīkā)

    ១០. សង្គីតិសុត្តវណ្ណនា

    10. Saṅgītisuttavaṇṇanā

    ២៩៦. ទសសហស្សចក្កវាឡេតិ ពុទ្ធខេត្តភូតេ ទសសហស្សបរិមាណេ ចក្កវាឡេ។ តត្ថ ហិ ឥមស្មិំ ចក្កវាឡេ ទេវមនុស្សាយេវ កតាធិការា, ឥតរេសុ ទេវា វិសេសភាគិនោ។ តេន វុត្តំ ‘‘ទសសហស្សចក្កវាឡេ ញាណជាលំ បត្ថរិត្វា’’តិ។ ញាណជាលបត្ថរណន្តិ ច តេសំ តេសំ សត្តានំ អាសយាទិវិភាវនវសេន ញាណស្ស បវត្តនមេវ។ តេនាហ ‘‘លោកំ វោលោកយមានោ’’តិ, សត្តលោកំ ព្យវលោកយមានោ អាសយានុសយចរិតាធិមុត្តិអាទិកេ វិសេសតោ ឱគាហេត្វា បស្សន្តោតិ អត្ថោ។ មង្គលំ ភណាបេស្សន្តិ ‘‘តំ តេសំ អាយតិំ វិសេសាធិគមស្ស វិជ្ជាដ្ឋានំ ហុត្វា ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ ភវិស្សា’’តិ។ តីហិ បិដកេហិ សម្មសិត្វាតិ តិបិដកតោ ឯកកទុកាទិនា សង្គហេតព្ពស្ស សង្គណ្ហនវសេន សម្មសិត្វា វីមំសិត្វា។ ញាតុំ ឥច្ឆិតា អត្ថា បញ្ហា, តេ បន ឥមស្មិំ សុត្តេ ឯកកាទិវសេន អាគតា សហស្សំ, ចុទ្ទស ចាតិ អាហ ‘‘ចុទ្ទសបញ្ហាធិកេន បញ្ហសហស្សេន បដិមណ្ឌេត្វា’’តិ។ ឯវមិធ សម្បិណ្ឌេត្វា ទស្សិតេ បញ្ហេ បរតោ សុត្តបរិយោសានេ ‘‘ឯកកវសេន ទ្វេ បញ្ហា កថិតា’’តិអាទិនា (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.៣៤៩) វិភាគេន បរិគណេត្វា សយមេវ ទស្សេស្សតិ។

    296.Dasasahassacakkavāḷeti buddhakhettabhūte dasasahassaparimāṇe cakkavāḷe. Tattha hi imasmiṃ cakkavāḷe devamanussāyeva katādhikārā, itaresu devā visesabhāgino. Tena vuttaṃ ‘‘dasasahassacakkavāḷe ñāṇajālaṃ pattharitvā’’ti. Ñāṇajālapattharaṇanti ca tesaṃ tesaṃ sattānaṃ āsayādivibhāvanavasena ñāṇassa pavattanameva. Tenāha ‘‘lokaṃ volokayamāno’’ti, sattalokaṃ byavalokayamāno āsayānusayacaritādhimuttiādike visesato ogāhetvā passantoti attho. Maṅgalaṃ bhaṇāpessanti ‘‘taṃ tesaṃ āyatiṃ visesādhigamassa vijjāṭṭhānaṃ hutvā dīgharattaṃ hitāya sukhāya bhavissā’’ti. Tīhi piṭakehi sammasitvāti tipiṭakato ekakadukādinā saṅgahetabbassa saṅgaṇhanavasena sammasitvā vīmaṃsitvā. Ñātuṃ icchitā atthā pañhā, te pana imasmiṃ sutte ekakādivasena āgatā sahassaṃ, cuddasa cāti āha ‘‘cuddasapañhādhikena pañhasahassena paṭimaṇḍetvā’’ti. Evamidha sampiṇḍetvā dassite pañhe parato suttapariyosāne ‘‘ekakavasena dve pañhā kathitā’’tiādinā (dī. ni. aṭṭha. 3.349) vibhāgena parigaṇetvā sayameva dassessati.

    ឧព្ភតកនវសន្ធាគារវណ្ណនា

    Ubbhatakanavasandhāgāravaṇṇanā

    ២៩៧. ឧច្ចាធិដ្ឋានតាយ តំ សន្ធាគារំ ភូមិតោ ឧព្ភតំ វិយាតិ ‘‘ឧព្ភតក’’ន្តិ នាមំ លភតិ។ តេនាហ ‘‘ឧច្ចត្តា វា ឯវំ វុត្ត’’ន្តិ។ សន្ធាគារសាលាតិ ឯកា មហាសាលា។ ឧយ្យោគករណាទីសុ ហិ រាជានោ តត្ថ ឋត្វា ‘‘ឯត្តកា បុរតោ គច្ឆន្តុ, ឯត្តកា បច្ឆា’’តិអាទិនា តត្ថ និសីទិត្វា សន្ធំ ករោន្តិ មរិយាទំ ពន្ធន្តិ, តស្មា តំ ឋានំ ‘‘សន្ធាគារ’’ន្តិ វុច្ចតិ។ ឧយ្យោគដ្ឋានតោ ច អាគន្ត្វា យាវ គេហំ គោមយបរិភណ្ឌាទិវសេន បដិជគ្គនំ ករោន្តិ, តាវ ឯកំ ទ្វេ ទិវសេ តេ រាជានោ តត្ថ សន្ថម្ភន្តីតិបិ សន្ធាគារំ, តេសំ រាជូនំ សហ អត្ថានុសាសនអគារន្តិបិ សន្ធាគារន្តិ។ យស្មា វា តេ តត្ថ សន្និបតិត្វា ‘‘ឥមស្មិំ កាលេ កសិតុំ វដ្ដតិ, ឥមស្មិំ កាលេវបិតុ’’ន្តិអាទិនា ឃរាវាសកិច្ចំ សន្ធរន្តិ, តស្មា ឆិទ្ទាវឆិទ្ទំ ឃរាវាសំ តត្ថ សន្ធរន្តីតិបិ សន្ធាគារំ, សា ឯវ សាលាតិ សន្ធាគារសាលា។ ទេវតាតិ ឃរទេវតា។ និវាសវសេន អនជ្ឈាវុត្ថត្តា ‘‘កេនចិ វា មនុស្សភូតេនា’’តិ វុត្តំ។ កម្មករណវសេន បន មនុស្សា តត្ថ និសជ្ជាទីនិ កប្បេសុមេវ។ ‘‘សយមេវ បន សត្ថុ ឥធាគមនំ អម្ហាកំ បុញ្ញវសេនេវ, អហោ មយំ បុញ្ញវន្តោ’’តិ ហដ្ឋតុដ្ឋា ឯវំ សម្មា ចិន្តេសុន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘អម្ហេហី’’តិអាទិមាហ។

    297. Uccādhiṭṭhānatāya taṃ sandhāgāraṃ bhūmito ubbhataṃ viyāti ‘‘ubbhataka’’nti nāmaṃ labhati. Tenāha ‘‘uccattā vā evaṃ vutta’’nti. Sandhāgārasālāti ekā mahāsālā. Uyyogakaraṇādīsu hi rājāno tattha ṭhatvā ‘‘ettakā purato gacchantu, ettakā pacchā’’tiādinā tattha nisīditvā sandhaṃ karonti mariyādaṃ bandhanti, tasmā taṃ ṭhānaṃ ‘‘sandhāgāra’’nti vuccati. Uyyogaṭṭhānato ca āgantvā yāva gehaṃ gomayaparibhaṇḍādivasena paṭijagganaṃ karonti, tāva ekaṃ dve divase te rājāno tattha santhambhantītipi sandhāgāraṃ, tesaṃ rājūnaṃ saha atthānusāsanaagārantipi sandhāgāranti. Yasmā vā te tattha sannipatitvā ‘‘imasmiṃ kāle kasituṃ vaṭṭati, imasmiṃ kālevapitu’’ntiādinā gharāvāsakiccaṃ sandharanti, tasmā chiddāvachiddaṃ gharāvāsaṃ tattha sandharantītipi sandhāgāraṃ, sā eva sālāti sandhāgārasālā. Devatāti gharadevatā. Nivāsavasena anajjhāvutthattā ‘‘kenaci vā manussabhūtenā’’ti vuttaṃ. Kammakaraṇavasena pana manussā tattha nisajjādīni kappesumeva. ‘‘Sayameva pana satthu idhāgamanaṃ amhākaṃ puññavaseneva, aho mayaṃ puññavanto’’ti haṭṭhatuṭṭhā evaṃ sammā cintesunti dassento ‘‘amhehī’’tiādimāha.

    ២៩៨. អដ្ដកាតិ ចិត្តកម្មករណត្ថំ ពទ្ធា មញ្ចកា។ មុត្តមត្តាតិ តាវទេវ សន្ធាគារេ នវកម្មស្ស និដ្ឋាបិតភាវមាហ, តេន‘‘អចិរការិត’’ន្តិអាទិនា វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតិ។ អរញ្ញំ អារាមោ អារមិតព្ពដ្ឋានំ ឯតេសន្តិ អរញ្ញារាមា។ សន្ថរណំ សន្ថរិ, សព្ពោ សកលោ សន្ថរិ ឯត្ថាតិ សព្ពសន្ថរិ, ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោយំ។ តេនាហ ‘‘យថា សព្ពំ សន្ថតំ ហោតិ, ឯវ’’ន្តិ។

    298.Aṭṭakāti cittakammakaraṇatthaṃ baddhā mañcakā. Muttamattāti tāvadeva sandhāgāre navakammassa niṭṭhāpitabhāvamāha, tena‘‘acirakārita’’ntiādinā vuttamevatthaṃ vibhāveti. Araññaṃ ārāmo āramitabbaṭṭhānaṃ etesanti araññārāmā. Santharaṇaṃ santhari, sabbo sakalo santhari etthāti sabbasanthari, bhāvanapuṃsakaniddesoyaṃ. Tenāha ‘‘yathā sabbaṃ santhataṃ hoti, eva’’nti.

    ២៩៩. សមន្តបាសាទិកោតិ សមន្តតោ សព្ពភាគេន បសាទាវហោ ចាតុរិយសោ។ ‘‘អសីតិហត្ថំ ឋានំ គណ្ហាតី’’តិ ឥទំ ពុទ្ធានំ កាយប្បភាយ បកតិយា អសីតិហត្ថេ ឋានេ អភិព្យាបនតោ វុត្តំ។ ឥទ្ធានុភាវេន បន អនន្តំ អបរិមាណំ ឋានំ វិជ្ជោតតេវ។ នីលបីតលោហិតោទាតមញ្ជដ្ឋបភស្សរវសេន ឆព្ពណ្ណា។ សព្ពេ ទិសាភាគាតិ សរីរប្បភាយ ពាហុល្លតោ វុត្តំ។

    299.Samantapāsādikoti samantato sabbabhāgena pasādāvaho cāturiyaso. ‘‘Asītihatthaṃ ṭhānaṃ gaṇhātī’’ti idaṃ buddhānaṃ kāyappabhāya pakatiyā asītihatthe ṭhāne abhibyāpanato vuttaṃ. Iddhānubhāvena pana anantaṃ aparimāṇaṃ ṭhānaṃ vijjotateva. Nīlapītalohitodātamañjaṭṭhapabhassaravasena chabbaṇṇā. Sabbe disābhāgāti sarīrappabhāya bāhullato vuttaṃ.

    អព្ភមហិកាទីហិ ឧបក្កិលិដ្ឋំ សុញ្ញំ ន សោភតិ, តារកាចិតំ បន អន្តលិក្ខំ តាសំ បភាហិ សមន្តតោ វិជ្ជោតមានំ វិរោចតីតិ អាហ ‘‘សមុគ្គតតារកំ វិយ គគនតល’’ន្តិ។ សព្ពបាលិផុល្លោតិ មូលតោ បដ្ឋាយ យាវ សាខគ្គា ផុល្លោ។ ‘‘បដិបាដិយាឋបិតាន’’ន្តិអាទិ បរិកប្បូបមា។ តថា ហិ វិយ-សទ្ទគ្គហណំ កតំ។ សិរិយា សិរិំ អភិភវមានំ វិយាតិ អត្តនោ សោភាយ តេសំ សោភន្តិ អត្ថោ។ ‘‘ភិក្ខូបិ សព្ពេវា’’តិ ឥទំ នេសំ ‘‘អប្បិច្ឆា’’តិអាទិនា វុត្តគុណេសុ លោកិយគុណានំ វសេន យោជេតព្ពំ។ ន ហិ តេ សព្ពេវ ទសកថាវត្ថុលាភិនោ។ តេន វុត្តំ ‘‘សុត្តន្តំ អាវជ្ជេត្វា…បេ.… អរហត្តំ បាបុណិស្សន្តី’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.២៩៦)។ តស្មា យេ តត្ថ អរិយា, តេ សព្ពេសម្បិ បទានំ វសេន ពោធិតា ហោន្តិ។ យេ បន បុថុជ្ជនា, តេ លោកិយគុណទីបកេហិ បទេហីតិ ន តថា ហេដ្ឋា ‘‘អសីតិមហាថេរា’’តិអាទិ វុត្តំ។ បុព្ពេ អរហត្តភាគិនោ គហិតា។

    Abbhamahikādīhi upakkiliṭṭhaṃ suññaṃ na sobhati, tārakācitaṃ pana antalikkhaṃ tāsaṃ pabhāhi samantato vijjotamānaṃ virocatīti āha ‘‘samuggatatārakaṃ viya gaganatala’’nti. Sabbapāliphulloti mūlato paṭṭhāya yāva sākhaggā phullo. ‘‘Paṭipāṭiyāṭhapitāna’’ntiādi parikappūpamā. Tathā hi viya-saddaggahaṇaṃ kataṃ. Siriyā siriṃ abhibhavamānaṃ viyāti attano sobhāya tesaṃ sobhanti attho. ‘‘Bhikkhūpi sabbevā’’ti idaṃ nesaṃ ‘‘appicchā’’tiādinā vuttaguṇesu lokiyaguṇānaṃ vasena yojetabbaṃ. Na hi te sabbeva dasakathāvatthulābhino. Tena vuttaṃ ‘‘suttantaṃ āvajjetvā…pe… arahattaṃ pāpuṇissantī’’ti (dī. ni. aṭṭha. 3.296). Tasmā ye tattha ariyā, te sabbesampi padānaṃ vasena bodhitā honti. Ye pana puthujjanā, te lokiyaguṇadīpakehi padehīti na tathā heṭṭhā ‘‘asītimahātherā’’tiādi vuttaṃ. Pubbe arahattabhāgino gahitā.

    រូបកាយស្ស អសីតិអនុព្យញ្ជន-បដិមណ្ឌិត-ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណកាយប្បភាព្យាមប្បភាកេតុមាលាវិចិត្តតាវ (ទី. និ. ២.៣៣; ៣.២០០; ម. និ. ២.៣៨៥) ពុទ្ធវេសោ។ ឆព្ពណ្ណា ពុទ្ធរស្មិយោ វិស្សជ្ជេន្តស្ស ភគវតោ កាយស្ស អាលោកិតវិលោកិតាទីសុ បរមុក្កំសគតោ ពុទ្ធាវេណិកោ អច្ចន្តុបសមោ ពុទ្ធវិលាសោ។ អស្សន្តិ តស្សំ។

    Rūpakāyassa asītianubyañjana-paṭimaṇḍita-dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇakāyappabhābyāmappabhāketumālāvicittatāva (dī. ni. 2.33; 3.200; ma. ni. 2.385) buddhaveso. Chabbaṇṇā buddharasmiyo vissajjentassa bhagavato kāyassa ālokitavilokitādīsu paramukkaṃsagato buddhāveṇiko accantupasamo buddhavilāso. Assanti tassaṃ.

    សន្ធាគារានុមោទនបដិសំយុត្តាតិ ‘‘សីតំ ឧណ្ហំ បដិហន្តី’’តិអាទិនា (ចូឡវ. ២៩៥, ៣១៥) នយេន សន្ធាគារគុណូបសញ្ហិតា សន្ធាគារករណបុញ្ញានិសំសភាវិនី។ បកិណ្ណកកថាតិ សង្គីតិអនារុឡ្ហា សុណន្តានំ អជ្ឈាសយានុរូបតាយ វិវិធវិបុលហេតូបមាសមាលង្កតា នានានយវិចិត្តា វិត្ថារកថា។ តេនាហ ‘‘តទា ហី’’តិអាទិ។ អាកាសគង្គំ ឱតារេន្តោ វិយ និរុបក្កិលេសតាយ សុវិសុទ្ធេន, វិបុលោទារតាយ អបរិមេយ្យេន ច អត្ថេន សុណន្តានំ កាយចិត្តបរិឡាហវូបសមនតោ។ បថវោជំ អាកឌ្ឍន្តោ វិយ អញ្ញេសំ សុទុក្ករតាយ, មហាសារតាយ វា អត្ថស្ស។ មហាជម្ពុំ មត្ថកេ គហេត្វា ចាលេន្តោ វិយ ចាលនបច្ចយដ្ឋានវសេន បុព្ពេនាបរំ អនុសន្ធានតោ។ យោជនិយ…បេ.… បាយមានោ វិយ ទេសនំ ចតុសច្ចយន្តេ បក្ខិបិត្វា អត្ថវេទធម្មវេទស្សេវ លភាបនេន សាតមធុរធម្មាមតរសូបសំហរណតោ។ មធុគណ្ឌន្តិ មធុបដលំ។

    Sandhāgārānumodanapaṭisaṃyuttāti ‘‘sītaṃ uṇhaṃ paṭihantī’’tiādinā (cūḷava. 295, 315) nayena sandhāgāraguṇūpasañhitā sandhāgārakaraṇapuññānisaṃsabhāvinī. Pakiṇṇakakathāti saṅgītianāruḷhā suṇantānaṃ ajjhāsayānurūpatāya vividhavipulahetūpamāsamālaṅkatā nānānayavicittā vitthārakathā. Tenāha ‘‘tadā hī’’tiādi. Ākāsagaṅgaṃ otārento viya nirupakkilesatāya suvisuddhena, vipulodāratāya aparimeyyena ca atthena suṇantānaṃ kāyacittapariḷāhavūpasamanato. Pathavojaṃ ākaḍḍhanto viya aññesaṃ sudukkaratāya, mahāsāratāya vā atthassa. Mahājambuṃ matthake gahetvā cālento viya cālanapaccayaṭṭhānavasena pubbenāparaṃ anusandhānato. Yojaniya…pe… pāyamāno viya desanaṃ catusaccayante pakkhipitvā atthavedadhammavedasseva labhāpanena sātamadhuradhammāmatarasūpasaṃharaṇato. Madhugaṇḍanti madhupaṭalaṃ.

    ៣០០. ‘‘តុណ្ហីភូតំ តុណ្ហីភូត’’ន្តិ ព្យាបនិច្ឆាយំ ឥទំ អាមេឌិតវចនន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘យំ យន្ទិស’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ អនុវិលោកេត្វាតិ ឯត្ថ អនុ-សទ្ទោ ‘‘បរី’’តិ ឥមិនា សមានត្ថោ, វិលោកនញ្ចេត្ថ សត្ថុ ចក្ខុទ្វយេនបិ ឥច្ឆិតព្ពន្តិ ‘‘មំសចក្ខុនា…បេ.… តតោ តតោ វិលោកេត្វា’’តិ សង្ខេបតោ វត្វា តមត្ថំ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘មំសចក្ខុនា ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ ហត្ថេន កុច្ឆិតំ កតំ ហត្ថកុក្កុច្ចំ កុកតមេវ កុក្កុច្ចន្តិ កត្វា។ ឯវំ បាទកុក្កុច្ចំ ទដ្ឋព្ពំ។ និច្ចលា និសីទិំសុ អត្តនោ សុវិនីតភាវេន, ពុទ្ធគារវេន ច។ ‘‘អាលោកំ បន វឌ្ឍយិត្វា’’តិអាទិ កទាចិ ភគវា ឯវម្បិ ករោតីតិ អធិប្បាយេន វុត្តំ។ ន ហិ សត្ថុ សាវកានំ វិយ ឯវំ បយោគសម្បាទនីយមេតំ ញាណំ។ តិរោហិតវិទូរវត្តនិបិ រូបគតេ មំសចក្ខុនោ បវត្តិយា ឥច្ឆិតត្តា វីមំសិតព្ពំ ។ អរហត្តុបគំ អរហត្តបទដ្ឋានំ។ ចក្ខុតលេសុ និមិត្តំ ឋបេត្វាតិ ភាវនានុយោគសម្បត្តិយា សព្ពេសំ តេសំ ភិក្ខូនំ ចក្ខុតលេសុ លព្ភមានំ សន្តិន្ទ្រិយវិគតថិនមិទ្ធតាការសង្ខាតំ និមិត្តំ អត្តនោ ហទយេ ឋបេត្វា សល្លក្ខេត្វា។ កស្មា អាគិលាយតិ កោដិសតសហស្សហត្ថិនាគានំ ពលំ ធារេន្តស្សាតិ ចោទកស្ស អធិប្បាយោ។ អាចរិយោ ឯស សង្ខារានំ សភាវោ, យទិទំ អនិច្ចតា។ យេ បន អនិច្ចា, តេ ឯកន្តេនេវ ឧទយវយបដិបីឡិតតាយ ទុក្ខា ឯវ, ទុក្ខសភាវេសុ តេសុ សត្ថុ កាយេ ទុក្ខុប្បត្តិយា អយំ បច្ចយោតិ ទស្សេតុំ ‘‘ភគវតោ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ បិដ្ឋិវាតោ ឧប្បជ្ជិ, សោ ច ខោ បុព្ពេ កតកម្មបច្ចយា។ ស្វាយមត្ថោ បរមត្ថទីបនិយំ ឧទានដ្ឋកថាយំ អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពោ។

    300.‘‘Tuṇhībhūtaṃ tuṇhībhūta’’nti byāpanicchāyaṃ idaṃ āmeḍitavacananti dassetuṃ ‘‘yaṃ yandisa’’ntiādi vuttaṃ. Anuviloketvāti ettha anu-saddo ‘‘parī’’ti iminā samānattho, vilokanañcettha satthu cakkhudvayenapi icchitabbanti ‘‘maṃsacakkhunā…pe… tato tato viloketvā’’ti saṅkhepato vatvā tamatthaṃ vitthārato dassetuṃ ‘‘maṃsacakkhunā hī’’tiādi vuttaṃ. Hatthena kucchitaṃ kataṃ hatthakukkuccaṃ kukatameva kukkuccanti katvā. Evaṃ pādakukkuccaṃ daṭṭhabbaṃ. Niccalā nisīdiṃsu attano suvinītabhāvena, buddhagāravena ca. ‘‘Ālokaṃ pana vaḍḍhayitvā’’tiādi kadāci bhagavā evampi karotīti adhippāyena vuttaṃ. Na hi satthu sāvakānaṃ viya evaṃ payogasampādanīyametaṃ ñāṇaṃ. Tirohitavidūravattanipi rūpagate maṃsacakkhuno pavattiyā icchitattā vīmaṃsitabbaṃ . Arahattupagaṃ arahattapadaṭṭhānaṃ. Cakkhutalesu nimittaṃ ṭhapetvāti bhāvanānuyogasampattiyā sabbesaṃ tesaṃ bhikkhūnaṃ cakkhutalesu labbhamānaṃ santindriyavigatathinamiddhatākārasaṅkhātaṃ nimittaṃ attano hadaye ṭhapetvā sallakkhetvā. Kasmā āgilāyati koṭisatasahassahatthināgānaṃ balaṃ dhārentassāti codakassa adhippāyo. Ācariyo esa saṅkhārānaṃ sabhāvo, yadidaṃ aniccatā. Ye pana aniccā, te ekanteneva udayavayapaṭipīḷitatāya dukkhā eva, dukkhasabhāvesu tesu satthu kāye dukkhuppattiyā ayaṃ paccayoti dassetuṃ ‘‘bhagavato hī’’tiādi vuttaṃ. Piṭṭhivāto uppajji, so ca kho pubbe katakammapaccayā. Svāyamattho paramatthadīpaniyaṃ udānaṭṭhakathāyaṃ āgatanayeneva veditabbo.

    ភិន្ននិគណ្ឋវត្ថុវណ្ណនា

    Bhinnanigaṇṭhavatthuvaṇṇanā

    ៣០១. ហេដ្ឋា វុត្តមេវ បាសាទិកសុត្តវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.១៦៤)។

    301.Heṭṭhā vuttameva pāsādikasuttavaṇṇanāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 3.164).

    ៣០២. ស្វាខ្យាតំ ធម្មំ ទេសេតុកាមោតិ ស្វាខ្យាតំ កត្វា ធម្មំ កថេតុកាមោ, សត្ថារា វា ស្វាខ្យាតំ ធម្មំ សយំ ភិក្ខូនំ កថេតុកាមោ។ សត្ថារា ទេសិតធម្មមេវ ហិ តតោ តតោ គហេត្វា សាវកា សព្រហ្មចារីនំ កថេន្តិ។

    302.Svākhyātaṃ dhammaṃ desetukāmoti svākhyātaṃ katvā dhammaṃ kathetukāmo, satthārā vā svākhyātaṃ dhammaṃ sayaṃ bhikkhūnaṃ kathetukāmo. Satthārā desitadhammameva hi tato tato gahetvā sāvakā sabrahmacārīnaṃ kathenti.

    ឯកកវណ្ណនា

    Ekakavaṇṇanā

    ៣០៣. សមគ្គេហិ ភាសិតព្ពន្តិ អញ្ញមញ្ញំ សមគ្គេហិ ហុត្វា ភាសិតព្ពំ, សជ្ឈាយិតព្ពញ្ចេវ វណ្ណេតព្ពញ្ចាតិ អត្ថោ។ យថា បន សមគ្គេហិ សង្គាយនំ ហោតិ, តម្បិ ទស្សេតុំ ‘‘ឯកវចនេហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ ឯកវចនេហីតិ វិរោធាភាវេន សមានវចនេហិ។ តេនាហ ‘‘អវិរុទ្ធវចនេហី’’តិអាទិ។ សាមគ្គិរសំ ទស្សេតុកាមោតិ យស្មិំ ធម្មេ សង្គាយនេ សាមគ្គិរសានុភវនំ ឥច្ឆិតំ ទេសនាកុសលតាយ, តត្ថ ឯកកទុកតិកាទិវសេន ពហុធា សាមគ្គិរសំ ទស្សេតុកាមោ។ សព្ពេ សត្តាតិ អនវសេសា សត្តា , តេ បន ភវភេទតោ សង្ខេបេនេវ ភិន្ទិត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘កាមភវាទីសូ’’តិអាទិមាហ។ ព្យធិករណានម្បិ ពាហិរត្ថសមាសោ ហោតិ យថា ‘‘ឧរសិលោមោ’’តិ អាហ ‘‘អាហារតោ ឋិតិ ឯតេសន្តិ អាហារដ្ឋិតិកា’’តិ។ តិដ្ឋតិ ឯតេនាតិ ឋិតិ, អាហារោ ឋិតិ ឯតេសន្តិ អាហារដ្ឋិតិកាតិ ឯវំ វា ឯត្ថ សមាសវិគ្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ អាហារដ្ឋិតិកាតិ បច្ចយដ្ឋិតិកា, បច្ចយាយត្តវុត្តិកាតិ អត្ថោ។ បច្ចយត្ថោ ហេត្ថ អាហារ-សទ្ទោ ‘‘អយំ អាហារោ អនុប្បន្នស្ស វា កាមច្ឆន្ទស្សឧប្បាទាយា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៥.១៨៣, ២៣២) វិយ។ ឯវញ្ហិ ‘‘សព្ពេ សត្តា’’តិ ឥមិនា អសញ្ញសត្តាបិ បរិគ្គហិតា ហោន្តិ។ សា បនាយំ អាហារដ្ឋិតិកតា និប្បរិយាយតោ សង្ខារធម្មោ, ន សត្តធម្មោ។ តេនេវាហុ អដ្ឋកថាចរិយា ‘‘សព្ពេ សត្តា អាហារដ្ឋិតិកាតិ អាគតដ្ឋានេ សង្ខារលោកោ វេទិតព្ពោ’’តិ (វិសុទ្ធិ. ១.១៣៦; បារា. អដ្ឋ. វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា; ឧទា. អដ្ឋ. ៣០; ចូឡនិ. អដ្ឋ. ៦៥; ឧទា. អដ្ឋ. ១៨៦) យទិ ឯវំ ‘‘សព្ពេ សត្តា’’តិ ឥទំ កថន្តិ? បុគ្គលាធិដ្ឋានា ទេសនាតិ នាយំ ទោសោ។ យថាហ ភគវា ‘‘ឯកធម្មេ ភិក្ខវេ ភិក្ខុ សម្មា និព្ពិន្ទមានោ សម្មា វិរជ្ជមានោ សម្មា វិមុច្ចមានោ សម្មា បរិយន្តទស្សាវី សម្មត្តំ អភិសមេច្ច ទិដ្ឋេវ ធម្មេ ទុក្ខស្សន្តករោ ហោតិ, កតមស្មិំ ឯកធម្មេ? សព្ពេ សត្តា អាហារដ្ឋិតិកា’’តិ (អ. និ. ១០.២៧) ឯកោ ធម្មោតិ ‘‘សព្ពេ សត្តា អាហារដ្ឋិតិកា’’តិ យ្វាយំ បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ កថាយ សព្ពេសំ សង្ខារានំ បច្ចយាយត្តវុត្តិតាយ អាហារបរិយាយេន សាមញ្ញតោ បច្ចយធម្មោ វុត្តោ, អយំ អាហារោ នាម ឯកោ ធម្មោ។ យាថាវតោ ញត្វាតិ យថាសភាវតោ អភិសម្ពុជ្ឈិត្វា។ សម្មទក្ខាតោតិ តេនេវ អភិសម្ពុទ្ធាការេន សម្មទេវ ទេសិតោ។

    303.Samaggehi bhāsitabbanti aññamaññaṃ samaggehi hutvā bhāsitabbaṃ, sajjhāyitabbañceva vaṇṇetabbañcāti attho. Yathā pana samaggehi saṅgāyanaṃ hoti, tampi dassetuṃ ‘‘ekavacanehī’’tiādi vuttaṃ. Ekavacanehīti virodhābhāvena samānavacanehi. Tenāha ‘‘aviruddhavacanehī’’tiādi. Sāmaggirasaṃ dassetukāmoti yasmiṃ dhamme saṅgāyane sāmaggirasānubhavanaṃ icchitaṃ desanākusalatāya, tattha ekakadukatikādivasena bahudhā sāmaggirasaṃ dassetukāmo. Sabbe sattāti anavasesā sattā , te pana bhavabhedato saṅkhepeneva bhinditvā dassento ‘‘kāmabhavādīsū’’tiādimāha. Byadhikaraṇānampi bāhiratthasamāso hoti yathā ‘‘urasilomo’’ti āha ‘‘āhārato ṭhiti etesanti āhāraṭṭhitikā’’ti. Tiṭṭhati etenāti ṭhiti, āhāro ṭhiti etesanti āhāraṭṭhitikāti evaṃ vā ettha samāsaviggaho daṭṭhabbo. Āhāraṭṭhitikāti paccayaṭṭhitikā, paccayāyattavuttikāti attho. Paccayattho hettha āhāra-saddo ‘‘ayaṃ āhāro anuppannassa vā kāmacchandassauppādāyā’’tiādīsu (saṃ. ni. 5.183, 232) viya. Evañhi ‘‘sabbe sattā’’ti iminā asaññasattāpi pariggahitā honti. Sā panāyaṃ āhāraṭṭhitikatā nippariyāyato saṅkhāradhammo, na sattadhammo. Tenevāhu aṭṭhakathācariyā ‘‘sabbe sattā āhāraṭṭhitikāti āgataṭṭhāne saṅkhāraloko veditabbo’’ti (visuddhi. 1.136; pārā. aṭṭha. verañjakaṇḍavaṇṇanā; udā. aṭṭha. 30; cūḷani. aṭṭha. 65; udā. aṭṭha. 186) yadi evaṃ ‘‘sabbe sattā’’ti idaṃ kathanti? Puggalādhiṭṭhānā desanāti nāyaṃ doso. Yathāha bhagavā ‘‘ekadhamme bhikkhave bhikkhu sammā nibbindamāno sammā virajjamāno sammā vimuccamāno sammā pariyantadassāvī sammattaṃ abhisamecca diṭṭheva dhamme dukkhassantakaro hoti, katamasmiṃ ekadhamme? Sabbe sattā āhāraṭṭhitikā’’ti (a. ni. 10.27) eko dhammoti ‘‘sabbe sattā āhāraṭṭhitikā’’ti yvāyaṃ puggalādhiṭṭhānāya kathāya sabbesaṃ saṅkhārānaṃ paccayāyattavuttitāya āhārapariyāyena sāmaññato paccayadhammo vutto, ayaṃ āhāro nāma eko dhammo. Yāthāvato ñatvāti yathāsabhāvato abhisambujjhitvā. Sammadakkhātoti teneva abhisambuddhākārena sammadeva desito.

    ចោទកោ វុត្តម្បិ អត្ថំ យាថាវតោ អប្បដិបជ្ជមានោ នេយ្យត្ថំ សុត្តបទំ នីតត្ថតោ ទហន្តោ ‘‘សព្ពេ សត្តា’’តិ វចនមត្តេ ឋត្វា ‘‘ននុ ចា’’តិអាទិនា ចោទេតិ។ អាចរិយោ អវិបរីតំ តត្ថ យថាធិប្បេតមត្ថំ បវេទេន្តោ ‘‘ន វិរុជ្ឈតី’’តិ វត្វា ‘‘តេសញ្ហិ ឈានំ អាហារោ ហោតី’’តិ អាហ។ ឈានន្តិ ឯកវោការភវាវហំ សញ្ញាយ វិរជ្ជនវសេន បវត្តំ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានំ។ បាឡិយំ បន ‘‘អនាហារា’’តិ វចនំ អសញ្ញភវេ ចតុន្នំ អាហារានំ អភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន បច្ចយាហារស្ស អភាវតោ។ ‘‘ឯវំ សន្តេបី’’តិ ឥទំ សាសនេ យេសុ ធម្មេសុ វិសេសតោ អាហារ-សទ្ទោ និរុឡ្ហោ, ‘‘អាហារដ្ឋិតិកា’’តិ ឯត្ថ យទិ តេ ឯវ គយ្ហន្តិ, អព្យាបិតទោសោ អាបន្នោ។ អថ សព្ពោបិ បច្ចយធម្មោ អាហារោតិ អធិប្បេតោ, ឥមាយ អាហារបាឡិយា វិរោធោ អាបន្នោតិ ទស្សេតុំ អារទ្ធំ។ ‘‘ន វិរុជ្ឈតី’’តិ យេនាធិប្បាយេន វុត្តំ, តំ វិវរន្តោ ‘‘ឯតស្មិញ្ហិ សុត្តេ’’តិអាទិមាហ។ កពឡីការាហារាទីនំ ឱជដ្ឋមករូបាហរណាទិ និប្បរិយាយេន អាហារភាវោ។ យថា ហិ កពឡីការាហារោ ឱជដ្ឋមករូបាហរណេន រូបកាយំ ឧបត្ថម្ភេតិ, ឯវំ ផស្សាទយោ ច វេទនាទិអាហរណេន នាមកាយំ ឧបត្ថម្ភេន្តិ, តស្មា សតិបិ ជនកភាវេ ឧបត្ថម្ភកភាវោ ឱជាទីសុ សាតិសយោ លព្ភមានោ មុខ្យោ អាហារដ្ឋោតិ តេ ឯវ និប្បរិយាយេន អាហារលក្ខណា ធម្មា វុត្តា។ ឥធាតិ ឥមស្មិំ សង្គីតិសុត្តេ។ បរិយាយេន បច្ចយោ អាហារោតិ វុត្តោ សព្ពោ បច្ចយោ ធម្មោ អត្តនោ ផលំ អាហរតីតិ ឥមំ បរិយាយំ លភតីតិ។ តេនាហ ‘‘សព្ពធម្មានញ្ហី’’តិអាទិ។ តត្ថ សព្ពធម្មានន្តិ សព្ពេសំ សង្ខតធម្មានំ។ ឥទានិ យថាវុត្តមត្ថំ សុត្តេន (អ. និ. ១០.៦១) សមត្ថេតុំ ‘‘តេនេវាហា’’តិអាទិ វុត្តំ។ អយន្តិ បច្ចយាហារោ។

    Codako vuttampi atthaṃ yāthāvato appaṭipajjamāno neyyatthaṃ suttapadaṃ nītatthato dahanto ‘‘sabbe sattā’’ti vacanamatte ṭhatvā ‘‘nanu cā’’tiādinā codeti. Ācariyo aviparītaṃ tattha yathādhippetamatthaṃ pavedento ‘‘na virujjhatī’’ti vatvā ‘‘tesañhi jhānaṃ āhāro hotī’’ti āha. Jhānanti ekavokārabhavāvahaṃ saññāya virajjanavasena pavattaṃ rūpāvacaracatutthajjhānaṃ. Pāḷiyaṃ pana ‘‘anāhārā’’ti vacanaṃ asaññabhave catunnaṃ āhārānaṃ abhāvaṃ sandhāya vuttaṃ, na paccayāhārassa abhāvato. ‘‘Evaṃ santepī’’ti idaṃ sāsane yesu dhammesu visesato āhāra-saddo niruḷho, ‘‘āhāraṭṭhitikā’’ti ettha yadi te eva gayhanti, abyāpitadoso āpanno. Atha sabbopi paccayadhammo āhāroti adhippeto, imāya āhārapāḷiyā virodho āpannoti dassetuṃ āraddhaṃ. ‘‘Na virujjhatī’’ti yenādhippāyena vuttaṃ, taṃ vivaranto ‘‘etasmiñhi sutte’’tiādimāha. Kabaḷīkārāhārādīnaṃ ojaṭṭhamakarūpāharaṇādi nippariyāyena āhārabhāvo. Yathā hi kabaḷīkārāhāro ojaṭṭhamakarūpāharaṇena rūpakāyaṃ upatthambheti, evaṃ phassādayo ca vedanādiāharaṇena nāmakāyaṃ upatthambhenti, tasmā satipi janakabhāve upatthambhakabhāvo ojādīsu sātisayo labbhamāno mukhyo āhāraṭṭhoti te eva nippariyāyena āhāralakkhaṇā dhammā vuttā. Idhāti imasmiṃ saṅgītisutte. Pariyāyena paccayo āhāroti vutto sabbo paccayo dhammo attano phalaṃ āharatīti imaṃ pariyāyaṃ labhatīti. Tenāha ‘‘sabbadhammānañhī’’tiādi. Tattha sabbadhammānanti sabbesaṃ saṅkhatadhammānaṃ. Idāni yathāvuttamatthaṃ suttena (a. ni. 10.61) samatthetuṃ ‘‘tenevāhā’’tiādi vuttaṃ. Ayanti paccayāhāro.

    និប្បរិយាយាហារោបិ គហិតោវ ហោតិ, យាវតា សោបិ បច្ចយភាវេនេវ ជនកោ, ឧបត្ថម្ភកោ ច ហុត្វា តំ តំ ផលំ អាហរតីតិ វត្តព្ពតំ លភតីតិ។ តត្ថាតិ បរិយាយាហារោ, និប្បរិយាយាហារោតិ ទ្វីសុ អាហារេសុ។ អសញ្ញភវេ យទិបិ និប្បរិយាយាហារោ ន លព្ភតិ, បច្ចយាហារោ បន លព្ភតិ បរិយាយាហារលក្ខណោ។ ឥទានិ ឥមមេវត្ថំ វិត្ថារេន ទស្សេតុំ ‘‘អនុប្បន្នេ ហិ ពុទ្ធេ’’តិអាទិ វុត្តំ។ ឧប្បន្នេ ពុទ្ធេ តិត្ថករមតនិស្សិតានំ ឈានភាវនាយ អសិជ្ឈនតោ ‘‘អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ’’តិ វុត្តំ។ សាសនិកា តាទិសំ ឈានំ ន និព្ពត្តេន្តីតិ ‘‘តិត្ថាយតនេ បព្ពជិតា’’តិ វុត្តំ។ តិត្ថិយា ហិ ឧបត្តិវិសេសេ វិមុត្តិសញ្ញិនោ, អញ្ញាវិរាគាវិរាគេសុ អាទីនវានិសំសទស្សិនោ វា ហុត្វា អសញ្ញសមាបត្តិំ និព្ពត្តេត្វា អក្ខណភូមិយំ ឧប្បជ្ជន្តិ, ន សាសនិកា។ វាយោកសិណេ បរិកម្មំ កត្វាតិ វាយោកសិណេ បឋមាទីនិ តីណិ ឈានានិ និព្ពត្តេត្វា តតិយជ្ឈានេ ចិណ្ណវសី ហុត្វា តតោ វុដ្ឋាយ ចតុត្ថជ្ឈានាធិគមាយ បរិកម្មំ កត្វា។ តេនាហ ‘‘ចតុត្ថជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា’’តិ។ កស្មា បនេត្ថ វាយោកសិណេយេវ បរិកម្មំ វុត្តន្តិ? យទេត្ថ វត្តព្ពំ , តំ ព្រហ្មជាលដីកាយំ (ទី. និ. ដី. ១.៤១) វិត្ថារិតមេវ។ ធីតិ ជិគុច្ឆនត្ថេ និបាតោ, តស្មា ធី ចិត្តន្តិ ចិត្តំ ជិគុច្ឆាមីតិ អត្ថោ។ ធិព្ពតេតំ ចិត្តន្តិ ឯតំ មម ចិត្តំ ជិគុច្ឆិតំ វត ហោតុ។ វតាតិ សម្ភាវនេ, តេន ជិគុច្ឆំ សម្ភាវេន្តោ វទតិ។ នាមាតិ ច សម្ភាវនេ ឯវ, តេន ចិត្តស្ស អភាវំ សម្ភាវេតិ។ ចិត្តស្ស ភាវាភាវេសុ អាទីនវានិសំសេ ទស្សេតុំ ‘‘ចិត្តញ្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ ខន្តិំ រុចិំ ឧប្បាទេត្វាតិ ‘‘ចិត្តស្ស អភាវោ ឯវ សាធុ សុដ្ឋូ’’តិ ឥមំ ទិដ្ឋិនិជ្ឈានក្ខន្តិំ, តត្ថ ច អភិរុចិំ ឧប្បាទេត្វា។

    Nippariyāyāhāropi gahitova hoti, yāvatā sopi paccayabhāveneva janako, upatthambhako ca hutvā taṃ taṃ phalaṃ āharatīti vattabbataṃ labhatīti. Tatthāti pariyāyāhāro, nippariyāyāhāroti dvīsu āhāresu. Asaññabhave yadipi nippariyāyāhāro na labbhati, paccayāhāro pana labbhati pariyāyāhāralakkhaṇo. Idāni imamevatthaṃ vitthārena dassetuṃ ‘‘anuppanne hi buddhe’’tiādi vuttaṃ. Uppanne buddhe titthakaramatanissitānaṃ jhānabhāvanāya asijjhanato ‘‘anuppannebuddhe’’ti vuttaṃ. Sāsanikā tādisaṃ jhānaṃ na nibbattentīti ‘‘titthāyatane pabbajitā’’ti vuttaṃ. Titthiyā hi upattivisese vimuttisaññino, aññāvirāgāvirāgesu ādīnavānisaṃsadassino vā hutvā asaññasamāpattiṃ nibbattetvā akkhaṇabhūmiyaṃ uppajjanti, na sāsanikā. Vāyokasiṇe parikammaṃ katvāti vāyokasiṇe paṭhamādīni tīṇi jhānāni nibbattetvā tatiyajjhāne ciṇṇavasī hutvā tato vuṭṭhāya catutthajjhānādhigamāya parikammaṃ katvā. Tenāha ‘‘catutthajjhānaṃ nibbattetvā’’ti. Kasmā panettha vāyokasiṇeyeva parikammaṃ vuttanti? Yadettha vattabbaṃ , taṃ brahmajālaṭīkāyaṃ (dī. ni. ṭī. 1.41) vitthāritameva. Dhīti jigucchanatthe nipāto, tasmā dhī cittanti cittaṃ jigucchāmīti attho. Dhibbatetaṃ cittanti etaṃ mama cittaṃ jigucchitaṃ vata hotu. Vatāti sambhāvane, tena jigucchaṃ sambhāvento vadati. Nāmāti ca sambhāvane eva, tena cittassa abhāvaṃ sambhāveti. Cittassa bhāvābhāvesu ādīnavānisaṃse dassetuṃ ‘‘cittañhī’’tiādi vuttaṃ. Khantiṃ ruciṃ uppādetvāti ‘‘cittassa abhāvo eva sādhu suṭṭhū’’ti imaṃ diṭṭhinijjhānakkhantiṃ, tattha ca abhiruciṃ uppādetvā.

    តថា ភាវិតស្ស ឈានស្ស ឋិតិភាគិយភាវប្បត្តិយា អបរិហីនជ្ឈានស្ស តិត្ថាយតនេ បព្ពជិតស្សេវ តថា ឈានភាវនា ហោតីតិ អាហ ‘‘មនុស្សលោកេ’’តិ។ បណិហិតោ អហោសីតិ មរណស្ស អាសន្នកាលេ ឋបិតោ អហោសិ។ យទិ ឋានាទិនា អាការេន និព្ពត្តេយ្យ, កម្មពលេន យាវ ភេទា តេនេវាការេន តិដ្ឋេយ្យ វាតិ អាហ ‘‘សោ តេន ឥរិយាបថេនា’’តិអាទិ។

    Tathā bhāvitassa jhānassa ṭhitibhāgiyabhāvappattiyā aparihīnajjhānassa titthāyatane pabbajitasseva tathā jhānabhāvanā hotīti āha ‘‘manussaloke’’ti. Paṇihito ahosīti maraṇassa āsannakāle ṭhapito ahosi. Yadi ṭhānādinā ākārena nibbatteyya, kammabalena yāva bhedā tenevākārena tiṭṭheyya vāti āha ‘‘so tena iriyāpathenā’’tiādi.

    ឯវ រូបានម្បីតិ ឯវំ អចេតនានម្បិ។ បិ-សទ្ទេន បគេវ សចេតនានន្តិ ទស្សេតិ។ កថំ បន អចេតនានំ នេសំ បច្ចយាហារស្ស ឧបកប្បនន្តិ ចោទនំ សន្ធាយ តត្ថ និទស្សនំ ទស្សេន្តោ ‘‘យថា’’តិអាទិមាហ។

    Eva rūpānampīti evaṃ acetanānampi. Pi-saddena pageva sacetanānanti dasseti. Kathaṃ pana acetanānaṃ nesaṃ paccayāhārassa upakappananti codanaṃ sandhāya tattha nidassanaṃ dassento ‘‘yathā’’tiādimāha.

    យេ ឧដ្ឋានវីរិយេនេវ ទិវសំ វីតិនាមេត្វា តស្ស និស្សន្ទផលមត្តំ កិញ្ចិទេវ លភិត្វា ជីវិកំ កប្បេន្តិ, តេ ឧដ្ឋានផលូបជីវិនោ។ យេ បន អត្តនោ បុញ្ញផលមេវ ឧបជីវេន្តិ, តេ បុញ្ញផលូបជីវិនោ។ នេរយិកានំ បន នេវ ឧដ្ឋានវីរិយវសេន ជីវិកាកប្បនំ, បុញ្ញផលស្ស បន លេសោបិ នត្ថីតិ វុត្តំ ‘‘យេ បន តេ នេរយិកា…បេ.… ន បុញ្ញផលូបជីវីតិ វុត្តា’’តិ។ បដិសន្ធិវិញ្ញាណស្ស អាហរណេន មនោសញ្ចេតនាហារោតិ វុត្តា, ន យស្ស កស្សចិ ផលស្សាតិ អធិប្បាយេន ‘‘កិំ បញ្ច អាហារា អត្ថី’’តិ ចោទេតិ។ អាចរិយោ និប្បរិយាយាហារេ អធិប្បេតេ សិយា តវ ចោទនាយាវសរោ, សា បន ឯត្ថ អនវសរាតិ ទស្សេតុំ ‘‘បញ្ច ន បញ្ចាតិ ឥទំ ន វត្តព្ព’’ន្តិ វត្វា បរិយាយាហារស្សេវ បនេត្ថ អធិប្បេតភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘ននុ បច្ចយោ អាហារោតិ វុត្តមេត’’ន្តិ អាហ។ តស្មាតិ យស្ស កស្សចិ បច្ចយស្ស ‘‘អាហារោ’’តិ ឥច្ឆិតត្តា។ ឥទានិ វុត្តមេវត្ថំ បាឡិយា សមត្ថេន្តោ ‘‘យំ សន្ធាយា’’តិអាទិមាហ។

    Ye uṭṭhānavīriyeneva divasaṃ vītināmetvā tassa nissandaphalamattaṃ kiñcideva labhitvā jīvikaṃ kappenti, te uṭṭhānaphalūpajīvino. Ye pana attano puññaphalameva upajīventi, te puññaphalūpajīvino. Nerayikānaṃ pana neva uṭṭhānavīriyavasena jīvikākappanaṃ, puññaphalassa pana lesopi natthīti vuttaṃ ‘‘ye pana te nerayikā…pe… na puññaphalūpajīvīti vuttā’’ti. Paṭisandhiviññāṇassa āharaṇena manosañcetanāhāroti vuttā, na yassa kassaci phalassāti adhippāyena ‘‘kiṃ pañca āhārā atthī’’ti codeti. Ācariyo nippariyāyāhāre adhippete siyā tava codanāyāvasaro, sā pana ettha anavasarāti dassetuṃ ‘‘pañca na pañcāti idaṃ na vattabba’’nti vatvā pariyāyāhārasseva panettha adhippetabhāvaṃ dassento ‘‘nanu paccayo āhārotivuttameta’’nti āha. Tasmāti yassa kassaci paccayassa ‘‘āhāro’’ti icchitattā. Idāni vuttamevatthaṃ pāḷiyā samatthento ‘‘yaṃ sandhāyā’’tiādimāha.

    មុខ្យាហារវសេនបិ នេរយិកានំ អាហារដ្ឋិតិកតំ ទស្សេតុំ ‘‘កពឡីការំ អាហារំ…បេ.… សាធេតី’’តិ វុត្តំ។ យទិ ឯវំ នេរយិកា សុខបដិសំវេទិនោបិ ហោន្តីតិ? នោតិ ទស្សេតុំ ‘‘ខេឡោបិ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តយោតិ តយោ អរូបាហារា កពឡីការាហារស្ស អភាវតោ។ អវសេសានន្តិ អសញ្ញសត្តេហិ អវសេសានំ។ កាមភវាទីសុ និព្ពត្តសត្តានំ បច្ចយាហារោ ហិ សព្ពេសំ សាធារណោតិ។ ឯតំ បញ្ហន្តិ ‘‘កតមោ ឯកោ ធម្មោ’’តិ ឯវំ ចោទិតមេតំ បញ្ហំ។ កថេត្វាតិ វិស្សជ្ជេត្វា។

    Mukhyāhāravasenapi nerayikānaṃ āhāraṭṭhitikataṃ dassetuṃ ‘‘kabaḷīkāraṃ āhāraṃ…pe… sādhetī’’ti vuttaṃ. Yadi evaṃ nerayikā sukhapaṭisaṃvedinopi hontīti? Noti dassetuṃ ‘‘kheḷopi hī’’tiādi vuttaṃ. Tayoti tayo arūpāhārā kabaḷīkārāhārassa abhāvato. Avasesānanti asaññasattehi avasesānaṃ. Kāmabhavādīsu nibbattasattānaṃ paccayāhāro hi sabbesaṃ sādhāraṇoti. Etaṃ pañhanti ‘‘katamo eko dhammo’’ti evaṃ coditametaṃ pañhaṃ. Kathetvāti vissajjetvā.

    ‘‘តត្ថ តត្ថ…បេ.… ទុក្ខំ ហោតី’’តិ ឯតេន យថា ឥធ បឋមស្ស បញ្ហស្ស និយ្យាតនំ, ទុតិយស្ស ឧទ្ធរណំ ន កតំ, ឯវំ ឥមិនា ឯវ អធិប្បាយេន ឥតោ បរេសុ ទុកតិកាទិបញ្ហេសុ តត្ថ តត្ថ អាទិបរិយោសានេសុ ឯវ ឧទ្ធរណនិយ្យាតនានិ កត្វា សេសេសុ ន កតន្តិ ទស្សេតិ។ បដិច្ច ឯតស្មា ផលំ ឯតីតិ បច្ចយោ, ការណំ, តទេវ អត្តនោ ផលំ សង្ខរោតីតិ សង្ខារោតិ អាហ ‘‘ឥមស្មិម្បិ…បេ.… សង្ខារោតិ វុត្តោ’’តិ។ អាហារបច្ចយោតិ អាហរណដ្ឋវិសិដ្ឋោ បច្ចយោ។ អាហរណញ្ចេត្ថ ឧប្បាទកត្តប្បធានំ, សង្ខរណំ ឧបត្ថម្ភកត្តប្បធានន្តិ អយមេតេសំ វិសេសោ។ តេនាហ ‘‘អយមេត្ថ ហេដ្ឋិមតោ វិសេសោ’’តិ។ និប្បរិយាយាហារេ គហិតេ ‘‘សព្ពេ សត្តា’’តិ វុត្តេបិ អសញ្ញសត្តា ន គហិតា ឯវ ភវិស្សន្តីតិ បទេសវិសយោ សព្ព-សទ្ទោ ហោតិ យថា ‘‘សព្ពេ តសន្តិទណ្ឌស្សា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ១៣០)។ ន ហេត្ថ ខីណាសវាទីនំ គហណំ ហោតិ។ បាកដោ ភវេយ្យ វិសេសសាមញ្ញស្ស វិសយត្តា បញ្ហានំ។ នោ ច គណ្ហិំសុ អដ្ឋកថាចរិយា។ ធម្មោ នាម នត្ថិ សង្ខតោតិ អធិប្បាយោ។ ឥធ ទុតិយបញ្ហេ ‘‘សង្ខារោ’’តិ បច្ចយោ ឯវ កថិតោតិ សម្ពន្ធោ។

    ‘‘Tattha tattha…pe… dukkhaṃ hotī’’ti etena yathā idha paṭhamassa pañhassa niyyātanaṃ, dutiyassa uddharaṇaṃ na kataṃ, evaṃ iminā eva adhippāyena ito paresu dukatikādipañhesu tattha tattha ādipariyosānesu eva uddharaṇaniyyātanāni katvā sesesu na katanti dasseti. Paṭicca etasmā phalaṃ etīti paccayo, kāraṇaṃ, tadeva attano phalaṃ saṅkharotīti saṅkhāroti āha ‘‘imasmimpi…pe… saṅkhāroti vutto’’ti. Āhārapaccayoti āharaṇaṭṭhavisiṭṭho paccayo. Āharaṇañcettha uppādakattappadhānaṃ, saṅkharaṇaṃ upatthambhakattappadhānanti ayametesaṃ viseso. Tenāha ‘‘ayamettha heṭṭhimato viseso’’ti. Nippariyāyāhāre gahite ‘‘sabbe sattā’’ti vuttepi asaññasattā na gahitā eva bhavissantīti padesavisayo sabba-saddo hoti yathā ‘‘sabbe tasantidaṇḍassā’’tiādīsu (dha. pa. 130). Na hettha khīṇāsavādīnaṃ gahaṇaṃ hoti. Pākaṭo bhaveyya visesasāmaññassa visayattā pañhānaṃ. No ca gaṇhiṃsu aṭṭhakathācariyā. Dhammo nāma natthi saṅkhatoti adhippāyo. Idha dutiyapañhe ‘‘saṅkhāro’’ti paccayo eva kathitoti sambandho.

    យទា សម្មាសម្ពោធិសមធិគតោ, តទា ឯវ សព្ពញេយ្យំ សច្ឆិកតំ ជាតន្តិ អាហ ‘‘មហាពោធិមណ្ឌេ និសីទិត្វា’’តិ។ សយន្តិ សាមំយេវ។ អទ្ធនិយន្តិ អទ្ធានក្ខមំ ចិរកាលាវដ្ឋាយិ បារម្បរិយវសេន។ តេនាហ ‘‘ឯកេន ហី’’តិអាទិ។ បរម្បរកថានិយមេនាតិ បរម្បរកថាកថននិយមេន, និយមិតត្ថព្យញ្ជនានុបុព្ពិយា កថាយាតិ អត្ថោ។ ឯកកវសេនាតិ ឯកំ ឯកំ បរិមាណំ ឯតស្សាតិ ឯកកោ, បញ្ហោ។ តស្ស ឯកកស្ស វសេន។ ឯកកំ និដ្ឋិតំ វិស្សជ្ជនន្តិ អធិប្បាយោតិ។

    Yadā sammāsambodhisamadhigato, tadā eva sabbañeyyaṃ sacchikataṃ jātanti āha ‘‘mahābodhimaṇḍe nisīditvā’’ti. Sayanti sāmaṃyeva. Addhaniyanti addhānakkhamaṃ cirakālāvaṭṭhāyi pārampariyavasena. Tenāha ‘‘ekena hī’’tiādi. Paramparakathāniyamenāti paramparakathākathananiyamena, niyamitatthabyañjanānupubbiyā kathāyāti attho. Ekakavasenāti ekaṃ ekaṃ parimāṇaṃ etassāti ekako, pañho. Tassa ekakassa vasena. Ekakaṃ niṭṭhitaṃ vissajjananti adhippāyoti.

    ឯកកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Ekakavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ទុកវណ្ណនា

    Dukavaṇṇanā

    ៣០៤. ចត្តារោ ខន្ធាតិ តេសំ តាវ នាមនដ្ឋេន នាមភាវំ បឋមំ វត្វា បច្ឆា និព្ពានស្ស វត្តុកាមោ អាហ។ តស្សាបិ ហិ តថា នាមភាវំ បរតោ វក្ខតិ។ ‘‘នាមំ ករោតិ នាមយតី’’តិ ឯត្ថ យំ នាមករណំ, តំ នាមន្តិ អាហ ‘‘នាមនដ្ឋេនាតិ នាមករណដ្ឋេនា’’តិ, អត្តនោវាតិ អធិប្បាយោ។ ឯវញ្ហិ សាតិសយមិទំ តេសំ នាមករណំ ហោតិ។ តេនាហ ‘‘អត្តនោ នាមំ ករោន្តាវ ឧប្បជ្ជន្តី’’តិអាទិ។ ឥទានិ តមត្ថំ ព្យតិរេកមុខេន វិភាវេតុំ ‘‘យថា ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ យស្ស នាមស្ស ករណេនេវ តេ ‘‘នាម’’ន្តិ វុច្ចន្តិ, តំ សាមញ្ញនាមំ, កិត្តិមនាមំ, គុណនាមំ វា ន ហោតិ, អថ ខោ ឱបបាតិកនាមន្តិ បុរិមានិ តីណិ នាមានិ ឧទាហរណវសេន ទស្សេត្វា ‘‘ន ឯវំ វេទនាទីន’’ន្តិ តេ បដិក្ខិបិត្វា ឥតរនាមមេវ នាមករណដ្ឋេន នាមន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘វេទនាទយោ ហី’’តិអាទិមាហ។ ‘‘មហាបថវិអាទយោ’’តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ បថវិអាបាទយោ ឥធ នាមន្តិ អនធិប្បេតា, រូបន្តិ បន អធិប្បេតាតិ? សច្ចមេតំ, ផស្សវេទនាទីនំ វិយ បន បថវិអាទីនំ ឱបបាតិកនាមតាសាមញ្ញេន ‘‘បថវិអាទយោ វិយា’’តិ និទស្សនំ កតំ, ន អរូបធម្មា វិយ រូបធម្មានំ នាមសភាវត្តា។ ផស្សវេទនាទីនញ្ហិ អរូបធម្មានំ សព្ពទាបិ ផស្សាទិនាមកត្តា, បថវិអាទីនំ កេសកុម្ភាទិនាមន្តរាបត្តិ វិយ នាមន្តរានាបជ្ជនតោ ច សទា អត្តនាវ កតនាមតាយ ចតុក្ខន្ធនិព្ពានានិ នាមករណដ្ឋេន នាមំ។ អថ វា អធិវចនសម្ផស្សោ វិយ អធិវចននាមមន្តរេន យេ អនុបចិតសម្ភារានំ គហណំ ន គច្ឆន្តិ, តេ នាមាយត្តគ្គហណា នាមំ។ រូបំ បន វិនាបិ នាមសាធនំ អត្តនោ រុប្បនសភាវេន គហណំ ឧបយាតីតិ រូបំ។ តេនាហ ‘‘តេសុ ឧប្បន្នេសូ’’តិអាទិ។ ឥធាបិ ‘‘យថាបថវិយា’’តិអាទីសុ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ និទស្សនវសេន អាគតត្តា។ ‘‘អតីតេបី’’តិអាទិនា វេទនាទីសុ នាមសញ្ញា និរុឡ្ហា, អនាទិកាលិកា ចាតិ ទស្សេតិ។

    304.Cattārokhandhāti tesaṃ tāva nāmanaṭṭhena nāmabhāvaṃ paṭhamaṃ vatvā pacchā nibbānassa vattukāmo āha. Tassāpi hi tathā nāmabhāvaṃ parato vakkhati. ‘‘Nāmaṃ karoti nāmayatī’’ti ettha yaṃ nāmakaraṇaṃ, taṃ nāmanti āha ‘‘nāmanaṭṭhenāti nāmakaraṇaṭṭhenā’’ti, attanovāti adhippāyo. Evañhi sātisayamidaṃ tesaṃ nāmakaraṇaṃ hoti. Tenāha ‘‘attano nāmaṃ karontāva uppajjantī’’tiādi. Idāni tamatthaṃ byatirekamukhena vibhāvetuṃ ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ. Yassa nāmassa karaṇeneva te ‘‘nāma’’nti vuccanti, taṃ sāmaññanāmaṃ, kittimanāmaṃ, guṇanāmaṃ vā na hoti, atha kho opapātikanāmanti purimāni tīṇi nāmāni udāharaṇavasena dassetvā ‘‘na evaṃ vedanādīna’’nti te paṭikkhipitvā itaranāmameva nāmakaraṇaṭṭhena nāmanti dassento ‘‘vedanādayo hī’’tiādimāha. ‘‘Mahāpathaviādayo’’ti kasmā vuttaṃ, nanu pathaviāpādayo idha nāmanti anadhippetā, rūpanti pana adhippetāti? Saccametaṃ, phassavedanādīnaṃ viya pana pathaviādīnaṃ opapātikanāmatāsāmaññena ‘‘pathaviādayo viyā’’ti nidassanaṃ kataṃ, na arūpadhammā viya rūpadhammānaṃ nāmasabhāvattā. Phassavedanādīnañhi arūpadhammānaṃ sabbadāpi phassādināmakattā, pathaviādīnaṃ kesakumbhādināmantarāpatti viya nāmantarānāpajjanato ca sadā attanāva katanāmatāya catukkhandhanibbānāni nāmakaraṇaṭṭhena nāmaṃ. Atha vā adhivacanasamphasso viya adhivacananāmamantarena ye anupacitasambhārānaṃ gahaṇaṃ na gacchanti, te nāmāyattaggahaṇā nāmaṃ. Rūpaṃ pana vināpi nāmasādhanaṃ attano ruppanasabhāvena gahaṇaṃ upayātīti rūpaṃ. Tenāha ‘‘tesu uppannesū’’tiādi. Idhāpi ‘‘yathāpathaviyā’’tiādīsu vuttanayeneva attho veditabbo nidassanavasena āgatattā. ‘‘Atītepī’’tiādinā vedanādīsu nāmasaññā niruḷhā, anādikālikā cāti dasseti.

    ឥតិ អតីតាទិវិភាគវន្តានម្បិ វេទនាទីនំ នាមករណដ្ឋេន នាមភាវោ ឯកន្តិកោ, តព្ពិភាគរហិតេ បន ឯកសភាវេ និច្ចេ និព្ពានេ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘និព្ពានំ បន…បេ.… នាមនដ្ឋេន នាម’’ន្តិ អាហ។ នាមនដ្ឋេនាតិ នាមករណដ្ឋេន។ នមន្តីតិ ឯកន្តតោ សារម្មណត្តា តន្និន្នា ហោន្តិ, តេហិ វិនា នប្បវត្តន្តីតិ អត្ថោ។ សព្ពន្តិ ខន្ធចតុក្កំ, និព្ពានញ្ច ។ យស្មិំ អារម្មណេយេវ វេទនាក្ខន្ធោ បវត្តតិ, តំសម្បយុត្តតាយ សញ្ញាក្ខន្ធាទយោបិ តត្ថ បវត្តន្តីតិ សោ នេ តត្ថ នាមេន្តោ វិយ ហោតិ វិនា អប្បវត្តនតោ។ ឯស នយោ សញ្ញាក្ខន្ធាទីសុបីតិ វុត្តំ ‘‘អារម្មណេ អញ្ញមញ្ញំ នាមេន្តី’’តិ។ អនវជ្ជធម្មេ មគ្គផលាទិកេ ។ កាមំ កេសុចិ រូបធម្មេសុបិ អារម្មណាធិបតិភាវោ លព្ភតេវ, និព្ពានេ បនេស សាតិសយោ តស្ស អច្ចន្តសន្តបណីតតាកប្បភាវតោតិ តទេវ អារម្មណាធិបតិបច្ចយតាយ ‘‘អត្តនិ នាមេតី’’តិ វុត្តំ។ តថា ហិ អរិយា សកលម្បិ ទិវសភាគំ តំ អារព្ភ វីតិនាមេន្តាបិ តិត្តិំ ន គច្ឆន្តិ។

    Iti atītādivibhāgavantānampi vedanādīnaṃ nāmakaraṇaṭṭhena nāmabhāvo ekantiko, tabbibhāgarahite pana ekasabhāve nicce nibbāne vattabbameva natthīti dassento ‘‘nibbānaṃ pana…pe… nāmanaṭṭhena nāma’’nti āha. Nāmanaṭṭhenāti nāmakaraṇaṭṭhena. Namantīti ekantato sārammaṇattā tanninnā honti, tehi vinā nappavattantīti attho. Sabbanti khandhacatukkaṃ, nibbānañca . Yasmiṃ ārammaṇeyeva vedanākkhandho pavattati, taṃsampayuttatāya saññākkhandhādayopi tattha pavattantīti so ne tattha nāmento viya hoti vinā appavattanato. Esa nayo saññākkhandhādīsupīti vuttaṃ ‘‘ārammaṇe aññamaññaṃ nāmentī’’ti. Anavajjadhamme maggaphalādike . Kāmaṃ kesuci rūpadhammesupi ārammaṇādhipatibhāvo labbhateva, nibbāne panesa sātisayo tassa accantasantapaṇītatākappabhāvatoti tadeva ārammaṇādhipatipaccayatāya ‘‘attani nāmetī’’ti vuttaṃ. Tathā hi ariyā sakalampi divasabhāgaṃ taṃ ārabbha vītināmentāpi tittiṃ na gacchanti.

    ‘‘រុប្បនដ្ឋេនា’’តិ ឯតេន រុប្បតីតិ រូបន្តិ ទស្សេតិ។ តត្ថ សីតាទិវិរោធិបច្ចយសន្និបាតេ វិសទិសុប្បត្តិ រុប្បនំ។ ននុ ច អរូបធម្មានម្បិ វិរោធិបច្ចយសមាគមេ វិសទិសុប្បត្តិ លព្ភតីតិ? សច្ចំ លព្ភតិ, ន បន វិភូតតរំ។ វិភូតតរញ្ហេត្ថ រុប្បនំ អធិប្បេតំ សីតាទិគ្គហណតោ។ វុត្តញ្ហេតំ ‘‘រុប្បតីតិ ខោ ភិក្ខវេ តស្មា ‘រូប’ន្តិ វុច្ចតិ។ កេន រុប្បតិ? សីតេនបិ រុប្បតិ, ឧណ្ហេនបិ រុប្បតី’’តិអាទិ (សំ. និ. ៣.៧៩)។ យទិ ឯវំ កថំ ព្រហ្មលោកេ រូបសមញ្ញាតិ? តត្ថាបិ តំសភាវានតិវត្តនតោ ហោតិយេវ រូបសមញ្ញា។ អនុគ្គាហកបច្ចយវសេន វា វិសទិសបច្ចយសន្និបាតេតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ‘‘យោ អត្តនោ សន្តានេ វិជ្ជមានស្សយេវ វិសទិសុប្បត្តិហេតុភាវោ, តំ រុប្បន’’ន្តិ អញ្ញេ។ ឥមស្មិំ បក្ខេ រូបយតិ វិការមាបាទេតីតិ រូបំ។ ‘‘សង្ឃដ្ដនេន វិការាបត្តិយំ រុប្បន-សទ្ទោ និរុឡ្ហោ’’តិ កេចិ។ ឯតស្មិំ បក្ខេ អរូបធម្មេសុ រូបសមញ្ញាយ បសង្គោ ឯវ នត្ថិ សង្ឃដ្ដនាភាវតោ។ ‘‘បដិឃតោ រុប្បន’’ន្តិ អបរេ។ ‘‘តស្សាតិ រូបស្សា’’តិ វទន្តិ, នាមរូបស្សាតិ បន យុត្តំ។ យថា ហិ រូបស្ស, ឯវំ នាមស្សាបិ វេទនាក្ខន្ធាទិវសេន, មទនិម្មទនាទិវសេន ច វិត្ថារកថា វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៤៥៦) វុត្តា ឯវាតិ។ ឥតិ អយំ ទុកោ កុសលត្តិកេន សង្គហិតេ សភាវធម្មេ បរិគ្គហេត្វា បវត្តោតិ។

    ‘‘Ruppanaṭṭhenā’’ti etena ruppatīti rūpanti dasseti. Tattha sītādivirodhipaccayasannipāte visadisuppatti ruppanaṃ. Nanu ca arūpadhammānampi virodhipaccayasamāgame visadisuppatti labbhatīti? Saccaṃ labbhati, na pana vibhūtataraṃ. Vibhūtatarañhettha ruppanaṃ adhippetaṃ sītādiggahaṇato. Vuttañhetaṃ ‘‘ruppatīti kho bhikkhave tasmā ‘rūpa’nti vuccati. Kena ruppati? Sītenapi ruppati, uṇhenapi ruppatī’’tiādi (saṃ. ni. 3.79). Yadi evaṃ kathaṃ brahmaloke rūpasamaññāti? Tatthāpi taṃsabhāvānativattanato hotiyeva rūpasamaññā. Anuggāhakapaccayavasena vā visadisapaccayasannipāteti evamattho veditabbo. ‘‘Yo attano santāne vijjamānassayeva visadisuppattihetubhāvo, taṃ ruppana’’nti aññe. Imasmiṃ pakkhe rūpayati vikāramāpādetīti rūpaṃ. ‘‘Saṅghaṭṭanena vikārāpattiyaṃ ruppana-saddo niruḷho’’ti keci. Etasmiṃ pakkhe arūpadhammesu rūpasamaññāya pasaṅgo eva natthi saṅghaṭṭanābhāvato. ‘‘Paṭighato ruppana’’nti apare. ‘‘Tassāti rūpassā’’ti vadanti, nāmarūpassāti pana yuttaṃ. Yathā hi rūpassa, evaṃ nāmassāpi vedanākkhandhādivasena, madanimmadanādivasena ca vitthārakathā visuddhimagge (visuddhi. 2.456) vuttā evāti. Iti ayaṃ duko kusalattikena saṅgahite sabhāvadhamme pariggahetvā pavattoti.

    អវិជ្ជាតិ អវិន្ទិយំ ‘‘អត្តា, ជីវោ, ឥត្ថី, បុរិសោ’’តិ ឯវមាទិកំ វិន្ទតីតិ អវិជ្ជា។ វិន្ទិយំ ‘‘ទុក្ខំ, សមុទយោ’’តិ ឯវមាទិកំ ន វិន្ទតីតិ អវិជ្ជា។ សព្ពម្បិ ធម្មជាតំ អវិទិតករណដ្ឋេន អវិជ្ជា។ អន្តរហិតេ សំសារេ សត្តេ ជវាបេតីតិ អវិជ្ជា។ អត្ថតោ បន សា ទុក្ខាទីនំ ចតុន្នំ សច្ចានំ សភាវច្ឆាទកោ សម្មោហោ ហោតីតិ អាហ ‘‘ទុក្ខាទីសុ អញ្ញាណ’’ន្តិ ។ ភវបត្ថនា នាម កាមភវាទីនំ បត្ថនាវសេន បវត្តតណ្ហា។ តេនាហ ‘‘យោ ភវេសុ ភវច្ឆន្ទោ’’តិអាទិ។ ឥតិ ‘‘អយំ ទុកោ វដ្ដមូលសមុទាចារទស្សនត្ថំ គហិតោ។

    Avijjāti avindiyaṃ ‘‘attā, jīvo, itthī, puriso’’ti evamādikaṃ vindatīti avijjā. Vindiyaṃ ‘‘dukkhaṃ, samudayo’’ti evamādikaṃ na vindatīti avijjā. Sabbampi dhammajātaṃ aviditakaraṇaṭṭhena avijjā. Antarahite saṃsāre satte javāpetīti avijjā. Atthato pana sā dukkhādīnaṃ catunnaṃ saccānaṃ sabhāvacchādako sammoho hotīti āha ‘‘dukkhādīsu aññāṇa’’nti . Bhavapatthanā nāma kāmabhavādīnaṃ patthanāvasena pavattataṇhā. Tenāha ‘‘yo bhavesu bhavacchando’’tiādi. Iti ‘‘ayaṃ duko vaṭṭamūlasamudācāradassanatthaṃ gahito.

    ភវទិដ្ឋីតិ ខន្ធបញ្ចកំ ‘‘អត្តា ច លោកោ ចា’’តិ គាហេត្វា តំ ‘‘ភវិស្សតី’’តិ គណ្ហនវសេន និវិដ្ឋា សស្សតទិដ្ឋីតិ អត្ថោ។ តេនាហ ‘‘ភវោ វុច្ចតី’’តិអាទិ។ ភវិស្សតីតិ ភវោ, តិដ្ឋតិ សព្ពកាលំ អត្ថីតិ អត្ថោ។ សស្សតន្តិ សស្សតភាវោ។ វិភវទិដ្ឋីតិ ខន្ធបញ្ចកមេវ ‘‘អត្តា’’តិ ច ‘‘លោកោ’’តិ ច គហេត្វា តំ ‘‘ន ភវិស្សតី’’តិ គណ្ហនវសេន និវិដ្ឋា ឧច្ឆេទទិដ្ឋីតិ អត្ថោ។ តេនាហ ‘‘វិភវោ វុច្ចតី’’តិអាទិ។ វិភវិស្សតិ វិនស្សតិ ឧច្ឆិជ្ជតីតិ វិភវោ, ឧច្ឆេទោ។

    Bhavadiṭṭhīti khandhapañcakaṃ ‘‘attā ca loko cā’’ti gāhetvā taṃ ‘‘bhavissatī’’ti gaṇhanavasena niviṭṭhā sassatadiṭṭhīti attho. Tenāha ‘‘bhavo vuccatī’’tiādi. Bhavissatīti bhavo, tiṭṭhati sabbakālaṃ atthīti attho. Sassatanti sassatabhāvo. Vibhavadiṭṭhīti khandhapañcakameva ‘‘attā’’ti ca ‘‘loko’’ti ca gahetvā taṃ ‘‘na bhavissatī’’ti gaṇhanavasena niviṭṭhā ucchedadiṭṭhīti attho. Tenāha ‘‘vibhavo vuccatī’’tiādi. Vibhavissati vinassati ucchijjatīti vibhavo, ucchedo.

    យំ ន ហិរីយតីតិ យេន ធម្មេន តំសម្បយុត្តធម្មសមូហោ, បុគ្គលោ វា ន ហិរីយតិ ន លជ្ជតិ, លិង្គវិបល្លាសំ វា កត្វា យោ ធម្មោតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ហិរីយិតព្ពេនាតិ ឧបយោគត្ថេ ករណវចនំ, ហិរីយិតព្ពយុត្តកំ កាយទុច្ចរិតាទិធម្មំ ន ជិគុច្ឆតីតិ អត្ថោ។ និល្លជ្ជតាតិ បាបស្ស អជិគុច្ឆនា។ យំ ន ឱត្តប្បតីតិ ឯត្ថាបិ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ឱត្តប្បិតព្ពេនាតិ បន ហេតុអត្ថេ ករណវចនំ, ឱត្តប្បិតព្ពយុត្តកេន ឱត្តប្បស្ស ហេតុភូតេន កាយទុច្ចរិតាទិនាតិ អត្ថោ។ ហិរីយិតព្ពេនាតិ ឯត្ថាបិ វា ឯវមេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ អភាយនកអាការោតិ បាបតោ អនុត្តាសនាការោ។

    Yaṃ na hirīyatīti yena dhammena taṃsampayuttadhammasamūho, puggalo vā na hirīyati na lajjati, liṅgavipallāsaṃ vā katvā yo dhammoti attho veditabbo. Hirīyitabbenāti upayogatthe karaṇavacanaṃ, hirīyitabbayuttakaṃ kāyaduccaritādidhammaṃ na jigucchatīti attho. Nillajjatāti pāpassa ajigucchanā. Yaṃ na ottappatīti etthāpi vuttanayeneva attho veditabbo. Ottappitabbenāti pana hetuatthe karaṇavacanaṃ, ottappitabbayuttakena ottappassa hetubhūtena kāyaduccaritādināti attho. Hirīyitabbenāti etthāpi vā evameva attho veditabbo. Abhāyanakaākāroti pāpato anuttāsanākāro.

    ‘‘យំ ហិរីយតី’’តិអាទីសុ អនន្តរទុកេ វុត្តនយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ និយកជ្ឈត្តំ ជាតិអាទិសមុដ្ឋានំ ឯតិស្សាតិ អជ្ឈត្តសមុដ្ឋានា។ និយកជ្ឈត្តតោ ពហិភាវតោ ពហិទ្ធា បរសន្តានេ សមុដ្ឋានំ ឯតិស្សាតិ ពហិទ្ធា សមុដ្ឋានា។ អត្តា ឯវ អធិបតិ អត្តាធិបតិ, អជ្ឈត្តសមុដ្ឋានត្តា ឯវ អត្តាធិបតិតោ អាគមនតោ អត្តាធិបតេយ្យា។ លោកាធិបតេយ្យន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ លជ្ជាសភាវសណ្ឋិតាតិ បាបតោ ជិគុច្ឆនរូបេន អវដ្ឋិតា។ ភយសភាវសណ្ឋិតន្តិ តតោ ឧត្តាសនរូបេន អវដ្ឋិតំ។ អជ្ឈត្តសមុដ្ឋានាទិតា ច ហិរោត្តប្បានំ តត្ថ តត្ថ បាកដភាវេន វុត្តា, ន បន តេសំ កទាចិបិ អញ្ញមញ្ញវិប្បយោគតោ។ ន ហិ លជ្ជនំ និព្ភយំ, បាបភយំ វា អលជ្ជនំ អត្ថីតិ។

    ‘‘Yaṃ hirīyatī’’tiādīsu anantaraduke vuttanayena attho veditabbo. Niyakajjhattaṃ jātiādisamuṭṭhānaṃ etissāti ajjhattasamuṭṭhānā. Niyakajjhattato bahibhāvato bahiddhā parasantāne samuṭṭhānaṃ etissāti bahiddhā samuṭṭhānā. Attā eva adhipati attādhipati, ajjhattasamuṭṭhānattā eva attādhipatito āgamanato attādhipateyyā. Lokādhipateyyanti etthāpi eseva nayo. Lajjāsabhāvasaṇṭhitāti pāpato jigucchanarūpena avaṭṭhitā. Bhayasabhāvasaṇṭhitanti tato uttāsanarūpena avaṭṭhitaṃ. Ajjhattasamuṭṭhānāditā ca hirottappānaṃ tattha tattha pākaṭabhāvena vuttā, na pana tesaṃ kadācipi aññamaññavippayogato. Na hi lajjanaṃ nibbhayaṃ, pāpabhayaṃ vā alajjanaṃ atthīti.

    ទុក្ខន្តិ កិច្ឆំ, អនិដ្ឋន្តិ វា អត្ថោ។ វិប្បដិកូលគាហិម្ហីតិ ធម្មានុធម្មបដិបត្តិយា វិលោមគាហកេ។ តស្សា ឯវ វិបច្ចនីកំ ទុប្បដិបត្តិ សាតំ ឥដ្ឋំ ឯតស្សាតិ វិបច្ចនីកសាតោ, តស្មិំ វិបច្ចនីកសាតេ។ ឯវំភូតោ ច ឱវាទភូតេ សាសនក្កមេ ឱវាទកេ ច អាទរភាវរហិតោ ហោតីតិ អាហ ‘‘អនាទរេ’’តិ។ តស្ស កម្មន្តិ តស្ស ទុព្ពចស្ស បុគ្គលស្ស អនាទរិយវសេន បវត្តចេតនា ទោវចស្សំ។ តស្ស ភាវោតិ តស្ស យថាវុត្តស្ស ទោវចស្សស្ស អត្ថិភាវោ ទោវចស្សតា, អត្ថតោ ទោវចស្សមេវ។ តេនេវាហ ‘‘សា អត្ថតោ សង្ខារក្ខន្ធោ ហោតី’’តិ។ ចេតនាប្បធានតាយ ហិ សង្ខារក្ខន្ធស្ស ឯវំ វុត្តំ។ ឯតេនាការេនាតិ អប្បទក្ខិណគ្គាហិតាការេន។ អស្សទ្ធិយទុស្សីល្យាទិបាបធម្មយោគតោ បុគ្គលា បាបា នាម ហោន្តីតិ ទស្សេតុំ ‘‘យេ តេ បុគ្គលា អស្សទ្ធា’’តិអាទិ វុត្តំ។ យាយ ចេតនាយ បុគ្គលោ បាបសម្បវង្កោ នាម ហោតិ, សា ចេតនា បាបមិត្តតា , ចត្តារោបិ វា អរូបិនោ ខន្ធា តទាការប្បវត្តា បាបមិត្តតាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘សាបិ អត្ថតោ ទោវចស្សតា វិយ ទដ្ឋព្ពា’’តិ អាហ។

    Dukkhanti kicchaṃ, aniṭṭhanti vā attho. Vippaṭikūlagāhimhīti dhammānudhammapaṭipattiyā vilomagāhake. Tassā eva vipaccanīkaṃ duppaṭipatti sātaṃ iṭṭhaṃ etassāti vipaccanīkasāto, tasmiṃ vipaccanīkasāte. Evaṃbhūto ca ovādabhūte sāsanakkame ovādake ca ādarabhāvarahito hotīti āha ‘‘anādare’’ti. Tassa kammanti tassa dubbacassa puggalassa anādariyavasena pavattacetanā dovacassaṃ. Tassa bhāvoti tassa yathāvuttassa dovacassassa atthibhāvo dovacassatā, atthato dovacassameva. Tenevāha ‘‘sā atthato saṅkhārakkhandho hotī’’ti. Cetanāppadhānatāya hi saṅkhārakkhandhassa evaṃ vuttaṃ. Etenākārenāti appadakkhiṇaggāhitākārena. Assaddhiyadussīlyādipāpadhammayogato puggalā pāpā nāma hontīti dassetuṃ ‘‘ye te puggalā assaddhā’’tiādi vuttaṃ. Yāya cetanāya puggalo pāpasampavaṅko nāma hoti, sā cetanā pāpamittatā, cattāropi vā arūpino khandhā tadākārappavattā pāpamittatāti dassento ‘‘sāpi atthato dovacassatā viya daṭṭhabbā’’ti āha.

    ‘‘សុខំ វចោ ឯតស្មិំ បទក្ខិណគ្គាហិម្ហិ អនុលោមសាតេ សាទរេ បុគ្គលេតិ សុព្ពចោតិអាទិនា, ‘‘កល្យាណា សទ្ធាទយោ បុគ្គលា ឯតស្ស មិត្តាតិ កល្យាណមិត្តោ’’តិអាទិនា ច អនន្តរទុកស្ស អត្ថោ ឥច្ឆិតោតិ អាហ សោវចស្សតា…បេ.… វុត្តបដិបក្ខនយេន វេទិតព្ពា’’តិ។ ឧភោតិ សោវចស្សតា, កល្យាណមិត្តតា ច។ តេសំ ខន្ធានំ បវត្តិអាការវិសេសា ‘‘សោវចស្សតា, កល្យាណមិត្តតា’’តិ ច វុច្ចន្តិ, តេ លោកិយាបិ ហោន្តិ លោកុត្តរាបីតិ អាហ ‘‘លោកិយលោកុត្តរមិស្សកា កថិតា’’តិ។

    ‘‘Sukhaṃ vaco etasmiṃ padakkhiṇaggāhimhi anulomasāte sādare puggaleti subbacotiādinā, ‘‘kalyāṇā saddhādayo puggalā etassa mittāti kalyāṇamitto’’tiādinā ca anantaradukassa attho icchitoti āha sovacassatā…pe… vuttapaṭipakkhanayena veditabbā’’ti. Ubhoti sovacassatā, kalyāṇamittatā ca. Tesaṃ khandhānaṃ pavattiākāravisesā ‘‘sovacassatā, kalyāṇamittatā’’ti ca vuccanti, te lokiyāpi honti lokuttarāpīti āha ‘‘lokiyalokuttaramissakā kathitā’’ti.

    វត្ថុភេទាទិនា អនេកភេទភិន្នា តំតំជាតិវសេន ឯកជ្ឈំ កត្វា រាសិតោ គយ្ហមានា អាបត្តិយោវ អាបត្តិក្ខន្ធា។ តា បន អន្តរាបត្តីនំ អគ្គហណេ បញ្ចបិ អាបត្តិក្ខន្ធា អាបត្តិយោ, តាសំ បន គហណេ សត្តបិ អាបត្តិក្ខន្ធា អាបត្តិយោ។ ‘‘ឥមា អាបត្តិយោ, ឯត្តកា អាបត្តិយោ, ឯវញ្ច តេសំ អាបជ្ជនំ ហោតី’’តិ ជាននបញ្ញា អាបត្តិកុសលតាតិ អាហ ‘‘យា តាស’’ន្តិអាទិ។ តាសំ អាបត្តីនន្តិ តាសុ អាបត្តីសុ។ តត្ថ យំ សម្ភិន្នវត្ថុកាសុ វិយ ឋិតាសុ, ទុវិញ្ញេយ្យវិភាគាសុ ច អាបត្តីសុ អសង្ករតោ វវត្ថាន, អយំ វិសេសតោ អាបត្តិកុសលតាតិ ទស្សេតុំ ទុតិយំ អាបត្តិគ្គហណំ កតំ។ សហ កម្មវាចាយាតិ កម្មវាចាយ សហេវ។ អាបត្តិតោ វុដ្ឋាបនបយោគតាយ កម្មភូតា វាចា កម្មវាចា, តថាភូតា អនុសាវនវាចា ចេវ ‘‘បស្សិស្សាមី’’តិ ឯវំ បវត្តវាចា ច។ តាយ កម្មវាចាយ សទ្ធិំ សមកាលមេវ ‘‘ឥមាយ កម្មវាចាយ ឥតោ អាបត្តិតោ វុដ្ឋានំ ហោតិ, ហោន្តញ្ច បឋមេ វា តតិយេ វា អនុសាវនេយ្យការប្បត្តេ, ‘សំវរិស្សាមី’តិ វា បទេ បរិយោសិតេ ហោតី’’តិ ឯវំ តំ តំ អាបត្តីហិ វុដ្ឋានបរិច្ឆេទបរិជាននបញ្ញា អាបត្តិវុដ្ឋានកុសលតា។ វុដ្ឋានន្តិ ច យថាបន្នាយ អាបត្តិយា យថា តថា អនន្តរាយតាបាទនំ, ឯវំ វុដ្ឋានគ្គហណេនេវ ទេសនាយបិ សង្គហោ សិទ្ធោ ហោតិ។

    Vatthubhedādinā anekabhedabhinnā taṃtaṃjātivasena ekajjhaṃ katvā rāsito gayhamānā āpattiyova āpattikkhandhā. Tā pana antarāpattīnaṃ aggahaṇe pañcapi āpattikkhandhā āpattiyo, tāsaṃ pana gahaṇe sattapi āpattikkhandhā āpattiyo. ‘‘Imā āpattiyo, ettakā āpattiyo, evañca tesaṃ āpajjanaṃ hotī’’ti jānanapaññā āpattikusalatāti āha ‘‘yā tāsa’’ntiādi. Tāsaṃ āpattīnanti tāsu āpattīsu. Tattha yaṃ sambhinnavatthukāsu viya ṭhitāsu, duviññeyyavibhāgāsu ca āpattīsu asaṅkarato vavatthāna, ayaṃ visesato āpattikusalatāti dassetuṃ dutiyaṃ āpattiggahaṇaṃ kataṃ. Sahakammavācāyāti kammavācāya saheva. Āpattito vuṭṭhāpanapayogatāya kammabhūtā vācā kammavācā, tathābhūtā anusāvanavācā ceva ‘‘passissāmī’’ti evaṃ pavattavācā ca. Tāya kammavācāya saddhiṃ samakālameva ‘‘imāya kammavācāya ito āpattito vuṭṭhānaṃ hoti, hontañca paṭhame vā tatiye vā anusāvaneyyakārappatte, ‘saṃvarissāmī’ti vā pade pariyosite hotī’’ti evaṃ taṃ taṃ āpattīhi vuṭṭhānaparicchedaparijānanapaññā āpattivuṭṭhānakusalatā. Vuṭṭhānanti ca yathāpannāya āpattiyā yathā tathā anantarāyatāpādanaṃ, evaṃ vuṭṭhānaggahaṇeneva desanāyapi saṅgaho siddho hoti.

    ‘‘ឥតោ បុព្ពេ បរិកម្មំ បវត្តំ, ឥតោ បរំ ភវង្គ មជ្ឈេ សមាបត្តី’’តិ ឯវំ សមាបត្តីនំ អប្បនាបរិច្ឆេទជាននបញ្ញា សមាបត្តិកុសលតា។ វុដ្ឋានេ កុសលភាវោ វុដ្ឋានកុសលតា, បគេវ វុដ្ឋាន បរិច្ឆេទករំ ញាណំ។ តេនាហ ‘‘យថាបរិច្ឆិន្នសមយវសេនេវា’’តិអាទិ។ វុដ្ឋានសមត្ថាតិ វុដ្ឋាបនេ សមត្ថា។

    ‘‘Ito pubbe parikammaṃ pavattaṃ, ito paraṃ bhavaṅga majjhe samāpattī’’ti evaṃ samāpattīnaṃ appanāparicchedajānanapaññā samāpattikusalatā. Vuṭṭhāne kusalabhāvo vuṭṭhānakusalatā, pageva vuṭṭhāna paricchedakaraṃ ñāṇaṃ. Tenāha ‘‘yathāparicchinnasamayavasenevā’’tiādi. Vuṭṭhānasamatthāti vuṭṭhāpane samatthā.

    ‘‘ធាតុកុសលតា’’តិ ឯត្ថ បថវីធាតុអាទយោ, សុខធាតុអាទយោ, កាមធាតុអាទយោ ច ធាតុយោ ឯតាស្វេវ អន្តោគធាតិ ឯតាសុ កោសល្លេ ទស្សិតេ តាសុបិ កោសល្លំ ទស្សិតមេវ ហោតីតិ ‘‘អដ្ឋារស ធាតុយោ ចក្ខុធាតុ…បេ.… មនោវិញ្ញាណធាតូ’’តិ វត្វា ‘‘អដ្ឋារសន្នំ ធាតូនំ សភាវបរិច្ឆេទកា’’តិ វុត្តំ។ តត្ថ សភាវបរិច្ឆេទកាតិ យថាភូតសភាវាវពោធិនី។ ‘‘សវនបញ្ញា ធារណបញ្ញា’’តិអាទិនា បច្ចេកំ បញ្ញា-សទ្ទោ យោជេតព្ពោ។ ធាតូនំ សវនធារណបញ្ញា សុតមយា, ឥតរា ភាវនាមយា។ តត្ថាបិ សម្មសនបញ្ញា លោកិយា។ វិបស្សនា បញ្ញា ហិ សា, ឥតរា លោកុត្តរា។ លក្ខណាទិវសេន, អនិច្ចាទិវសេន ច មនសិករណំ មនសិការោ, តត្ថ កោសល្លំ មនសិការកុសលតា។ តំ បន អាទិមជ្ឈបរិយោសានវសេន តិធា ភិន្ទិត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘សម្មសនបដិវេធបច្ចវេក្ខណបញ្ញា’’តិ អាហ។ សម្មសនបញ្ញា ហិ តស្សា អាទិ, បដិវេធបញ្ញា មជ្ឈេ, បច្ចវេក្ខណបញ្ញា បរិយោសានំ។

    ‘‘Dhātukusalatā’’ti ettha pathavīdhātuādayo, sukhadhātuādayo, kāmadhātuādayo ca dhātuyo etāsveva antogadhāti etāsu kosalle dassite tāsupi kosallaṃ dassitameva hotīti ‘‘aṭṭhārasa dhātuyo cakkhudhātu…pe… manoviññāṇadhātū’’ti vatvā ‘‘aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ sabhāvaparicchedakā’’ti vuttaṃ. Tattha sabhāvaparicchedakāti yathābhūtasabhāvāvabodhinī. ‘‘Savanapaññā dhāraṇapaññā’’tiādinā paccekaṃ paññā-saddo yojetabbo. Dhātūnaṃ savanadhāraṇapaññā sutamayā, itarā bhāvanāmayā. Tatthāpi sammasanapaññā lokiyā. Vipassanā paññā hi sā, itarā lokuttarā. Lakkhaṇādivasena, aniccādivasena ca manasikaraṇaṃ manasikāro, tattha kosallaṃ manasikārakusalatā. Taṃ pana ādimajjhapariyosānavasena tidhā bhinditvā dassento ‘‘sammasanapaṭivedhapaccavekkhaṇapaññā’’ti āha. Sammasanapaññā hi tassā ādi, paṭivedhapaññā majjhe, paccavekkhaṇapaññā pariyosānaṃ.

    អាយតនានំ គន្ថតោ ច អត្ថតោ ច ឧគ្គណ្ហនវសេន តេសំ ធាតុលក្ខណាទិវិភាគស្ស ជាននបញ្ញា ឧគ្គហជាននបញ្ញា។ សម្មសនបដិវេធបច្ចវេក្ខណវិធិនោ ជាននបញ្ញា មនសិការជាននបញ្ញា។ យស្មា អាយតនានិបិ អត្ថតោ ធាតុយោវ មនសិការោ ច ឧគ្គណ្ហនាទិវសេន តេសមេវ មនសិការវិធិ , តស្មា ធាតុកុសលតាទិកា តិស្សោបិ កុសលតា ឯកទេសេ កត្វា ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ សវនំ វិយ ឧគ្គណ្ហនបច្ចវេក្ខណានិបិ បរិត្តញាណកត្តុកានីតិ អាហ ‘‘សវន ឧគ្គហណបច្ចវេក្ខណា លោកិយា’’តិ។ អរិយមគ្គក្ខណេ សម្មសនមនសិការានំ និប្ផត្តិ បរិនិដ្ឋានន្តិ តេសំ លោកុត្តរតាបរិយាយោបិ លព្ភតីតិ វុត្តំ ‘‘សម្មសនមនសិការា លោកិយលោកុត្តរមិស្សកា’’តិ។ បច្ចយធម្មានំ ហេតុអាទីនំ អត្តនោ បច្ចយុប្បន្នានំ ហេតុបច្ចយាទិភាវេន បច្ចយភាវោ បច្ចយាការោ, សោ បន អវិជ្ជាទីនំ ទ្វាទសន្នំ បដិច្ចសមុប្បាទង្គានំ វសេន ទ្វាទសវិធោតិ អាហ ‘‘ទ្វាទសន្នំ បច្ចយាការាន’’ន្តិ។ ឧគ្គហាទិវសេនាតិ ឧគ្គហមនសិការសវនសម្មសនបដិវេធបច្ចវេក្ខណវសេន។

    Āyatanānaṃ ganthato ca atthato ca uggaṇhanavasena tesaṃ dhātulakkhaṇādivibhāgassa jānanapaññā uggahajānanapaññā. Sammasanapaṭivedhapaccavekkhaṇavidhino jānanapaññā manasikārajānanapaññā. Yasmā āyatanānipi atthato dhātuyova manasikāro ca uggaṇhanādivasena tesameva manasikāravidhi , tasmā dhātukusalatādikā tissopi kusalatā ekadese katvā dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Savanaṃ viya uggaṇhanapaccavekkhaṇānipi parittañāṇakattukānīti āha ‘‘savana uggahaṇapaccavekkhaṇā lokiyā’’ti. Ariyamaggakkhaṇe sammasanamanasikārānaṃ nipphatti pariniṭṭhānanti tesaṃ lokuttaratāpariyāyopi labbhatīti vuttaṃ ‘‘sammasanamanasikārā lokiyalokuttaramissakā’’ti. Paccayadhammānaṃ hetuādīnaṃ attano paccayuppannānaṃ hetupaccayādibhāvena paccayabhāvo paccayākāro, so pana avijjādīnaṃ dvādasannaṃ paṭiccasamuppādaṅgānaṃ vasena dvādasavidhoti āha ‘‘dvādasannaṃ paccayākārāna’’nti. Uggahādivasenāti uggahamanasikārasavanasammasanapaṭivedhapaccavekkhaṇavasena.

    ឋានញ្ចេវ តិដ្ឋតិ ផលំ តទាយត្តវុត្តិតាយាតិ ការណញ្ច ហេតុបច្ចយភាវេន ករណតោ និប្ផាទនតោ។ តេសំ សោតវិញ្ញាណាទីនំ។ ឯតស្មិំ ទុកេ អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ សម្ពន្ធោ។ យេ ធម្មា យស្ស ធម្មស្ស ការណភាវតោ ឋានំ, តេវ ធម្មា តំវិធុរស្ស ធម្មស្ស អការណភាវតោ អដ្ឋានន្តិ បឋមនយេ ផលភេទេន តស្សេវ ធម្មស្ស ឋានាដ្ឋានតា ទីបិតា; ទុតិយនយេ បន អភិន្នេបិ ផលេ បច្ចយធម្មភេទេន តេសំ ឋានាដ្ឋានតា ទីបិតាតិ អយមេតេសំ វិសេសោ។ ន ហិ កទាចិ អរិយា ទិដ្ឋិសម្បទា និច្ចគ្គាហស្ស ការណំ ហោតិ, អកិរិយតា បន សិយា តស្ស ការណន្តិ។

    Ṭhānañceva tiṭṭhati phalaṃ tadāyattavuttitāyāti kāraṇañca hetupaccayabhāvena karaṇato nipphādanato. Tesaṃ sotaviññāṇādīnaṃ. Etasmiṃ duke attho veditabboti sambandho. Ye dhammā yassa dhammassa kāraṇabhāvato ṭhānaṃ, teva dhammā taṃvidhurassa dhammassa akāraṇabhāvato aṭṭhānanti paṭhamanaye phalabhedena tasseva dhammassa ṭhānāṭṭhānatā dīpitā; dutiyanaye pana abhinnepi phale paccayadhammabhedena tesaṃ ṭhānāṭṭhānatā dīpitāti ayametesaṃ viseso. Na hi kadāci ariyā diṭṭhisampadā niccaggāhassa kāraṇaṃ hoti, akiriyatā pana siyā tassa kāraṇanti.

    ឧជុនោ ភាវោ អជ្ជវំ, អជិម្ហតា អកុដិលតា អវង្កតាតិ អត្ថោតិ តមត្ថំ អនជ្ជវបដិក្ខេបមុខេន ទស្សេតុំ ‘‘គោមុត្តវង្កតា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ស្វាយំ អនជ្ជវោ ភិក្ខូនំ យេភុយ្យេន អនេសនាយ, អគោចរចារិតាយ ច ហោតីតិ អាហ ‘‘ឯកច្ចោ ហិ…បេ.… ចរតី’’តិ។ អយំ គោមុត្តវង្កតា នាម អាទិតោ បដ្ឋាយ យាវ បរិយោសានា បដិបត្តិយា វង្កភាវតោ។ បុរិមសទិសោតិ បឋមំ វុត្តភិក្ខុសទិសោ។ ចន្ទវង្កតា នាម បដិបត្តិយា មជ្ឈដ្ឋានេ វង្កភាវាបត្តិតោ។ នង្គលកោដិវង្កតា នាម បរិយោសានេ វង្កភាវាបត្តិតោ។ ឥទំ អជ្ជវំ នាម សព្ពត្ថកមេវ ឧជុភាវសិទ្ធិតោ។ អជ្ជវតាតិ អាការនិទ្ទេសោ, យេនាការេនស្ស អជ្ជវោ បវត្តតិ, តទាការនិទ្ទេសោតិ អត្ថោ។ លជ្ជតីតិ លជ្ជី, ហិរិមា, តស្ស ភាវោ លជ្ជវំ, ហិរីតិ អត្ថោ។ លជ្ជា ឯតស្ស អត្ថីតិ លជ្ជី យថា ‘‘មាលី, មាយី’’តិ ច, តស្ស ភាវោ លជ្ជីភាវោ, សា ឯវ លជ្ជា។

    Ujuno bhāvo ajjavaṃ, ajimhatā akuṭilatā avaṅkatāti atthoti tamatthaṃ anajjavapaṭikkhepamukhena dassetuṃ ‘‘gomuttavaṅkatā’’tiādi vuttaṃ. Svāyaṃ anajjavo bhikkhūnaṃ yebhuyyena anesanāya, agocaracāritāya ca hotīti āha ‘‘ekacco hi…pe… caratī’’ti. Ayaṃ gomuttavaṅkatā nāma ādito paṭṭhāya yāva pariyosānā paṭipattiyā vaṅkabhāvato. Purimasadisoti paṭhamaṃ vuttabhikkhusadiso. Candavaṅkatā nāma paṭipattiyā majjhaṭṭhāne vaṅkabhāvāpattito. Naṅgalakoṭivaṅkatā nāma pariyosāne vaṅkabhāvāpattito. Idaṃ ajjavaṃ nāma sabbatthakameva ujubhāvasiddhito. Ajjavatāti ākāraniddeso, yenākārenassa ajjavo pavattati, tadākāraniddesoti attho. Lajjatīti lajjī, hirimā, tassa bhāvo lajjavaṃ, hirīti attho. Lajjā etassa atthīti lajjī yathā ‘‘mālī, māyī’’ti ca, tassa bhāvo lajjībhāvo, sā eva lajjā.

    បរាបរាធាទីនំ អធិវាសនក្ខមំ អធិវាសនខន្តិ។ សុចិសីលតា សោរច្ចំ។ សា ហិ សោភនកម្មរតតា, សុដ្ឋុ វា បាបតោ ឱរតភាវោ វិរតតា សោរច្ចំ។ តេនាហ ‘‘សុរតភាវោ’’តិ។

    Parāparādhādīnaṃ adhivāsanakkhamaṃ adhivāsanakhanti. Sucisīlatā soraccaṃ. Sā hi sobhanakammaratatā, suṭṭhu vā pāpato oratabhāvo viratatā soraccaṃ. Tenāha ‘‘suratabhāvo’’ti.

    ‘‘នាមញ្ច រូបញ្ចា’’តិអាទីសុ អយំ អបរោ នយោ – នាមករណដ្ឋេនាតិ អញ្ញំ អនបេក្ខិត្វា សយមេវ អត្តនោ នាមករណសភាវតោតិ អត្ថោ។ យញ្ហិ បរស្ស នាមំ ករោតិ, តស្ស ច តទបេក្ខត្តា អញ្ញាបេក្ខំ នាមករណន្តិ នាមករណសភាវតា ន ហោតិ, តស្មា មហាជនស្ស ញាតីនំ, គុណានញ្ច សាមញ្ញនាមាទិការកានំ នាមភាវោ នាបជ្ជតិ។ យស្ស ច អញ្ញេហិ នាមំ ករីយតិ, តស្ស ច នាមករណសភាវតា នត្ថីតិ, នត្ថិយេវ នាមភាវោ។ វេទនាទីនំ បន សភាវសិទ្ធត្តា វេទនាទិនាមស្ស នាមករណសភាវតោ នាមតា វុត្តា។ បថវីអាទិ និទស្សនេន នាមស្ស សភាវសិទ្ធតំយេវ និទស្សេតិ, ន នាមភាវសាមញ្ញំ, និរុឡ្ហត្តា បន នាម-សទ្ទោ អរូបធម្មេសុ ឯវ វត្តតិ, ន បថវីអាទីសូតិ ន តេសំ នាមភាវោ។ ន ហិ បថវីអាទិនាមំ វិជហិត្វា កេសាទិនាមេហិ រូបធម្មានំ វិយ វេទនាទិនាមំ វិជហិត្វា អញ្ញេន នាមេន អរូបធម្មានំ វោហរិតព្ពេន បិណ្ឌាការេន បវត្តិ អត្ថីតិ។

    ‘‘Nāmañca rūpañcā’’tiādīsu ayaṃ aparo nayo – nāmakaraṇaṭṭhenāti aññaṃ anapekkhitvā sayameva attano nāmakaraṇasabhāvatoti attho. Yañhi parassa nāmaṃ karoti, tassa ca tadapekkhattā aññāpekkhaṃ nāmakaraṇanti nāmakaraṇasabhāvatā na hoti, tasmā mahājanassa ñātīnaṃ, guṇānañca sāmaññanāmādikārakānaṃ nāmabhāvo nāpajjati. Yassa ca aññehi nāmaṃ karīyati, tassa ca nāmakaraṇasabhāvatā natthīti, natthiyeva nāmabhāvo. Vedanādīnaṃ pana sabhāvasiddhattā vedanādināmassa nāmakaraṇasabhāvato nāmatā vuttā. Pathavīādi nidassanena nāmassa sabhāvasiddhataṃyeva nidasseti, na nāmabhāvasāmaññaṃ, niruḷhattā pana nāma-saddo arūpadhammesu eva vattati, na pathavīādīsūti na tesaṃ nāmabhāvo. Na hi pathavīādināmaṃ vijahitvā kesādināmehi rūpadhammānaṃ viya vedanādināmaṃ vijahitvā aññena nāmena arūpadhammānaṃ voharitabbena piṇḍākārena pavatti atthīti.

    អថ វា រូបធម្មា ចក្ខាទយោ រូបាទយោ ច, តេសំ បកាសកបកាសិតព្ពភាវតោ វិនាបិ នាមេន បាកដា ហោន្តិ, ន ឯវំ អរូបធម្មាតិ តេ អធិវចនសម្ផស្សោ វិយ នាមាយត្តគ្គហណីយភាវេន ‘‘នាម’’ន្តិ វុត្តា។ បដិឃសម្ផស្សោ ច ន ចក្ខាទីនិ វិយ នាមេន វិនា បាកដោតិ ‘‘នាម’’ន្តិ វុត្តោ, អរូបតាយ វា អញ្ញនាមសភាគត្តា សង្គហិតោយំ, អញ្ញផស្សសភាគត្តា វា។ វចនត្ថោបិ ហិ រូបយតីតិ រូបំ, នាមយតីតិ នាមន្តិ ឥធ បច្ឆិមបុរិមានំ សម្ភវតិ។ រូបយតីតិ វិនាបិ នាមេន អត្តានំ បកាសេតីតិ អត្ថោ។ នាមយតីតិ នាមេន វិនា អបាកដភាវតោ អត្តនោ បកាសកំ នាមំ ករោតីតិ អត្ថោ។ អារម្មណាធិបតិបច្ចយតាយាតិ សតិបិ រូបស្ស អារម្មណាធិបតិបច្ចយភាវេ ន តំ បរមស្សាសភូតំ និព្ពានំ វិយ សាតិសយំ នាមនភាវេន បច្ចយោតិ និព្ពានមេវ ‘‘នាម’’ន្តិ វុត្តំ។

    Atha vā rūpadhammā cakkhādayo rūpādayo ca, tesaṃ pakāsakapakāsitabbabhāvato vināpi nāmena pākaṭā honti, na evaṃ arūpadhammāti te adhivacanasamphasso viya nāmāyattaggahaṇīyabhāvena ‘‘nāma’’nti vuttā. Paṭighasamphasso ca na cakkhādīni viya nāmena vinā pākaṭoti ‘‘nāma’’nti vutto, arūpatāya vā aññanāmasabhāgattā saṅgahitoyaṃ, aññaphassasabhāgattā vā. Vacanatthopi hi rūpayatīti rūpaṃ, nāmayatīti nāmanti idha pacchimapurimānaṃ sambhavati. Rūpayatīti vināpi nāmena attānaṃ pakāsetīti attho. Nāmayatīti nāmena vinā apākaṭabhāvato attano pakāsakaṃ nāmaṃ karotīti attho. Ārammaṇādhipatipaccayatāyāti satipi rūpassa ārammaṇādhipatipaccayabhāve na taṃ paramassāsabhūtaṃ nibbānaṃ viya sātisayaṃ nāmanabhāvena paccayoti nibbānameva ‘‘nāma’’nti vuttaṃ.

    ‘‘អវិជ្ជា ច ភវតណ្ហា ចា’’តិ អយំ ទុកោ សត្តានំ វដ្ដមូលសមុទាចារទស្សនត្ថោ។ សមុទាចរតីតិ ហិ សមុទាចារោ, វដ្ដមូលមេវ សមុទាចារោ វដ្ដមូលសមុទាចារោ, វដ្ដមូលទស្សនេន វា វដ្ដមូលានំ បវត្តិ ទស្សិតា ហោតីតិ វដ្ដមូលានំ សមុទាចារោ វដ្ដមូលសមុទាចារោ, តំទស្សនត្ថោតិ អត្ថោ។

    ‘‘Avijjāca bhavataṇhā cā’’ti ayaṃ duko sattānaṃ vaṭṭamūlasamudācāradassanattho. Samudācaratīti hi samudācāro, vaṭṭamūlameva samudācāro vaṭṭamūlasamudācāro, vaṭṭamūladassanena vā vaṭṭamūlānaṃ pavatti dassitā hotīti vaṭṭamūlānaṃ samudācāro vaṭṭamūlasamudācāro, taṃdassanatthoti attho.

    ឯកេកស្មិញ្ច ‘‘អត្តា’’តិ ច ‘‘លោកោ’’តិ ច គហណវិសេសំ ឧបាទាយ ‘‘អត្តា ច លោកោ ចា’’តិ វុត្តំ, ឯកំ វា ខន្ធំ ‘‘អត្តា’’តិ គហេត្វា អញ្ញំ អត្តនោ ឧបភោគភូតំ ‘‘លោកោ’’តិ គណ្ហន្តស្ស, អត្តនោ អត្តានំ ‘‘អត្តា’’តិ គហេត្វា បរស្ស អត្តានំ ‘‘លោកោ’’តិ គណ្ហន្តស្ស វា វសេន ‘‘អត្តា ច លោកោ ចា’’តិ វុត្តំ។

    Ekekasmiñca ‘‘attā’’ti ca ‘‘loko’’ti ca gahaṇavisesaṃ upādāya ‘‘attā ca loko cā’’ti vuttaṃ, ekaṃ vā khandhaṃ ‘‘attā’’ti gahetvā aññaṃ attano upabhogabhūtaṃ ‘‘loko’’ti gaṇhantassa, attano attānaṃ ‘‘attā’’ti gahetvā parassa attānaṃ ‘‘loko’’ti gaṇhantassa vā vasena ‘‘attā ca loko cā’’ti vuttaṃ.

    សហ សិក្ខិតព្ពោ ធម្មោ សហធម្មោ, តត្ថ ភវំ សហធម្មិកំ, តស្មិំ សហធម្មិកេ។ ទោវចស្ស-សទ្ទតោ អាយ-សទ្ទំ អនញ្ញត្តំ កត្វា ‘‘ទោវចស្សាយ’’ន្តិ វុត្តំ, ទោវចស្សស្ស វា អយនំ បវត្តិ ទោវចស្សាយំ។ អាសេវន្តស្សាបិ អនុសិក្ខនា អជ្ឈាសយេន ភជនាតិ អាហ ‘‘សេវនា…បេ.… ភជនា’’តិ។ សព្ពតោភាគេន ភត្តិ សម្ភត្តិ។

    Saha sikkhitabbo dhammo sahadhammo, tattha bhavaṃ sahadhammikaṃ, tasmiṃ sahadhammike. Dovacassa-saddato āya-saddaṃ anaññattaṃ katvā ‘‘dovacassāya’’nti vuttaṃ, dovacassassa vā ayanaṃ pavatti dovacassāyaṃ. Āsevantassāpi anusikkhanā ajjhāsayena bhajanāti āha ‘‘sevanā…pe… bhajanā’’ti. Sabbatobhāgena bhatti sambhatti.

    សហ កម្មវាចាយាតិ អព្ភានតិណវត្ថារកកម្មវាចាយ, ‘‘អហំ ភន្តេ ឥត្ថន្នាមំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិ’’ន្តិអាទិកាយ ច សហេវ។ សហេវ ហិ កម្មវាចាយ អាបត្តិវុដ្ឋានញ្ច បរិច្ឆិជ្ជតិ, ‘‘បញ្ញត្តិលក្ខណាយ អាបត្តិយា វា ការណំ វីតិក្កមលក្ខណំ កាយកម្មំ, វចីកម្មំ វា, វុដ្ឋានស្ស ការណំ កម្មវាចា’’តិ ការណេន សហ ផលស្ស ជាននវសេន ‘‘សហ កម្មវាចាយា’’តិ វុត្តំ។‘‘សហ កម្មវាចាយា’’តិ។ ឥមិនា នយេន សហ បរិកម្មេនាតិ ឯត្ថាបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។

    Saha kammavācāyāti abbhānatiṇavatthārakakammavācāya, ‘‘ahaṃ bhante itthannāmaṃ āpattiṃ āpajji’’ntiādikāya ca saheva. Saheva hi kammavācāya āpattivuṭṭhānañca paricchijjati, ‘‘paññattilakkhaṇāya āpattiyā vā kāraṇaṃ vītikkamalakkhaṇaṃ kāyakammaṃ, vacīkammaṃ vā, vuṭṭhānassa kāraṇaṃ kammavācā’’ti kāraṇena saha phalassa jānanavasena ‘‘saha kammavācāyā’’ti vuttaṃ.‘‘Saha kammavācāyā’’ti. Iminā nayena saha parikammenāti etthāpi attho veditabbo.

    ធាតុវិសយា សព្ពាបិ បញ្ញា ធាតុកុសលតា។ តទេកទេសា មនសិការកុសលតាតិ អធិប្បាយេន បុរិមបទេបិ សម្មសនបដិវេធបញ្ញា វុត្តា។ យស្មា បន និប្បរិយាយតោ វិបស្សនាទិបញ្ញា ឯវ មនសិការកោសល្លំ, តស្មា ‘‘តាសំយេវ ធាតូនំ សម្មសនបដិវេធបច្ចវេក្ខណបញ្ញា’’តិ វុត្តំ។

    Dhātuvisayā sabbāpi paññā dhātukusalatā. Tadekadesā manasikārakusalatāti adhippāyena purimapadepi sammasanapaṭivedhapaññā vuttā. Yasmā pana nippariyāyato vipassanādipaññā eva manasikārakosallaṃ, tasmā ‘‘tāsaṃyeva dhātūnaṃ sammasanapaṭivedhapaccavekkhaṇapaññā’’ti vuttaṃ.

    អាយតនវិសយា សព្ពាបិ បញ្ញា អាយតនកុសលតាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ទ្វាទសន្នំ អាយតនានំ ឧគ្គហមនសិការជាននបញ្ញា’’តិ វត្វា បុន ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ទ្វីសុបិ វា បទេសុ វាចុគ្គតាយ អាយតនបាឡិយា, ធាតុបាឡិយា ច មនសិករណំ មនសិការោ។ តថា ឧគ្គណ្ហន្តី, មនសិ ករោន្តី , តទត្ថំ សុណន្តី, គន្ថតោ ច អត្ថតោ ច ធារេន្តី, ‘‘ឥទំ ចក្ខាយតនំ នាម, អយំ ចក្ខុធាតុ នាមា’’តិអាទិនា សភាវតោ, គណនតោ ច បរិច្ឆេទំ ជានន្តី ច បញ្ញា ឧគ្គហបញ្ញាទិកា វុត្តា។ មនសិការបទេ បន ចតុព្ពិធាបិ បញ្ញា ឧគ្គហោតិ តតោ បវត្តោ អនិច្ចាទិមនសិការោ ‘‘ឧគ្គហមនសិការោ’’តិ វុត្តោ។ តស្ស ជាននំ បវត្តនមេវ, ‘‘យថា បវត្តំ វា ឧគ្គហំ, ឯវមេវ បវត្តោ ឧគ្គហោ’’តិ ជាននំ ឧគ្គហជាននំ។ ‘‘មនសិការោ ឯវំ បវត្តេតព្ពោ, ឯវញ្ច បវត្តោ’’តិ ជាននំ មនសិការជាននំ។ តទុភយម្បិ ‘‘មនសិការកោសល្ល’’ន្តិ វុត្តំ។ ឧគ្គហោបិ ហិ មនសិការសម្បយោគតោ មនសិការនិរុត្តិំ លទ្ធុំ អរហតិ។ យោ ច មនសិកាតព្ពោ, យោ ច មនសិករណូបាយោ, សព្ពោ សោ ‘‘មនសិការោ’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ, តត្ថ កោសល្លំ មនសិការកុសលតាតិ។ សម្មសនំ បញ្ញា, សា មគ្គសម្បយុត្តា អនិច្ចាទិសម្មសនកិច្ចំ សាធេតិ និច្ចសញ្ញាទិបជហនតោ។ មនសិការោ សម្មសនសម្បយុត្តោ, សោ តត្ថេវ អនិច្ចាទិមនសិការកិច្ចំ មគ្គសម្បយុត្តោ សាធេតីតិ អាហ ‘‘សម្មសនមនសិការា លោកិយលោកុត្តរមិស្សកា’’តិ។ ‘‘ឥមិនា បច្ចយេនិទំ ហោតី’’តិ ឯវំ អវិជ្ជាទីនំ សង្ខារាទិបច្ចយុប្បន្នស្ស បច្ចយភាវជាននំ បដិច្ចសមុប្បាទកុសលតា។

    Āyatanavisayā sabbāpi paññā āyatanakusalatāti dassento ‘‘dvādasannaṃ āyatanānaṃ uggahamanasikārajānanapaññā’’ti vatvā puna ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Dvīsupi vā padesu vācuggatāya āyatanapāḷiyā, dhātupāḷiyā ca manasikaraṇaṃ manasikāro. Tathā uggaṇhantī, manasi karontī , tadatthaṃ suṇantī, ganthato ca atthato ca dhārentī, ‘‘idaṃ cakkhāyatanaṃ nāma, ayaṃ cakkhudhātu nāmā’’tiādinā sabhāvato, gaṇanato ca paricchedaṃ jānantī ca paññā uggahapaññādikā vuttā. Manasikārapade pana catubbidhāpi paññā uggahoti tato pavatto aniccādimanasikāro ‘‘uggahamanasikāro’’ti vutto. Tassa jānanaṃ pavattanameva, ‘‘yathā pavattaṃ vā uggahaṃ, evameva pavatto uggaho’’ti jānanaṃ uggahajānanaṃ. ‘‘Manasikāro evaṃ pavattetabbo, evañca pavatto’’ti jānanaṃ manasikārajānanaṃ. Tadubhayampi ‘‘manasikārakosalla’’nti vuttaṃ. Uggahopi hi manasikārasampayogato manasikāraniruttiṃ laddhuṃ arahati. Yo ca manasikātabbo, yo ca manasikaraṇūpāyo, sabbo so ‘‘manasikāro’’ti vattuṃ vaṭṭati, tattha kosallaṃ manasikārakusalatāti. Sammasanaṃ paññā, sā maggasampayuttā aniccādisammasanakiccaṃ sādheti niccasaññādipajahanato. Manasikāro sammasanasampayutto, so tattheva aniccādimanasikārakiccaṃ maggasampayutto sādhetīti āha ‘‘sammasanamanasikārā lokiyalokuttaramissakā’’ti. ‘‘Iminā paccayenidaṃ hotī’’ti evaṃ avijjādīnaṃ saṅkhārādipaccayuppannassa paccayabhāvajānanaṃ paṭiccasamuppādakusalatā.

    អធិវាសនំ ខមនំ។ តញ្ហិ បរេសំ ទុក្កដំ ទុរុត្តញ្ច បដិវិរោធាករណេន អត្តនោ ឧបរិ អារោបេត្វា វាសនំ ‘‘អធិវាសន’’ន្តិ វុច្ចតិ។ អចណ្ឌិក្កន្តិ អកុជ្ឈនំ។ ទោមនស្សវសេន បរេសំ អក្ខីសុ អស្សូនំ អនុប្បាទនា អនស្សុរោបោ។ អត្តមនតាតិ សកមនតា។ ចិត្តស្ស អព្យាបន្នោ សកោ មនោភាវោ អត្តមនតា។ ចិត្តន្តិ វា ចិត្តប្បពន្ធំ ឯកត្តេន គហេត្វា តស្ស អន្តរា ឧប្បន្នេន បីតិសហគតមនេន សកមនតា។ អត្តមនោ វា បុគ្គលោ, តស្ស ភាវោ អត្តមនតា, សា ន សត្តស្សាតិ បុគ្គលទិដ្ឋិនិវារណត្ថំ ‘‘ចិត្តស្សា’’តិ វុត្តំ។ អធិវាសនលក្ខណា ខន្តិ អធិវាសនខន្តិ។ សុចិសីលតា សោរច្ចំ។ សា ហិ សោភនកម្មរតតា។ សុដ្ឋុ បាបតោ ឱរតភាវោ វិរតតា សោរច្ចំ។ តេនាហ ‘‘សុរតភាវោ’’តិ។

    Adhivāsanaṃ khamanaṃ. Tañhi paresaṃ dukkaṭaṃ duruttañca paṭivirodhākaraṇena attano upari āropetvā vāsanaṃ ‘‘adhivāsana’’nti vuccati. Acaṇḍikkanti akujjhanaṃ. Domanassavasena paresaṃ akkhīsu assūnaṃ anuppādanā anassuropo. Attamanatāti sakamanatā. Cittassa abyāpanno sako manobhāvo attamanatā. Cittanti vā cittappabandhaṃ ekattena gahetvā tassa antarā uppannena pītisahagatamanena sakamanatā. Attamano vā puggalo, tassa bhāvo attamanatā, sā na sattassāti puggaladiṭṭhinivāraṇatthaṃ ‘‘cittassā’’ti vuttaṃ. Adhivāsanalakkhaṇā khanti adhivāsanakhanti. Sucisīlatā soraccaṃ. Sā hi sobhanakammaratatā. Suṭṭhu pāpato oratabhāvo viratatā soraccaṃ. Tenāha ‘‘suratabhāvo’’ti.

    សខិលោ វុច្ចតិ សណ្ហវាចោ, តស្ស ភាវោ សាខល្យំ, សណ្ហវាចតា។ តំ បន ព្យតិរេកមុខេន វិភាវេន្តី យា បាឡិ បវត្តា, តំ ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថ កតមំ សាខល្យ’’ន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ អណ្ឌកាតិ សទោសវណេ រុក្ខេ និយ្យាសបិណ្ឌិយោ, អហិច្ឆត្តកាទីនិ វា ឧដ្ឋិតានិ ‘‘អណ្ឌកានី’’តិ វទន្តិ ។ ផេគ្គុរុក្ខស្ស បន កុថិតស្ស អណ្ឌានិ វិយ ឧដ្ឋិតា ចុណ្ណបិណ្ឌិយោ, គណ្ឋិយោ វា អណ្ឌកា។ ឥធ បន ព្យាបជ្ជនកក្កសាទិភាវតោ អណ្ឌកបកតិភាវេន វាចា ‘‘អណ្ឌកា’’តិ វុត្តា។ បទុមនាឡំ វិយ សោតំ ឃំសយមានា បវិសន្តី កក្កសា ទដ្ឋព្ពា។ កោធេន និព្ពត្តត្តា តស្ស បរិវារភូតា កោធសាមន្តា។ បុរេ សំវទ្ធនារី បោរី, សា វិយ សុកុមារា មុទុកា វាចា បោរី វិយាតិ បោរី។ តត្ថាតិ ‘‘ភាសិតា ហោតី’’តិ វុត្តាយ កិរិយាយាតិបិ យោជនា សម្ភវតិ, តត្ថ វាចាយាតិ វា។ ‘‘សណ្ហវាចតា’’តិអាទិនា តំ វាចំ បវត្តយមានំ ចេតនំ ទស្សេតិ។ សម្មោទកស្ស បុគ្គលស្ស មុទុកភាវោ មទ្ទវំ សម្មោទកមុទុកភាវោ។ អាមិសេន អលព្ភមានេន, តថា ធម្មេន ចាតិ ទ្វីហិ ឆិទ្ទោ។ អាមិសស្ស, ធម្មស្ស ច អលាភេន អត្តនោ បរស្ស ច អន្តរេ សម្ភវន្តស្ស ហិ ឆិទ្ទស្ស វិវរស្ស ភេទស្ស បដិសន្ថរណំ បិទហនំ សង្គណ្ហនំ បដិសន្ថារោ។ តំ សរូបតោ, បដិបត្តិតោ ច បាឡិទស្សនមុខេន វិភាវេតុំ ‘‘អភិធម្មេបី’’តិអាទិមាហ។ អគ្គំ អគ្គហេត្វាតិ អគ្គំ អត្តនោ អគ្គហេត្វា។ ឧទ្ទេសទានន្តិ បាឡិយា, អដ្ឋកថាយ ច ឧទ្ទិសនំ។ បាឡិវណ្ណនាតិ បាឡិយា អត្ថវណ្ណនា។ ធម្មកថាកថនន្តិ សរភញ្ញសរភណនាទិវសេន ធម្មកថនំ។

    Sakhilo vuccati saṇhavāco, tassa bhāvo sākhalyaṃ, saṇhavācatā. Taṃ pana byatirekamukhena vibhāventī yā pāḷi pavattā, taṃ dassento ‘‘tattha katamaṃ sākhalya’’ntiādimāha. Tattha aṇḍakāti sadosavaṇe rukkhe niyyāsapiṇḍiyo, ahicchattakādīni vā uṭṭhitāni ‘‘aṇḍakānī’’ti vadanti . Pheggurukkhassa pana kuthitassa aṇḍāni viya uṭṭhitā cuṇṇapiṇḍiyo, gaṇṭhiyo vā aṇḍakā. Idha pana byāpajjanakakkasādibhāvato aṇḍakapakatibhāvena vācā ‘‘aṇḍakā’’ti vuttā. Padumanāḷaṃ viya sotaṃ ghaṃsayamānā pavisantī kakkasā daṭṭhabbā. Kodhena nibbattattā tassa parivārabhūtā kodhasāmantā. Pure saṃvaddhanārī porī, sā viya sukumārā mudukā vācā porī viyāti porī. Tatthāti ‘‘bhāsitā hotī’’ti vuttāya kiriyāyātipi yojanā sambhavati, tattha vācāyāti vā. ‘‘Saṇhavācatā’’tiādinā taṃ vācaṃ pavattayamānaṃ cetanaṃ dasseti. Sammodakassa puggalassa mudukabhāvo maddavaṃ sammodakamudukabhāvo. Āmisena alabbhamānena, tathā dhammena cāti dvīhi chiddo. Āmisassa, dhammassa ca alābhena attano parassa ca antare sambhavantassa hi chiddassa vivarassa bhedassa paṭisantharaṇaṃ pidahanaṃ saṅgaṇhanaṃ paṭisanthāro. Taṃ sarūpato, paṭipattito ca pāḷidassanamukhena vibhāvetuṃ ‘‘abhidhammepī’’tiādimāha. Aggaṃ aggahetvāti aggaṃ attano aggahetvā. Uddesadānanti pāḷiyā, aṭṭhakathāya ca uddisanaṃ. Pāḷivaṇṇanāti pāḷiyā atthavaṇṇanā. Dhammakathākathananti sarabhaññasarabhaṇanādivasena dhammakathanaṃ.

    ករុណាតិ ករុណាព្រហ្មវិហារមាហ។ ករុណាបុព្ពភាគោតិ តស្ស បុព្ពភាគឧបចារជ្ឈានំ វទតិ។ បាឡិបទេ បន យា កាចិ ករុណា ‘‘ករុណា’’តិ វុត្តា, ករុណាចេតោវិមុត្តីតិ បន អប្បនាប្បត្តាវ។ មេត្តាយបិ ឯសេវ នយោ។ សុចិ-សទ្ទតោ ភាវេ យ្យ-ការំ, ឥ-ការស្ស ច ឯ-ការាទេសំ កត្វា អយំ និទ្ទេសោតិ អាហ ‘‘សោចេយ្យន្តិ សុចិភាវោ’’តិ។ ហោតុ តាវ សុចិភាវោ សោចេយ្យំ, តស្ស បន មេត្តាបុព្ពភាគតា កថន្តិ អាហ ‘‘វុត្តម្បិ ចេត’’ន្តិអាទិ។

    Karuṇāti karuṇābrahmavihāramāha. Karuṇāpubbabhāgoti tassa pubbabhāgaupacārajjhānaṃ vadati. Pāḷipade pana yā kāci karuṇā ‘‘karuṇā’’ti vuttā, karuṇācetovimuttīti pana appanāppattāva. Mettāyapi eseva nayo. Suci-saddato bhāve yya-kāraṃ, i-kārassa ca e-kārādesaṃ katvā ayaṃ niddesoti āha ‘‘soceyyanti sucibhāvo’’ti. Hotu tāva sucibhāvo soceyyaṃ, tassa pana mettāpubbabhāgatā kathanti āha ‘‘vuttampi ceta’’ntiādi.

    មុដ្ឋា សតិ ឯតស្សាតិ មុដ្ឋស្សតិ, តស្ស ភាវោ មុដ្ឋស្សច្ចំ, សតិបដិបក្ខោ ធម្មោ, ន សតិយា អភាវមត្តំ ។ យស្មា បដិបក្ខេ សតិ តស្ស វសេន សតិវិគតា វិប្បវុត្ថា នាម ហោតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘សតិវិប្បវាសោ’’តិ។ ‘‘អស្សតី’’តិអាទីសុ អ-ការោ បដិបក្ខេ ទដ្ឋព្ពោ, ន សត្តបដិសេធេ។ ឧទកេ លាពុ វិយ យេន ចិត្តំ អារម្មណេ បិលវន្តា វិយ តិដ្ឋតិ, ន ឱគាហតិ, សា បិលាបនតា។ យេន គហិតម្បិ អារម្មណំ សម្មុស្សតិ ន សរតិ, សា សម្មុស្សនតា។ យថា វិជ្ជាបដិបក្ខា អវិជ្ជា វិជ្ជាយ បហាតព្ពតោ, ឯវំ សម្បជញ្ញបដិបក្ខំ អសម្បជញ្ញំ, អវិជ្ជាយេវ។

    Muṭṭhā sati etassāti muṭṭhassati, tassa bhāvo muṭṭhassaccaṃ, satipaṭipakkho dhammo, na satiyā abhāvamattaṃ . Yasmā paṭipakkhe sati tassa vasena sativigatā vippavutthā nāma hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘sativippavāso’’ti. ‘‘Assatī’’tiādīsu a-kāro paṭipakkhe daṭṭhabbo, na sattapaṭisedhe. Udake lābu viya yena cittaṃ ārammaṇe pilavantā viya tiṭṭhati, na ogāhati, sā pilāpanatā. Yena gahitampi ārammaṇaṃ sammussati na sarati, sā sammussanatā. Yathā vijjāpaṭipakkhā avijjā vijjāya pahātabbato, evaṃ sampajaññapaṭipakkhaṃ asampajaññaṃ, avijjāyeva.

    ឥន្ទ្រិយសំវរភេទោតិ ឥន្ទ្រិយសំវរវិនាសោ។ អប្បដិសង្ខាតិ អបច្ចវេក្ខិត្វា អយោនិសោ ច អាហារបរិភោគេ អាទីនវានិសំសេ អវីមំសិត្វា។

    Indriyasaṃvarabhedoti indriyasaṃvaravināso. Appaṭisaṅkhāti apaccavekkhitvā ayoniso ca āhāraparibhoge ādīnavānisaṃse avīmaṃsitvā.

    អប្បដិសង្ខាយាតិ ឥតិកត្តព្ពតាសុ អប្បច្ចវេក្ខណាយ នាមំ។ អញ្ញាណំ អប្បដិសង្ខាត និមិត្តំ ។ អកម្បនញាណន្តិ តាយ អនភិភវនីយំ ញាណំ, តត្ថ តត្ថ បច្ចវេក្ខណាញាណញ្ចេវ បច្ចវេក្ខណាយ មុទ្ធភូតំ លោកុត្តរញាណញ្ច។ និប្បរិយាយតោ មគ្គភាវនា ភាវនា នាម, យា ច តទត្ថា, តទុភយញ្ច ភាវេន្តស្សេវ ឥច្ឆិតព្ពំ, ន ភាវិតភាវនស្សាតិ វុត្តំ ‘‘ភាវេន្តស្ស ឧប្បន្នំ ពល’’ន្តិ។ តេនាហ ‘‘យា កុសលានំ ធម្មានំ អាសេវនា ភាវនា ពហុលីកម្ម’’ន្តិ។

    Appaṭisaṅkhāyāti itikattabbatāsu appaccavekkhaṇāya nāmaṃ. Aññāṇaṃ appaṭisaṅkhāta nimittaṃ . Akampanañāṇanti tāya anabhibhavanīyaṃ ñāṇaṃ, tattha tattha paccavekkhaṇāñāṇañceva paccavekkhaṇāya muddhabhūtaṃ lokuttarañāṇañca. Nippariyāyato maggabhāvanā bhāvanā nāma, yā ca tadatthā, tadubhayañca bhāventasseva icchitabbaṃ, na bhāvitabhāvanassāti vuttaṃ ‘‘bhāventassa uppannaṃ bala’’nti. Tenāha ‘‘yā kusalānaṃ dhammānaṃ āsevanā bhāvanā bahulīkamma’’nti.

    កាមំ សម្បយុត្តធម្មេសុ ថិរភាវោបិ ពលដ្ឋោ ឯវ, បដិបក្ខេហិ បន អកម្បនីយតា សាតិសយំ ពលដ្ឋោតិ វុត្តំ ‘‘អស្សតិយា អកម្បនវសេនា’’តិ។ បច្ចនីកធម្មសមនតោ សមថោ សមាធិ។ អនិច្ចាទិនា វិវិធេនាការេន ទស្សនតោ វិបស្សនា បញ្ញា ។ តំ អាការំ គហេត្វាតិ សមាធានាការំ គហេត្វា។ យេនាការេន បុព្ពេ អលីនំ អនុទ្ធតំ មជ្ឈិមំ ភាវនាវីថិបដិបន្នំ ហុត្វា ចិត្តំ សមាហិតំ ហោតិ, តំ អាការំ គហេត្វា សល្លក្ខេត្វា។ និមិត្តវសេនាតិ ការណវសេន។ ‘‘ឯសេវ នយោ’’តិ ឥមិនា បគ្គហោវ តំ អាការំ គហេត្វា បុន បវត្តេតព្ពស្ស បគ្គាហស្ស និមិត្តវសេន បគ្គាហនិមិត្តន្តិ ឥមមត្ថំ អតិទិសតិ, តស្សត្ថោ សមថេ វុត្តនយានុសារេន វេទិតព្ពោ។ បគ្គាហោ វីរិយំ កោសជ្ជបក្ខតោ ចិត្តស្ស បតិតុំ អទត្វា បគ្គណ្ហនតោ។ អវិក្ខេបោ ឯកគ្គតា វិក្ខេបស្ស ឧទ្ធច្ចស្ស បដិបក្ខភាវតោ។ បដិសង្ខានកិច្ចនិព្ពត្តិភាវតោ លោកុត្តរធម្មានំ បដិសង្ខានពលភាវោ, តថា បុព្ពេ បវត្តាការសល្លក្ខណវសេន សមថបគ្គាហានំ ឧបរិ បវត្តិសព្ភាវតោ សមថនិមិត្តទុកស្សបិ មិស្សកតា វុត្តា។

    Kāmaṃ sampayuttadhammesu thirabhāvopi balaṭṭho eva, paṭipakkhehi pana akampanīyatā sātisayaṃ balaṭṭhoti vuttaṃ ‘‘assatiyā akampanavasenā’’ti. Paccanīkadhammasamanato samatho samādhi. Aniccādinā vividhenākārena dassanato vipassanā paññā . Taṃ ākāraṃ gahetvāti samādhānākāraṃ gahetvā. Yenākārena pubbe alīnaṃ anuddhataṃ majjhimaṃ bhāvanāvīthipaṭipannaṃ hutvā cittaṃ samāhitaṃ hoti, taṃ ākāraṃ gahetvā sallakkhetvā. Nimittavasenāti kāraṇavasena. ‘‘Eseva nayo’’ti iminā paggahova taṃ ākāraṃ gahetvā puna pavattetabbassa paggāhassa nimittavasena paggāhanimittanti imamatthaṃ atidisati, tassattho samathe vuttanayānusārena veditabbo. Paggāho vīriyaṃ kosajjapakkhato cittassa patituṃ adatvā paggaṇhanato. Avikkhepo ekaggatā vikkhepassa uddhaccassa paṭipakkhabhāvato. Paṭisaṅkhānakiccanibbattibhāvato lokuttaradhammānaṃ paṭisaṅkhānabalabhāvo, tathā pubbe pavattākārasallakkhaṇavasena samathapaggāhānaṃ upari pavattisabbhāvato samathanimittadukassapi missakatā vuttā.

    យថាសមាទិន្នស្ស សីលស្ស ភេទករោ វីតិក្កមោ។ សីលវិនាសកោ អសំវរោ។ សម្មាទិដ្ឋិវិនាសិកាតិ ‘‘អត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិ (ម. និ. ១.៤៤១; ២.៩៤; វិភ. ៧៩៣) នយប្បវត្តាយ សម្មាទិដ្ឋិយា ទូសិកា។

    Yathāsamādinnassa sīlassa bhedakaro vītikkamo. Sīlavināsako asaṃvaro. Sammādiṭṭhivināsikāti ‘‘atthi dinna’’ntiādi (ma. ni. 1.441; 2.94; vibha. 793) nayappavattāya sammādiṭṭhiyā dūsikā.

    សីលស្ស សម្បាទនំ នាម សព្ពភាគតោ តស្ស អនូនតាបាទនន្តិ អាហ ‘‘សម្បាទនតោ បរិបូរណតោ’’តិ។ បារិបូរត្ថោ ហិ សម្បទា-សទ្ទោតិ។ មានសិកសីលំ នាម សីលវិសោធនវសេន អភិជ្ឈាទិប្បហានំ។ ទិដ្ឋិបារិបូរិភូតំ ញាណន្តិ អត្ថិកទិដ្ឋិអាទិសម្មាទិដ្ឋិយា បារិបូរិភាវេន បវត្តំ ញាណំ។

    Sīlassasampādanaṃ nāma sabbabhāgato tassa anūnatāpādananti āha ‘‘sampādanato paripūraṇato’’ti. Pāripūrattho hi sampadā-saddoti. Mānasikasīlaṃ nāma sīlavisodhanavasena abhijjhādippahānaṃ. Diṭṭhipāripūribhūtaṃ ñāṇanti atthikadiṭṭhiādisammādiṭṭhiyā pāripūribhāvena pavattaṃ ñāṇaṃ.

    វិសុទ្ធិំ បាបេតុំ សមត្ថន្តិ ចិត្តវិសុទ្ធិអាទិឧបរិវិសុទ្ធិយា បច្ចយោ ភវិតុំ សមត្ថំ។ សុវិសុទ្ធមេវ ហិ សីលំ តស្សា បទដ្ឋានំ ហោតីតិ។ វិសុទ្ធិំ បាបេតុំ សមត្ថំ ទស្សនន្តិ ញាណទស្សនវិសុទ្ធិំ, បរមត្ថវិសុទ្ធិនិព្ពានញ្ច បាបេតុំ ឧបនេតុំ សមត្ថំ កម្មស្សកតាញាណាទិសម្មាទស្សនំ ។ តេនាហ ‘‘អភិធម្មេ’’តិអាទិ។ ឯត្ថ ច ‘‘ឥទំ អកុសលំ កម្មំ នោ សកំ, ឥទំ បន កម្មំ សក’’ន្តិ ឯវំ ព្យតិរេកតោ អន្វយតោ ច កម្មស្សកតាជាននញាណំ កម្មស្សកតាញាណំ។ តេនាហ ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិ។ ‘‘បរេន កតម្បី’’តិ ឥទំ និទស្សនវសេន វុត្តំ យថា បរេន កតំ, ឯវំ អត្តនា កតម្បិ សកកម្មំ នាម ន ហោតីតិ។ អត្តនា វា ឧស្សាហិតេន បរេន កតំបីតិ ឯវំ វា អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ យញ្ហិ តំ បរស្ស ឧស្សាហនវសេន កតំ, តម្បិ សកកម្មំ នាម ហោតីតិ អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ។ អត្ថភញ្ជនតោតិ ទិដ្ឋធម្មិកាទិសព្ពអត្ថវិនាសនតោ។ អត្ថជននតោតិ ឥធលោកត្ថបរលោកត្ថបរមត្ថានំ ឧប្បាទនតោ។ អារព្ភកាលេ ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា’’តិ បវត្តម្បិ វចីសច្ចញ្ច លក្ខណានិ បដិវិជ្ឈន្តំ វិបស្សនាញាណំ អនុលោមេតិ តត្ថេវ បដិវិជ្ឈនតោ។ បរមត្ថសច្ចញ្ច និព្ពានំ ន វិលោមេតិ ន វិរោធេតិ ឯកន្តេនេវ សម្បាបនតោ។

    Visuddhiṃpāpetuṃ samatthanti cittavisuddhiādiuparivisuddhiyā paccayo bhavituṃ samatthaṃ. Suvisuddhameva hi sīlaṃ tassā padaṭṭhānaṃ hotīti. Visuddhiṃ pāpetuṃ samatthaṃ dassananti ñāṇadassanavisuddhiṃ, paramatthavisuddhinibbānañca pāpetuṃ upanetuṃ samatthaṃ kammassakatāñāṇādisammādassanaṃ . Tenāha ‘‘abhidhamme’’tiādi. Ettha ca ‘‘idaṃ akusalaṃ kammaṃ no sakaṃ, idaṃ pana kammaṃ saka’’nti evaṃ byatirekato anvayato ca kammassakatājānanañāṇaṃ kammassakatāñāṇaṃ. Tenāha ‘‘ettha cā’’tiādi. ‘‘Parena katampī’’ti idaṃ nidassanavasena vuttaṃ yathā parena kataṃ, evaṃ attanā katampi sakakammaṃ nāma na hotīti. Attanā vā ussāhitena parena kataṃpīti evaṃ vā attho daṭṭhabbo. Yañhi taṃ parassa ussāhanavasena kataṃ, tampi sakakammaṃ nāma hotīti ayañhettha adhippāyo. Atthabhañjanatoti diṭṭhadhammikādisabbaatthavināsanato. Atthajananatoti idhalokatthaparalokatthaparamatthānaṃ uppādanato. Ārabbhakāle ‘‘aniccaṃ dukkhaṃ anattā’’ti pavattampi vacīsaccañca lakkhaṇāni paṭivijjhantaṃ vipassanāñāṇaṃ anulometi tattheva paṭivijjhanato. Paramatthasaccañca nibbānaṃ na vilometi na virodheti ekanteneva sampāpanato.

    ញាណទស្សនន្តិ ញាណភូតំ ទស្សនំ, តេន មគ្គំ វទតិ។ តំសម្បយុត្តមេវ វីរិយន្តិ បឋមមគ្គសម្បយុត្តំ វីរិយមាហ។ សព្ពាបិ មគ្គបញ្ញា ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិយេវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ អយមេវ ច នយោ អភិធម្មបាឡិយា (ធ. ស. ៥៥០) សមេតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អភិធម្មេ បនា’’តិ អាទិំ អវោច។

    Ñāṇadassananti ñāṇabhūtaṃ dassanaṃ, tena maggaṃ vadati. Taṃsampayuttameva vīriyanti paṭhamamaggasampayuttaṃ vīriyamāha. Sabbāpi maggapaññā diṭṭhivisuddhiyevāti dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Ayameva ca nayo abhidhammapāḷiyā (dha. sa. 550) sametīti dassento ‘‘abhidhamme panā’’ti ādiṃ avoca.

    យស្មា សំវេគោ នាម សហោត្តប្បញាណំ, តស្មា សំវេគវត្ថុំ ភយតោ ភាយិតព្ពតោ ទស្សនវសេន បវត្តញាណំ ។ តេនាហ ‘‘ជាតិភយ’’ន្តិអាទិ។ ភាយន្តិ ឯតស្មាតិ ភយំ, ជាតិ ឯវ ភយំ ជាតិភយំ។ សំវេជនីយន្តិ សំវិជ្ជិតព្ពំ ភាយិតព្ពំ ឧត្តាសិតព្ពំ។ ឋានន្តិ ការណំ, វត្ថូតិ អត្ថោ ។ សំវេគជាតស្សាតិ ឧប្បន្នសំវេគស្ស។ ឧបាយបធានន្តិ ឧបាយេន បវត្តេតព្ពំ វីរិយំ។

    Yasmā saṃvego nāma sahottappañāṇaṃ, tasmā saṃvegavatthuṃ bhayato bhāyitabbato dassanavasena pavattañāṇaṃ . Tenāha ‘‘jātibhaya’’ntiādi. Bhāyanti etasmāti bhayaṃ, jāti eva bhayaṃ jātibhayaṃ. Saṃvejanīyanti saṃvijjitabbaṃ bhāyitabbaṃ uttāsitabbaṃ. Ṭhānanti kāraṇaṃ, vatthūti attho . Saṃvegajātassāti uppannasaṃvegassa. Upāyapadhānanti upāyena pavattetabbaṃ vīriyaṃ.

    កុសលានំ ធម្មានន្តិ សីលាទីនំ អនវជ្ជធម្មានំ។ ភាវនាយាតិ ឧប្បាទនេន វឌ្ឍនេន ច។ អសន្តុដ្ឋស្សាតិ ‘‘អលំ ឯត្តាវតា, កថំ ឯត្តាវតា’’តិ សង្កោចាបត្តិវសេន ន សន្តុដ្ឋស្ស។ ភិយ្យោកម្យតាតិ ភិយ្យោ ភិយ្យោ ឧប្បាទនិច្ឆា។ វោសានន្តិ សង្កោចំ អសមត្ថន្តិ។ តុស្សនំ តុដ្ឋិ សន្តុដ្ឋិ, នត្ថិ ឯតស្ស សន្តុដ្ឋីតិ អសន្តុដ្ឋិ, តស្ស ភាវោ អសន្តុដ្ឋិតា។ វីរិយប្បវាហេ វត្តមានេ អន្តរា ឯវ បដិគមនំ និវត្តនំ បដិវានំ, តំ តស្ស អត្ថីតិ បដិវានី, ន បដិវានី អប្បដិវានី, តស្ស ភាវោ អប្បដិវានិតា។ សក្កច្ចកិរិយតាតិ កុសលានំ ករណេ សក្កច្ចកិរិយតា អាទរកិរិយតា។ សាតច្ចកិរិយតាតិ សតតមេវ ករណំ។ អដ្ឋិតកិរិយតាតិ អន្តរា អដ្ឋបេត្វា ខណ្ឌំ អកត្វា ករណំ។ អនោលីនវុត្តិតាតិ ន លីនប្បវត្តិតា។ អនិក្ខិត្តឆន្ទតាតិ កុសលច្ឆន្ទស្ស អនិក្ខិបនំ។ អនិក្ខិត្តធុរតាតិ កុសលករណេ វីរិយធុរស្ស អនិក្ខិបនំ។ អាសេវនាតិ អាទរេន សេវនា។ ភាវនាតិ វឌ្ឍនា ព្រូហនា។ ពហុលីកម្មន្តិ បុនប្បុនំ ករណំ។

    Kusalānaṃ dhammānanti sīlādīnaṃ anavajjadhammānaṃ. Bhāvanāyāti uppādanena vaḍḍhanena ca. Asantuṭṭhassāti ‘‘alaṃ ettāvatā, kathaṃ ettāvatā’’ti saṅkocāpattivasena na santuṭṭhassa. Bhiyyokamyatāti bhiyyo bhiyyo uppādanicchā. Vosānanti saṅkocaṃ asamatthanti. Tussanaṃ tuṭṭhi santuṭṭhi, natthi etassa santuṭṭhīti asantuṭṭhi, tassa bhāvo asantuṭṭhitā. Vīriyappavāhe vattamāne antarā eva paṭigamanaṃ nivattanaṃ paṭivānaṃ, taṃ tassa atthīti paṭivānī, na paṭivānī appaṭivānī, tassa bhāvo appaṭivānitā. Sakkaccakiriyatāti kusalānaṃ karaṇe sakkaccakiriyatā ādarakiriyatā. Sātaccakiriyatāti satatameva karaṇaṃ. Aṭṭhitakiriyatāti antarā aṭṭhapetvā khaṇḍaṃ akatvā karaṇaṃ. Anolīnavuttitāti na līnappavattitā. Anikkhittachandatāti kusalacchandassa anikkhipanaṃ. Anikkhittadhuratāti kusalakaraṇe vīriyadhurassa anikkhipanaṃ. Āsevanāti ādarena sevanā. Bhāvanāti vaḍḍhanā brūhanā. Bahulīkammanti punappunaṃ karaṇaṃ.

    តិស្សោ វិជ្ជាតិ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ, ទិព្ពចក្ខុញាណំ អាសវក្ខយញាណន្តិ ឥមា តិស្សោ វិជ្ជា។ បដិបក្ខវិជ្ឈនដ្ឋេន បុព្ពេ និវុត្ថក្ខន្ធាទីនំ វិទិតករណដ្ឋេន វិសិដ្ឋា មុត្តីតិ វិមុត្តិ។ ស្វាយំ វិសេសោ បដិបក្ខវិគមនេន, បដិយោគិវិគមនេន ច ឥច្ឆិតព្ពោតិ តទុភយំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ យេន វិសេសេន សមាបត្តិយោ បច្ចនីកធម្មេហិ សុដ្ឋុ មុត្តា, តតោ និរាសង្កតាយ អារម្មណេ ច អភិរតា, តំ វិសេសំ ឧបាទាយ តា អធិកំ មុច្ចនតោ, អារម្មណេ អធិមុច្ចនតោ ច អធិមុត្តិយោ នាមាតិ វុត្តំ ‘‘ចិត្តស្ស ច អធិមុត្តី’’តិ។ មុត្តត្តាតិ សព្ពសង្ខារេហិ វិសេសេន និស្សដត្តា វិមុត្តិ។

    Tisso vijjāti pubbenivāsānussatiñāṇaṃ, dibbacakkhuñāṇaṃ āsavakkhayañāṇanti imā tisso vijjā. Paṭipakkhavijjhanaṭṭhena pubbe nivutthakkhandhādīnaṃ viditakaraṇaṭṭhena visiṭṭhā muttīti vimutti. Svāyaṃ viseso paṭipakkhavigamanena, paṭiyogivigamanena ca icchitabboti tadubhayaṃ dassetuṃ ‘‘ettha cā’’tiādi vuttaṃ. Tattha yena visesena samāpattiyo paccanīkadhammehi suṭṭhu muttā, tato nirāsaṅkatāya ārammaṇe ca abhiratā, taṃ visesaṃ upādāya tā adhikaṃ muccanato, ārammaṇe adhimuccanato ca adhimuttiyo nāmāti vuttaṃ ‘‘cittassa ca adhimuttī’’ti. Muttattāti sabbasaṅkhārehi visesena nissaṭattā vimutti.

    ខយេ ញាណន្តិ សមុច្ឆេទវសេន កិលេសេ ខេបេតីតិ ខយោ, អរិយមគ្គោ, តប្បរិយាបន្នំ ញាណំ ខយេ ញាណំ។ បដិសន្ធិវសេនាតិ កិលេសានំ តំតំមគ្គវជ្ឈានំ ឧប្បន្នមគ្គេ ខន្ធសន្តានេ បុន សន្ទហនវសេន។ អនុប្បាទភូតេតិ តំតំផលេ។ អនុប្បាទបរិយោសានេតិ អនុប្បាទករោ មគ្គោ អនុប្បាទោ, តស្ស បរិយោសានេ, កិលេសានំ វា អនុប្បជ្ជនសង្ខាតេ បរិយោសានេ, ភង្គេតិ អត្ថោតិ។

    Khaye ñāṇanti samucchedavasena kilese khepetīti khayo, ariyamaggo, tappariyāpannaṃ ñāṇaṃ khaye ñāṇaṃ.Paṭisandhivasenāti kilesānaṃ taṃtaṃmaggavajjhānaṃ uppannamagge khandhasantāne puna sandahanavasena. Anuppādabhūteti taṃtaṃphale. Anuppādapariyosāneti anuppādakaro maggo anuppādo, tassa pariyosāne, kilesānaṃ vā anuppajjanasaṅkhāte pariyosāne, bhaṅgeti atthoti.

    ទុកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Dukavaṇṇanā niṭṭhitā.

    តិកវណ្ណនា

    Tikavaṇṇanā

    ៣០៥. ធម្មតោ អញ្ញោ កត្តា នត្ថីតិ ទស្សេតុំ កត្តុសាធនវសេន ‘‘លុព្ភតីតិ លោភោ’’តិ វុត្តំ។ លុព្ភតិ តេន, លុព្ភនមត្តមេតន្តិ ករណភាវសាធនវសេនបិ អត្ថោ យុជ្ជតេវ។ ទុស្សតិ មុយ្ហតីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ អកុសលញ្ច តំ អកោសល្លសម្ភូតដ្ឋេន ឯកន្តាកុសលភាវតោ មូលញ្ច អត្តនា សម្បយុត្តធម្មានំ សុប្បតិដ្ឋិតភាវសាធនតោ, ន អកុសលភាវសាធនតោ។ ន ហិ មូលកតោ អកុសលានំ អកុសលភាវោ, កុសលាទីនញ្ច កុសលាទិភាវោ។ តថា សតិ មោមូហចិត្តទ្វយេ មោហស្ស អកុសលភាវោ ន សិយា។ តេសន្តិ លោភាទីនំ។ ‘‘ន លុព្ភតីតិ អលោភោ’’តិអាទិនា បដិបក្ខនយេន។

    305. Dhammato añño kattā natthīti dassetuṃ kattusādhanavasena ‘‘lubbhatīti lobho’’ti vuttaṃ. Lubbhati tena, lubbhanamattametanti karaṇabhāvasādhanavasenapi attho yujjateva. Dussati muyhatīti etthāpi eseva nayo. Akusalañca taṃ akosallasambhūtaṭṭhena ekantākusalabhāvato mūlañca attanā sampayuttadhammānaṃ suppatiṭṭhitabhāvasādhanato, na akusalabhāvasādhanato. Na hi mūlakato akusalānaṃ akusalabhāvo, kusalādīnañca kusalādibhāvo. Tathā sati momūhacittadvaye mohassa akusalabhāvo na siyā. Tesanti lobhādīnaṃ. ‘‘Na lubbhatīti alobho’’tiādinā paṭipakkhanayena.

    ទុដ្ឋុ ចរិតានីតិ បច្ចយតោ, សម្បយុត្តធម្មតោ, បវត្តិអាការតោ ច ន សុដ្ឋុ អសម្មា បវត្តិតានិ។ វិរូបានីតិ ពីភច្ឆានិ សម្បតិ, អាយតិញ្ច អនិដ្ឋរូបត្តា។ កាយេនាតិ កាយទ្វារេន ករណភូតេន។ កាយតោតិ កាយទ្វារតោ។ ‘‘សុដ្ឋុ ចរិតានី’’តិអាទីសុ វុត្តវិបរិយាយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ យស្ស សិក្ខាបទស្ស វីតិក្កមេ កាយសមុដ្ឋានា អាបត្តិ ហោតិ, តំ កាយទ្វារេ បញ្ញត្តសិក្ខាបទំ។ អវីតិក្កមោ កាយសុចរិតន្តិ វារិត្តសីលស្ស វសេន វទតិ, ចារិត្តសីលស្សបិ វា, យស្ស អករណេ អាបត្តិ ហោតិ។ វចីទុច្ចរិតសុចរិតនិទ្ធារណម្បិ វុត្តនយានុសារេន វេទិតព្ពំ។ ឧភយត្ថ បញ្ញត្តស្សាតិ កាយទ្វារេ, វចីទ្វារេ ច បញ្ញត្តស្ស។ សិក្ខាបទស្ស វីតិក្កមោវ មនោទុច្ចរិតំ មនោទ្វារេ បញ្ញត្តស្ស សិក្ខាបទស្ស អភាវតោ, តយិទំ ទ្វារទ្វយេ អកិរិយសមុដ្ឋានាយ អាបត្តិយា វសេន វេទិតព្ពំ។ អវីតិក្កមោតិ យថាវុត្តាយ អាបត្តិយា អវីតិក្កមោ មនោសុចរិតំ។ ‘‘សព្ពស្សាបិ សិក្ខាបទស្ស អវីតិក្កមោ មនោសុចរិត’’ន្តិ កេចិ។ តទុភយញ្ហិ ចារិត្តសីលំ ឧទ្ទិស្សបញ្ញត្តំ សិក្ខាបទំ, តស្ស អវីតិក្កមោ សិយា កាយសុចរិតំ, សិយា វចីសុចរិតន្តិ។

    Duṭṭhucaritānīti paccayato, sampayuttadhammato, pavattiākārato ca na suṭṭhu asammā pavattitāni. Virūpānīti bībhacchāni sampati, āyatiñca aniṭṭharūpattā. Kāyenāti kāyadvārena karaṇabhūtena. Kāyatoti kāyadvārato. ‘‘Suṭṭhu caritānī’’tiādīsu vuttavipariyāyena attho veditabbo. Yassa sikkhāpadassa vītikkame kāyasamuṭṭhānā āpatti hoti, taṃ kāyadvāre paññattasikkhāpadaṃ. Avītikkamo kāyasucaritanti vārittasīlassa vasena vadati, cārittasīlassapi vā, yassa akaraṇe āpatti hoti. Vacīduccaritasucaritaniddhāraṇampi vuttanayānusārena veditabbaṃ. Ubhayattha paññattassāti kāyadvāre, vacīdvāre ca paññattassa. Sikkhāpadassa vītikkamova manoduccaritaṃ manodvāre paññattassa sikkhāpadassa abhāvato, tayidaṃ dvāradvaye akiriyasamuṭṭhānāya āpattiyā vasena veditabbaṃ. Avītikkamoti yathāvuttāya āpattiyā avītikkamo manosucaritaṃ. ‘‘Sabbassāpi sikkhāpadassa avītikkamo manosucarita’’nti keci. Tadubhayañhi cārittasīlaṃ uddissapaññattaṃ sikkhāpadaṃ, tassa avītikkamo siyā kāyasucaritaṃ, siyā vacīsucaritanti.

    បាណោ អតិបាតីយតិ ឯតាយាតិ បាណាតិបាតោ, តថាបវត្តា ចេតនា, ឯវំ អទិន្នាទានាទយោបីតិ អាហ ‘‘បាណាតិបាតាទយោ បន តិស្សោ ចេតនា’’តិ។ វចីទ្វារេបិ ឧប្បន្នា កាយទុច្ចរិតំ ទ្វារន្តរេ ឧប្បន្នស្សាបិ កម្មស្ស សនាមាបរិច្ចាគតោ យេភុយ្យវុត្តិយា, តព្ពហុលវុត្តិយា ច។ តេនាហុ អដ្ឋកថាចរិយា –

    Pāṇo atipātīyati etāyāti pāṇātipāto, tathāpavattā cetanā, evaṃ adinnādānādayopīti āha ‘‘pāṇātipātādayo pana tisso cetanā’’ti. Vacīdvārepi uppannā kāyaduccaritaṃ dvārantare uppannassāpi kammassa sanāmāpariccāgato yebhuyyavuttiyā, tabbahulavuttiyā ca. Tenāhu aṭṭhakathācariyā –

    ‘‘ទ្វារេ ចរន្តិ កម្មានិ, ន ទ្វារា ទ្វារចារិនោ;

    ‘‘Dvāre caranti kammāni, na dvārā dvāracārino;

    តស្មា ទ្វារេហិ កម្មានិ, អញ្ញមញ្ញំ វវត្ថិតា’’តិ។ (ធ. ស. អដ្ឋ. កាមាវចរកុសលទ្វារកថា);

    Tasmā dvārehi kammāni, aññamaññaṃ vavatthitā’’ti. (dha. sa. aṭṭha. kāmāvacarakusaladvārakathā);

    វចីទុច្ចរិតំ កាយទ្វារេបិ វចីទ្វារេបិ ឧប្បន្នាតិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ។ ចេតនាសម្បយុត្តធម្មាតិ មនោកម្មភូតាយ ចេតនាយ សម្បយុត្តធម្មា។ កាយវចីកម្មភូតាយ បន ចេតនាយ សម្បយុត្តា អភិជ្ឈាទយោ តំ តំ បក្ខិកា វា ហោន្តិ អព្ពោហារិកា វាតិ។ ចេតនាសម្បយុត្តធម្មា មនោសុចរិតន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ តិវិធស្ស ទុច្ចរិតស្ស អករណវសេន បវត្តា តិស្សោ ចេតនាបិ វិរតិយោបិ កាយសុចរិតំ កាយិកស្ស វីតិក្កមស្ស អករណវសេន បវត្តនតោ, កាយេន បន សិក្ខាបទានំ សមាទិយនេ សីលស្ស កាយសុចរិតភាវេ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ។ ឯសេវ នយោ វចីសុចរិតេ។

    Vacīduccaritaṃ kāyadvārepi vacīdvārepi uppannāti ānetvā sambandhitabbaṃ. Cetanāsampayuttadhammāti manokammabhūtāya cetanāya sampayuttadhammā. Kāyavacīkammabhūtāya pana cetanāya sampayuttā abhijjhādayo taṃ taṃ pakkhikā vā honti abbohārikā vāti. Cetanāsampayuttadhammā manosucaritanti etthāpi eseva nayo. Tividhassa duccaritassa akaraṇavasena pavattā tisso cetanāpi viratiyopi kāyasucaritaṃ kāyikassa vītikkamassa akaraṇavasena pavattanato, kāyena pana sikkhāpadānaṃ samādiyane sīlassa kāyasucaritabhāve vattabbameva natthi. Eseva nayo vacīsucarite.

    កាមបដិសំយុត្តោតិ ឯត្ថ ទ្វេ កាមា វត្ថុកាមោ ច កិលេសកាមោ ច។ តត្ថ វត្ថុកាមបក្ខេ អារម្មណករណវសេន កាមេហិ បដិសំយុត្តោ វិតក្កោ កាមវិតក្កោ។ កិលេសកាមបក្ខេ បន សម្បយោគវសេន កាមេន បដិសំយុត្តោតិ យោជេតព្ពំ។ ‘‘ព្យាបាទបដិសំយុត្តោ’’តិអាទីសុ សម្បយោគវសេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ព្យាបាទវត្ថុបដិសំយុត្តោបិ ព្យាបាទបដិសំយុត្តោតិ គយ្ហមានេ ឧភយថាបិ យោជនា លព្ភតេវ។ វិហិំសាបដិសំយុត្តោតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ វិហិំសន្តិ ឯតាយ សត្តេ, វិហិំសនំ វា ឯសា សត្តានន្តិ វិហិំសា, តាយ បដិសំយុត្តោ វិហិំសាបដិសំយុត្តោតិ ឯវំ សទ្ទត្ថោ វេទិតព្ពោ។ អប្បិយេ អមនាបេ សង្ខារេ អារព្ភ ព្យាបាទវិតក្កប្បវត្តិ អដ្ឋានាឃាតវសេន ទីបេតព្ពា។ ព្យាបាទវិតក្កស្ស អវធិំ ទស្សេតុំ ‘‘យាវ វិនាសនា’’តិ វុត្តំ។ វិនាសនំ បន បាណាតិបាតោ ឯវាតិ។ ‘‘សង្ខារោ’’ ហិ ទុក្ខាបេតព្ពោ នាម នត្ថី’’តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ យេ ‘‘ទុក្ខាបេតព្ពា’’តិ ឥច្ឆិតា សត្តសញ្ញិតា, តេបិ អត្ថតោ សង្ខារា ឯវាតិ? សច្ចមេតំ, យេ បន ឥន្ទ្រិយពទ្ធា សវិញ្ញាណកតាយ ទុក្ខំ បដិសំវេទេន្តិ, តស្មា តេ វិហិំសាវិតក្កស្ស វិសយា ឥច្ឆិតា សត្តសញ្ញិតា។ យេ បន ន ទុក្ខំ បដិសំវេទេន្តិ វុត្តលក្ខណាយោគតោ, តេ សន្ធាយ ‘‘វិហិំសាវិតក្កោ សង្ខារេសុ នុប្បជ្ជតី’’តិ វុត្តំ។ យត្ថ បន ឧប្បជ្ជតិ, យថា ច ឧប្បជ្ជតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥមេ សត្តា’’តិអាទិ វុត្តំ។

    Kāmapaṭisaṃyuttoti ettha dve kāmā vatthukāmo ca kilesakāmo ca. Tattha vatthukāmapakkhe ārammaṇakaraṇavasena kāmehi paṭisaṃyutto vitakko kāmavitakko. Kilesakāmapakkhe pana sampayogavasena kāmena paṭisaṃyuttoti yojetabbaṃ. ‘‘Byāpādapaṭisaṃyutto’’tiādīsu sampayogavaseneva attho veditabbo. Byāpādavatthupaṭisaṃyuttopi byāpādapaṭisaṃyuttoti gayhamāne ubhayathāpi yojanā labbhateva. Vihiṃsāpaṭisaṃyuttoti etthāpi eseva nayo. Vihiṃsanti etāya satte, vihiṃsanaṃ vā esā sattānanti vihiṃsā, tāya paṭisaṃyutto vihiṃsāpaṭisaṃyuttoti evaṃ saddattho veditabbo. Appiye amanāpe saṅkhāre ārabbha byāpādavitakkappavatti aṭṭhānāghātavasena dīpetabbā. Byāpādavitakkassa avadhiṃ dassetuṃ ‘‘yāva vināsanā’’ti vuttaṃ. Vināsanaṃ pana pāṇātipāto evāti. ‘‘Saṅkhāro’’ hi dukkhāpetabbo nāma natthī’’ti kasmā vuttaṃ, nanu ye ‘‘dukkhāpetabbā’’ti icchitā sattasaññitā, tepi atthato saṅkhārā evāti? Saccametaṃ, ye pana indriyabaddhā saviññāṇakatāya dukkhaṃ paṭisaṃvedenti, tasmā te vihiṃsāvitakkassa visayā icchitā sattasaññitā. Ye pana na dukkhaṃ paṭisaṃvedenti vuttalakkhaṇāyogato, te sandhāya ‘‘vihiṃsāvitakko saṅkhāresu nuppajjatī’’ti vuttaṃ. Yattha pana uppajjati, yathā ca uppajjati, taṃ dassetuṃ ‘‘ime sattā’’tiādi vuttaṃ.

    នេក្ខម្មំ វុច្ចតិ លោភតោ និក្ខន្តត្តា អលោភោ, នីវរណេហិ និក្ខន្តត្តាបិ បឋមជ្ឈានំ, សព្ពាកុសលេហិ និក្ខន្តត្តា សព្ពោ កុសលោ ធម្មោ, សព្ពសង្ខតេហិ បន និក្ខន្តត្តា, និព្ពានំ។ ឧបនិស្សយតោ, សម្បយោគតោ, អារម្មណករណតោ ច នេក្ខម្មេន បដិសំយុត្តោតិ នេក្ខម្មបដិសំយុត្តោ។ នេក្ខម្មវិតក្កោ សម្មាសង្កប្បោ។ ឥទានិ តំ ភូមិវិភាគេន ទស្សេតុំ ‘‘សោ’’តិអាទិ វុត្តំ។ អសុភបុព្ពភាគេតិ អសុភជ្ឈានស្ស បុព្ពភាគេ។ អសុភគ្គហណញ្ចេត្ថ កាមវិតក្កស្ស ឧជុវិបច្ចនីកទស្សនត្ថំ កតំ។ កាមវិតក្កបដិបក្ខោ ហិ នេក្ខម្មវិតក្កោតិ។ ឯវញ្ច កត្វា ឧបរិវិតក្កទ្វយស្ស ភូមិំ ទស្សេន្តេន សបុព្ពភាគានិ មេត្តាករុណាឈានាទីនិ ឧទ្ធដានិ។ អសុភជ្ឈានេតិ អសុភារម្មណេ បឋមជ្ឈានេ។ អវយវេ ហិ សមុទាយវោហារំ កត្វា និទ្ទិសតិ យថា ‘‘រុក្ខេ សាខា’’តិ។ ឈានំ បាទកំ កត្វាតិ និទស្សនមត្តំ។ តំ ឈានំ សម្មសិត្វា ឧប្បន្នមគ្គផលកាលេបិ ហិ សោ លោកុត្តរោតិ។ ព្យាបាទស្ស បដិបក្ខោ, កិញ្ចិបិ ន ព្យាបាទេតិ ឯតេនាតិ វា អព្យាបាទោ, មេត្តា, តាយ បដិសំយុត្តោ អព្យាបាទបដិសំយុត្តោ។ មេត្តាឈានេតិ មេត្តាភាវនាវសេន អធិគតេ បឋមជ្ឈានេ។ ករុណាឈានេតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ វិហិំសាយ បដិបក្ខោ, ន វិហិំសន្តិ វា ឯតាយ សត្តេតិ អវិហិំសា, ករុណា។

    Nekkhammaṃ vuccati lobhato nikkhantattā alobho, nīvaraṇehi nikkhantattāpi paṭhamajjhānaṃ, sabbākusalehi nikkhantattā sabbo kusalo dhammo, sabbasaṅkhatehi pana nikkhantattā, nibbānaṃ. Upanissayato, sampayogato, ārammaṇakaraṇato ca nekkhammena paṭisaṃyuttoti nekkhammapaṭisaṃyutto. Nekkhammavitakko sammāsaṅkappo. Idāni taṃ bhūmivibhāgena dassetuṃ ‘‘so’’tiādi vuttaṃ. Asubhapubbabhāgeti asubhajjhānassa pubbabhāge. Asubhaggahaṇañcettha kāmavitakkassa ujuvipaccanīkadassanatthaṃ kataṃ. Kāmavitakkapaṭipakkho hi nekkhammavitakkoti. Evañca katvā uparivitakkadvayassa bhūmiṃ dassentena sapubbabhāgāni mettākaruṇājhānādīni uddhaṭāni. Asubhajjhāneti asubhārammaṇe paṭhamajjhāne. Avayave hi samudāyavohāraṃ katvā niddisati yathā ‘‘rukkhe sākhā’’ti. Jhānaṃ pādakaṃ katvāti nidassanamattaṃ. Taṃ jhānaṃ sammasitvā uppannamaggaphalakālepi hi so lokuttaroti. Byāpādassa paṭipakkho, kiñcipi na byāpādeti etenāti vā abyāpādo, mettā, tāya paṭisaṃyutto abyāpādapaṭisaṃyutto. Mettājhāneti mettābhāvanāvasena adhigate paṭhamajjhāne. Karuṇājhāneti etthāpi eseva nayo. Vihiṃsāya paṭipakkho, na vihiṃsanti vā etāya satteti avihiṃsā, karuṇā.

    ននុ ច អលោភាទោសានំ អញ្ញមញ្ញាវិរហតោ តេសំ វសេន ឧប្បជ្ជនកានំ ឥមេសំ នេក្ខម្មវិតក្កាទីនំ អញ្ញមញ្ញំ អសង្ករណតោ វវត្ថានំ ន ហោតីតិ? នោតិ ទស្សេតុំ ‘‘យទា’’តិអាទិ អារទ្ធំ។ អលោភោ សីសំ ហោតីតិ អលោភោ បធានោ ហោតិ។ និយមិតបរិណតសមុទាចារាទិវសេន យទា អលោភប្បធានោ នេក្ខម្មគរុកោ ចិត្តុប្បាទោ ហោតិ, តទា លទ្ធាវសរោ នេក្ខម្មវិតក្កោ បតិដ្ឋហតិ។ តំសម្បយុត្តស្ស បន អទោសលក្ខណស្ស អព្យាបាទស្ស វសេន យោ តស្សេវ អព្យាបាទវិតក្កភាវោ សម្ភវេយ្យ, សតិ ច អព្យាបាទវិតក្កភាវេ កស្សចិបិ អវិហេឋនជាតិកតាយ អវិហិំសាវិតក្កភាវោ ច សម្ភវេយ្យ, តេ ឥតរេ ទ្វេ។ តទន្វយិកាតិ តស្សេវ នេក្ខម្មវិតក្កស្ស អនុគាមិនោ, សរូបតោ អទិស្សនតោ ‘‘តស្មិំ សតិ ហោន្តិ , អសតិ ន ហោន្តី’’តិ តទនុមាននេយ្យា ភវន្តិ។ សេសទ្វយេបិ ឥមិនា នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ វុត្តនយេនេវាតិ ‘‘កាមបដិសំយុត្តោ សង្កប្បោ កាមសង្កប្បោ’’តិអាទិនា វិតក្កត្តិកេ វុត្តនយេនេវ (ទី. និ. ៣.២៨៨) វេទិតព្ពោ អត្ថតោ អភិន្នត្តា។ យទិ ឯវំ កស្មា បុន ទេសនា កតាតិ? តថា ទេសនាយ ពុជ្ឈនកានំ អជ្ឈាសយវសេន ទេសនាមត្តមេវេតំ។

    Nanu ca alobhādosānaṃ aññamaññāvirahato tesaṃ vasena uppajjanakānaṃ imesaṃ nekkhammavitakkādīnaṃ aññamaññaṃ asaṅkaraṇato vavatthānaṃ na hotīti? Noti dassetuṃ ‘‘yadā’’tiādi āraddhaṃ. Alobho sīsaṃ hotīti alobho padhāno hoti. Niyamitapariṇatasamudācārādivasena yadā alobhappadhāno nekkhammagaruko cittuppādo hoti, tadā laddhāvasaro nekkhammavitakko patiṭṭhahati. Taṃsampayuttassa pana adosalakkhaṇassa abyāpādassa vasena yo tasseva abyāpādavitakkabhāvo sambhaveyya, sati ca abyāpādavitakkabhāve kassacipi aviheṭhanajātikatāya avihiṃsāvitakkabhāvo ca sambhaveyya, te itare dve. Tadanvayikāti tasseva nekkhammavitakkassa anugāmino, sarūpato adissanato ‘‘tasmiṃ sati honti , asati na hontī’’ti tadanumānaneyyā bhavanti. Sesadvayepi iminā nayena attho veditabbo. Vuttanayenevāti ‘‘kāmapaṭisaṃyutto saṅkappo kāmasaṅkappo’’tiādinā vitakkattike vuttanayeneva (dī. ni. 3.288) veditabbo atthato abhinnattā. Yadi evaṃ kasmā puna desanā katāti? Tathā desanāya bujjhanakānaṃ ajjhāsayavasena desanāmattamevetaṃ.

    កាមវិតក្កាទីនំ វិយ ឧប្បជ្ជនាការោ វេទិតព្ពោ ‘‘តាសុ ទ្វេ សត្តេសុបិ សង្ខារេសុបិ ឧប្បជ្ជន្តី’’តិអាទិនា។ តត្ថ ការណមាហ ‘‘តំសម្បយុត្តាយេវ ហិ ឯតា’’តិ។ តថេវាតិ យថា នេក្ខម្មវិតក្កាទីនំ ‘‘អសុភបុព្ពភាគេ កាមាវចរោ ហោតី’’តិអាទិនា កាមាវចរាទិភាវោ វុត្តោ, តថេវ តាសម្បិ នេក្ខម្មសញ្ញាទីនម្បិ កាមាវចរាទិភាវោ វេទិតព្ពោ។

    Kāmavitakkādīnaṃ viya uppajjanākāro veditabbo ‘‘tāsu dve sattesupi saṅkhāresupi uppajjantī’’tiādinā. Tattha kāraṇamāha ‘‘taṃsampayuttāyeva hi etā’’ti. Tathevāti yathā nekkhammavitakkādīnaṃ ‘‘asubhapubbabhāge kāmāvacaro hotī’’tiādinā kāmāvacarādibhāvo vutto, tatheva tāsampi nekkhammasaññādīnampi kāmāvacarādibhāvo veditabbo.

    កាមបដិសំយុត្តោតិ សម្បយោគវសេន កាមេន បដិសំយុត្តោ។ តក្កនវសេន តក្កោ។ វិសេសតោ តក្កនវសេន វិតក្កោ។ សង្កប្បនបរិកប្បនវសេន សង្កប្បោ។ អញ្ញេសុបិ កាមបដិសំយុត្តេសុ ធម្មេសុ វិជ្ជមានេសុ វិតក្កេ ឯវ កាមោបបទោ ធាតុ-សទ្ទោ និរុឡ្ហោ វេទិតព្ពោ វិតក្កស្ស កាមសង្កប្បប្បវត្តិយា សាតិសយត្តា។ ឯស នយោ ព្យាបាទធាតុអាទីសុ។ សព្ពេបិ អកុសលា ធម្មា កាមធាតូ ហីនជ្ឈាសយេហិ កាមិតព្ពធាតុភាវតោ កិលេសកាមស្ស អារម្មណសភាវត្តាតិ អត្ថោ។ វិហេឋេតីតិ វិពាធតិ។ តត្ថាតិ តស្មិំ យថាវុត្តេ កាមធាតុត្តិកេ។ សព្ពាកុសលសង្គាហិកាយ កាមធាតុយា ឥតរា ទ្វេ សង្គហេត្វា កថនំ សព្ពសង្គាហិកា កថា។ តិស្សោ ធាតុយោ អញ្ញមញ្ញំ អសង្ករតោ កថា អសម្ភិន្នា។ ឥតរា ទ្វេ គហិតាវ ហោន្តីតិ ឥតរា ទ្វេ ធាតុយោ គហិតា ឯវ ហោន្តិ សព្ពេបិ អកុសលា ធម្មា កាមធាតូ’’តិ វុត្តត្តា សាមញ្ញជោតនាយ សវិសយស្ស អតិព្យាបនេន។ តតោតិ ឥតរធាតុទ្វយសង្គាហិកាយ កាមធាតុយា។ នីហរិត្វាតិ និទ្ធារេត្វា។ ទស្សេតីតិ ឯវំ ភគវា ទស្សេតីតិ វត្តុំ វដ្ដតិ។ ព្យាបាទធាតុំ…បេ.… កថេសិ។ កស្មា? បគេវ អបវាទា អភិនិវិសន្តិ, តតោ បរំ ឧស្សគ្គោ បវត្តតិ, ឋបេត្វា វា អបវាទវិសយំ តំ បរិហរន្តោវ ឧស្សគ្គោ បវត្តតីតិ, ញាយោ ហេស លោកេ និរុឡ្ហោតិ។

    Kāmapaṭisaṃyuttoti sampayogavasena kāmena paṭisaṃyutto. Takkanavasena takko. Visesato takkanavasena vitakko. Saṅkappanaparikappanavasena saṅkappo. Aññesupi kāmapaṭisaṃyuttesu dhammesu vijjamānesu vitakke eva kāmopapado dhātu-saddo niruḷho veditabbo vitakkassa kāmasaṅkappappavattiyā sātisayattā. Esa nayo byāpādadhātuādīsu. Sabbepi akusalā dhammā kāmadhātū hīnajjhāsayehi kāmitabbadhātubhāvato kilesakāmassa ārammaṇasabhāvattāti attho. Viheṭhetīti vibādhati. Tatthāti tasmiṃ yathāvutte kāmadhātuttike. Sabbākusalasaṅgāhikāya kāmadhātuyā itarā dve saṅgahetvā kathanaṃ sabbasaṅgāhikā kathā. Tisso dhātuyo aññamaññaṃ asaṅkarato kathā asambhinnā. Itarā dve gahitāva hontīti itarā dve dhātuyo gahitā eva honti sabbepi akusalā dhammā kāmadhātū’’ti vuttattā sāmaññajotanāya savisayassa atibyāpanena. Tatoti itaradhātudvayasaṅgāhikāya kāmadhātuyā. Nīharitvāti niddhāretvā. Dassetīti evaṃ bhagavā dassetīti vattuṃ vaṭṭati. Byāpādadhātuṃ…pe… kathesi. Kasmā? Pageva apavādā abhinivisanti, tato paraṃ ussaggo pavattati, ṭhapetvā vā apavādavisayaṃ taṃ pariharantova ussaggo pavattatīti, ñāyo hesa loke niruḷhoti.

    ទ្វេ កថាតិ ‘‘សព្ពសង្គាហិកា, អសម្ភិន្នា ចា’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.៣០៥) អនន្តរត្តិកេ វុត្តា ទ្វេ កថា។ តត្ថ វុត្តនយេន អានេត្វា កថនវសេន វេទិតព្ពា។ តស្មា តត្ថ វុត្តអត្ថោ ឥធាបិ អាហរិត្វា វេទិតព្ពោ ‘‘នេក្ខម្មធាតុយា គហិតាយ ឥតរា ទ្វេ គហិតាវ ហោន្តី’’តិអាទិនា។

    Dvekathāti ‘‘sabbasaṅgāhikā, asambhinnā cā’’ti (dī. ni. aṭṭha. 3.305) anantarattike vuttā dve kathā. Tattha vuttanayena ānetvā kathanavasena veditabbā. Tasmā tattha vuttaattho idhāpi āharitvā veditabbo ‘‘nekkhammadhātuyā gahitāya itarā dve gahitāva hontī’’tiādinā.

    សុញ្ញតដ្ឋេនាតិ អត្តសុញ្ញតាយ។ កាមភវោ កាមោ ឧត្តរបទលោបេន សុញ្ញតដ្ឋេន ធាតុ ចាតិ កាមធាតុ។ ព្រហ្មលោកន្តិ បឋមជ្ឈានភូមិសញ្ញិតំ ព្រហ្មលោកំ។ ធាតុយា អាគតដ្ឋានម្ហីតិ ‘‘កាមធាតុ រូបធាតូ’’តិអាទិនា ធាតុគ្គហណេ កតេ។ ភវេន បរិច្ឆិន្ទិតព្ពាតិ ‘‘កាមភវោ រូបភវោ’’តិអាទិនា ភវវសេន តទត្ថោ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពោ, ន យាយ កាយចិ ធាតុយា វសេន។ យទគ្គេន ច ធាតុយា អាគតដ្ឋានេ ភវេន បរិច្ឆេទោ កាតព្ពោ, តទគ្គេន ភវស្ស អាគតដ្ឋានេ ធាតុយា បរិច្ឆេទោ កាតព្ពោ ភវវសេន ធាតុយា បរិច្ឆិជ្ជនតោ។ និរុជ្ឈតិ កិលេសវដ្ដមេត្ថាតិ និរោធោ, សា ឯវ សុញ្ញតដ្ឋេន ធាតូតិ និរោធធាតុ, និព្ពានំ។ និរុទ្ធេ ច កិលេសវដ្ដេ កម្មវិបាកវដ្ដា និរុទ្ធា ឯវ ហោន្តិ។

    Suññataṭṭhenāti attasuññatāya. Kāmabhavo kāmo uttarapadalopena suññataṭṭhena dhātu cāti kāmadhātu. Brahmalokanti paṭhamajjhānabhūmisaññitaṃ brahmalokaṃ. Dhātuyā āgataṭṭhānamhīti ‘‘kāmadhātu rūpadhātū’’tiādinā dhātuggahaṇe kate. Bhavena paricchinditabbāti ‘‘kāmabhavo rūpabhavo’’tiādinā bhavavasena tadattho paricchinditabbo, na yāya kāyaci dhātuyā vasena. Yadaggena ca dhātuyā āgataṭṭhāne bhavena paricchedo kātabbo, tadaggena bhavassa āgataṭṭhāne dhātuyā paricchedo kātabbo bhavavasena dhātuyā paricchijjanato. Nirujjhati kilesavaṭṭametthāti nirodho, sā eva suññataṭṭhena dhātūti nirodhadhātu, nibbānaṃ. Niruddhe ca kilesavaṭṭe kammavipākavaṭṭā niruddhā eva honti.

    ហីនធាតុត្តិកោ អភិធម្មេ (ធ. ស. តិកមាតិកា ១៤) ហីនត្តិកេន បរិច្ឆិន្ទិតព្ពោតិ វុត្តំ ‘‘ហីនា ធាតូតិ ទ្វាទស អកុសលចិត្តុប្បាទា’’តិ។ តេ ហិ លាមកដ្ឋេន ហីនធាតុ។ ហីនបណីតានំ មជ្ឈេ ភវាតិ មជ្ឈិមធាតុ, អវសេសា តេភូមកធម្មា។ ឧត្តមដ្ឋេន អតប្បកដ្ឋេន ច បណីតធាតុ, នវលោកុត្តរធម្មា។

    Hīnadhātuttiko abhidhamme (dha. sa. tikamātikā 14) hīnattikena paricchinditabboti vuttaṃ ‘‘hīnā dhātūti dvādasa akusalacittuppādā’’ti. Te hi lāmakaṭṭhena hīnadhātu. Hīnapaṇītānaṃ majjhe bhavāti majjhimadhātu, avasesā tebhūmakadhammā. Uttamaṭṭhena atappakaṭṭhena ca paṇītadhātu, navalokuttaradhammā.

    បញ្ចកាមគុណា វិសយភូតា ឯតស្ស សន្តីតិ បញ្ចកាមគុណិកោ, កាមរាគោ។ រូបារូបភវេសូតិ រូបារូបូបបត្តិភវេសុ យថាធិគតេសុ។ អនធិគតេសុ បន សោ បត្ថនា នាម ន ហោតីតិ ភវវសេន បត្ថនាតិ ឥមិនាវ គហិតោ។ ឈាននិកន្តីតិ រូបារូបជ្ឈានេសុ និកន្តិ។ ភវវសេន បត្ថនាតិ ភវេសុ បត្ថនាតិ។ ឯវំ ចតូហិបិ បទេហិ យថាក្កមំ មហគ្គតូបបត្តិភវវិសយា, មហគ្គតកម្មភវវិសយា, ភវទិដ្ឋិសហគតា, ភវបត្ថនាភូតា ច តណ្ហា ‘‘ភវតណ្ហា’’តិ វុត្តា។ វិភវទិដ្ឋិ វិភវោ ឧត្តរបទលោបេន, វិភវសហគតា តណ្ហា វិភវតណ្ហា។ រូបាទិបញ្ចវត្ថុ កាមវិសយា ពលវរាគភូតា តណ្ហា កាមតណ្ហាតិ បឋមនយោ, ‘‘សព្ពេបិ តេភូមកធម្មា កាមនីយដ្ឋេន កាមា’’តិ (មហានិ. ១) វចនតោ តេ អារព្ភ បវត្តា ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តា សព្ពាបិ តណ្ហា កាមតណ្ហាតិ ទុតិយនយោតិ អយមេតេសំ វិសេសោ។

    Pañcakāmaguṇā visayabhūtā etassa santīti pañcakāmaguṇiko, kāmarāgo. Rūpārūpabhavesūti rūpārūpūpapattibhavesu yathādhigatesu. Anadhigatesu pana so patthanā nāma na hotīti bhavavasena patthanāti imināva gahito. Jhānanikantīti rūpārūpajjhānesu nikanti. Bhavavasena patthanāti bhavesu patthanāti. Evaṃ catūhipi padehi yathākkamaṃ mahaggatūpapattibhavavisayā, mahaggatakammabhavavisayā, bhavadiṭṭhisahagatā, bhavapatthanābhūtā ca taṇhā ‘‘bhavataṇhā’’ti vuttā. Vibhavadiṭṭhi vibhavo uttarapadalopena, vibhavasahagatā taṇhā vibhavataṇhā. Rūpādipañcavatthu kāmavisayā balavarāgabhūtā taṇhā kāmataṇhāti paṭhamanayo, ‘‘sabbepi tebhūmakadhammā kāmanīyaṭṭhena kāmā’’ti (mahāni. 1) vacanato te ārabbha pavattā diṭṭhivippayuttā sabbāpi taṇhā kāmataṇhāti dutiyanayoti ayametesaṃ viseso.

    អភិធម្មេ បនាតិ បន-សទ្ទោ វិសេសត្ថជោតនោ, តេន បញ្ចកាមគុណិករាគតោ អញ្ញោបិ កាមាវចរធម្មវិសយោ លោភោ អភិធម្មេ (វិភ. ៩១៥) ‘‘កាមតណ្ហា’’តិ អាគតោតិ ឥមំ វិសេសំ ជោតេតិ។ តិកន្តរម្បិ សមានំ តណ្ហំយេវ និស្សាយ បវត្តិតទេសនានន្តរតាយ តំ ‘‘វារោ’’តិ វត្តព្ពតំ អរហតីតិ ‘‘ឥមិនា វារេនា’’តិ វុត្តំ។ ឥមិនា វារេនាតិ ឥមិនា បរិយាយេនាតិ អត្ថោ។ រជនីយដ្ឋេនាតិ កាមនីយដ្ឋេន។ បរិយាទិយិត្វាតិ បរិគ្គហេត្វា។ តតោតិ កាមតណ្ហាយ។ នីហរិត្វាតិ និទ្ធារេត្វា។ ឥតរា ទ្វេ តណ្ហាតិ រូបតណ្ហំ, អរូបតណ្ហញ្ច ទស្សេតិ។ ឯតេន ‘‘កាមតណ្ហា’’តិ សាធារណវចនមេតំ សព្ពស្សបិ លោភស្ស, តស្ស បន ‘‘រូបតណ្ហា អរូបតណ្ហា’’តិ វិសេសវចនំ យថា កាមគុណិករាគោ រូបរាគោ អរូបរាគោតិ ទស្សេតិ។ និរោធតណ្ហាតិ ភវនិរោធេ ភវសមុច្ឆេទេ តណ្ហា។ យស្មា ហិ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ មនុស្សត្តភាវេ, កាមាវចរទេវត្តភាវេ, រូបាវចរអរូបាវចរត្តភាវេ ឋិតស្ស អត្តនោ សម្មា សមុច្ឆេទោ ហោតីតិ ភវនិរោធំ អារព្ភ បវត្តតិ, តស្មា តំសហគតាបិ តណ្ហា តមេវ អារព្ភ បវត្តតីតិ។

    Abhidhamme panāti pana-saddo visesatthajotano, tena pañcakāmaguṇikarāgato aññopi kāmāvacaradhammavisayo lobho abhidhamme (vibha. 915) ‘‘kāmataṇhā’’ti āgatoti imaṃ visesaṃ joteti. Tikantarampi samānaṃ taṇhaṃyeva nissāya pavattitadesanānantaratāya taṃ ‘‘vāro’’ti vattabbataṃ arahatīti ‘‘iminā vārenā’’ti vuttaṃ. Iminā vārenāti iminā pariyāyenāti attho. Rajanīyaṭṭhenāti kāmanīyaṭṭhena. Pariyādiyitvāti pariggahetvā. Tatoti kāmataṇhāya. Nīharitvāti niddhāretvā. Itarā dve taṇhāti rūpataṇhaṃ, arūpataṇhañca dasseti. Etena ‘‘kāmataṇhā’’ti sādhāraṇavacanametaṃ sabbassapi lobhassa, tassa pana ‘‘rūpataṇhā arūpataṇhā’’ti visesavacanaṃ yathā kāmaguṇikarāgo rūparāgo arūparāgoti dasseti. Nirodhataṇhāti bhavanirodhe bhavasamucchede taṇhā. Yasmā hi ucchedadiṭṭhi manussattabhāve, kāmāvacaradevattabhāve, rūpāvacaraarūpāvacarattabhāve ṭhitassa attano sammā samucchedo hotīti bhavanirodhaṃ ārabbha pavattati, tasmā taṃsahagatāpi taṇhā tameva ārabbha pavattatīti.

    វដ្ដស្មិន្តិ តិវិធេបិ វដ្ដេ។ យថា តេ ហិ និស្សរិតុំ អប្បទានវសេន កម្មវិបាកវដ្ដេ តំសមង្គិសត្តំ តេសំ បរាបរុប្បត្តិយា បច្ចយភាវេន សំយោជេន្តិ, ឯវំ កិលេសវដ្ដេបីតិ។ សតីតិ បរមត្ថតោ វិជ្ជមានេ។ រូបាទិភេទេតិ រូបវេទនាទិវិភាគេ។ កាយេតិ ខន្ធសមូហេ។ វិជ្ជមានាតិ សតី បរមត្ថតោ ឧបលព្ភមានា។ ទិដ្ឋិយា បរិកប្បិតោ ហិ អត្តាទិ បរមត្ថតោ នត្ថិ, ទិដ្ឋិ បន អយំ អត្ថេវាតិ។ វិចិនន្តោតិ ធម្មសភាវំ វីមំសន្តោ។ កិច្ឆតីតិ កិលមតិ។ បរាមសតីតិ បរតោ អាមសតិ។ ‘‘សីលេន សុទ្ធិ, វតេន សុទ្ធី’’តិ គណ្ហន្តោ ហិ វិសុទ្ធិមគ្គំ អតិក្កមិត្វា តស្ស បរតោ អាមសតិ នាម។ វីសតិវត្ថុកា ទិដ្ឋីតិ រូបាទិ-ធម្មេ, បច្ចេកំ តេ វា និស្សិតំ, តេសំ វា និស្សយភូតំ, សាមិភូតំ វា កត្វា បរិកប្បនវសេន បវត្តិយា វីសតិវត្ថុកា អត្តទិដ្ឋិ វីសតិ។ វិមតីតិ ធម្មេសុ សម្មា, មិច្ឆា វា មននាភាវតោ សំសយិតដ្ឋេន អមតិ, អប្បដិបជ្ជនន្តិ អត្ថោ។ វិបរិយាសគ្គាហោតិ អសុទ្ធិមគ្គេ ‘‘សុទ្ធិមគ្គោ’’តិ វិបរីតគ្គាហោ។

    Vaṭṭasminti tividhepi vaṭṭe. Yathā te hi nissarituṃ appadānavasena kammavipākavaṭṭe taṃsamaṅgisattaṃ tesaṃ parāparuppattiyā paccayabhāvena saṃyojenti, evaṃ kilesavaṭṭepīti. Satīti paramatthato vijjamāne. Rūpādibhedeti rūpavedanādivibhāge. Kāyeti khandhasamūhe. Vijjamānāti satī paramatthato upalabbhamānā. Diṭṭhiyā parikappito hi attādi paramatthato natthi, diṭṭhi pana ayaṃ atthevāti. Vicinantoti dhammasabhāvaṃ vīmaṃsanto. Kicchatīti kilamati. Parāmasatīti parato āmasati. ‘‘Sīlena suddhi, vatena suddhī’’ti gaṇhanto hi visuddhimaggaṃ atikkamitvā tassa parato āmasati nāma. Vīsativatthukā diṭṭhīti rūpādi-dhamme, paccekaṃ te vā nissitaṃ, tesaṃ vā nissayabhūtaṃ, sāmibhūtaṃ vā katvā parikappanavasena pavattiyā vīsativatthukā attadiṭṭhi vīsati. Vimatīti dhammesu sammā, micchā vā mananābhāvato saṃsayitaṭṭhena amati, appaṭipajjananti attho. Vipariyāsaggāhoti asuddhimagge ‘‘suddhimaggo’’ti viparītaggāho.

    ចិរបារិវាសិយដ្ឋេនាតិ ចិរបរិវុត្ថតាយ បុរាណភាវេន។ អាសវនដ្ឋេនាតិ សន្ទនដ្ឋេន, បវត្តនដ្ឋេនាតិ អត្ថោ។ សវតីតិ បវត្តតិ។ អវធិអត្ថោ អា-ការោ, អវធិ ច មរិយាទាភិវិធិភេទតោ ទុវិធោ។ តត្ថ មរិយាទោ កិរិយំ ពហិ កត្វា បវត្តតិ យថា ‘‘អា បាដលិបុត្តា វុដ្ឋោ ទេវោ’’តិ។ អភិវិធិ កិរិយំ ព្យាបេត្វា បវត្តតិ យថា ‘‘អា ភវគ្គា ភគវតោ យសោ បវត្តោ’’តិ។ អភិវិធិអត្ថោ អយំ អា-ការោ វេទិតព្ពោ។

    Cirapārivāsiyaṭṭhenāti ciraparivutthatāya purāṇabhāvena. Āsavanaṭṭhenāti sandanaṭṭhena, pavattanaṭṭhenāti attho. Savatīti pavattati. Avadhiattho ā-kāro, avadhi ca mariyādābhividhibhedato duvidho. Tattha mariyādo kiriyaṃ bahi katvā pavattati yathā ‘‘ā pāṭaliputtā vuṭṭho devo’’ti. Abhividhi kiriyaṃ byāpetvā pavattati yathā ‘‘ā bhavaggā bhagavato yaso pavatto’’ti. Abhividhiattho ayaṃ ā-kāro veditabbo.

    កត្ថចិ ទ្វេ អាសវា អាគតាតិ វិនយបាឡិំ (បារា. ៣៩) សន្ធាយាហ។ តត្ថ ហិ ‘‘ទិដ្ឋធម្មិកានំ អាសវានំ សំវរាយ, សម្បរាយិកានំ អាសវានំ បដិឃាតាយា’’តិ (បារា. ៣៩) ទ្វិធា អាសវា អាគតាតិ។ កត្ថចីតិ តិកនិបាតេ អាសវសុត្តេ, (ឥតិវុ. ៥៦; សំ. និ. ៥.១៦៣) អញ្ញេសុ ច សឡាយតនសុត្តាទីសុ (សំ. និ. ៤.៣២១)។ សឡាយតនសុត្តេសុបិ ហិ ‘‘តយោមេ អាវុសោ អាសវា កាមាសវោ ភវាសវោ អវិជ្ជាសវោ’’តិ តយោ ឯវ អាគតាតិ។ និរយំ គមេន្តីតិ និរយគាមិនីយា។ យស្មា ឥធ សាសវំ កុសលាកុសលំ កម្មំ អាសវបរិយាយេន ទេសិតំ, តស្មា បញ្ចគតិសំវត្តនីយភាវេន អាសវា អាគតា។ ឥមស្មិំ សង្គីតិសុត្តេ តយោ អាគតាតិ។ ឯត្ថ យស្មា អញ្ញេសុ ច អា ភវគ្គំ អា គោត្រភុំ បវត្តន្តេសុ មានាទីសុ វិជ្ជមានេសុ អត្តត្តនិយាទិគ្គាហវសេន, អភិព្យាបនមទករណវសេន អាសវសទិសតា ច ឯតេសំយេវ, ន អញ្ញេសំ, តស្មា ឯតេស្វេវ អាសវ-សទ្ទោ និរុឡ្ហោ ទដ្ឋព្ពោ។ ន ចេត្ថ ‘‘ទិដ្ឋាសវោ នាគតោ’’តិ ចិន្តេតព្ពំ ភវតណ្ហាយ, ភវទិដ្ឋិយាបិ ភវាសវគ្គហណេនេវ គហិតត្តា។ កាមាសវោ នាម កាមនដ្ឋេន, អាសវនដ្ឋេន ច។ វុត្តាយេវ អត្ថតោ និន្នានាករណតោ។

    Katthaci dve āsavā āgatāti vinayapāḷiṃ (pārā. 39) sandhāyāha. Tattha hi ‘‘diṭṭhadhammikānaṃ āsavānaṃ saṃvarāya, samparāyikānaṃ āsavānaṃ paṭighātāyā’’ti (pārā. 39) dvidhā āsavā āgatāti. Katthacīti tikanipāte āsavasutte, (itivu. 56; saṃ. ni. 5.163) aññesu ca saḷāyatanasuttādīsu (saṃ. ni. 4.321). Saḷāyatanasuttesupi hi ‘‘tayome āvuso āsavā kāmāsavo bhavāsavo avijjāsavo’’ti tayo eva āgatāti. Nirayaṃ gamentīti nirayagāminīyā. Yasmā idha sāsavaṃ kusalākusalaṃ kammaṃ āsavapariyāyena desitaṃ, tasmā pañcagatisaṃvattanīyabhāvena āsavā āgatā. Imasmiṃ saṅgītisutte tayo āgatāti. Ettha yasmā aññesu ca ā bhavaggaṃ ā gotrabhuṃ pavattantesu mānādīsu vijjamānesu attattaniyādiggāhavasena, abhibyāpanamadakaraṇavasena āsavasadisatā ca etesaṃyeva, na aññesaṃ, tasmā etesveva āsava-saddo niruḷho daṭṭhabbo. Na cettha ‘‘diṭṭhāsavo nāgato’’ti cintetabbaṃ bhavataṇhāya, bhavadiṭṭhiyāpi bhavāsavaggahaṇeneva gahitattā. Kāmāsavo nāma kāmanaṭṭhena, āsavanaṭṭhena ca. Vuttāyeva atthato ninnānākaraṇato.

    កាមេ ឯសតិ គវេសតិ ឯតាយាតិ កាមេសនា, កាមានំ អភិបត្ថនាវសេន, បរិយេដ្ឋិវសេន, បរិភុញ្ជនវសេន វា បវត្តរាគោ។ ភវេសនា បន ភវបត្ថនា, ភវាភិរតិភវជ្ឈោសានវសេន បវត្តរាគោ ។ ទិដ្ឋិគតិកសម្មតស្សាតិ អញ្ញតិត្ថិយេហិ បរិកប្បិតស្ស, សម្ភាវិតស្ស ច។ ព្រហ្មចរិយស្សាតិ តបោបក្កមស្ស។ តទេកដ្ឋន្តិ តាហិ រាគទិដ្ឋីហិ សហជេកដ្ឋំ។ កម្មន្តិ អកុសលកម្មំ។ តម្បិ ហិ កាមាទិកេ និព្ពត្តនាធិដ្ឋានាទិវសេន បវត្តំ ‘‘ឯសតី’’តិ វុច្ចតិ។ អន្តគ្គាហិកា ទិដ្ឋីតិ និទស្សនមត្តមេតំ។ យា កាចិ បន មិច្ឆាទិដ្ឋិ តបោបក្កមហេតុកា ព្រហ្មចរិយេសនា ឯវ។

    Kāme esati gavesati etāyāti kāmesanā, kāmānaṃ abhipatthanāvasena, pariyeṭṭhivasena, paribhuñjanavasena vā pavattarāgo. Bhavesanā pana bhavapatthanā, bhavābhiratibhavajjhosānavasena pavattarāgo . Diṭṭhigatikasammatassāti aññatitthiyehi parikappitassa, sambhāvitassa ca. Brahmacariyassāti tapopakkamassa. Tadekaṭṭhanti tāhi rāgadiṭṭhīhi sahajekaṭṭhaṃ. Kammanti akusalakammaṃ. Tampi hi kāmādike nibbattanādhiṭṭhānādivasena pavattaṃ ‘‘esatī’’ti vuccati. Antaggāhikā diṭṭhīti nidassanamattametaṃ. Yā kāci pana micchādiṭṭhi tapopakkamahetukā brahmacariyesanā eva.

    អាការសណ្ឋានន្តិ វិសិដ្ឋាការាវដ្ឋានំ កថំវិធន្តិ ហិ កេន បការេន សណ្ឋិតំ, សមវដ្ឋិតន្តិ អត្ថោ។ សទ្ទត្ថតោ បន វិទហនំ វិសិដ្ឋាការេន អវដ្ឋានំ វិធា, វិធីយតិ វិសទិសាការេន ឋបីយតីតិ វិធា, កោដ្ឋាសោ។ វិទហនតោ ហីនាទិវសេន វិវិធេនាការេន ទហនតោ ឧបធារណតោ វិធា, មានោវ។ សេយ្យសទិសហីនានំ វសេនាតិ សេយ្យសទិសហីនភាវានំ យាថាវា’ យាថាវភូតានំ វសេន។ តយោ មានា វុត្តា សេយ្យស្សេវ ឧប្បជ្ជនកា។ ឯស នយោ សទិសហីនេសុបិ។ តេនាហ ‘‘អយញ្ហិ មានោ’’តិអាទិ។ ឥទានិ យថាឧទ្ទិដ្ឋេ នវវិធេបិ មានេ វត្ថុវិភាគេន ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ។ រាជូនញ្ចេវ បព្ពជិតានញ្ច ឧប្បជ្ជតិ កស្មា? តេ វិសេសតោ អត្តានំ សេយ្យតោ ទហន្តីតិ។ ឥទានិ តមត្ថំ វិត្ថារតោ ទស្សេន្តោ ‘‘រាជា ហី’’តិអាទិមាហ។ កោ មយា សទិសោ អត្ថីតិ កោ-សទ្ទោ បដិក្ខេបត្ថោ, អញ្ញោ សទិសោ នត្ថីតិ អធិប្បាយោ។ ឯតេសំយេវាតិ រាជូនំ, បព្ពជិតានញ្ច។ ឧប្បជ្ជតិ សេដ្ឋវត្ថុកត្តា តស្ស។ ‘‘ហីនោហមស្មី’’តិ មានេបិ ឯសេវ នយោ។

    Ākārasaṇṭhānanti visiṭṭhākārāvaṭṭhānaṃ kathaṃvidhanti hi kena pakārena saṇṭhitaṃ, samavaṭṭhitanti attho. Saddatthato pana vidahanaṃ visiṭṭhākārena avaṭṭhānaṃ vidhā, vidhīyati visadisākārena ṭhapīyatīti vidhā, koṭṭhāso. Vidahanato hīnādivasena vividhenākārena dahanato upadhāraṇato vidhā, mānova. Seyyasadisahīnānaṃ vasenāti seyyasadisahīnabhāvānaṃ yāthāvā’ yāthāvabhūtānaṃ vasena. Tayo mānā vuttā seyyasseva uppajjanakā. Esa nayo sadisahīnesupi. Tenāha ‘‘ayañhi māno’’tiādi. Idāni yathāuddiṭṭhe navavidhepi māne vatthuvibhāgena dassetuṃ ‘‘tatthā’’tiādi vuttaṃ. Rājūnañceva pabbajitānañca uppajjati kasmā? Te visesato attānaṃ seyyato dahantīti. Idāni tamatthaṃ vitthārato dassento ‘‘rājā hī’’tiādimāha. Ko mayā sadiso atthīti ko-saddo paṭikkhepattho, añño sadiso natthīti adhippāyo. Etesaṃyevāti rājūnaṃ, pabbajitānañca. Uppajjati seṭṭhavatthukattā tassa. ‘‘Hīnohamasmī’’ti mānepi eseva nayo.

    ‘‘កោ មយា សទិសោ អញ្ញោ រាជបុរិសោ អត្ថី’’តិ វា ‘‘មយ្ហំ អញ្ញេហិ សទ្ធិំ កិំ នានាករណ’’ន្តិ វា ‘‘អមច្ចោ តិ នាមាមេវ…បេ.… នាមាហ’’ន្តិ វាតិ សទិសស្ស សេយ្យមានាទីនំ តិណ្ណំ បវត្តិអាការទស្សនំ។

    ‘‘Ko mayā sadiso añño rājapuriso atthī’’ti vā ‘‘mayhaṃ aññehi saddhiṃ kiṃ nānākaraṇa’’nti vā ‘‘amacco ti nāmāmeva…pe… nāmāha’’nti vāti sadisassa seyyamānādīnaṃ tiṇṇaṃ pavattiākāradassanaṃ.

    ទាសាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន ភតិក កម្មករាទីនំ បរាធីនវុត្តិកានំ គហណំ ។ អាទិ-សទ្ទេន វា គហិតេ ឯវ ‘‘បុក្កុសចណ្ឌាលាទយោបី’’តិ សយមេវ ទស្សេតិ។ ននុ ច មានោ នាមាយំ សំបគ្គហរសោ, សោ កថំ ឱមានេ សម្ភវតីតិ? សោបិ អវករណមុខេន វិធានវត្ថុនា បគ្គណ្ហនវសេនេវ បវត្តតីតិ នាយំ វិរោធោ។ តេនេវាហ ‘‘កិំ ទាសោ នាម អហន្តិ ឯតេ មានេ ករោតី’’តិ។ តថា ហិស្ស យាថាវមានតា វុត្តា។

    Dāsādīnanti ādi-saddena bhatika kammakarādīnaṃ parādhīnavuttikānaṃ gahaṇaṃ . Ādi-saddena vā gahite eva ‘‘pukkusacaṇḍālādayopī’’ti sayameva dasseti. Nanu ca māno nāmāyaṃ saṃpaggaharaso, so kathaṃ omāne sambhavatīti? Sopi avakaraṇamukhena vidhānavatthunā paggaṇhanavaseneva pavattatīti nāyaṃ virodho. Tenevāha ‘‘kiṃ dāso nāma ahanti ete māne karotī’’ti. Tathā hissa yāthāvamānatā vuttā.

    យាថាវមានា ភវនិកន្តិ វិយ, អត្តទិដ្ឋិ វិយ ច ន មហាសាវជ្ជា, តស្មា តេ ន អបាយគមនីយា។ យថាភូតវត្ថុកតាយ ហិ តេ យាថាវមានា។ ‘‘អរហត្តមគ្គវជ្ឈា’’តិ ច តស្ស អនវសេសប្បហាយិតាយ វុត្តំ។ ទុតិយតតិយមគ្គេហិ ច តេ យថាក្កមំ បហីយន្តិ, យេ ឱឡារិកតរា, ឱឡារិកតមា ច។ មានោ ហិ ‘‘អហំ អស្មី’’តិ បវត្តិយា ឧបរិមគ្គេសុ សម្មាទិដ្ឋិយា ឧជុវិបច្ចនីកោ ហុត្វា បហីយតិ។ អយាថាវមានា នាម អយថាភូតវត្ថុកតាយ, តេនេវ តេ មហាសាវជ្ជភាវេន បឋមមគ្គវជ្ឈា វុត្តា។

    Yāthāvamānā bhavanikanti viya, attadiṭṭhi viya ca na mahāsāvajjā, tasmā te na apāyagamanīyā. Yathābhūtavatthukatāya hi te yāthāvamānā. ‘‘Arahattamaggavajjhā’’ti ca tassa anavasesappahāyitāya vuttaṃ. Dutiyatatiyamaggehi ca te yathākkamaṃ pahīyanti, ye oḷārikatarā, oḷārikatamā ca. Māno hi ‘‘ahaṃ asmī’’ti pavattiyā uparimaggesu sammādiṭṭhiyā ujuvipaccanīko hutvā pahīyati. Ayāthāvamānā nāma ayathābhūtavatthukatāya, teneva te mahāsāvajjabhāvena paṭhamamaggavajjhā vuttā.

    អតតិ សតតំ គច្ឆតិ បវត្តតីតិ អទ្ធា, កាលោតិ អាហ ‘‘តយោ អទ្ធាតិ តយោ កាលា’’តិ។ សុត្តន្តបរិយាយេនាតិ ភទ្ទេករត្តសុត្តាទីសុ (ម. និ. ៣.២៨៣) អាគតនយេន។ តត្ថ ហិ ‘‘យោ ចាវុសោ មនោ, យេ ច ធម្មា, ឧភយមេតំ បច្ចុប្បន្នំ, តស្មិំ ចេ បច្ចុប្បន្នេ ឆន្ទរាគបដិពទ្ធំ ហោតិ វិញ្ញាណំ, ឆន្ទរាគបដិពទ្ធត្តា វិញ្ញាណស្ស តទភិនន្ទតិ, តទភិនន្ទន្តោ បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ សំហីរតី’’តិ (ម. និ. ៣.២៨៤) អទ្ធាបច្ចុប្បន្នំ សន្ធាយ ឯវំ វុត្តំ។ តេនាហ ‘‘បដិសន្ធិតោ បុព្ពេ’’តិអាទិ។ តទន្តរន្តិ តេសំ ចុតិបដិសន្ធីនំ វេមជ្ឈំ បច្ចុប្បន្នោ អទ្ធា, យោ បុព្ពន្តាបរន្តានំ វេមជ្ឈតាយ ‘‘បុព្ពន្តាបរន្តេ កង្ខតិ, (ធ. ស. ១១២៣) បុព្ពន្តាបរន្តេ អញ្ញាណ’’ន្តិ (ធ. ស. ១០៦៧, ១១០៦, ១១២៨) ឯវមាទីសុ ‘‘បុព្ពន្តាបរន្តោ’’តិ ច វុច្ចតិ។ ភង្គោ ធម្មោ អតីតំសេន សង្គហិតោតិ អាហ ‘‘ភង្គតោ ឧទ្ធំ អតីតោ អទ្ធា នាមា’’តិ។ តថា អនុប្បន្នោ ធម្មោ អនាគតំសេន សង្គហិតោតិ អាហ ‘‘ឧប្បាទតោ បុព្ពេ អនាគតោ អទ្ធា នាមា’’តិ។ ខណត្តយេតិ ឧប្បាទោ, ឋិតិ, ភង្គោតិ តីសុ ខណេសុ។ យទា ហិ ធម្មោ ហេតុបច្ចយស្ស សមវាយេ ឧប្បជ្ជតិ, យទា ច វេតិ, ឥតិ ទ្វីសុបិ ខណេសុ ឋិតិក្ខណេ វិយ បច្ចុប្បន្នោតិ។ ធម្មានញ្ហិ បាកភាវូបាធិកំ បត្តព្ពំ ឧទយោ, វិទ្ធំសភាវូបាធិកំ វយោ, តទុភយវេមជ្ឈំ ឋិតិ។ យទិ ឯវំ អទ្ធា នាមាយំ ធម្មោ ឯវ អាបន្នោតិ? ន ធម្មោ, ធម្មស្ស បន អវត្ថាភេទោ, តញ្ច ឧបាទាយ លោកេ កាលសមញ្ញាតិ ទស្សេតុំ ‘‘អតីតាទិភេទោ ច នាម អយ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ ឥធាតិ ឥមស្មិំ លោកេ។ តេនេវ វោហារេនាតិ តំ តំ អវត្ថាវិសេសំ ឧបាទាយ ធម្មោ ‘‘អតីតោ អនាគតោ បច្ចុប្បន្នោ’’តិ យេន វោហារេន វោហរីយតិ, ធម្មប្បវត្តិមត្តតាយ ហិ បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានោបិ កាលោ តស្សេវ ធម្មស្ស បវត្តិអវត្ថាវិសេសំ ឧបាទាយ តេនេវ វោហារេន ‘‘អតីតោ អទ្ធា’’តិអាទិនា វុត្តោ។

    Atati satataṃ gacchati pavattatīti addhā, kāloti āha ‘‘tayo addhāti tayo kālā’’ti. Suttantapariyāyenāti bhaddekarattasuttādīsu (ma. ni. 3.283) āgatanayena. Tattha hi ‘‘yo cāvuso mano, ye ca dhammā, ubhayametaṃ paccuppannaṃ, tasmiṃ ce paccuppanne chandarāgapaṭibaddhaṃ hoti viññāṇaṃ, chandarāgapaṭibaddhattā viññāṇassa tadabhinandati, tadabhinandanto paccuppannesu dhammesu saṃhīratī’’ti (ma. ni. 3.284) addhāpaccuppannaṃ sandhāya evaṃ vuttaṃ. Tenāha ‘‘paṭisandhito pubbe’’tiādi. Tadantaranti tesaṃ cutipaṭisandhīnaṃ vemajjhaṃ paccuppanno addhā, yo pubbantāparantānaṃ vemajjhatāya ‘‘pubbantāparante kaṅkhati, (dha. sa. 1123) pubbantāparante aññāṇa’’nti (dha. sa. 1067, 1106, 1128) evamādīsu ‘‘pubbantāparanto’’ti ca vuccati. Bhaṅgo dhammo atītaṃsena saṅgahitoti āha ‘‘bhaṅgato uddhaṃ atīto addhā nāmā’’ti. Tathā anuppanno dhammo anāgataṃsena saṅgahitoti āha ‘‘uppādato pubbe anāgato addhā nāmā’’ti. Khaṇattayeti uppādo, ṭhiti, bhaṅgoti tīsu khaṇesu. Yadā hi dhammo hetupaccayassa samavāye uppajjati, yadā ca veti, iti dvīsupi khaṇesu ṭhitikkhaṇe viya paccuppannoti. Dhammānañhi pākabhāvūpādhikaṃ pattabbaṃ udayo, viddhaṃsabhāvūpādhikaṃ vayo, tadubhayavemajjhaṃ ṭhiti. Yadi evaṃ addhā nāmāyaṃ dhammo eva āpannoti? Na dhammo, dhammassa pana avatthābhedo, tañca upādāya loke kālasamaññāti dassetuṃ ‘‘atītādibhedo ca nāma aya’’ntiādi vuttaṃ. Idhāti imasmiṃ loke. Teneva vohārenāti taṃ taṃ avatthāvisesaṃ upādāya dhammo ‘‘atīto anāgato paccuppanno’’ti yena vohārena voharīyati, dhammappavattimattatāya hi paramatthato avijjamānopi kālo tasseva dhammassa pavattiavatthāvisesaṃ upādāya teneva vohārena ‘‘atīto addhā’’tiādinā vutto.

    អន្ត-សទ្ទោ លោកេ បរិយោសានេ, កោដិយំ និរុឡ្ហោតិ តទត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘អន្តោយេវ អន្តោ’’តិ អាហ, កោដិ អន្តោតិ អត្ថោ។ បរភាគោតិ បារិមន្តោ។ អមតិ គច្ឆតិ ភវប្បពន្ធោ និដ្ឋានំ ឯត្ថាតិ អន្តោ, កោដិ។ អមនំ និដ្ឋានគមនន្តិ អន្តោ, ឱសានំ។ សោ បន ‘‘ឯសេវន្តោ ទុក្ខស្សា’’តិ (ម. និ. ៣.៣៩៣; សំ. និ. ២.៥១) វុត្តត្តា ទុក្ខណ្ណវស្ស បារិមន្តោតិ អាហ ‘‘បរភាគោ’’តិ។ អម្មតិ បរិភុយ្យតិ ហីឡីយតីតិ អន្តោ, លាមកោ។ អម្មតិ ភាគសោ ញាយតីតិ អន្តោ, អំសោតិ អាហ ‘‘កោដ្ឋាសោ អន្តោ’’តិ។ សន្តោ បរមត្ថតោ វិជ្ជមានោ កាយោ ធម្មសមូហោតិ សក្កាយោ, ខន្ធា, តេ បន អរិយសច្ចភូតា ឥធាធិប្បេតាតិ វុត្តំ ‘‘បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា’’តិ។ បុរិមតណ្ហាតិ យេសំ និព្ពត្តិកា, តន្និព្ពត្តិតោ បគេវ សិទ្ធា តណ្ហា។ អប្បវត្តិភូតន្តិ នប្បវត្តតិ តទុភយំ ឯត្ថាតិ តេសំ អប្បវត្តិដ្ឋានភូតំ។ យទិ ‘‘សក្កាយោ អន្តោ’’តិអាទិនា អញ្ញមញ្ញំ វិភត្តិតាយ ទុក្ខសច្ចាទយោ គហិតា, អថ កស្មា មគ្គោ ន គហិតោតិ អាហ ‘‘មគ្គោ បនា’’តិអាទិ។ តត្ថ ឧបាយត្តាតិ ឧបាយភាវតោ, សម្បាបកហេតុភាវតោតិ អត្ថោ។

    Anta-saddo loke pariyosāne, koṭiyaṃ niruḷhoti tadatthaṃ dassento ‘‘antoyeva anto’’ti āha, koṭi antoti attho. Parabhāgoti pārimanto. Amati gacchati bhavappabandho niṭṭhānaṃ etthāti anto, koṭi. Amanaṃ niṭṭhānagamananti anto, osānaṃ. So pana ‘‘esevanto dukkhassā’’ti (ma. ni. 3.393; saṃ. ni. 2.51) vuttattā dukkhaṇṇavassa pārimantoti āha ‘‘parabhāgo’’ti. Ammati paribhuyyati hīḷīyatīti anto, lāmako. Ammati bhāgaso ñāyatīti anto, aṃsoti āha ‘‘koṭṭhāso anto’’ti. Santo paramatthato vijjamāno kāyo dhammasamūhoti sakkāyo, khandhā, te pana ariyasaccabhūtā idhādhippetāti vuttaṃ ‘‘pañcupādānakkhandhā’’ti. Purimataṇhāti yesaṃ nibbattikā, tannibbattito pageva siddhā taṇhā. Appavattibhūtanti nappavattati tadubhayaṃ etthāti tesaṃ appavattiṭṭhānabhūtaṃ. Yadi ‘‘sakkāyo anto’’tiādinā aññamaññaṃ vibhattitāya dukkhasaccādayo gahitā, atha kasmā maggo na gahitoti āha ‘‘maggo panā’’tiādi. Tattha upāyattāti upāyabhāvato, sampāpakahetubhāvatoti attho.

    យទិ បន ហេតុមន្តគ្គហណេនេវ ហេតុ គហិតោ ហោតិ, ននុ ឯវំ សក្កាយគ្គហណេនេវ តស្ស ហេតុភូតោ សក្កាយសមុទយោ គហិតោ ហោតីតិ? តស្ស គហណេ សង្ខតទុកោ វិយ, សប្បច្ចយទុកោ វិយ ច ទុកោវាយំ អាបជ្ជតិ, ន តិកោ។ យថា បន សក្កាយំ គហេត្វា សក្កាយសមុទយោបិ គហិតោ, ឯវំ សក្កាយនិរោធំ គហេត្វា សក្កាយនិរោធុបាយោ គយ្ហេយ្យ, ឯវំ សតិ ចតុក្កោ អយំ អាបជ្ជេយ្យ, ន តិកោ, តស្មា ហេតុមន្តគ្គហណេន ហេតុគ្គហណំ ន ចិន្តេតព្ពំ។ អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយោ យុត្តោ សិយា – ឥធ សក្កាយសក្កាយសមុទយា អនាទិកាលិកា, អសតិ មគ្គភាវនាយំ បច្ចយានុបរមេន អបរិយន្តា ច, និព្ពានំ បន អប្បច្ចយត្តា អត្តនោ និច្ចតាយ ឯវ សព្ពទាភាវីតិ អនាទិកាលិកោ, អបរិយន្តោ ច។ ឥតិ ឥមានិ តីណិ សច្ចានិ មហាថេរោ ឥមាយ សភាគតាយ ‘‘តយោ អន្តា’’តិ តិកំ កត្វា ទស្សេតិ ។ អរិយមគ្គោ បន កទាចិ ករហចិ លព្ភមានោ ន តថាតិ តស្ស អតិវិយ ទុល្លភបាតុភាវតំ ទីបេតុំ តិកតោ ពហិកតោតិ អយមេត្ថ អត្តនោមតិ។

    Yadi pana hetumantaggahaṇeneva hetu gahito hoti, nanu evaṃ sakkāyaggahaṇeneva tassa hetubhūto sakkāyasamudayo gahito hotīti? Tassa gahaṇe saṅkhataduko viya, sappaccayaduko viya ca dukovāyaṃ āpajjati, na tiko. Yathā pana sakkāyaṃ gahetvā sakkāyasamudayopi gahito, evaṃ sakkāyanirodhaṃ gahetvā sakkāyanirodhupāyo gayheyya, evaṃ sati catukko ayaṃ āpajjeyya, na tiko, tasmā hetumantaggahaṇena hetuggahaṇaṃ na cintetabbaṃ. Ayaṃ panettha adhippāyo yutto siyā – idha sakkāyasakkāyasamudayā anādikālikā, asati maggabhāvanāyaṃ paccayānuparamena apariyantā ca, nibbānaṃ pana appaccayattā attano niccatāya eva sabbadābhāvīti anādikāliko, apariyanto ca. Iti imāni tīṇi saccāni mahāthero imāya sabhāgatāya ‘‘tayo antā’’ti tikaṃ katvā dasseti . Ariyamaggo pana kadāci karahaci labbhamāno na tathāti tassa ativiya dullabhapātubhāvataṃ dīpetuṃ tikato bahikatoti ayamettha attanomati.

    ទុក្ខតាតិ ទុក្ខភាវោ, ទុក្ខំយេវ វា យថា ទេវោ ឯវ ទេវតា។ ទុក្ខ-សទ្ទោ ចាយំ អទុក្ខសភាវេសុបិ សុខុបេក្ខាសុ កញ្ចិ អនិដ្ឋតាវិសេសំ ឧបាទាយ បវត្តតីតិ តតោ និវត្តេន្តោ សភាវទុក្ខវាចិនា ឯកេន ទុក្ខ-សទ្ទេន វិសេសេត្វា ‘‘ទុក្ខទុក្ខតា’’តិ អាហ។ ភវតិ ហិ ឯកន្តតោ តំសភាវេបិ អត្ថេ អញ្ញស្ស ធម្មស្ស យេន កេនចិ សទិសតាលេសេន ព្យភិចារាសង្កាតិ វិសេសិតព្ពតា យថា ‘‘រូបរូបំ តិលតេល’’ន្តិ (វិភ. អដ្ឋ. បកិណ្ណកថា) ច។ សង្ខារភាវេនាតិ សង្ខតភាវេន។ បច្ចយេហិ សង្ខរីយន្តីតិ សង្ខារា, អទុក្ខមសុខវេទនា។ សង្ខរិយមានត្តា ឯវ ហិ អសារកតាយ បរិទុព្ពលភាវេន ភង្គភង្គាភិមុខក្ខណេសុ វិយ អត្តលាភក្ខណេបិ វិពាធប្បត្តា ឯវ ហុត្វា សង្ខារា បវត្តន្តីតិ អាហ ‘‘សង្ខតត្តា ឧប្បាទជរាភង្គបីឡិតា’’តិ។ តស្មាតិ យថាវុត្តការណតោ។ អញ្ញទុក្ខសភាវវិរហតោតិ ទុក្ខទុក្ខតាវិបរិណាមទុក្ខតាសង្ខាតស្ស អញ្ញស្ស ទុក្ខសភាវស្ស អភាវតោ។ វិបរិណាមេតិ បរិណាមេ, វិគមេតិ អត្ថោ។ តេនាហ បបញ្ចសូទនិយំ ‘‘វិបរិណាមទុក្ខាតិ នត្ថិភាវោ ទុក្ខ’’ន្តិ។ អបរិញ្ញាតវត្ថុកានញ្ហិ សុខវេទនុបរមោ ទុក្ខតោ ឧបដ្ឋាតិ, ស្វាយមត្ថោ បិយវិប្បយោគេន ទីបេតព្ពោ។ តេនាហ ‘‘សុខស្ស ហី’’តិអាទិ។ បុព្ពេ វុត្តនយោ បទេសនិស្សិតោ វេទនាវិសេសមត្តវិសយត្តាតិ អនវសេសតោ សង្ខារទុក្ខតំ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិ ទុតិយនយោ វុត្តោ។ ននុ ច ‘‘សព្ពេ សង្ខារា ទុក្ខា’’តិ (ធ. ប. ២៧៨) វចនតោ សុខទុក្ខវេទនានម្បិ សង្ខារទុក្ខតា អាបន្នាតិ ? សច្ចមេតំ, សា បន សាមញ្ញជោតនាអបវាទភូតេន ឥតរទុក្ខតាវចនេន និវត្តីយតីតិ នាយំ វិរោធោ។ តេនេវាហ ‘‘ឋបេត្វា ទុក្ខវេទនំ សុខវេទនញ្ចា’’តិ។

    Dukkhatāti dukkhabhāvo, dukkhaṃyeva vā yathā devo eva devatā. Dukkha-saddo cāyaṃ adukkhasabhāvesupi sukhupekkhāsu kañci aniṭṭhatāvisesaṃ upādāya pavattatīti tato nivattento sabhāvadukkhavācinā ekena dukkha-saddena visesetvā ‘‘dukkhadukkhatā’’ti āha. Bhavati hi ekantato taṃsabhāvepi atthe aññassa dhammassa yena kenaci sadisatālesena byabhicārāsaṅkāti visesitabbatā yathā ‘‘rūparūpaṃ tilatela’’nti (vibha. aṭṭha. pakiṇṇakathā) ca. Saṅkhārabhāvenāti saṅkhatabhāvena. Paccayehi saṅkharīyantīti saṅkhārā, adukkhamasukhavedanā. Saṅkhariyamānattā eva hi asārakatāya paridubbalabhāvena bhaṅgabhaṅgābhimukhakkhaṇesu viya attalābhakkhaṇepi vibādhappattā eva hutvā saṅkhārā pavattantīti āha ‘‘saṅkhatattā uppādajarābhaṅgapīḷitā’’ti. Tasmāti yathāvuttakāraṇato. Aññadukkhasabhāvavirahatoti dukkhadukkhatāvipariṇāmadukkhatāsaṅkhātassa aññassa dukkhasabhāvassa abhāvato. Vipariṇāmeti pariṇāme, vigameti attho. Tenāha papañcasūdaniyaṃ ‘‘vipariṇāmadukkhāti natthibhāvo dukkha’’nti. Apariññātavatthukānañhi sukhavedanuparamo dukkhato upaṭṭhāti, svāyamattho piyavippayogena dīpetabbo. Tenāha ‘‘sukhassa hī’’tiādi. Pubbe vuttanayo padesanissito vedanāvisesamattavisayattāti anavasesato saṅkhāradukkhataṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’ti dutiyanayo vutto. Nanu ca ‘‘sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti (dha. pa. 278) vacanato sukhadukkhavedanānampi saṅkhāradukkhatā āpannāti ? Saccametaṃ, sā pana sāmaññajotanāapavādabhūtena itaradukkhatāvacanena nivattīyatīti nāyaṃ virodho. Tenevāha ‘‘ṭhapetvā dukkhavedanaṃ sukhavedanañcā’’ti.

    មិច្ឆាសភាវោតិ ‘‘ហិតសុខាវហោ មេ ភវិស្សតី’’តិ ឯវំ អាសីសិតោបិ តថា អភាវតោ, អសុភាទីសុយេវ ‘‘សុភ’’ន្តិអាទិវិបរីតប្បវត្តិតោ ច មិច្ឆាសភាវោ, មុសាសភាវោតិ អត្ថោ។ មាតុឃាតកាទីសុ បវត្តមានាបិ ហិ ហិតសុខំ ឥច្ឆន្តាវ បវត្តន្តីតិ តេ ធម្មា ‘‘ហិតសុខាវហា មេ ភវិស្សន្តី’’តិ អាសីសិតា ហោន្តិ។ តថា អសុភាសុខានិច្ចានត្តេសុ សុភាទិវិបរិយាសទឡ្ហតាយ អានន្តរិយកម្មនិយតមិច្ឆាទិដ្ឋីសុ បវត្តិ ហោតីតិ តេ ធម្មា អសុភាទីសុ សុភាទិវិបរីតប្បវត្តិកា ហោន្តិ។ វិបាកទានេ សតិ ខន្ធភេទានន្តរមេវ វិបាកទានតោ និយតោ, មិច្ឆត្តោ ច សោ និយតោ ចាតិ មិច្ឆត្តនិយតោ។ អនេកេសុ អានន្តរិយេសុ កតេសុ យំ តត្ថ ពលវំ, តំ វិបច្ចតិ, ន ឥតរានីតិ ឯកន្តវិបាកជនកតាយ និយតតា ន សក្កា វត្តុន្តិ ‘‘វិបាកទានេ សតី’’តិ វុត្តំ។ ខន្ធភេទានន្តរន្តិ ចុតិអនន្តរន្តិ អត្ថោ។ ចុតិ ហិ មរណនិទ្ទេសេ ‘‘ខន្ធានំ ភេទោ’’តិ (ទី. និ. ២.៣៩០; ម. និ. ១.១២៣; ៣.៣៧៣; វិភ. ១៩៣) វុត្តា, ឯតេន វចនេន សតិ ផលទានេ ចុតិអនន្តរោ ឯវ ឯតេសំ ផលកាលោ, ន អញ្ញោតិ ផលកាលនិយមេន និយតតា វុត្តា ហោតិ, ន ផលទាននិយមេនាតិ និយតផលកាលានំ អញ្ញេសម្បិ ឧបបជ្ជវេទនីយានំ, ទិដ្ឋធម្មវេទនីយានម្បិ និយតតា អាបជ្ជតិ, តស្មា វិបាកធម្មធម្មានំ បច្ចយន្តរវិកលតាទីហិ អវិបច្ចមានានម្បិ អត្តនោ សភាវេន វិបាកធម្មតា វិយ ពលវតា អានន្តរិយេន វិបាកេ ទិន្នេ អវិបច្ចមានានម្បិ អានន្តរិយានំ ផលទានេ និយតសភាវា, អានន្តរិយសភាវា ច បវត្តីតិ អត្តនោ សភាវេន ផលទាននិយមេនេវ និយតតា, អានន្តរិយតា ច វេទិតព្ពា។ អវស្សញ្ច និយតសភាវា, អានន្តរិយសភាវា ច តេសំ បវត្តីតិ សម្បដិច្ឆិតព្ពមេតំ អញ្ញស្ស ពលវតោ អានន្តរិយស្ស អភាវេ ចុតិអនន្តរំ ឯកន្តេន ផលទានតោ។

    Micchāsabhāvoti ‘‘hitasukhāvaho me bhavissatī’’ti evaṃ āsīsitopi tathā abhāvato, asubhādīsuyeva ‘‘subha’’ntiādiviparītappavattito ca micchāsabhāvo, musāsabhāvoti attho. Mātughātakādīsu pavattamānāpi hi hitasukhaṃ icchantāva pavattantīti te dhammā ‘‘hitasukhāvahā me bhavissantī’’ti āsīsitā honti. Tathā asubhāsukhāniccānattesu subhādivipariyāsadaḷhatāya ānantariyakammaniyatamicchādiṭṭhīsu pavatti hotīti te dhammā asubhādīsu subhādiviparītappavattikā honti. Vipākadāne sati khandhabhedānantarameva vipākadānato niyato, micchatto ca so niyato cāti micchattaniyato. Anekesu ānantariyesu katesu yaṃ tattha balavaṃ, taṃ vipaccati, na itarānīti ekantavipākajanakatāya niyatatā na sakkā vattunti ‘‘vipākadāne satī’’ti vuttaṃ. Khandhabhedānantaranti cutianantaranti attho. Cuti hi maraṇaniddese ‘‘khandhānaṃ bhedo’’ti (dī. ni. 2.390; ma. ni. 1.123; 3.373; vibha. 193) vuttā, etena vacanena sati phaladāne cutianantaro eva etesaṃ phalakālo, na aññoti phalakālaniyamena niyatatā vuttā hoti, na phaladānaniyamenāti niyataphalakālānaṃ aññesampi upapajjavedanīyānaṃ, diṭṭhadhammavedanīyānampi niyatatā āpajjati, tasmā vipākadhammadhammānaṃ paccayantaravikalatādīhi avipaccamānānampi attano sabhāvena vipākadhammatā viya balavatā ānantariyena vipāke dinne avipaccamānānampi ānantariyānaṃ phaladāne niyatasabhāvā, ānantariyasabhāvā ca pavattīti attano sabhāvena phaladānaniyameneva niyatatā, ānantariyatā ca veditabbā. Avassañca niyatasabhāvā, ānantariyasabhāvā ca tesaṃ pavattīti sampaṭicchitabbametaṃ aññassa balavato ānantariyassa abhāve cutianantaraṃ ekantena phaladānato.

    ននុ ឯវំ អញ្ញេសម្បិ ឧបបជ្ជវេទនីយានំ អញ្ញស្មិំ វិបាកទាយកេ អសតិ ចុតិអនន្តរមេវ ឯកន្តេន ផលទានតោ អានន្តរិយសភាវា, និយតសភាវា ច បវត្តិ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ អសមានជាតិកេន ចេតោបណិធិវសេន, ឧបឃាតកេន ច និវត្តេតព្ពវិបាកត្តា អនន្តរេកន្តផលទាយកត្តាភាវា, ន បន អានន្តរិយានំ បឋមជ្ឈានាទីនំ ទុតិយជ្ឈានាទីនិ វិយ អសមានជាតិកំ ផលនិវត្តកំ អត្ថិ សព្ពានន្តរិយានំ អវីចិផលត្តា, ន ច ហេដ្ឋូបបត្តិំ ឥច្ឆតោ សីលវតោ ចេតោបណិធិ វិយ ឧបរូបបត្តិជនកកម្មពលំ អានន្តរិយពលំ និវត្តេតុំ សមត្ថោ ចេតោបណិធិ អត្ថិ អនិច្ឆន្តស្សេវ អវីចិបាតនតោ, ន ច អានន្តរិយុបឃាតកំ កិញ្ចិ កម្មំ អត្ថិ។ តស្មា តេសំយេវ អនន្តរេកន្តវិបាកជនកសភាវា បវត្តីតិ។ អនេកានិ ច អានន្តរិយានិ កតានិ ឯកន្តេ វិបាកេ និយតត្តា ឧបរតាវិបច្ចនសភាវាសង្កត្តា និច្ឆិតានិ សភាវតោ និយតានេវ។ ចុតិអនន្តរំ បន ផលំ អនន្តរំ នាម, តស្មិំ អនន្តរេ និយុត្តានិ, តន្និព្ពត្តនេន អនន្តរករណសីលានិ អនន្តរបយោជនានិ ចាតិ សភាវតោ អានន្តរិយានេវ ច ហោន្តិ។ តេសុ បន សមានសភាវេសុ ឯកេន វិបាកេ ទិន្នេ ឥតរានិ អត្តនា កាតព្ពកិច្ចស្ស តេនេវ កតត្តា ន ទុតិយំ តតិយញ្ច បដិសន្ធិំ ករោន្តិ, ន សមត្ថតាវិឃាតត្តាតិ នត្ថិ តេសំ និយតានន្តរិយតានិវត្តីតិ។ ន ហិ សមានសភាវំ សមានសភាវស្ស សមត្ថតំ វិហនតីតិ។ ឯកស្ស បន អញ្ញានិបិ ឧបត្ថម្ភកានិ ហោន្តីតិ ទដ្ឋព្ពានីតិ។ សម្មាសភាវេតិ សច្ចសភាវេ។ និយតោ ឯកន្តិកោ អនន្តរមេវ ផលទានេនាតិ សម្មត្តនិយមតោ។ ន និយតោតិ ឧភយថាបិ ន និយតោ។ អវសេសានំ ធម្មានន្តិ កិលេសានន្តរិយកម្មនិយ្យានិកធម្មេហិ អញ្ញេសំ ធម្មានំ។

    Nanu evaṃ aññesampi upapajjavedanīyānaṃ aññasmiṃ vipākadāyake asati cutianantarameva ekantena phaladānato ānantariyasabhāvā, niyatasabhāvā ca pavatti āpajjatīti? Nāpajjati asamānajātikena cetopaṇidhivasena, upaghātakena ca nivattetabbavipākattā anantarekantaphaladāyakattābhāvā, na pana ānantariyānaṃ paṭhamajjhānādīnaṃ dutiyajjhānādīni viya asamānajātikaṃ phalanivattakaṃ atthi sabbānantariyānaṃ avīciphalattā, na ca heṭṭhūpapattiṃ icchato sīlavato cetopaṇidhi viya uparūpapattijanakakammabalaṃ ānantariyabalaṃ nivattetuṃ samattho cetopaṇidhi atthi anicchantasseva avīcipātanato, na ca ānantariyupaghātakaṃ kiñci kammaṃ atthi. Tasmā tesaṃyeva anantarekantavipākajanakasabhāvā pavattīti. Anekāni ca ānantariyāni katāni ekante vipāke niyatattā uparatāvipaccanasabhāvāsaṅkattā nicchitāni sabhāvato niyatāneva. Cutianantaraṃ pana phalaṃ anantaraṃ nāma, tasmiṃ anantare niyuttāni, tannibbattanena anantarakaraṇasīlāni anantarapayojanāni cāti sabhāvato ānantariyāneva ca honti. Tesu pana samānasabhāvesu ekena vipāke dinne itarāni attanā kātabbakiccassa teneva katattā na dutiyaṃ tatiyañca paṭisandhiṃ karonti, na samatthatāvighātattāti natthi tesaṃ niyatānantariyatānivattīti. Na hi samānasabhāvaṃ samānasabhāvassa samatthataṃ vihanatīti. Ekassa pana aññānipi upatthambhakāni hontīti daṭṭhabbānīti. Sammāsabhāveti saccasabhāve. Niyato ekantiko anantarameva phaladānenāti sammattaniyamato.Na niyatoti ubhayathāpi na niyato. Avasesānaṃ dhammānanti kilesānantariyakammaniyyānikadhammehi aññesaṃ dhammānaṃ.

    តមន្ធការោតិ តមោ អន្ធការោតិ បទវិភាគោ។ អវិជ្ជា តមោ នាម អារម្មណស្ស ឆាទនដ្ឋេន។ តេនេវាហ ‘‘តមោ វិហតោ, អាលោកោ ឧប្បន្នោ (ម. និ. ១.៣៨៥; បារា. ១២), តមោក្ខន្ធោ បទាលិតោ’’តិ (សំ. និ. ១.១៦៤) ច អាទិ។ អវិជ្ជាសីសេន វិចិកិច្ឆា វុត្តា មហតា សម្មោហេន សព្ពកាលំ អវិយុជ្ជនតោ។ អាគម្មាតិ បត្វា។ កង្ខតីតិ ‘‘អហោសិំ នុ ខោ អហំ អតីតមទ្ធាន’’ន្តិអាទិនា (ម. និ. ១.១៨; សំ. និ. ២.២០) កង្ខំ ឧប្បាទេតិ សំសយំ អាបជ្ជតិ។ អធិមុច្ចិតុំ ន សក្កោតីតិ បសាទាធិមោក្ខវសេន អធិមុច្ចិតុំ ន សក្កោតិ។ តេនាហ ‘‘ន សម្បសីទតី’’តិ។ យាវត្តកញ្ហិ យស្មិំ វត្ថុស្មិំ វិចិកិច្ឆា ន វិគច្ឆតិ, តាវ តត្ថ សទ្ធាធិមោក្ខោ អនវសរោវ។ ន កេវលំ សទ្ធាធិមោក្ខោ, និច្ឆយាធិមោក្ខោបិ តត្ថ ន បតិដ្ឋហតិ ឯវ។

    Tamandhakāroti tamo andhakāroti padavibhāgo. Avijjā tamo nāma ārammaṇassa chādanaṭṭhena. Tenevāha ‘‘tamo vihato, āloko uppanno (ma. ni. 1.385; pārā. 12), tamokkhandho padālito’’ti (saṃ. ni. 1.164) ca ādi. Avijjāsīsena vicikicchā vuttā mahatā sammohena sabbakālaṃ aviyujjanato. Āgammāti patvā. Kaṅkhatīti ‘‘ahosiṃ nu kho ahaṃ atītamaddhāna’’ntiādinā (ma. ni. 1.18; saṃ. ni. 2.20) kaṅkhaṃ uppādeti saṃsayaṃ āpajjati. Adhimuccituṃ na sakkotīti pasādādhimokkhavasena adhimuccituṃ na sakkoti. Tenāha ‘‘na sampasīdatī’’ti. Yāvattakañhi yasmiṃ vatthusmiṃ vicikicchā na vigacchati, tāva tattha saddhādhimokkho anavasarova. Na kevalaṃ saddhādhimokkho, nicchayādhimokkhopi tattha na patiṭṭhahati eva.

    ន រក្ខិតព្ពានីតិ ‘‘ឥមានិ មយា រក្ខិតព្ពានី’’តិ ឯវំ កត្ថចិ រក្ខាកិច្ចំ នត្ថិ បរតោ រក្ខិតព្ពស្សេវ អភាវតោ។ សតិយា ឯវ រក្ខិតានីតិ មុដ្ឋស្សច្ចស្ស ពោធិមូលេ ឯវ សវាសនំ សមុច្ឆិន្នត្តា សតិយា រក្ខិតព្ពានិ នាម សព្ពទាបិ រក្ខិតានិ ឯវ។ នត្ថិ តថាគតស្ស កាយទុច្ចរិតន្តិ តថាគតស្ស កាយទុច្ចរិតំ នាម នត្ថេវ, យតោ សុបរិសុទ្ធោ កាយសមាចារោ ភគវតោ។ នោ អបរិសុទ្ធា, បរិសុទ្ធា ឯវ អបរិសុទ្ធិហេតូនំ កិលេសានំ បហីនត្តា។ តថាបិ វិនយេ អបកតញ្ញុតាវសេន សិយា តេសំ អបារិសុទ្ធិលេសោ, ន ភគវតោតិ ទស្សេតុំ ‘‘ន បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ វិហារការំ អាបត្តិន្តិ ឯកវចនវសេន ‘‘អាបត្តិយោ’’តិ ឯត្ថ អាបត្តិ-សទ្ទំ អានេត្វា យោជេតព្ពំ។ អភិធេយ្យានុរូបញ្ហិ លិង្គវចនានិ ហោន្តិ។ ឯស នយោ សេសេសុបិ។ ‘‘មនោទ្វារេ’’តិ ឥទំ តស្សា អាបត្តិយា អកិរិយសមុដ្ឋានតាយ វុត្តំ។ ន ហិ មនោទ្វារេ បញ្ញត្តា អាបត្តិ អត្ថីតិ។ សឧបារម្ភវសេនាតិ សវត្តព្ពតាវសេន, ន បន ទុច្ចរិតលក្ខណាបត្តិវសេន, យតោ នំ ភគវា បដិក្ខិបតិ។ យថា អាយស្មតោ មហាកប្បិនស្សាបិ ‘‘គច្ឆេយ្យំ វាហំ ឧបោសថំ, ន វា គច្ឆេយ្យំ។ គច្ឆេយ្យំ វាហំ សង្ឃកម្មំ, ន វា គច្ឆេយ្យ’’ន្តិ (មហាវ. ១៣៧) បរិវិតក្កិតំ។ មនោទុច្ចរិតន្តិ មនោទ្វារិកំ អប្បសត្ថំ ចរិតំ។ សត្ថារា អប្បសត្ថតាយ ហិ តំ ទុច្ចរិតំ នាម ជាតំ, ន សភាវតោ។

    Na rakkhitabbānīti ‘‘imāni mayā rakkhitabbānī’’ti evaṃ katthaci rakkhākiccaṃ natthi parato rakkhitabbasseva abhāvato. Satiyā eva rakkhitānīti muṭṭhassaccassa bodhimūle eva savāsanaṃ samucchinnattā satiyā rakkhitabbāni nāma sabbadāpi rakkhitāni eva. Natthi tathāgatassa kāyaduccaritanti tathāgatassa kāyaduccaritaṃ nāma nattheva, yato suparisuddho kāyasamācāro bhagavato. No aparisuddhā, parisuddhā eva aparisuddhihetūnaṃ kilesānaṃ pahīnattā. Tathāpi vinaye apakataññutāvasena siyā tesaṃ apārisuddhileso, na bhagavatoti dassetuṃ ‘‘na panā’’tiādi vuttaṃ. Tattha vihārakāraṃ āpattinti ekavacanavasena ‘‘āpattiyo’’ti ettha āpatti-saddaṃ ānetvā yojetabbaṃ. Abhidheyyānurūpañhi liṅgavacanāni honti. Esa nayo sesesupi. ‘‘Manodvāre’’ti idaṃ tassā āpattiyā akiriyasamuṭṭhānatāya vuttaṃ. Na hi manodvāre paññattā āpatti atthīti. Saupārambhavasenāti savattabbatāvasena, na pana duccaritalakkhaṇāpattivasena, yato naṃ bhagavā paṭikkhipati. Yathā āyasmato mahākappinassāpi ‘‘gaccheyyaṃ vāhaṃ uposathaṃ, na vā gaccheyyaṃ. Gaccheyyaṃ vāhaṃ saṅghakammaṃ, na vā gaccheyya’’nti (mahāva. 137) parivitakkitaṃ. Manoduccaritanti manodvārikaṃ appasatthaṃ caritaṃ. Satthārā appasatthatāya hi taṃ duccaritaṃ nāma jātaṃ, na sabhāvato.

    យស្មា មហាការុណិកោ ភគវា សទេវកស្ស លោកស្ស ហិតសុខាយ ឯវ បដិបជ្ជមានោ អច្ចន្តវិវេកជ្ឈាសយតាយ តព្ពិធុរំ ធម្មសេនាបតិនោ ចិត្តុប្បាទំ បដិក្ខិបន្តោ ‘‘ន ខោ តេ…បេ.… ឧប្បាទេតព្ព’’ន្តិ អវោច, តស្មា សោ ថេរស្ស ចិត្តុប្បាទោ ភគវតោ ន បាសំសោតិ កត្វា មនោទុច្ចរិតំ នាម ជាតោ, តស្ស ច បដិក្ខេបោ ឧបារម្ភោតិ អាហ ‘‘តស្មិំ មនោទុច្ចរិតេ ឧបារម្ភំ អារោបេន្តោ’’តិ។ ភគវតោ បន ឯត្តកម្បិ នត្ថិ, យតោ បវារណាសុត្តេ ‘‘ហន្ទ ទានិ, ភិក្ខវេ, បវារេមិ វោ, ន ច មេ កិញ្ចិ គរហថ កាយិកំ វា វាចសិកំ វា’’តិ (សំ. និ. ១.២១៥) វុត្តោ ភិក្ខុសង្ឃោ ‘‘ន ខោ មយំ ភន្តេ ភគវតោ កិញ្ចិ គរហាម កាយិកំ វា វាចសិកំ វា’’តិ សត្ថុ បរិសុទ្ធកាយសមាចារាទិកំ សិរសា សម្បដិច្ឆិ។ អយញ្ហិ លោកនាថស្ស ទុច្ចរិតាភាវោ ពោធិសត្តភូមិយម្បិ ចរិយាចិរានុគតោ អហោសិ, បគេវ ពុទ្ធភូមិយន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘អនច្ឆរិយញ្ចេត’’ន្តិអាទិមាហ។

    Yasmā mahākāruṇiko bhagavā sadevakassa lokassa hitasukhāya eva paṭipajjamāno accantavivekajjhāsayatāya tabbidhuraṃ dhammasenāpatino cittuppādaṃ paṭikkhipanto ‘‘na kho te…pe… uppādetabba’’nti avoca, tasmā so therassa cittuppādo bhagavato na pāsaṃsoti katvā manoduccaritaṃ nāma jāto, tassa ca paṭikkhepo upārambhoti āha ‘‘tasmiṃ manoduccarite upārambhaṃ āropento’’ti. Bhagavato pana ettakampi natthi, yato pavāraṇāsutte ‘‘handa dāni, bhikkhave, pavāremi vo, na ca me kiñci garahatha kāyikaṃ vā vācasikaṃ vā’’ti (saṃ. ni. 1.215) vutto bhikkhusaṅgho ‘‘na kho mayaṃ bhante bhagavato kiñci garahāma kāyikaṃ vā vācasikaṃ vā’’ti satthu parisuddhakāyasamācārādikaṃ sirasā sampaṭicchi. Ayañhi lokanāthassa duccaritābhāvo bodhisattabhūmiyampi cariyācirānugato ahosi, pageva buddhabhūmiyanti dassento ‘‘anacchariyañceta’’ntiādimāha.

    ពុទ្ធានំយេវ ធម្មា គុណា, ន អញ្ញេសន្តិ ពុទ្ធធម្មា។ តថា ហិ តេ ពុទ្ធានំ អាវេណិកធម្មាតិ វុច្ចន្តិ។ តត្ថ ‘‘នត្ថិ តថាគតស្ស កាយទុច្ចរិត’’ន្តិអាទិនា កាយវចីមនោទុច្ចរិតាភាវវចនំ យថាធិការំ កាយកម្មាទីនំ ញាណានុបរិវត្តិតាយ លទ្ធគុណកិត្តនំ, ន អាវេណិកធម្មន្តរទស្សនំ។ សព្ពស្មិញ្ហិ កាយកម្មាទិកេ ញាណានុបរិវត្តិនិ កុតោ កាយទុច្ចរិតាទីនំ សម្ភវោ។ ‘‘ពុទ្ធស្ស អប្បដិហតញាណ’’ន្តិអាទិនា វុត្តានិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណតោ វិសុំយេវ តីណិ ញាណានិ ចតុយោនិបញ្ចគតិបរិច្ឆេទកញាណានិ វិយា’’តិ វទន្តិ។ ឯកំយេវ ហុត្វា តីសុ កាលេសុ អប្បដិហតញាណំ នាម សព្ពញ្ញុតញ្ញាណមេវ។ នត្ថិ ឆន្ទស្ស ហានីតិ សត្តេសុ ហិតឆន្ទស្ស ហានិ នត្ថិ។ នត្ថិ វីរិយស្ស ហានីតិ ខេមបវិវេកវិតក្កានុគតស្ស វីរិយស្ស ហានិ នត្ថិ។ ‘‘នត្ថិ ទវាតិ ខិឌ្ឌាធិប្បាយេន កិរិយា នត្ថិ។ នត្ថិ រវាតិ សហសា កិរិយា នត្ថី’’តិ វទន្តិ, សហសា បន កិរិយា ទវា ‘‘អញ្ញំ ករិស្សាមី’’តិ អញ្ញករណំ រវា។ ខលិតន្តិ វិរជ្ឈនំ ញាណេន អប្ផុដំ។ សហសាតិ វេគាយិតត្តំ តុរិតកិរិយា។ អព្យាវដោ មនោតិ និរត្ថកោ ចិត្តសមុទាចារោ។ អកុសលចិត្តន្តិ អញ្ញាណុបេក្ខមាហ, អយញ្ច ទីឃភាណកានំ បាឋោ អាកុលោ វិយ។ អយំ បន បាឋោ អនាកុលោ –

    Buddhānaṃyeva dhammā guṇā, na aññesanti buddhadhammā. Tathā hi te buddhānaṃ āveṇikadhammāti vuccanti. Tattha ‘‘natthi tathāgatassa kāyaduccarita’’ntiādinā kāyavacīmanoduccaritābhāvavacanaṃ yathādhikāraṃ kāyakammādīnaṃ ñāṇānuparivattitāya laddhaguṇakittanaṃ, na āveṇikadhammantaradassanaṃ. Sabbasmiñhi kāyakammādike ñāṇānuparivattini kuto kāyaduccaritādīnaṃ sambhavo. ‘‘Buddhassa appaṭihatañāṇa’’ntiādinā vuttāni sabbaññutaññāṇato visuṃyeva tīṇi ñāṇāni catuyonipañcagatiparicchedakañāṇāni viyā’’ti vadanti. Ekaṃyeva hutvā tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ nāma sabbaññutaññāṇameva. Natthi chandassa hānīti sattesu hitachandassa hāni natthi. Natthi vīriyassahānīti khemapavivekavitakkānugatassa vīriyassa hāni natthi. ‘‘Natthi davāti khiḍḍādhippāyena kiriyā natthi. Natthi ravāti sahasā kiriyā natthī’’ti vadanti, sahasā pana kiriyā davā ‘‘aññaṃ karissāmī’’ti aññakaraṇaṃ ravā. Khalitanti virajjhanaṃ ñāṇena apphuṭaṃ. Sahasāti vegāyitattaṃ turitakiriyā. Abyāvaṭo manoti niratthako cittasamudācāro. Akusalacittanti aññāṇupekkhamāha, ayañca dīghabhāṇakānaṃ pāṭho ākulo viya. Ayaṃ pana pāṭho anākulo –

    អតីតំសេ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អប្បដិហតញាណំ, អនាគតំសេ, បច្ចុប្បន្នំសេ។ ឥមេហិ តីហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតស្ស ពុទ្ធស្ស ភគវតោ សព្ពំ កាយកម្មំ ញាណបុព្ពង្គមំ ញាណានុបរិវត្តិ, សព្ពំ វចីកម្មំ, សព្ពំ មនោកម្មំ។ ឥមេហិ ឆហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតស្ស ពុទ្ធស្ស ភគវតោ នត្ថិ ឆន្ទស្ស ហានិ, នត្ថិ ធម្មទេសនាយ, នត្ថិ វីរិយស្ស, នត្ថិ សមាធិស្ស , នត្ថិ បញ្ញាយ, នត្ថិ វិមុត្តិយា។ ឥមេហិ ទ្វាទសហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតស្ស ពុទ្ធស្ស ភគវតោ នត្ថិ ទវា, នត្ថិ រវា, នត្ថិ អប្ផុដំ, នត្ថិ វេគាយិតត្តំ, នត្ថិ អព្យាវដមនោ, នត្ថិ អប្បដិសង្ខានុបេក្ខាតិ។

    Atītaṃse buddhassa bhagavato appaṭihatañāṇaṃ, anāgataṃse, paccuppannaṃse. Imehi tīhi dhammehi samannāgatassa buddhassa bhagavato sabbaṃ kāyakammaṃ ñāṇapubbaṅgamaṃ ñāṇānuparivatti, sabbaṃ vacīkammaṃ, sabbaṃ manokammaṃ. Imehi chahi dhammehi samannāgatassa buddhassa bhagavato natthi chandassa hāni, natthi dhammadesanāya, natthi vīriyassa, natthi samādhissa , natthi paññāya, natthi vimuttiyā. Imehi dvādasahi dhammehi samannāgatassa buddhassa bhagavato natthi davā, natthi ravā, natthi apphuṭaṃ, natthi vegāyitattaṃ, natthi abyāvaṭamano, natthi appaṭisaṅkhānupekkhāti.

    តត្ថ អប្បដិសង្ខានុបេក្ខាតិ អញ្ញាណុបេក្ខា។ សេសំ វុត្តនយមេវ។ ឯត្ថ ច តថាគតស្ស អាជីវបារិសុទ្ធិំ កាយវចីមនោសមាចារបារិសុទ្ធិយាវ សង្គហេត្វា សមាចារត្តយវសេន មហាថេរេន តិកោ ទេសិតោ។

    Tattha appaṭisaṅkhānupekkhāti aññāṇupekkhā. Sesaṃ vuttanayameva. Ettha ca tathāgatassa ājīvapārisuddhiṃ kāyavacīmanosamācārapārisuddhiyāva saṅgahetvā samācārattayavasena mahātherena tiko desito.

    កិញ្ចនាតិ កិញ្ចិក្ខា។ ឥមេ បន រាគាទយោ បលិពុន្ធនដ្ឋេន កិញ្ចនា វិយាតិ កិញ្ចនា។ តេនាហ ‘‘កិញ្ចនាតិ បលិពោធា’’តិ។

    Kiñcanāti kiñcikkhā. Ime pana rāgādayo palibundhanaṭṭhena kiñcanā viyāti kiñcanā. Tenāha ‘‘kiñcanāti palibodhā’’ti.

    អនុទហនដ្ឋេនាតិ អនុ អនុ ទហនដ្ឋេន។ រាគាទយោ អរូបធម្មា ឥត្តរក្ខណា កថំ អនុទហន្តីតិ អាសង្កំ និវត្តេតុំ ‘‘តត្ថ វត្ថូនី’’តិ វុត្តំ, ទដ្ឋព្ពានីតិ វចនសេសោ។ តត្ថាតិ តស្មិំ រាគាទីនំ អនុទហនដ្ឋេ។ វត្ថូនីតិ សាសនេ, លោកេ ច បាកដត្តា បច្ចក្ខភូតានិ ការណានិ។ រាគោ ឧប្បន្នោ តិខិណករោ ហុត្វា។ តស្មា តំសមុដ្ឋានា តេជោធាតុ អតិវិយ តិខិណភាវេន សទ្ធិំ អត្តនា សហជាតធម្មេហិ ហទយប្បទេសំ ឈាបេសិ យថា តំ ពាហិរា តេជោធាតុ សនិស្សយំ។ តេន សា ភិក្ខុនី សុបតោ វិយ ព្យាធិ ឈាយិត្វា មតា។ តេនាហ ‘‘តេនេវ ឈាយិត្វា កាលមកាសី’’តិ។ ទោសស្ស និស្សយានំ ទហនតា បាកដា ឯវាតិ ឥតរំ ទស្សេតុំ ‘‘មោហវសេន ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ អតិវត្តិត្វាតិ អតិក្កមិត្វា។

    Anudahanaṭṭhenāti anu anu dahanaṭṭhena. Rāgādayo arūpadhammā ittarakkhaṇā kathaṃ anudahantīti āsaṅkaṃ nivattetuṃ ‘‘tattha vatthūnī’’ti vuttaṃ, daṭṭhabbānīti vacanaseso. Tatthāti tasmiṃ rāgādīnaṃ anudahanaṭṭhe. Vatthūnīti sāsane, loke ca pākaṭattā paccakkhabhūtāni kāraṇāni. Rāgouppanno tikhiṇakaro hutvā. Tasmā taṃsamuṭṭhānā tejodhātu ativiya tikhiṇabhāvena saddhiṃ attanā sahajātadhammehi hadayappadesaṃ jhāpesi yathā taṃ bāhirā tejodhātu sanissayaṃ. Tena sā bhikkhunī supato viya byādhi jhāyitvā matā. Tenāha ‘‘teneva jhāyitvā kālamakāsī’’ti. Dosassa nissayānaṃ dahanatā pākaṭā evāti itaraṃ dassetuṃ ‘‘mohavasena hī’’tiādi vuttaṃ. Ativattitvāti atikkamitvā.

    កាមំ អាហុនេយ្យគ្គិអាទយោ តយោ អគ្គី ព្រាហ្មណេហិ ឥច្ឆិតា សន្តិ, តេ បន តេហិ ឥច្ឆិតមត្តា, ន សត្តានំ តាទិសា អត្ថសាធកា។ យេ បន សត្តានំ អត្ថសាធកា, តេ ទស្សេតុំ ‘‘អាហុនំ វុច្ចតី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ អាទរេន ហុននំ បូជនំ អាហុនន្តិ សក្ការោ ‘‘អាហុន’’ន្តិ វុច្ចតិ, តំ អាហុនំ អរហន្តិ។ តេនាហ ភគវា ‘‘អាហុនេយ្យាតិ ភិក្ខវេ មាតាបិតូនមេតំ អធិវចន’’ន្តិ (ឥតិវុ. ១០៦)។ យទគ្គេន ច តេ បុត្តានំ ពហុការតាយ អាហុនេយ្យាតិ តេសុ សម្មាបដិបត្តិ នេសំ ហិតសុខាវហា, តទគ្គេន តេសុ មិច្ឆាបដិបត្តិ អហិតទុក្ខាវហាតិ អាហ ‘‘តេសុ…បេ.… និព្ពត្តន្តី’’តិ។ ស្វាយមត្ថោតិ យោ មាតាបិតូនំ អត្តនោ ឧបរិ វិប្បដិបន្នានំ បុត្តានំ អនុទហនស្ស បច្ចយភាវេន អនុទហនដ្ឋោ, សោ អយមត្ថោ។ មិត្តវិន្ទកវត្ថុនាតិ មិត្តវិន្ទកស្ស នាម មាតរិ វិប្បដិបន្នស្ស បុរិសស្ស តាយ ឯវ វិប្បដិបត្តិយា ចិរតរំ កាលំ អាបាយិកទុក្ខានុភវនទីបនេន វត្ថុនា វេទិតព្ពោ។

    Kāmaṃ āhuneyyaggiādayo tayo aggī brāhmaṇehi icchitā santi, te pana tehi icchitamattā, na sattānaṃ tādisā atthasādhakā. Ye pana sattānaṃ atthasādhakā, te dassetuṃ ‘‘āhunaṃ vuccatī’’tiādi vuttaṃ. Tattha ādarena hunanaṃ pūjanaṃ āhunanti sakkāro ‘‘āhuna’’nti vuccati, taṃ āhunaṃ arahanti. Tenāha bhagavā ‘‘āhuneyyāti bhikkhave mātāpitūnametaṃ adhivacana’’nti (itivu. 106). Yadaggena ca te puttānaṃ bahukāratāya āhuneyyāti tesu sammāpaṭipatti nesaṃ hitasukhāvahā, tadaggena tesu micchāpaṭipatti ahitadukkhāvahāti āha ‘‘tesu…pe… nibbattantī’’ti. Svāyamatthoti yo mātāpitūnaṃ attano upari vippaṭipannānaṃ puttānaṃ anudahanassa paccayabhāvena anudahanaṭṭho, so ayamattho. Mittavindakavatthunāti mittavindakassa nāma mātari vippaṭipannassa purisassa tāya eva vippaṭipattiyā cirataraṃ kālaṃ āpāyikadukkhānubhavanadīpanena vatthunā veditabbo.

    ឥទានិ តមត្ថំ កស្សបស្ស ភគវតោ កាលេ បវត្តំ វិភាវេតុំ ‘‘មិត្តវិន្ទកោ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ ធនលោភេន, ន ធម្មច្ឆន្ទេនាតិ អធិប្បាយោ។ អកុតោភយំ កេនចិ អនុដ្ឋាបនីយតាយ។ និវារេសិ សមុទ្ទបយាតា នាម ពហ្វន្តរាយាតិ អធិប្បាយេន។ អន្តរំ កត្វាតិ អតិក្កមនវសេន ទ្វិន្នំ បាទានំ អន្តរេ កត្វា។

    Idāni tamatthaṃ kassapassa bhagavato kāle pavattaṃ vibhāvetuṃ ‘‘mittavindako hī’’tiādi vuttaṃ. Dhanalobhena, na dhammacchandenāti adhippāyo. Akutobhayaṃ kenaci anuṭṭhāpanīyatāya. Nivāresi samuddapayātā nāma bahvantarāyāti adhippāyena. Antaraṃ katvāti atikkamanavasena dvinnaṃ pādānaṃ antare katvā.

    នាវា អដ្ឋាសិ តស្ស បាបកម្មពលេន វាតស្ស អវាយនតោ។ ឯកទិវសំ រក្ខិតឧបោសថកម្មានុភាវេន សម្បត្តិំ អនុភវន្តោ។ យថា បុរិមាហិ បរតោ មា អគមាសីតិ វុត្តោ, ឯវំ អបរាបរាហិបីតិ អាហ ‘‘តាហិ ‘បរតោ បរតោ មា អគមាសី’តិ វុច្ចមានោ’’តិ។ ខុរចក្កធរន្តិ ខុរធារូបមចក្កធរំ ឯកំ បុរិសំ។ ឧបដ្ឋាសិ បាបកម្មស្ស ពលេន។

    Nāvā aṭṭhāsi tassa pāpakammabalena vātassa avāyanato. Ekadivasaṃ rakkhitauposathakammānubhāvena sampattiṃ anubhavanto. Yathā purimāhi parato mā agamāsīti vutto, evaṃ aparāparāhipīti āha ‘‘tāhi ‘parato parato mā agamāsī’ti vuccamāno’’ti. Khuracakkadharanti khuradhārūpamacakkadharaṃ ekaṃ purisaṃ. Upaṭṭhāsi pāpakammassa balena.

    ចតុព្ភីតិ ចតូហិ អច្ឆរាសទិសីហិ វិមានបេតីហិ, សម្បត្តិំ អនុភវិត្វាតិ វចនសេសោ។ អដ្ឋជ្ឈគមាតិ រូបាទិកាមគុណេហិ តតោ វិសិដ្ឋតរា អដ្ឋ វិមានបេតិយោ អធិគច្ឆិ។ អត្រិច្ឆន្តិ អត្រិច្ឆាសង្ខាតេន អតិលោភេន សមន្នាគតត្តា អត្រ អត្រ កាមគុណេ ឥច្ឆន្តោ។ ចក្កន្តិ ខុរចក្កំ។ អាសទោតិ អនត្ថាវហភាវេន អាសាទេតិ។

    Catubbhīti catūhi accharāsadisīhi vimānapetīhi, sampattiṃ anubhavitvāti vacanaseso. Aṭṭhajjhagamāti rūpādikāmaguṇehi tato visiṭṭhatarā aṭṭha vimānapetiyo adhigacchi. Atricchanti atricchāsaṅkhātena atilobhena samannāgatattā atra atra kāmaguṇe icchanto. Cakkanti khuracakkaṃ. Āsadoti anatthāvahabhāvena āsādeti.

    សោតិ គេហសាមិកោ ភត្តា។ បុរិមនយេនេវាតិ អនុទហនស្ស បច្ចយតាយ។

    Soti gehasāmiko bhattā. Purimanayenevāti anudahanassa paccayatāya.

    អតិចារិនីតិ សាមិកំ អតិក្កមិត្វា ចារិនី មិច្ឆាចារិនី។ រត្តិំ ទុក្ខន្តិ អត្តនោ បាបកម្មានុភាវសមុបដ្ឋិតេន សុនខេន ខាទិតព្ពតាទុក្ខំ។ វញ្ចេត្វាតិ តំ អជានាបេត្វាវ ការណដ្ឋានគមនំ សន្ធាយ វុត្តំ។ បដបដន្តីតិ បដបដា កត្វា។ អនុរវទស្សនញ្ហេតំ។ មុដ្ឋិយោគោ កិរាយំ តស្ស សុនខន្តរធានស្ស, យទិទំ ខេឡបិណ្ឌំ ភូមិយំ និដ្ឋុភិត្វា បាទេន ឃំសនំ។ តេន វុត្តំ ‘‘សោ តថា អកាសិ។ សុនខា អន្តរធាយិំសូ’’តិ។

    Aticārinīti sāmikaṃ atikkamitvā cārinī micchācārinī. Rattiṃ dukkhanti attano pāpakammānubhāvasamupaṭṭhitena sunakhena khāditabbatādukkhaṃ. Vañcetvāti taṃ ajānāpetvāva kāraṇaṭṭhānagamanaṃ sandhāya vuttaṃ. Paṭapaṭantīti paṭapaṭā katvā. Anuravadassanañhetaṃ. Muṭṭhiyogo kirāyaṃ tassa sunakhantaradhānassa, yadidaṃ kheḷapiṇḍaṃ bhūmiyaṃ niṭṭhubhitvā pādena ghaṃsanaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘so tathā akāsi.Sunakhā antaradhāyiṃsū’’ti.

    ទក្ខិណាតិ ចត្តារោ បច្ចយា ទិយ្យមានា ទក្ខន្តិ ឯតេហិ ហិតសុខានីតិ។ តំ ទក្ខិណំ អរហតីតិ ទក្ខិណេយ្យោ, ភិក្ខុសង្ឃោ។ រេវតីវត្ថុ វិមានវត្ថុបេតវត្ថូសុ (វិ. វ. ៨៦១ អាទយោ) តេសំ អដ្ឋកថាយញ្ច (វិ. វ. ៩៧៧-៩៨០; បេ. វ. អដ្ឋ. ៧១៤-៧៣៦) អាគតនយេន វេទិតព្ពំ។

    Dakkhiṇāticattāro paccayā diyyamānā dakkhanti etehi hitasukhānīti. Taṃ dakkhiṇaṃ arahatīti dakkhiṇeyyo, bhikkhusaṅgho. Revatīvatthu vimānavatthupetavatthūsu (vi. va. 861 ādayo) tesaṃ aṭṭhakathāyañca (vi. va. 977-980; pe. va. aṭṭha. 714-736) āgatanayena veditabbaṃ.

    ‘‘តិវិធេន រូបសង្គហោ’’តិ ឯត្ថ ននុ សង្គហោ ឯកវិធោវ, សោ កស្មា ‘‘ចតុព្ពិធោ’’តិ វុត្តោតិ? ‘‘សង្គហោ’’តិ អត្ថំ អវត្វា អនិទ្ធារិតត្ថស្ស សទ្ទស្សេវ វុត្តត្តា។ ‘‘តិវិធេន រូបសង្គហោ’’តិអាទីសុ (ធ. ស. រូបកណ្ឌ-តិកេ) បទេសុ សង្គហ-សទ្ទោ តាវ អត្តនោ អត្ថវសេន ចតុព្ពិធោតិ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ។ អត្ថោបិ វា អនិទ្ធារិតវិសេសោ សាមញ្ញេន គហេតព្ពតំ បត្តោ ‘‘តិវិធេន រូបសង្គហោ’’តិអាទីសុ (ធ. ស. រូបកណ្ឌ-តិកេ) ‘‘សង្គហោ’’តិ វុត្តោតិ ន កោចិ ទោសោ។ និទ្ធារិតេ ហិ វិសេសេ តស្ស ឯកវិធតា សិយា, ន តតោ បុព្ពេតិ។ ‘‘ជាតិសង្គហោ’’តិ វុត្តេបិ ជាតិ-សទ្ទស្ស សាបេក្ខសទ្ទត្តា អត្តនោ ជាតិយា សង្គហោតិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតេវ សម្ពន្ធារហស្ស អញ្ញស្ស អវុត្តត្តា យថា ‘‘មាតាបិតុ ឧបដ្ឋាន’’ន្តិ (ខុ. បា. ៥.៦; សុ. និ. ២៦៥)។ អដ្ឋកថាយំ បន យថាធិប្បេតមត្ថំ អបរិបុណ្ណំ កត្វា ទស្សេតុំ ‘‘ជាតិសង្គហោ’’ ឥច្ចេវ វុត្តំ។ សមានជាតិកានំ សង្គហោ, សមានជាតិយា វា សង្គហោ សជាតិសង្គហោ។ សញ្ជាយតិ ឯត្ថាតិ សញ្ជាតិ, សញ្ជាតិយា សង្គហោ សញ្ជាតិសង្គហោ, សញ្ជាតិទេសេន សង្គហោតិ អត្ថោ។ កិរិយាយ ឯវរូបាយ សង្គហោ កិរិយាសង្គហោ។ រូបក្ខន្ធគណនន្តិ ‘‘រូបក្ខន្ធោ’’តិ គណនំ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ រុប្បនសភាវត្តា។ តីហិ កោដ្ឋាសេហិ រូបគណនាតិ វក្ខមានេហិ តីហិ ភាគេហិ រូបស្ស សង្គហោ, គណេតព្ពតាតិ អត្ថោ។

    ‘‘Tividhena rūpasaṅgaho’’ti ettha nanu saṅgaho ekavidhova, so kasmā ‘‘catubbidho’’ti vuttoti? ‘‘Saṅgaho’’ti atthaṃ avatvā aniddhāritatthassa saddasseva vuttattā. ‘‘Tividhena rūpasaṅgaho’’tiādīsu (dha. sa. rūpakaṇḍa-tike) padesu saṅgaha-saddo tāva attano atthavasena catubbidhoti ayañhettha attho. Atthopi vā aniddhāritaviseso sāmaññena gahetabbataṃ patto ‘‘tividhena rūpasaṅgaho’’tiādīsu (dha. sa. rūpakaṇḍa-tike) ‘‘saṅgaho’’ti vuttoti na koci doso. Niddhārite hi visese tassa ekavidhatā siyā, na tato pubbeti. ‘‘Jātisaṅgaho’’ti vuttepi jāti-saddassa sāpekkhasaddattā attano jātiyā saṅgahoti ayamattho viññāyateva sambandhārahassa aññassa avuttattā yathā ‘‘mātāpitu upaṭṭhāna’’nti (khu. pā. 5.6; su. ni. 265). Aṭṭhakathāyaṃ pana yathādhippetamatthaṃ aparipuṇṇaṃ katvā dassetuṃ ‘‘jātisaṅgaho’’ icceva vuttaṃ. Samānajātikānaṃ saṅgaho, samānajātiyā vā saṅgaho sajātisaṅgaho. Sañjāyati etthāti sañjāti, sañjātiyā saṅgaho sañjātisaṅgaho, sañjātidesena saṅgahoti attho. Kiriyāya evarūpāya saṅgaho kiriyāsaṅgaho. Rūpakkhandhagaṇananti ‘‘rūpakkhandho’’ti gaṇanaṃ saṅkhyaṃ gacchati ruppanasabhāvattā. Tīhi koṭṭhāsehi rūpagaṇanāti vakkhamānehi tīhi bhāgehi rūpassa saṅgaho, gaṇetabbatāti attho.

    រូបាយតនំ និបស្សតិ បច្ចក្ខតោ វិជានាតីតិ និទស្សនំ , ចក្ខុវិញ្ញាណំ, និទស្សតីតិ វា និទស្សនំ, ទដ្ឋព្ពភាវោ, ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស គោចរភាវោ, តស្ស ច រូបាយតនតោ អនញ្ញត្តេបិ អញ្ញេហិ ធម្មេហិ រូបាយតនំ វិសេសេតុំ អញ្ញំ វិយ កត្វា ‘‘សហ និទស្សនេនាតិ សនិទស្សន’’ន្តិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ធម្មសភាវសាមញ្ញេន ហិ ឯកីភូតេសុ ធម្មេសុ យោ នានត្តករោ សភាវោ, សោ អញ្ញោ វិយ កត្វា ឧបចរិតុំ យុត្តោ។ ឯវញ្ហិ អត្ថវិសេសាវពោធោ ហោតីតិ។ ចក្ខុបដិហននសមត្ថតោតិ ចក្ខុនោ ឃដ្ដនសមត្ថតាយ។ ឃដ្ដនំ វិយ ច ឃដ្ដនំ ទដ្ឋព្ពំ។ ទុតិយេន អត្ថវិកប្បេន ទដ្ឋព្ពភាវសង្ខាតំ នាស្ស និទស្សនន្តិ អនិទស្សនន្តិ យោជនា។ ឯត្ថ ច ទសន្នំ អាយតនានំ យថារហំ សយំ, និស្សយវសេន ច សម្បត្តានំ, អសម្បត្តានញ្ច បដិមុខភាវោ អញ្ញមញ្ញបតនំ បដិហននំ, យេន ព្យាបារាទិវិការបច្ចយន្តរសន្និធានេ ចក្ខាទីនំ វិសយេសុ វិការុប្បត្តិ។ តត្ថ ព្យាបារោ ចក្ខាទីនំ សវិសយេសុ អាវិច្ឆន្នំ, រូបាទីនំ ឥដ្ឋានិដ្ឋតា, តត្ថ ច ចិត្តស្ស អាភុជនន្តិ ឥមេ អាទិសទ្ទសង្គហិតា។ តេហិ វិការប្បត្តិយា បច្ចយន្តរព្យាបារតោ អញ្ញន្តិ កត្វា អនុគ្គហូបឃាតោ វិការោ។ ឧបនិស្សយោ បន អប្បធានស្ស បច្ចយោ ឥធ គហិតោ។ ការណការណម្បិ ការណមេវាតិ គយ្ហមានេ សិយា តស្សាបិ សង្គហោតិ។ វុត្តប្បការន្តិ ‘‘ចក្ខុវិញ្ញាណសង្ខាត’’ន្តិ វុត្តប្បការំ។ នាស្ស បដិឃោតិ ឯត្ថាបិ ‘‘វុត្តប្បការ’’ន្តិ អានេត្វា សម្ពន្ធោ។ អវសេសំ សោឡសវិធំ សុខុមរូបំ។

    Rūpāyatanaṃ nipassati paccakkhato vijānātīti nidassanaṃ, cakkhuviññāṇaṃ, nidassatīti vā nidassanaṃ, daṭṭhabbabhāvo, cakkhuviññāṇassa gocarabhāvo, tassa ca rūpāyatanato anaññattepi aññehi dhammehi rūpāyatanaṃ visesetuṃ aññaṃ viya katvā ‘‘saha nidassanenāti sanidassana’’nti evamettha attho veditabbo. Dhammasabhāvasāmaññena hi ekībhūtesu dhammesu yo nānattakaro sabhāvo, so añño viya katvā upacarituṃ yutto. Evañhi atthavisesāvabodho hotīti. Cakkhupaṭihananasamatthatoti cakkhuno ghaṭṭanasamatthatāya. Ghaṭṭanaṃ viya ca ghaṭṭanaṃ daṭṭhabbaṃ. Dutiyena atthavikappena daṭṭhabbabhāvasaṅkhātaṃ nāssa nidassananti anidassananti yojanā. Ettha ca dasannaṃ āyatanānaṃ yathārahaṃ sayaṃ, nissayavasena ca sampattānaṃ, asampattānañca paṭimukhabhāvo aññamaññapatanaṃ paṭihananaṃ, yena byāpārādivikārapaccayantarasannidhāne cakkhādīnaṃ visayesu vikāruppatti. Tattha byāpāro cakkhādīnaṃ savisayesu āvicchannaṃ, rūpādīnaṃ iṭṭhāniṭṭhatā, tattha ca cittassa ābhujananti ime ādisaddasaṅgahitā. Tehi vikārappattiyā paccayantarabyāpārato aññanti katvā anuggahūpaghāto vikāro. Upanissayo pana appadhānassa paccayo idha gahito. Kāraṇakāraṇampi kāraṇamevāti gayhamāne siyā tassāpi saṅgahoti. Vuttappakāranti ‘‘cakkhuviññāṇasaṅkhāta’’nti vuttappakāraṃ. Nāssa paṭighoti etthāpi ‘‘vuttappakāra’’nti ānetvā sambandho. Avasesaṃ soḷasavidhaṃ sukhumarūpaṃ.

    សង្ខរោន្តីតិ សម្បិណ្ឌេន្តិ។ ចេតនា ហិ អាយូហនរសតាយ យថា សម្បយុត្តធម្មេ យថាសកំ កិច្ចេសុ សំវិទហន្តី វិយ អភិសន្ទហន្តី វត្តមានា តេនេវ កិច្ចវិសេសេន តេ សម្បិណ្ឌេន្តី វិយ ហោតិ, ឯវំ អត្តនោ វិបាកធម្មេបិ បច្ចយសមវាយេ សង្ខរោន្តី សម្បិណ្ឌេន្តី វិយ ហោតិ។ តេនាហ ‘‘សហជាត…បេ.… រាសី ករោន្តី’’តិ។ អភិសង្ខរោតីតិ អភិវិសិដ្ឋំ កត្វា សង្ខរោតិ។ បុញ្ញាភិសង្ខារោ ហិ អត្តនោ ផលំ ឥតរស្ស ផលតោ អតិវិយ វិសិដ្ឋំ ភិន្នំ កត្វា សង្ខរោតិ បច្ចយតោ, សភាវតោ, បវត្តិអាការតោ ច សយំ ឥតរេហិ វិសិដ្ឋសភាវត្តា។ ឯស នយោ ឥតរេហិបិ។ បុជ្ជភវផលនិព្ពត្តនតោ, អត្តនោ សន្តានស្ស បុននតោ ច បុញ្ញោ។

    Saṅkharontīti sampiṇḍenti. Cetanā hi āyūhanarasatāya yathā sampayuttadhamme yathāsakaṃ kiccesu saṃvidahantī viya abhisandahantī vattamānā teneva kiccavisesena te sampiṇḍentī viya hoti, evaṃ attano vipākadhammepi paccayasamavāye saṅkharontī sampiṇḍentī viya hoti. Tenāha ‘‘sahajāta…pe… rāsī karontī’’ti. Abhisaṅkharotīti abhivisiṭṭhaṃ katvā saṅkharoti. Puññābhisaṅkhāro hi attano phalaṃ itarassa phalato ativiya visiṭṭhaṃ bhinnaṃ katvā saṅkharoti paccayato, sabhāvato, pavattiākārato ca sayaṃ itarehi visiṭṭhasabhāvattā. Esa nayo itarehipi. Pujjabhavaphalanibbattanato, attano santānassa punanato ca puñño.

    មហាចិត្តចេតនានន្តិ អសង្ខ្យេយ្យាយុនិប្ផាទនាទិមហានុភាវតាយ មហាចិត្តេសុ បវត្តចេតនានំ។ អដ្ឋេវ ចេតនា ហោន្តិ, យា កាមាវចរា កុសលា។ ‘‘តេរសបី’’តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ ‘‘នវា’’តិ វត្តព្ពំ។ ន ហិ ភាវនា ញាណរហិតា យុត្តាតិ អនុយោគំ សន្ធាយាហ ‘‘យថា ហី’’តិអាទិ។ កសិណបរិកម្មំ ករោន្តស្សាតិ កសិណេសុ ឈានបរិកម្មំ ករោន្តស្ស។ ‘‘បថវី បថវី’’តិអាទិ ភាវនា ហិ កសិណបរិកម្មំ។ តស្ស ហិ បរិកម្មស្ស សុបគុណភាវតោ អនុយុត្តស្ស តត្ថ អាទរាករណេន សិយា ញាណរហិតចិត្តំ។ ឈានបច្ចវេក្ខណាយបិ ឯសេវ នយោ។ កេចិ មណ្ឌលករណម្បិ ភាវនំ ភជាបេន្តិ។

    Mahācittacetanānanti asaṅkhyeyyāyunipphādanādimahānubhāvatāya mahācittesu pavattacetanānaṃ. Aṭṭheva cetanā honti, yā kāmāvacarā kusalā. ‘‘Terasapī’’ti kasmā vuttaṃ, nanu ‘‘navā’’ti vattabbaṃ. Na hi bhāvanā ñāṇarahitā yuttāti anuyogaṃ sandhāyāha ‘‘yathā hī’’tiādi. Kasiṇaparikammaṃ karontassāti kasiṇesu jhānaparikammaṃ karontassa. ‘‘Pathavī pathavī’’tiādi bhāvanā hi kasiṇaparikammaṃ. Tassa hi parikammassa supaguṇabhāvato anuyuttassa tattha ādarākaraṇena siyā ñāṇarahitacittaṃ. Jhānapaccavekkhaṇāyapi eseva nayo. Keci maṇḍalakaraṇampi bhāvanaṃ bhajāpenti.

    ទានវសេន បវត្តចិត្តចេតសិកធម្មា ទានំ, តត្ថ ព្យាបារភូតា អាយូហនចេតនា ទានំ អារព្ភ, ទានញ្ច អធិកិច្ច ឧប្បជ្ជតីតិ វុត្តា។ ឯវំ ឥតរេសុបិ។ អយំ សង្ខេបទេសនាតិ អយំ បុញ្ញាភិសង្ខារេ សង្ខេបតោ អត្ថទេសនា, អត្ថវណ្ណនាតិ អត្ថោ។

    Dānavasena pavattacittacetasikadhammā dānaṃ, tattha byāpārabhūtā āyūhanacetanā dānaṃ ārabbha, dānañca adhikicca uppajjatīti vuttā. Evaṃ itaresupi. Ayaṃ saṅkhepadesanāti ayaṃ puññābhisaṅkhāre saṅkhepato atthadesanā, atthavaṇṇanāti attho.

    សោមនស្សចិត្តេនាតិ អនុមោទនាបវត្តិទស្សនមត្តមេតំ ទដ្ឋព្ពំ។ ឧបេក្ខាសហគតេនាបិ ហិ អនុស្សរតិ ឯវាតិ។ កាមំ និច្ចសីលំ, ឧបោសថសីលំ, និយមសីលម្បិ សីលមេវ, បរិបុណ្ណំ បន សព្ពង្គសម្បន្នំ សីលំ ទស្សេតុំ ‘‘សីលបូរណត្ថាយា’’តិអាទិ វុត្តំ។ នយទស្សនំ វា ឯតំ, តស្មា ‘‘និច្ចសីលំ, ឧបោសថសីលំ, និយមសីលំ សមាទិយិស្សាមី’’តិ វិហារំ គច្ឆន្តស្ស, សមាទិយិត្វា សមាទិន្នសីលេ ច តស្មិំ, ‘‘សាធុ សុដ្ឋូ’’តិ អាវជ្ជន្តស្ស, តំ សីលំ សោធេន្តស្ស ច បវត្តា ចេតនា សីលមយាតិ ឯវមេត្ថ យោជនា វេទិតព្ពា។

    Somanassacittenāti anumodanāpavattidassanamattametaṃ daṭṭhabbaṃ. Upekkhāsahagatenāpi hi anussarati evāti. Kāmaṃ niccasīlaṃ, uposathasīlaṃ, niyamasīlampi sīlameva, paripuṇṇaṃ pana sabbaṅgasampannaṃ sīlaṃ dassetuṃ ‘‘sīlapūraṇatthāyā’’tiādi vuttaṃ. Nayadassanaṃ vā etaṃ, tasmā ‘‘niccasīlaṃ, uposathasīlaṃ, niyamasīlaṃ samādiyissāmī’’ti vihāraṃ gacchantassa, samādiyitvā samādinnasīle ca tasmiṃ, ‘‘sādhu suṭṭhū’’ti āvajjantassa, taṃ sīlaṃ sodhentassa ca pavattā cetanā sīlamayāti evamettha yojanā veditabbā.

    បុព្ពេ សមថវសេន ភាវនានយោ គហិតោតិ ឥទានិ សម្មសននយេន តំ ទស្សេតុំ ‘‘បដិសម្ភិទាយំ វុត្តេនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ អនិច្ចតោតិ អនិច្ចភាវតោ។ ទុក្ខតោ, អនត្តតោតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។

    Pubbe samathavasena bhāvanānayo gahitoti idāni sammasananayena taṃ dassetuṃ ‘‘paṭisambhidāyaṃ vuttenā’’tiādi vuttaṃ. Tattha aniccatoti aniccabhāvato. Dukkhato, anattatoti etthāpi eseva nayo.

    តត្ថ យេ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា នាមរូបភាវេន បរិគ្គហិតា, តេ យស្មា ទ្វារារម្មណេហិ សទ្ធិំ ទ្វារប្បវត្តធម្មវសេន វិភាគំ លភន្តិ, តស្មា ទ្វារឆក្កាទិវសេន ឆ ឆក្កា គហិតា។ យស្មា បន លក្ខណេសុ អនត្តលក្ខណំ ទុព្ពិភាវំ, តស្មា តស្ស វិភាវនាយ ឆ ធាតុយោ គហិតា។ តតោ យេសុ កសិណេសុ ឥតោ ពាហិរកានំ អត្តាភិនិវេសោ, តានិ ឥមេសំ ឈានានំ អារម្មណភាវេន ឧបដ្ឋានាការមត្តានិ, ឥមានិ បន តានិ ឈានានីតិ ទស្សនត្ថំ ទស កសិណានិ គហិតានិ។ តតោ ទុក្ខានុបស្សនាយ បរិវារភាវេន បដិក្កូលាការវសេន ទ្វត្តិំស កោដ្ឋាសា គហិតា។ បុព្ពេ ខន្ធវសេន សង្ខេបតោ ឥមេ ធម្មា គហិតា, ឥទានិ នាតិសង្ខេបវិត្ថារនយេន ច មនសិ កាតព្ពាតិ ទស្សនត្ថំ ទ្វាទសាយតនានិ, អដ្ឋារស ធាតុយោ ច គហិតា។ តេសុ ឥមេ ធម្មា សតិបិ សុញ្ញានិរីហអព្យាបារភាវេ ធម្មសភាវតោ អាធិបច្ចភាវេន បវត្តន្តីតិ អនត្តភាវវិភាវនត្ថំ ឥន្ទ្រិយានិ គហិតានិ។ ឯវំ អនេកភេទភិន្នាបិ ឥមេ ធម្មា ភូមិត្តយបរិយាបន្នតាយ តិវិធាវ ហោន្តីតិ ទស្សនត្ថំ តិស្សោ ធាតុយោ គហិតា។ ឯត្តាវតា និមិត្តំ ទស្សេត្វា បវត្តំ ទស្សេតុំ កាមភវាទយោ នវ ភវា គហិតា។ ឯត្តកេ អភិញ្ញេយ្យវិសេសេ បវត្តមនសិការកោសល្លេន សណ្ហសុខុមេសុ និព្ពត្តិតមហគ្គតធម្មេសុ មនសិការោ បវត្តេតព្ពោតិ ទស្សនត្ថំ ឈានអប្បមញ្ញារូបានិ គហិតានិ។ តត្ថ ឈានានិ នាម វុត្តាវសេសារម្មណានិ រូបាវចរជ្ឈានានិ។ បុន បច្ចយបច្ចយុប្បន្នវិភាគតោ ឥមេ ធម្មា វិភជ្ជ មនសិកាតព្ពាតិ ទស្សនត្ថំ បដិច្ចសមុប្បាទង្គានិ គហិតានិ។ បច្ចយាការមនសិការោ ហិ សុខេន, សុដ្ឋុតរញ្ច លក្ខណត្តយំ វិភាវេតិ, តស្មា សោ បច្ឆតោ គហិតោ។ ឯវំ ឯតេ សម្មសនីយភាវេន គហិតា ខន្ធាទិវសេន កោដ្ឋាសតោ បញ្ចវីសតិវិធា, បភេទតោ បន អតីតាទិភេទំ អនាមសិត្វា គយ្ហមានា ទ្វីហិ ឩនានិ ទ្វេសតានិ ហោន្តិ។ ឥទំ តាវេត្ថ បាឡិវវត្ថានំ, អត្ថវិចារំ បន ឥច្ឆន្តេហិ បរមត្ថមញ្ជូសាយំ វិសុទ្ធិមគ្គសំវណ្ណនាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។

    Tattha ye pañcupādānakkhandhā nāmarūpabhāvena pariggahitā, te yasmā dvārārammaṇehi saddhiṃ dvārappavattadhammavasena vibhāgaṃ labhanti, tasmā dvārachakkādivasena cha chakkā gahitā. Yasmā pana lakkhaṇesu anattalakkhaṇaṃ dubbibhāvaṃ, tasmā tassa vibhāvanāya cha dhātuyo gahitā. Tato yesu kasiṇesu ito bāhirakānaṃ attābhiniveso, tāni imesaṃ jhānānaṃ ārammaṇabhāvena upaṭṭhānākāramattāni, imāni pana tāni jhānānīti dassanatthaṃ dasa kasiṇāni gahitāni. Tato dukkhānupassanāya parivārabhāvena paṭikkūlākāravasena dvattiṃsa koṭṭhāsā gahitā. Pubbe khandhavasena saṅkhepato ime dhammā gahitā, idāni nātisaṅkhepavitthāranayena ca manasi kātabbāti dassanatthaṃ dvādasāyatanāni, aṭṭhārasa dhātuyo ca gahitā. Tesu ime dhammā satipi suññānirīhaabyāpārabhāve dhammasabhāvato ādhipaccabhāvena pavattantīti anattabhāvavibhāvanatthaṃ indriyāni gahitāni. Evaṃ anekabhedabhinnāpi ime dhammā bhūmittayapariyāpannatāya tividhāva hontīti dassanatthaṃ tisso dhātuyo gahitā. Ettāvatā nimittaṃ dassetvā pavattaṃ dassetuṃ kāmabhavādayo nava bhavā gahitā. Ettake abhiññeyyavisese pavattamanasikārakosallena saṇhasukhumesu nibbattitamahaggatadhammesu manasikāro pavattetabboti dassanatthaṃ jhānaappamaññārūpāni gahitāni. Tattha jhānāni nāma vuttāvasesārammaṇāni rūpāvacarajjhānāni. Puna paccayapaccayuppannavibhāgato ime dhammā vibhajja manasikātabbāti dassanatthaṃ paṭiccasamuppādaṅgāni gahitāni. Paccayākāramanasikāro hi sukhena, suṭṭhutarañca lakkhaṇattayaṃ vibhāveti, tasmā so pacchato gahito. Evaṃ ete sammasanīyabhāvena gahitā khandhādivasena koṭṭhāsato pañcavīsatividhā, pabhedato pana atītādibhedaṃ anāmasitvā gayhamānā dvīhi ūnāni dvesatāni honti. Idaṃ tāvettha pāḷivavatthānaṃ, atthavicāraṃ pana icchantehi paramatthamañjūsāyaṃ visuddhimaggasaṃvaṇṇanāyaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ.

    ន បុញ្ញោតិ អបុញ្ញោ។ តស្ស បុញ្ញ-សទ្ទេ វុត្តវិបរិយាយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ សន្តានស្ស ឥញ្ជនហេតូនំ នីវរណាទីនំ សុវិក្ខម្ភនតោ រូបតណ្ហាសង្ខាតស្ស ឥញ្ជិតស្ស អភាវតោ អនិញ្ជំ, អនិញ្ជមេវ ‘‘អានេញ្ជ’’ន្តិ វុត្តំ។ តថា ហិ រូបារម្មណំ រូបនិមិត្តារម្មណំ សព្ពម្បិ ចតុត្ថជ្ឈានំ និប្បរិយាយេន ‘‘អានេញ្ជ’’ន្តិ វុច្ចតិ។

    Na puññoti apuñño. Tassa puñña-sadde vuttavipariyāyena attho veditabbo. Santānassa iñjanahetūnaṃ nīvaraṇādīnaṃ suvikkhambhanato rūpataṇhāsaṅkhātassa iñjitassa abhāvato aniñjaṃ, aniñjameva ‘‘āneñja’’nti vuttaṃ. Tathā hi rūpārammaṇaṃ rūpanimittārammaṇaṃ sabbampi catutthajjhānaṃ nippariyāyena ‘‘āneñja’’nti vuccati.

    ចត្តារោ មគ្គដ្ឋា, ហេដ្ឋិមា តយោ ផលដ្ឋាតិ ឯវំ សត្តវិធោ។ តិស្សោ សិក្ខាតិ អធិសីលាទិកា តិស្សោ សិក្ខា។ តាសុ ជាតោតិ វា សេក្ខោ, អរិយបុគ្គលោ ហិ អរិយាយ ជាតិយា ជាយមានោ សិក្ខាសុ ជាយតិ, ន យោនិយំ។ សិក្ខនសីលោតិ វា សេក្ខោ។ បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ វា កថាយ សេក្ខស្ស អយន្តិ អញ្ញាសាធារណមគ្គផលត្តយធម្មា សេក្ខបរិយាយេន វុត្តា។ អសេក្ខោតិ ច យត្ថ សេក្ខភាវាសង្កា អត្ថិ, តត្ថាយំ បដិសេធោតិ លោកិយនិព្ពានេសុ អសេក្ខភាវនាបត្តិ ទដ្ឋព្ពា។ សីលសមាធិបញ្ញាសង្ខាតា ហិ សិក្ខា អត្តនោ បដិបក្ខកិលេសេហិវិប្បមុត្តា បរិសុទ្ធា ឧបក្កិលេសានំ អារម្មណភាវម្បិ អនុបគមនតោ ឯតា ‘‘សិក្ខា’’តិ វត្តុំ យុត្តា អដ្ឋសុបិ មគ្គផលេសុ វិជ្ជន្តិ, តស្មា ចតុមគ្គហេដ្ឋិមផលត្តយសមង្គិនោ វិយ អរហត្តផលសមង្គីបិ តាសុ សិក្ខាសុ ជាតោតិ ច តំសមង្គិនោ អរហតោ ឥតរេសំ វិយ សេក្ខត្តេ សតិ សេក្ខស្ស អយន្តិ ច សិក្ខា សីលំ ឯតស្សាតិ ច ‘‘សេក្ខោ’’តិ វត្តព្ពោ សិយាតិ តន្និវត្តនត្ថំ អសេក្ខោតិ យថាវុត្តសេក្ខភាវបដិសេធោ កតោ។ អរហត្តផលេ ហិ បវត្តមានា សិក្ខា បរិនិដ្ឋិតសិក្ខាកិច្ចត្តា ន សិក្ខាកិច្ចំ ករោន្តិ, កេវលំ សិក្ខាផលភាវេនេវ បវត្តន្តិ, តស្មា ន តា សិក្ខាវចនំ អរហន្តិ, នាបិ តំសមង្គី សេក្ខវចនំ, ន ច ‘‘សិក្ខនសីលោ, សិក្ខាសុ ជាតោ’’តិ ច វត្តព្ពតំ អរហតិ។ ហេដ្ឋិមផលេសុ បន សិក្ខា សកទាគាមិមគ្គវិបស្សនាទីនំ ឧបនិស្សយភាវតោ សិក្ខាកិច្ចំ ករោន្តីតិ សិក្ខាវចនំ អរហន្តិ, តំសមង្គិនោ ច សេក្ខវចនំ, ‘‘សិក្ខនសីលា, សិក្ខាសុ ជាតា’’តិ ច វត្តព្ពតំ អរហន្តិ។

    Cattāro maggaṭṭhā, heṭṭhimā tayo phalaṭṭhāti evaṃ sattavidho. Tisso sikkhāti adhisīlādikā tisso sikkhā. Tāsu jātoti vā sekkho, ariyapuggalo hi ariyāya jātiyā jāyamāno sikkhāsu jāyati, na yoniyaṃ. Sikkhanasīloti vā sekkho. Puggalādhiṭṭhānāya vā kathāya sekkhassa ayanti aññāsādhāraṇamaggaphalattayadhammā sekkhapariyāyena vuttā. Asekkhoti ca yattha sekkhabhāvāsaṅkā atthi, tatthāyaṃ paṭisedhoti lokiyanibbānesu asekkhabhāvanāpatti daṭṭhabbā. Sīlasamādhipaññāsaṅkhātā hi sikkhā attano paṭipakkhakilesehivippamuttā parisuddhā upakkilesānaṃ ārammaṇabhāvampi anupagamanato etā ‘‘sikkhā’’ti vattuṃ yuttā aṭṭhasupi maggaphalesu vijjanti, tasmā catumaggaheṭṭhimaphalattayasamaṅgino viya arahattaphalasamaṅgīpi tāsu sikkhāsu jātoti ca taṃsamaṅgino arahato itaresaṃ viya sekkhatte sati sekkhassa ayanti ca sikkhā sīlaṃ etassāti ca ‘‘sekkho’’ti vattabbo siyāti tannivattanatthaṃ asekkhoti yathāvuttasekkhabhāvapaṭisedho kato. Arahattaphale hi pavattamānā sikkhā pariniṭṭhitasikkhākiccattā na sikkhākiccaṃ karonti, kevalaṃ sikkhāphalabhāveneva pavattanti, tasmā na tā sikkhāvacanaṃ arahanti, nāpi taṃsamaṅgī sekkhavacanaṃ, na ca ‘‘sikkhanasīlo, sikkhāsu jāto’’ti ca vattabbataṃ arahati. Heṭṭhimaphalesu pana sikkhā sakadāgāmimaggavipassanādīnaṃ upanissayabhāvato sikkhākiccaṃ karontīti sikkhāvacanaṃ arahanti, taṃsamaṅgino ca sekkhavacanaṃ, ‘‘sikkhanasīlā, sikkhāsu jātā’’ti ca vattabbataṃ arahanti.

    ‘‘សិក្ខតីតិ សេក្ខោ’’តិ ច អបរិយោសិតសិក្ខោ ទស្សិតោតិ។ អនន្តរមេវ ‘‘ខីណាសវោ’’តិ អាទិំ វត្វា ‘‘ន សិក្ខតីតិ អសេក្ខោ’’តិ វុត្តត្តា បរិយោសិតសិក្ខោ ទស្សិតោ, ន សិក្ខារហិតោ តស្ស តតិយបុគ្គលភាវេន គហិតត្តា។ វុទ្ធិប្បត្តសិក្ខោ វា អសេក្ខោតិ ឯតស្មិំ អត្ថេ សេក្ខធម្មេសុ ឯវ ឋិតស្ស កស្សចិ អរិយស្ស អសេក្ខភាវាបត្តីតិ អរហត្តមគ្គធម្មា វុទ្ធិប្បត្តា, យថាវុត្តេហិ ច អត្ថេហិ សេក្ខោតិ កត្វា តំសមង្គិនោ អគ្គមគ្គដ្ឋស្ស អសេក្ខភាវោ អាបន្នោតិ? ន តំសទិសេសុ តព្ពោហារតោ។ អរហត្តមគ្គតោ ហិ និន្នានាករណំ អរហត្តផលំ ឋបេត្វា បរិញ្ញាទិកិច្ចករណំ, វិបាកភាវញ្ច, តស្មា តេ ឯវ សេក្ខធម្មា ‘‘អគ្គផលធម្មភាវំ អាបន្នា’’តិ សក្កា វត្តុំ, កុសលសុខតោ ច វិបាកសុខំ សន្តតរតាយ បណីតតរន្តិ, វុទ្ធិប្បត្តា ច តេ ធម្មា ហោន្តីតិ តំសមង្គី ‘‘អសេក្ខោ’’តិ វុច្ចតីតិ។

    ‘‘Sikkhatīti sekkho’’ti ca apariyositasikkho dassitoti. Anantarameva ‘‘khīṇāsavo’’ti ādiṃ vatvā ‘‘na sikkhatīti asekkho’’ti vuttattā pariyositasikkho dassito, na sikkhārahito tassa tatiyapuggalabhāvena gahitattā. Vuddhippattasikkho vā asekkhoti etasmiṃ atthe sekkhadhammesu eva ṭhitassa kassaci ariyassa asekkhabhāvāpattīti arahattamaggadhammā vuddhippattā, yathāvuttehi ca atthehi sekkhoti katvā taṃsamaṅgino aggamaggaṭṭhassa asekkhabhāvo āpannoti? Na taṃsadisesu tabbohārato. Arahattamaggato hi ninnānākaraṇaṃ arahattaphalaṃ ṭhapetvā pariññādikiccakaraṇaṃ, vipākabhāvañca, tasmā te eva sekkhadhammā ‘‘aggaphaladhammabhāvaṃ āpannā’’ti sakkā vattuṃ, kusalasukhato ca vipākasukhaṃ santataratāya paṇītataranti, vuddhippattā ca te dhammā hontīti taṃsamaṅgī ‘‘asekkho’’ti vuccatīti.

    ជាតិមហល្លកោតិ ជាតិយា វុឌ្ឍតរោ អទ្ធគតោ វយោអនុប្បត្តោ។ សោ ហិ រត្តញ្ញុតាយ យេភុយ្យេន ជាតិធម្មកុលធម្មបទេសុ ថាវរិយប្បត្តិយា ជាតិថេរោ នាម។ ថេរករណា ធម្មាតិ សាសនេ ថិរភាវករា គុណា បដិបក្ខនិម្មទនកា។ ថេរោតិ វក្ខមានេសុ ធម្មេសុ ថិរភាវប្បត្តោ។ សីលវាតិ បាសំសេន សាតិសយេន សីលេន សមន្នាគតោ, សីលសម្បន្នោតិ អត្ថោ, ឯតេន ទុស្សីល្យសង្ខាតស្ស ពាល្យស្ស អភាវមាហ។ សុត្តគេយ្យាទិ ពហុ សុតំ ឯតេនាតិ ពហុស្សុតោ, ឯតេនាស្ស សុតវិរហសង្ខាតស្ស ពាល្យស្ស អភាវំ, បដិសង្ខានពលេន ច បតិដ្ឋិតភាវំ វទតិ។ ‘‘ចតុន្នំ ឈានានំ លាភី’’តិ ឥមិនា នីវរណាទិសង្ខាតស្ស ពាល្យស្ស អភាវំ, ភាវនាពលេន ច បតិដ្ឋិតភាវំ កថេតិ។ ‘‘អាសវានំ ខយា’’តិអាទិនា អវិជ្ជាសង្ខាតស្ស ពាល្យស្ស សព្ពសោ អភាវំ, ខីណាសវត្ថេរភាវេន បតិដ្ឋិតភាវញ្ចស្ស ទស្សេតិ។ ន ចេត្ថ សមុទាយេ វាក្យបរិសមាបនំ, អថ ខោ បច្ចេកំ វាក្យបរិសមាបនន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវំ វុត្តេសុ ធម្មេសូ’’តិអាទិមាហ។ ថេរនាមកោ វា ‘‘ថេរោ’’តិ ឯវំ នាមកោ វា។

    Jātimahallakoti jātiyā vuḍḍhataro addhagato vayoanuppatto. So hi rattaññutāya yebhuyyena jātidhammakuladhammapadesu thāvariyappattiyā jātithero nāma. Therakaraṇā dhammāti sāsane thirabhāvakarā guṇā paṭipakkhanimmadanakā. Theroti vakkhamānesu dhammesu thirabhāvappatto. Sīlavāti pāsaṃsena sātisayena sīlena samannāgato, sīlasampannoti attho, etena dussīlyasaṅkhātassa bālyassa abhāvamāha. Suttageyyādi bahu sutaṃ etenāti bahussuto, etenāssa sutavirahasaṅkhātassa bālyassa abhāvaṃ, paṭisaṅkhānabalena ca patiṭṭhitabhāvaṃ vadati. ‘‘Catunnaṃ jhānānaṃ lābhī’’ti iminā nīvaraṇādisaṅkhātassa bālyassa abhāvaṃ, bhāvanābalena ca patiṭṭhitabhāvaṃ katheti. ‘‘Āsavānaṃ khayā’’tiādinā avijjāsaṅkhātassa bālyassa sabbaso abhāvaṃ, khīṇāsavattherabhāvena patiṭṭhitabhāvañcassa dasseti. Na cettha samudāye vākyaparisamāpanaṃ, atha kho paccekaṃ vākyaparisamāpananti dassento ‘‘evaṃ vuttesu dhammesū’’tiādimāha. Theranāmako vā ‘‘thero’’ti evaṃ nāmako vā.

    អនុគ្គហវសេន, បូជាវសេន វា អត្តនោ សន្តកំ បរស្ស ទីយតិ ឯតេនាតិ ទានំ, បរិច្ចាគចេតនា។ ទានមេវ ទានមយំ។ បទបូរណមត្តំ មយ-សទ្ទោ។ បុញ្ញញ្ច តំ យថាវុត្តេនត្ថេន កិរិយា ច កម្មភាវតោតិ បុញ្ញកិរិយា។ បរេសំ បិយមនាបតាសេវនីយតាទីនំ អានិសំសានំ។ បុព្ពេ…បេ.… វសេនេវាតិ សង្ខារត្តិកេ (ទី. និ. ៣.៣០៥; ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.៣០៥) វុត្តទានមយសីលមយភាវនាមយចេតនាវសេនេវ។ ឥមានិ វេទិតព្ពានីតិ សម្ពន្ធោ។ ឯត្ថាតិ ឯតេសុ បុញ្ញកិរិយវត្ថូសុ។ កាយេន ករោន្តស្សាតិ អត្តនោ កាយេន បរិច្ចាគបយោគំ បវត្តេន្តស្ស។ តទត្ថន្តិ ទានត្ថំ។ ‘‘ឥមំ ទេយ្យធម្មំ ទេហី’’តិ វាចំ និច្ឆារេន្តស្ស។ ទានបារមិំ អាវជ្ជេត្វា វាតិ យថា កេវលំ ‘‘អន្នទានាទីនិ ទេមី’’តិ ទានកាលេ តំ ទានមយំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ ហោតិ, ឯវំ ‘‘ឥមំ ទានមយំ សម្មាសម្ពោធិយា បច្ចយោ ហោតូ’’តិ ទានបារមិំ អាវជ្ជេត្វា ទានកាលេបិ ទានសីសេនេវ បវត្តិតត្តា។ វត្តសីសេ ឋត្វាតិ ‘‘ឯតំ ទានំ នាម មយ្ហំ កុលវំសោ កុលតន្តិ កុលបវេណី កុលចារិត្ត’’ន្តិ ចារិត្តសីលេ ឋត្វា ទទតោ ចារិត្តសីលមយំ។ យថា ទេយ្យធម្មបរិច្ចាគវសេន បវត្តមានាបិ ទានចេតនា វត្តសីសេ ឋត្វា ទទតោ សីលមយំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ ហោតិ បុព្ពាភិសង្ខារស្ស, អបរភាគចេតនាយ ច តថា បវត្តត្តា, ឯវំ ទេយ្យធម្មេ ខយតោ, វយតោ សម្មសនំ បដ្ឋបេត្វា ទទតោ ភាវនាមយំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ ហោតិ បុព្ពភាគចេតនាយ, ទេយ្យធម្មេ អបរភាគចេតនាយ ច តថា បវត្តត្តា។

    Anuggahavasena, pūjāvasena vā attano santakaṃ parassa dīyati etenāti dānaṃ, pariccāgacetanā. Dānameva dānamayaṃ. Padapūraṇamattaṃ maya-saddo. Puññañca taṃ yathāvuttenatthena kiriyā ca kammabhāvatoti puññakiriyā. Paresaṃ piyamanāpatāsevanīyatādīnaṃ ānisaṃsānaṃ. Pubbe…pe… vasenevāti saṅkhārattike (dī. ni. 3.305; dī. ni. aṭṭha. 3.305) vuttadānamayasīlamayabhāvanāmayacetanāvaseneva. Imāni veditabbānīti sambandho. Etthāti etesu puññakiriyavatthūsu. Kāyena karontassāti attano kāyena pariccāgapayogaṃ pavattentassa. Tadatthanti dānatthaṃ. ‘‘Imaṃ deyyadhammaṃ dehī’’ti vācaṃ nicchārentassa. Dānapāramiṃ āvajjetvā vāti yathā kevalaṃ ‘‘annadānādīni demī’’ti dānakāle taṃ dānamayaṃ puññakiriyavatthu hoti, evaṃ ‘‘imaṃ dānamayaṃ sammāsambodhiyā paccayo hotū’’ti dānapāramiṃ āvajjetvā dānakālepi dānasīseneva pavattitattā. Vattasīse ṭhatvāti ‘‘etaṃ dānaṃ nāma mayhaṃ kulavaṃso kulatanti kulapaveṇī kulacāritta’’nti cārittasīle ṭhatvā dadato cārittasīlamayaṃ. Yathā deyyadhammapariccāgavasena pavattamānāpi dānacetanā vattasīse ṭhatvā dadato sīlamayaṃ puññakiriyavatthu hoti pubbābhisaṅkhārassa, aparabhāgacetanāya ca tathā pavattattā, evaṃ deyyadhamme khayato, vayato sammasanaṃ paṭṭhapetvā dadato bhāvanāmayaṃ puññakiriyavatthu hoti pubbabhāgacetanāya, deyyadhamme aparabhāgacetanāya ca tathā pavattattā.

    អបចីតិចេតនា អបចិតិសហគតំ អបចីយតិ ឯតាយាតិ យថា នន្ទីរាគោ ឯវ នន្ទីរាគសហគតា, យថាវុត្តាយ វា អបចិតិយា សហគតំ សហបវត្តន្តិ អបចិតិសហគតំ ។ អបចាយនវសេន បវត្តំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ។ វយសា គុណេហិ ច វុឌ្ឍតរានំ វត្តបដិបត្តីសុ ព្យាវដោ ហោតិ យាយ ចេតនាយ, សា វេយ្យាវច្ចំ, វេយ្យាវច្ចមេវ វេយ្យាវច្ចសហគតំ។ វេយ្យាវច្ចសង្ខាតាយ វា វត្តបដិបត្តិយា សមុដ្ឋាបនវសេនេវ សហគតំ បវត្តន្តិ វេយ្យាវច្ចសហគតំ, តថាបវត្តំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ។ អត្តនោ សន្តានេ បត្តំ បុញ្ញំ អនុប្បទីយតិ ឯតេនាតិ បត្តានុប្បទានំ។ តថា បរេន អនុប្បទិន្នតាយ បត្តំ អព្ភនុមោទតិ ឯតេនាតិ បត្តព្ភនុមោទនំ។ អននុប្បទិន្នំ បន កេវលំ អព្ភនុមោទីយតិ ឯតេនាតិ អព្ភនុមោទនំ។ ធម្មំ ទេសេតិ ឯតាយាតិ ទេសនា, ទេសនាវ ទេសនាមយំ។ សុណាតិ ឯតេនាតិ សវនំ, សវនមេវ សវនមយំ។ ទិដ្ឋិយា ញាណស្ស ឧជុគមនំ ទិដ្ឋិជុគតំ។ សព្ពត្ថ ‘‘បុញ្ញកិរិយវត្ថូ’’តិ បទំ អបេក្ខិត្វា នបុំសកលិង្គតា។

    Apacīticetanā apacitisahagataṃ apacīyati etāyāti yathā nandīrāgo eva nandīrāgasahagatā, yathāvuttāya vā apacitiyā sahagataṃ sahapavattanti apacitisahagataṃ. Apacāyanavasena pavattaṃ puññakiriyavatthu. Vayasā guṇehi ca vuḍḍhatarānaṃ vattapaṭipattīsu byāvaṭo hoti yāya cetanāya, sā veyyāvaccaṃ, veyyāvaccameva veyyāvaccasahagataṃ. Veyyāvaccasaṅkhātāya vā vattapaṭipattiyā samuṭṭhāpanavaseneva sahagataṃ pavattanti veyyāvaccasahagataṃ, tathāpavattaṃ puññakiriyavatthu. Attano santāne pattaṃ puññaṃ anuppadīyati etenāti pattānuppadānaṃ. Tathā parena anuppadinnatāya pattaṃ abbhanumodati etenāti pattabbhanumodanaṃ. Ananuppadinnaṃ pana kevalaṃ abbhanumodīyati etenāti abbhanumodanaṃ. Dhammaṃ deseti etāyāti desanā, desanāva desanāmayaṃ. Suṇāti etenāti savanaṃ, savanameva savanamayaṃ. Diṭṭhiyā ñāṇassa ujugamanaṃ diṭṭhijugataṃ. Sabbattha ‘‘puññakiriyavatthū’’ti padaṃ apekkhitvā napuṃsakaliṅgatā.

    បូជាវសេន សាមីចិកិរិយា អបចាយនំ អបចិតិ។ វយសា គុណេហិ ច ជេដ្ឋានំ គិលានានញ្ច តំតំកិច្ចករណំ វេយ្យាវច្ចំ។ អយមេតេសំ វិសេសោតិ អាហ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ។ ចត្តារោ បច្ចយេ ទត្វា សព្ពសត្តានន្តិ ច ឯកទេសតោ ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសោ, យំ កិញ្ចិ ទេយ្យធម្មំ ទត្វា, បុញ្ញំ វា កត្វា ‘‘កតិបយានំ, ឯកស្សេវ វា បត្តិ ហោតូ’’តិ បរិណាមនម្បិ បត្តានុប្បទានមេវ។ តំ ន មហប្ផលំ តណ្ហាយ បរាមដ្ឋត្តា។ បរេសំ ទេសេតិ ហិតផរណេន មុទុចិត្តេនាតិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ។ ឯវន្តិ ឯវំ ឥមំ ធម្មំ សុត្វា ពហុស្សុតោ ហុត្វា បរេ ធម្មទេសនាយ អនុគ្គណ្ហិស្សាមីតិ ហិតផរណេន មុទុចិត្តេន ធម្មំ សុណាតិ។ ឯវញ្ហិស្ស សវនំ អត្តនោ, បរេសញ្ច សម្មាបដិបត្តិយា បច្ចយភាវតោ មហប្ផលំ ភវិស្សតីតិ។ សព្ពេសន្តិ សព្ពេសម្បិ ទសន្នំ បុញ្ញកិរិយវត្ថូនំ។ និយមលក្ខណន្តិ មហប្ផលភាវស្ស និយាមកសភាវំ ។ ទិដ្ឋិយា ឧជុភាវេនេវាតិ ‘‘អត្ថិ, នត្ថី’’តិ អន្តទ្វយស្ស ទុរសមុស្សារិតតាយ ‘‘អត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិ (ម. និ. ២.៩៤; ៣.១៣៦; វិភ. ៧៩៣) នយប្បវត្តាយ សម្មាទិដ្ឋិយា ឧជុកមេវ បវត្តិយា។ ទានាទីសុ ហិ យំ កិញ្ចិ ឥមាយ ឯវ សម្មាទិដ្ឋិយា បរិសោធិតំ មហាជុតិកំ មហាវិប្ផារំ ភវតិ។

    Pūjāvasena sāmīcikiriyā apacāyanaṃ apaciti. Vayasā guṇehi ca jeṭṭhānaṃ gilānānañca taṃtaṃkiccakaraṇaṃ veyyāvaccaṃ. Ayametesaṃ visesoti āha ‘‘tatthā’’tiādi. Cattāro paccaye datvā sabbasattānanti ca ekadesato ukkaṭṭhaniddeso, yaṃ kiñci deyyadhammaṃ datvā, puññaṃ vā katvā ‘‘katipayānaṃ, ekasseva vā patti hotū’’ti pariṇāmanampi pattānuppadānameva. Taṃ na mahapphalaṃ taṇhāya parāmaṭṭhattā. Paresaṃ deseti hitapharaṇena muducittenāti ānetvā sambandhitabbaṃ. Evanti evaṃ imaṃ dhammaṃ sutvā bahussuto hutvā pare dhammadesanāya anuggaṇhissāmīti hitapharaṇena muducittena dhammaṃ suṇāti. Evañhissa savanaṃ attano, paresañca sammāpaṭipattiyā paccayabhāvato mahapphalaṃ bhavissatīti. Sabbesanti sabbesampi dasannaṃ puññakiriyavatthūnaṃ. Niyamalakkhaṇanti mahapphalabhāvassa niyāmakasabhāvaṃ . Diṭṭhiyā ujubhāvenevāti ‘‘atthi, natthī’’ti antadvayassa durasamussāritatāya ‘‘atthi dinna’’ntiādi (ma. ni. 2.94; 3.136; vibha. 793) nayappavattāya sammādiṭṭhiyā ujukameva pavattiyā. Dānādīsu hi yaṃ kiñci imāya eva sammādiṭṭhiyā parisodhitaṃ mahājutikaṃ mahāvipphāraṃ bhavati.

    បុរិមេហេវ តីហីតិ បាឡិយំ អាគតេហេវ តីហិ។ សីលមយេ បុញ្ញកិរិយវត្ថុម្ហិ សង្គហំ គច្ឆន្តិ ចារិត្តសីលភាវតោ។ ទានមយេ សង្គហំ គច្ឆន្តិ ទានសភាវត្តា, ទានវិសយត្តា ច។ កាមំ ទេសនា ធម្មទានសភាវតោ ទានមយេ សង្គហំ គច្ឆតីតិ វត្តុំ យុត្តា, កុសលធម្មាសេវនភាវតោ បន វិមុត្តាយតនសីសេ ឋត្វា បវត្តិតា វិយ សវនេន សទ្ធិំ ភាវនាមយេ សង្គហំ គច្ឆន្តីតិ វុត្តំ។ ‘‘ទិដ្ឋិជុគតំ ភាវនាមយេ’’តិ កេចិ។ ទិដ្ឋិជុគតេ ឯវ ច អត្តនា កតស្ស បុញ្ញស្ស អនុស្សរណំ, តស្ស ច បរេសំ អត្ថាយ បរិណាមនំ, គុណបសំសា, អញ្ញេហិ ករិយមានាយ បុញ្ញកិរិយាយ, សម្មាបដិបត្តិយា ច អនុមោទនំ សរណគមនន្តិ ឯវំ អាទយោ បុញ្ញវិសេសា សង្គហំ គច្ឆន្តិ ទិដ្ឋិជុកម្មវសេនេវ តេសំ ឥជ្ឈនតោ។

    Purimeheva tīhīti pāḷiyaṃ āgateheva tīhi. Sīlamaye puññakiriyavatthumhi saṅgahaṃ gacchanti cārittasīlabhāvato. Dānamaye saṅgahaṃ gacchanti dānasabhāvattā, dānavisayattā ca. Kāmaṃ desanā dhammadānasabhāvato dānamaye saṅgahaṃ gacchatīti vattuṃ yuttā, kusaladhammāsevanabhāvato pana vimuttāyatanasīse ṭhatvā pavattitā viya savanena saddhiṃ bhāvanāmaye saṅgahaṃ gacchantīti vuttaṃ. ‘‘Diṭṭhijugataṃ bhāvanāmaye’’ti keci. Diṭṭhijugate eva ca attanā katassa puññassa anussaraṇaṃ, tassa ca paresaṃ atthāya pariṇāmanaṃ, guṇapasaṃsā, aññehi kariyamānāya puññakiriyāya, sammāpaṭipattiyā ca anumodanaṃ saraṇagamananti evaṃ ādayo puññavisesā saṅgahaṃ gacchanti diṭṭhijukammavaseneva tesaṃ ijjhanato.

    បរស្ស បដិបត្តិយា សោធនត្ថោ អនុយោគោ ចោទនា, សា យានិ និស្សាយ បវត្តតិ, តានិ ចោទនាវត្ថូនិ ទិដ្ឋសុតបរិសង្កិតានិ។ តេនាហ ‘‘ចោទនាការណានី’’តិ។ ទិដ្ឋេនាតិ ច ហេតុម្ហិ ករណវចនំ , ទិដ្ឋេន ហេតុនាតិ អត្ថោ។ កិំ បន តំ ទិដ្ឋន្តិ អាហ ‘‘វីតិក្កម’’ន្តិ ។ ទិស្វាតិ ច ទស្សនហេតូតិ អយមេត្ថ អត្ថោ យថា ‘‘បញ្ញាយ ចស្ស ទិស្វា’’តិ។ ‘‘សុតេនា’’តិអាទីសុបិ ឥមិនា នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ បរស្សាតិ បរតោ, បរស្ស វា វចនំ សុត្វា។ ទិដ្ឋបរិសង្កិតេនាតិ ទិដ្ឋានុគតេន បរិសង្កិតេន, តថា បរិសង្កិតេន វា វីតិក្កមេន។ សេសបទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ។ ចោទេតិ វត្ថុសន្ទស្សនេន វា សំវាសប្បដិក្ខេបេន វា សាមីចិប្បដិក្ខេបេន វា។ ឥមស្មិំ បន អត្ថេ វិត្ថារិយមានេ អតិប្បបញ្ចោ ហោតីតិ អាហ ‘‘អយមេត្ថ សង្ខេបោ’’តិ។ វិត្ថារំ បន ឥច្ឆន្តានំ តស្ស អធិគមុបាយំ ទស្សេន្តោ ‘‘វិត្ថារោ បន…បេ.… វេទិតព្ពោ’’តិ អាហ។

    Parassa paṭipattiyā sodhanattho anuyogo codanā, sā yāni nissāya pavattati, tāni codanāvatthūni diṭṭhasutaparisaṅkitāni. Tenāha ‘‘codanākāraṇānī’’ti. Diṭṭhenāti ca hetumhi karaṇavacanaṃ , diṭṭhena hetunāti attho. Kiṃ pana taṃ diṭṭhanti āha ‘‘vītikkama’’nti . Disvāti ca dassanahetūti ayamettha attho yathā ‘‘paññāya cassa disvā’’ti. ‘‘Sutenā’’tiādīsupi iminā nayena attho veditabbo. Parassāti parato, parassa vā vacanaṃ sutvā.Diṭṭhaparisaṅkitenāti diṭṭhānugatena parisaṅkitena, tathā parisaṅkitena vā vītikkamena. Sesapadadvayepi eseva nayo. Codeti vatthusandassanena vā saṃvāsappaṭikkhepena vā sāmīcippaṭikkhepena vā. Imasmiṃ pana atthe vitthāriyamāne atippapañco hotīti āha ‘‘ayamettha saṅkhepo’’ti. Vitthāraṃ pana icchantānaṃ tassa adhigamupāyaṃ dassento ‘‘vitthāro pana…pe… veditabbo’’ti āha.

    កាមូបបត្តិយោតិ កាមេហិ ឧបបន្នតា, សមន្នាគតតាតិ អត្ថោ។ សមន្នាគមោ ច តេសំ បដិសេវនំ, សមធិគមោ ចាតិ អាហ ‘‘កាមូបសេវនា កាមបដិលាភា វា’’តិ។ បច្ចុបដ្ឋិតកាមាតិ ទុតិយតតិយរាសីនំ វិយ សយំ, បរេហិ ច អនិម្មិតា។ ឧដ្ឋានកម្មផលូបជីវិភាវតោ បន តទុភយវសេន បច្ចុបដ្ឋិតា កាមា ឯតេសន្តិ បច្ចុបដ្ឋិតកាមា។ តេ បន តេសំ យេភុយ្យេន និពទ្ធានិ ហោន្តីតិ ‘‘និពទ្ធកាមា’’តិ វុត្តំ។ ចតុទេវលោកវាសិនោតិ ចាតុមហារាជិកតោ បដ្ឋាយ យាវ តុសិតា ទេវា។ វិនិបាតិកាតិ អាបាយិកា។ បរនិម្មិតា កាមា ឯតេសន្តិ បរនិម្មិតកាមា។

    Kāmūpapattiyoti kāmehi upapannatā, samannāgatatāti attho. Samannāgamo ca tesaṃ paṭisevanaṃ, samadhigamo cāti āha ‘‘kāmūpasevanā kāmapaṭilābhā vā’’ti. Paccupaṭṭhitakāmāti dutiyatatiyarāsīnaṃ viya sayaṃ, parehi ca animmitā. Uṭṭhānakammaphalūpajīvibhāvato pana tadubhayavasena paccupaṭṭhitā kāmā etesanti paccupaṭṭhitakāmā. Te pana tesaṃ yebhuyyena nibaddhāni hontīti ‘‘nibaddhakāmā’’ti vuttaṃ. Catudevalokavāsinoti cātumahārājikato paṭṭhāya yāva tusitā devā. Vinipātikāti āpāyikā. Paranimmitā kāmā etesanti paranimmitakāmā.

    បកតិសេវនវសេនាតិ អនុមានតោ ជាននំ វទតិ, ន បច្ចក្ខតោ។ វសំ វត្តេន្តីតិ យថារុចិ បាតព្យតំ អាបជ្ជន្តិ។ ‘‘មេថុនំ បដិសេវន្តី’’តិ ឥទំ បន កេចិវាទបដិសេធនត្ថំ វុត្តំ។ តេនាហ ‘‘កេចិ បនា’’តិអាទិ។ តេ ‘‘យាមានំ អញ្ញមញ្ញំ អាលិង្គិតមត្តេន , តុសិតានំ ហត្ថាមសនមត្តេន, និម្មានរតីនំ ហសិតមត្តេន, បរនិម្មិតវសវត្តីនំ ឱលោកិតមត្តេន កាមកិច្ចំ ឥជ្ឈតី’’តិ វទន្តិ។ ‘‘ឥតរេសំ ទ្វិន្នំ ទ្វយំទ្វយសមាបត្តិយា វា’’តិ វទន្តិ តាទិសស្ស កាមេសុ វិរជ្ជនស្ស តេសុ អភាវតោ, កាមានញ្ច ឧត្តរុត្តរិ បណីតបណីតតរបណីតតមភាវតោ។ កេវលំ បន និស្សន្ទាភាវោ តេសំ វត្តព្ពោ។ កាមកិច្ចន្តិ តង្ខណិកបរិឡាហូបសមាវហំ ផស្សសុខំ។ កាមាតិ កាមូបភោគា។ បាកតិកា ឯវាតិ ហេដ្ឋិមេហិ ឯកសទិសា ឯវ។ ឯកសង្ខាតន្តិ ឯករូបំ សមានរូបន្តិ, សមញ្ញាតំ សមានភាវន្តិ វា អត្ថោ។

    Pakatisevanavasenāti anumānato jānanaṃ vadati, na paccakkhato. Vasaṃ vattentīti yathāruci pātabyataṃ āpajjanti. ‘‘Methunaṃ paṭisevantī’’ti idaṃ pana kecivādapaṭisedhanatthaṃ vuttaṃ. Tenāha ‘‘keci panā’’tiādi. Te ‘‘yāmānaṃ aññamaññaṃ āliṅgitamattena, tusitānaṃ hatthāmasanamattena, nimmānaratīnaṃ hasitamattena, paranimmitavasavattīnaṃ olokitamattena kāmakiccaṃ ijjhatī’’ti vadanti. ‘‘Itaresaṃ dvinnaṃ dvayaṃdvayasamāpattiyā vā’’ti vadanti tādisassa kāmesu virajjanassa tesu abhāvato, kāmānañca uttaruttari paṇītapaṇītatarapaṇītatamabhāvato. Kevalaṃ pana nissandābhāvo tesaṃ vattabbo. Kāmakiccanti taṅkhaṇikapariḷāhūpasamāvahaṃ phassasukhaṃ. Kāmāti kāmūpabhogā. Pākatikā evāti heṭṭhimehi ekasadisā eva. Ekasaṅkhātanti ekarūpaṃ samānarūpanti, samaññātaṃ samānabhāvanti vā attho.

    សុខបដិលាភាតិ សុខសមធិគមា។ ហេដ្ឋាតិ បឋមជ្ឈានភូមិតោ ហេដ្ឋា មនុស្សេសុ, ទេវេសុ វា។ បឋមជ្ឈានសុខន្តិ កុសលបឋមជ្ឈានំ។ ភូមិវសេនបិ ហេដ្ឋុបរិភាវោ លព្ភតេវ ព្រហ្មកាយិកេសុ, ព្រហ្មបុរោហិតេសុ វា កុសលជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា ព្រហ្មបុរោហិតេសុ, មហាព្រហ្មេសុ វា វិបាកសុខានុភវនស្ស លព្ភនតោ។ ឯត្ថ ច ទុតិយតតិយជ្ឈានភូមិវសេន ទុតិយតតិយសុខូបបត្តីនំ វុច្ចមានត្តា បឋមជ្ឈានភូមិវសេនេវ បឋមជ្ឈានសុខូបបត្តិ វុត្តា។ តិន្តាតិ តេមិតា, ឈានសុខេន ចេវ ឈានសមុដ្ឋានបណីតរូបផុដ្ឋកាយេន ច បណីតា វិត្តាតិ អត្ថោ។ តេនេវាហ ‘‘សមន្តតោ តិន្តា’’តិអាទិ។ យស្មា កុសលសុខតោ វិបាកសុខំ សន្តតរតាយ បណីតតរំ ពហុលញ្ច បវត្តតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ឥទម្បិ វិបាកជ្ឈានសុខំ ឯវ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ។ តេសន្តិ អាភស្សរានំ។ សប្បីតិកស្ស សុខស្ស អតិវិយ ឧឡារភាវតោ តេន អជ្ឈោត្ថតចិត្តានំ ភវលោភោ មហា ឧប្បជ្ជតិ។ សន្តមេវាតិ វិតក្កវិចារសង្ខោភបីតិឧព្ពិលាវិវិគមេន អតិវិយ ឧបសន្តំយេវ។ តថា សន្តភាវេនេវ ហិ តំ អត្តនោ បច្ចយេហិ បធានភាវំ នីតតាយ ‘‘បណីត’’ន្តិ វុច្ចតិ។ តេនាហ ‘‘បណីតមេវា’’តិ។ អតប្បកេន សុខបារមិប្បត្តេន សុខេន សំយុត្តាយ តុសាយ បីតិយា ឥតា បវត្តាតិ តុសិតា។ យស្មា តេ តតោ ឧត្តរិ សុខស្ស អភាវតោ ឯវ ន បត្ថេន្តិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘តតោ…បេ.… សន្តុដ្ឋា ហុត្វា’’តិ។ តតិយជ្ឈានសុខន្តិ តតិយជ្ឈានវិបាកសុខំ។

    Sukhapaṭilābhāti sukhasamadhigamā. Heṭṭhāti paṭhamajjhānabhūmito heṭṭhā manussesu, devesu vā. Paṭhamajjhānasukhanti kusalapaṭhamajjhānaṃ. Bhūmivasenapi heṭṭhuparibhāvo labbhateva brahmakāyikesu, brahmapurohitesu vā kusalajjhānaṃ nibbattetvā brahmapurohitesu, mahābrahmesu vā vipākasukhānubhavanassa labbhanato. Ettha ca dutiyatatiyajjhānabhūmivasena dutiyatatiyasukhūpapattīnaṃ vuccamānattā paṭhamajjhānabhūmivaseneva paṭhamajjhānasukhūpapatti vuttā. Tintāti temitā, jhānasukhena ceva jhānasamuṭṭhānapaṇītarūpaphuṭṭhakāyena ca paṇītā vittāti attho. Tenevāha ‘‘samantato tintā’’tiādi. Yasmā kusalasukhato vipākasukhaṃ santataratāya paṇītataraṃ bahulañca pavattati, tasmā vuttaṃ ‘‘idampi vipākajjhānasukhaṃ eva sandhāya vutta’’nti. Tesanti ābhassarānaṃ. Sappītikassa sukhassa ativiya uḷārabhāvato tena ajjhotthatacittānaṃ bhavalobho mahā uppajjati. Santamevāti vitakkavicārasaṅkhobhapītiubbilāvivigamena ativiya upasantaṃyeva. Tathā santabhāveneva hi taṃ attano paccayehi padhānabhāvaṃ nītatāya ‘‘paṇīta’’nti vuccati. Tenāha ‘‘paṇītamevā’’ti. Atappakena sukhapāramippattena sukhena saṃyuttāya tusāya pītiyā itā pavattāti tusitā. Yasmā te tato uttari sukhassa abhāvato eva na patthenti, tasmā vuttaṃ ‘‘tato…pe… santuṭṭhā hutvā’’ti. Tatiyajjhānasukhanti tatiyajjhānavipākasukhaṃ.

    សត្ត អរិយបញ្ញាតិ អដ្ឋមកតោ បដ្ឋាយ សត្តន្នំ អរិយានំ តេសំ តេសំ អាវេណិកបញ្ញា។ ឋបេត្វា លោកុត្តរំ បញ្ញំ អវសេសា បញ្ញា នាម។ សព្ពាបិ តេភូមិកា បញ្ញា ‘‘សេក្ខា’’តិបិ ន វត្តព្ពា, ‘‘អសេក្ខា’’តិបិ ន វត្តព្ពាតិ នេវសេក្ខានាសេក្ខា, បុថុជ្ជនបញ្ញា។

    Satta ariyapaññāti aṭṭhamakato paṭṭhāya sattannaṃ ariyānaṃ tesaṃ tesaṃ āveṇikapaññā. Ṭhapetvā lokuttaraṃ paññaṃ avasesā paññā nāma. Sabbāpi tebhūmikā paññā ‘‘sekkhā’’tipi na vattabbā, ‘‘asekkhā’’tipi na vattabbāti nevasekkhānāsekkhā, puthujjanapaññā.

    យោគវិហិតេសូតិ បញ្ញាវិហិតេសុ បញ្ញាបរិណាមិតេសុ ឧបាយបញ្ញាយ សម្បាទិតេសុ។ កម្មាយតនេសូតិ ឯត្ថ កម្មមេវ កម្មាយតនំ, កម្មញ្ច តំ អាយតនញ្ច អាជីវាទីនន្តិ វា កម្មាយតនំ។ ឯស នយោ សិប្បាយតនេសុបិ។ តត្ថ ច ទុវិធំ កម្មំ ហីនញ្ច វឌ្ឍកិកម្មាទិ, ឧក្កដ្ឋញ្ច កសិវាណិជ្ជាទិ។ សិប្បម្បិ ទុវិធំ ហីនញ្ច នឡការសិប្បាទិ, ឧក្កដ្ឋញ្ច មុទ្ទគណនាទិ។ វិជ្ជាវ វិជ្ជាដ្ឋានំ, តំ ធម្មិកមេវ នាគមណ្ឌលបរិត្តផុធមនកមន្តសទិសំ វេទិតព្ពំ។ តានិ បនេតានិ ឯកច្ចេ បណ្ឌិតា ពោធិសត្តសទិសា មនុស្សានំ ផាសុវិហារំ អាកង្ខន្តា នេវ អញ្ញេហិ ករិយមានានិ បស្សន្តិ, ន វា កតានិ ឧគ្គណ្ហន្តិ។ ន ករោន្តានំ សុណន្តិ, អថ ខោ អត្តនោ ធម្មតាយ ចិន្តាយ ករោន្តិ។ បញ្ញវន្តេហិ អត្តនោ ធម្មតាយ ចិន្តាយ កតានិបិ អញ្ញេហិ ឧគ្គណ្ហិត្វា ករោន្តេហិ កតសទិសានេវ ហោន្តិ។ កម្មស្សកតន្តិ ‘‘ឥទំ កម្មំ សត្តានំ សកំ, ឥទំ នោ សក’’ន្តិ ឯវំ ជាននញាណំ។ សច្ចានុលោមិកន្តិ វិបស្សនាញាណំ។ តញ្ហិ សច្ចបដិវេធស្ស អនុលោមនតោ ‘‘សច្ចានុលោមិក’’ន្តិ វុច្ចតិ។ ឥទានិស្ស បវត្តនាការំ ទស្សេតុំ ‘‘រូបំ អនិច្ចន្តិ វា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ វា-សទ្ទេន អនិយមត្ថេន ទុក្ខានត្តលក្ខណានិបិ គហិតានេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ នានន្តរិយកភាវតោ។ យញ្ហិ អនិច្ចំ, តំ ទុក្ខំ។ យំ ទុក្ខំ, តទនត្តាតិ [(សិជ្ឈនតោ) អធិកបាឋោ វិយ ទិស្សតិ]។ យំ ឯវរូបន្តិ យំ ឯវំ ហេដ្ឋា និទ្ទិដ្ឋសភាវំ។ ‘‘អនុលោមិកំ ខន្តិ’’ន្តិអាទីនិ បញ្ញាវេវចនានិ ។ សា ហិ ហេដ្ឋា វុត្តានំ កម្មាយតនាទីនំ បញ្ចន្នំ ការណានំ អបច្ចនីកទស្សនេន អនុលោមនតោ, តថា សត្តានំ ហិតចរិយាយ មគ្គសច្ចស្ស, បរមត្ថសច្ចស្ស ច និព្ពានស្ស អវិលោមនតោ អនុលោមេតីតិ ច អនុលោមិកា។ សព្ពានិបិ ឯតានិ ការណានិ ខមតិ សហតិ ទដ្ឋុំ សក្កោតីតិ ខន្តិ។ បស្សតីតិ ទិដ្ឋិ។ រោចេតីតិ រុចិ។ មុនាតីតិ មុតិ។ បេក្ខតីតិ បេក្ខា។ តេ ច កម្មាយតនាទយោ ធម្មា និជ្ឈាយមានា ឯតាយ និជ្ឈានំ ខមន្តីតិ ធម្មនិជ្ឈានក្ខន្តិ។ បរតោ អសុត្វា បដិលភតីតិ អញ្ញស្ស ឧបទេសវចនំ អសុត្វា សយមេវ ចិន្តេន្តោ បដិលភតិ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ចិន្តាមយា បញ្ញា នាម វុច្ចតិ។ សា បនេសា អភិញ្ញាតានំ ពោធិសត្តានមេវ ឧប្បជ្ជតិ។ តត្ថាបិ សច្ចានុលោមិកញាណំ ទ្វិន្នមេវ ពោធិសត្តានំ អន្តិមភវិកានំ, សេសបញ្ញា សព្ពេសម្បិ បូរិតបារមីនំ មហាបញ្ញានំ ឧប្បជ្ជតិ។

    Yogavihitesūti paññāvihitesu paññāpariṇāmitesu upāyapaññāya sampāditesu. Kammāyatanesūti ettha kammameva kammāyatanaṃ, kammañca taṃ āyatanañca ājīvādīnanti vā kammāyatanaṃ. Esa nayo sippāyatanesupi. Tattha ca duvidhaṃ kammaṃ hīnañca vaḍḍhakikammādi, ukkaṭṭhañca kasivāṇijjādi. Sippampi duvidhaṃ hīnañca naḷakārasippādi, ukkaṭṭhañca muddagaṇanādi. Vijjāva vijjāṭṭhānaṃ, taṃ dhammikameva nāgamaṇḍalaparittaphudhamanakamantasadisaṃ veditabbaṃ. Tāni panetāni ekacce paṇḍitā bodhisattasadisā manussānaṃ phāsuvihāraṃ ākaṅkhantā neva aññehi kariyamānāni passanti, na vā katāni uggaṇhanti. Na karontānaṃ suṇanti, atha kho attano dhammatāya cintāya karonti. Paññavantehi attano dhammatāya cintāya katānipi aññehi uggaṇhitvā karontehi katasadisāneva honti. Kammassakatanti ‘‘idaṃ kammaṃ sattānaṃ sakaṃ, idaṃ no saka’’nti evaṃ jānanañāṇaṃ. Saccānulomikanti vipassanāñāṇaṃ. Tañhi saccapaṭivedhassa anulomanato ‘‘saccānulomika’’nti vuccati. Idānissa pavattanākāraṃ dassetuṃ ‘‘rūpaṃ aniccanti vā’’tiādi vuttaṃ. Tattha vā-saddena aniyamatthena dukkhānattalakkhaṇānipi gahitānevāti daṭṭhabbaṃ nānantariyakabhāvato. Yañhi aniccaṃ, taṃ dukkhaṃ. Yaṃ dukkhaṃ, tadanattāti [(sijjhanato) adhikapāṭho viya dissati]. Yaṃ evarūpanti yaṃ evaṃ heṭṭhā niddiṭṭhasabhāvaṃ. ‘‘Anulomikaṃ khanti’’ntiādīni paññāvevacanāni . Sā hi heṭṭhā vuttānaṃ kammāyatanādīnaṃ pañcannaṃ kāraṇānaṃ apaccanīkadassanena anulomanato, tathā sattānaṃ hitacariyāya maggasaccassa, paramatthasaccassa ca nibbānassa avilomanato anulometīti ca anulomikā. Sabbānipi etāni kāraṇāni khamati sahati daṭṭhuṃ sakkotīti khanti. Passatīti diṭṭhi. Rocetīti ruci. Munātīti muti. Pekkhatīti pekkhā. Te ca kammāyatanādayo dhammā nijjhāyamānā etāya nijjhānaṃ khamantīti dhammanijjhānakkhanti. Parato asutvā paṭilabhatīti aññassa upadesavacanaṃ asutvā sayameva cintento paṭilabhati. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ cintāmayā paññā nāma vuccati. Sā panesā abhiññātānaṃ bodhisattānameva uppajjati. Tatthāpi saccānulomikañāṇaṃ dvinnameva bodhisattānaṃ antimabhavikānaṃ, sesapaññā sabbesampi pūritapāramīnaṃ mahāpaññānaṃ uppajjati.

    បរតោ សុត្វា បដិលភតីតិ កម្មាយតនាទីនិ បរេន ករិយមានានិ, បរេន កតានិ វា ទិស្វាបិ បរស្ស កថយមានស្ស វចនំ សុត្វាបិ អាចរិយសន្តិកេ ឧគ្គហេត្វាបិ បដិលទ្ធា សព្ពា បរតោ សុត្វា បដិលទ្ធនាមាតិ វេទិតព្ពា។ សមាបន្នស្សាតិ សមាបត្តិសមង្គិស្ស, និទស្សនមត្តមេតំ។ វិបស្សនាមគ្គបញ្ញា ហិ ឥធ ‘‘ភាវនាបញ្ញា’’តិ វិសេសតោ ឥច្ឆិតាតិ។

    Parato sutvā paṭilabhatīti kammāyatanādīni parena kariyamānāni, parena katāni vā disvāpi parassa kathayamānassa vacanaṃ sutvāpi ācariyasantike uggahetvāpi paṭiladdhā sabbā parato sutvā paṭiladdhanāmāti veditabbā. Samāpannassāti samāpattisamaṅgissa, nidassanamattametaṃ. Vipassanāmaggapaññā hi idha ‘‘bhāvanāpaññā’’ti visesato icchitāti.

    អាវុធំ នាម បដិបក្ខវិមថនត្ថំ ឥច្ឆិតព្ពំ, រាគាទិសទិសោ ច បដិបក្ខោ នត្ថិ, តស្ស ច វិមថនំ ពុទ្ធវចនមេវាតិ ‘‘សុតមេវ អាវុធ’’ន្តិ វត្វា ‘‘តំ អត្ថតោ តេបិដកំ ពុទ្ធវចន’’ន្តិ អាហ។ ឥទានិ តមត្ថំ វិវរន្តោ ‘‘តំ ហី’’តិ អាទិំ វត្វា ‘‘សុតាវុធោ’’តិអាទិនា (អ. និ. ៧.៦៧) សុត្តបទេន សមត្ថេតិ។ តត្ថ អកុសលំ បជហតីតិ តទង្គាទិវសេន អកុសលំ បរិច្ចជតិ។ កុសលំ ភាវេតីតិ សមថវិបស្សនាទិកុសលំ ធម្មំ ឧប្បាទេតិ វឌ្ឍេតិ ច។ សុទ្ធំ អត្តានំ បរិហរតីតិ តេន អកុសលប្បហានេន, តាយ ច កុសលភាវនាយ រាគាទិសំកិលេសតោ វិសុទ្ធំ អត្តភាវំ បវត្តេតិ។

    Āvudhaṃ nāma paṭipakkhavimathanatthaṃ icchitabbaṃ, rāgādisadiso ca paṭipakkho natthi, tassa ca vimathanaṃ buddhavacanamevāti ‘‘sutameva āvudha’’nti vatvā ‘‘taṃ atthato tepiṭakaṃ buddhavacana’’nti āha. Idāni tamatthaṃ vivaranto ‘‘taṃ hī’’ti ādiṃ vatvā ‘‘sutāvudho’’tiādinā (a. ni. 7.67) suttapadena samattheti. Tattha akusalaṃ pajahatīti tadaṅgādivasena akusalaṃ pariccajati. Kusalaṃ bhāvetīti samathavipassanādikusalaṃ dhammaṃ uppādeti vaḍḍheti ca. Suddhaṃ attānaṃ pariharatīti tena akusalappahānena, tāya ca kusalabhāvanāya rāgādisaṃkilesato visuddhaṃ attabhāvaṃ pavatteti.

    វិវេកដ្ឋកាយានន្តិ គណសង្គណិកំ វជ្ជេត្វា តតោ អបកឌ្ឍិតកាយានំ។ ស្វាយំ កាយវិវេកោ ន កេវលំ ឯកាកីភាវោ, អថ ខោ បឋមជ្ឈានាទិ នេក្ខម្មយោគតោតិ អាហ ‘‘នេក្ខម្មាភិរតាន’’ន្តិ។ ចិត្តវិវេកោតិ កិលេសសង្គណិកំ បហាយ តតោ ចិត្តស្ស វិវិត្តតា។ សា បន ឈានវិមោក្ខាទីនំ វសេន ហោតីតិ អាហ ‘‘បរិសុទ្ធចិត្តានំ បរមវោទានប្បត្តាន’’ន្តិ។ ឧបធិវិវេកោតិ និព្ពានំ។ តទធិគមេន ហិ បុគ្គលស្ស និរុបធិតា។ តេនាហ ‘‘និរុបធីនំ បុគ្គលាន’’ន្តិ, វិសង្ខារគតានំ អធិគតនិព្ពានានំ, ផលសមាបត្តិសមង្គីនញ្ចាតិ អត្ថោ។ សុតម្បិ អវស្សយដ្ឋេនេវ អាវុធំ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘អយម្បី’’តិ។ តថា ហិ វុត្តំ ‘‘តញ្ហិ និស្សាយា’’តិ។ កាមញ្ចេត្ថ សុតបវិវេកាបិ បញ្ញាវសេនេវ យថាធិប្បេតអាវុធត្តសាធកា , បញ្ញា បន សុតេន, ឯកច្ចបវិវេកេន វា វិនាបិ ឥធាធិប្បេតអាវុធត្តសាធនីតិ តតោ បញ្ញា សាមត្ថិយទស្សនត្ថំ វិសុំ អាវុធភាវេន វុត្តា។ តេនាហ ‘‘យស្ស សា អត្ថិ, សោ ន កុតោចី’’តិអាទិ។

    Vivekaṭṭhakāyānanti gaṇasaṅgaṇikaṃ vajjetvā tato apakaḍḍhitakāyānaṃ. Svāyaṃ kāyaviveko na kevalaṃ ekākībhāvo, atha kho paṭhamajjhānādi nekkhammayogatoti āha ‘‘nekkhammābhiratāna’’nti. Cittavivekoti kilesasaṅgaṇikaṃ pahāya tato cittassa vivittatā. Sā pana jhānavimokkhādīnaṃ vasena hotīti āha ‘‘parisuddhacittānaṃ paramavodānappattāna’’nti. Upadhivivekoti nibbānaṃ. Tadadhigamena hi puggalassa nirupadhitā. Tenāha ‘‘nirupadhīnaṃ puggalāna’’nti, visaṅkhāragatānaṃ adhigatanibbānānaṃ, phalasamāpattisamaṅgīnañcāti attho. Sutampi avassayaṭṭheneva āvudhaṃ vuttanti āha ‘‘ayampī’’ti. Tathā hi vuttaṃ ‘‘tañhi nissāyā’’ti. Kāmañcettha sutapavivekāpi paññāvaseneva yathādhippetaāvudhattasādhakā , paññā pana sutena, ekaccapavivekena vā vināpi idhādhippetaāvudhattasādhanīti tato paññā sāmatthiyadassanatthaṃ visuṃ āvudhabhāvena vuttā. Tenāha ‘‘yassa sā atthi, so na kutocī’’tiādi.

    នាញ្ញាតំ អវិទិតំ ធម្មន្តិ អនមតគ្គេ សំសារវដ្ដេ ន អញ្ញាតំ អវិទិតំ អមតធម្មំ, ចតុសច្ចធម្មមេវ វា ជានិស្សាមីតិ បដិបន្នស្ស ឥមិនា បុព្ពាភោគេន ឧប្បន្នំ ឥន្ទ្រិយំ។ យំ បាឡិយំ សង្គហវារេ ‘‘នវ ឥន្ទ្រិយានិ ហោន្តី’’តិ វុត្តំ, តំ បុព្ពាភោគសិទ្ធំ បវត្តិអាការវិសេសំ ទីបេតុំ វុត្តំ, អត្ថតោ បន មគ្គសម្មាទិដ្ឋិ ឯវ សាតិ អាហ ‘‘សោតាបត្តិមគ្គញាណស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ។ អញ្ញិន្ទ្រិយន្តិ អាជាននកឥន្ទ្រិយំ, បឋមមគ្គេន ញាតមរិយាទំ អនតិក្កមិត្វា តេសំយេវ តេន មគ្គេន ញាតានំ ចតុសច្ចធម្មានំ ជាននកឥន្ទ្រិយន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ តេនាហ ‘‘អញ្ញាភូតំ អាជាននភូតំ ឥន្ទ្រិយ’’ន្តិ។ អាជានាតីតិ អញ្ញោ, អញ្ញស្ស ភូតំ, អាជាននវសេន វា ភូតន្តិ អញ្ញភូតំ។ អញ្ញាតាវីសូតិ ជានិតព្ពំ ចតុអរិយសច្ចំ អាជានិត្វា ឋិតេសុ។ តេនាហ ‘‘ជាននកិច្ចបរិយោសានប្បត្តេសូ’’តិ, បរិញ្ញាទិភេទស្ស ជាននកិច្ចស្ស បរិនិដ្ឋានប្បត្តេសុ។

    Nāññātaṃ aviditaṃ dhammanti anamatagge saṃsāravaṭṭe na aññātaṃ aviditaṃ amatadhammaṃ, catusaccadhammameva vā jānissāmīti paṭipannassa iminā pubbābhogena uppannaṃ indriyaṃ. Yaṃ pāḷiyaṃ saṅgahavāre ‘‘nava indriyāni hontī’’ti vuttaṃ, taṃ pubbābhogasiddhaṃ pavattiākāravisesaṃ dīpetuṃ vuttaṃ, atthato pana maggasammādiṭṭhi eva sāti āha ‘‘sotāpattimaggañāṇassetaṃ adhivacana’’nti. Aññindriyanti ājānanakaindriyaṃ, paṭhamamaggena ñātamariyādaṃ anatikkamitvā tesaṃyeva tena maggena ñātānaṃ catusaccadhammānaṃ jānanakaindriyanti vuttaṃ hoti. Tenāha ‘‘aññābhūtaṃ ājānanabhūtaṃ indriya’’nti. Ājānātīti añño, aññassa bhūtaṃ, ājānanavasena vā bhūtanti aññabhūtaṃ.Aññātāvīsūti jānitabbaṃ catuariyasaccaṃ ājānitvā ṭhitesu. Tenāha ‘‘jānanakiccapariyosānappattesū’’ti, pariññādibhedassa jānanakiccassa pariniṭṭhānappattesu.

    មំសចក្ខុ ចក្ខុបសាទោតិ មំសចក្ខុ នាម ចតស្សោ ធាតុយោ, វណ្ណោ, គន្ធោ, រសោ, ឱជា, សម្ភវោ, សណ្ឋានំ, ជីវិតំ, ភាវោ, កាយប្បសាទោ, ចក្ខុបសាទោតិ ឯវំ ចុទ្ទសសម្ភារោ មំសបិណ្ឌោ។

    Maṃsacakkhu cakkhupasādoti maṃsacakkhu nāma catasso dhātuyo, vaṇṇo, gandho, raso, ojā, sambhavo, saṇṭhānaṃ, jīvitaṃ, bhāvo, kāyappasādo, cakkhupasādoti evaṃ cuddasasambhāro maṃsapiṇḍo.

    កសិណាលោកំ វឌ្ឍេត្វា តត្ថ រូបទស្សនតោ ‘‘ទិព្ពចក្ខុ អាលោកនិស្សិតំ ញាណ’’ន្តិ វុត្តំ។ ទិព្ពចក្ខុបញ្ញាវិនិមុត្តា ឯវ លោកិយបញ្ញា បញ្ញាចក្ខូតិ អយមត្ថោ អវុត្តសិទ្ធោ ទិព្ពចក្ខុស្ស វិសុំ គហិតត្តាតិ វុត្តំ ‘‘បញ្ញាចក្ខុ លោកិយលោកុត្តរបញ្ញា’’តិ។

    Kasiṇālokaṃ vaḍḍhetvā tattha rūpadassanato ‘‘dibbacakkhu ālokanissitaṃ ñāṇa’’nti vuttaṃ. Dibbacakkhupaññāvinimuttā eva lokiyapaññā paññācakkhūti ayamattho avuttasiddho dibbacakkhussa visuṃ gahitattāti vuttaṃ ‘‘paññācakkhu lokiyalokuttarapaññā’’ti.

    អធិកំ វិសិដ្ឋំ សីលន្តិ អធិសីលំ។ សិក្ខិតព្ពតោតិ អាសេវិតព្ពតោ។ អធិសីលំ នាម អនវសេសកាយិកវាចសិកសំវរភាវតោ, មគ្គសីលស្ស បទដ្ឋានភាវតោ ច។ អធិចិត្តំ មគ្គសមាធិស្ស អធិដ្ឋានភាវតោ។ អធិបញ្ញា មគ្គបញ្ញាយ អធិដ្ឋានភាវតោ។ ឥទានិ នេសំ អធិសីលាទិភាវំ ការណេន បដិបាទេតុំ ‘‘អនុប្បន្នេបិ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ អនុប្បន្នេតិ អប្បវត្តេ។ អធិសីលមេវ និព្ពានាធិគមស្ស បច្ចយភាវតោ។ សមាបន្នាតិ ឯត្ថ ‘‘និព្ពានំ បត្ថយន្តេនា’’តិ បទំ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ។

    Adhikaṃ visiṭṭhaṃ sīlanti adhisīlaṃ. Sikkhitabbatoti āsevitabbato. Adhisīlaṃ nāma anavasesakāyikavācasikasaṃvarabhāvato, maggasīlassa padaṭṭhānabhāvato ca. Adhicittaṃ maggasamādhissa adhiṭṭhānabhāvato. Adhipaññā maggapaññāya adhiṭṭhānabhāvato. Idāni nesaṃ adhisīlādibhāvaṃ kāraṇena paṭipādetuṃ ‘‘anuppannepi hī’’tiādi vuttaṃ. Tattha anuppanneti appavatte. Adhisīlameva nibbānādhigamassa paccayabhāvato. Samāpannāti ettha ‘‘nibbānaṃ patthayantenā’’ti padaṃ ānetvā sambandhitabbaṃ.

    ‘‘កល្យាណការី កល្យាណំ, បាបការី ច បាបកំ;

    ‘‘Kalyāṇakārī kalyāṇaṃ, pāpakārī ca pāpakaṃ;

    អនុភោតិ ទ្វយម្បេតុំ, អនុពន្ធញ្ហិ ការក’’ន្តិ។ (សំ. និ. ១.២៥៦);

    Anubhoti dvayampetuṃ, anubandhañhi kāraka’’nti. (saṃ. ni. 1.256);

    ឯវំ អតីតេ, អនាគតេ ច វដ្ដមូលកទុក្ខសល្លក្ខណវសេន សំវេគវត្ថុតាយ វិមុត្តិអាកង្ខាយ បច្ចយភូតា កម្មស្សកតាបញ្ញា អធិបញ្ញា’’តិ វទន្តិ។ លោកិយសីលាទីនំ អធិសីលាទិភាវោ បរិយាយេនាតិ និប្បរិយាយមេវ តំ ទស្សេតុំ ‘‘សព្ពំ វា’’តិអាទិ វុត្តំ។

    Evaṃ atīte, anāgate ca vaṭṭamūlakadukkhasallakkhaṇavasena saṃvegavatthutāya vimuttiākaṅkhāya paccayabhūtā kammassakatāpaññā adhipaññā’’ti vadanti. Lokiyasīlādīnaṃ adhisīlādibhāvo pariyāyenāti nippariyāyameva taṃ dassetuṃ ‘‘sabbaṃ vā’’tiādi vuttaṃ.

    បញ្ចទ្វារិកកាយោតិ បញ្ចទ្វារេសុ កាយោ ផស្សាទិធម្មសមូហោ។ កាយោ ច សោ ភាវិតភាវេន ភាវនា ចាតិ កាយភាវនា នាម។ យស្មា ខីណាសវានំ អគ្គមគ្គាធិគមនេន សព្ពសំកិលេសា បហីនាតិ បហីនកាលតោ បដ្ឋាយ សព្ពសោ អាសេវនាភាវតោ នត្ថិ តេសំ ភាវិនិយាបិ ចក្ខុសោតវិញ្ញេយ្យា ធម្មា, បគេវ កាឡកា, តស្មា បញ្ចទ្វារិកកាយោ សុភាវិតោ ឯវ ហោតិ។ តេន វុត្តំ ‘‘ខីណាសវស្ស ហិ…បេ.… សុភាវិតោ ហោតី’’តិ។ ន អញ្ញេសំ វិយ ទុព្ពលា ទុព្ពលភាវករានំ កិលេសានំ សព្ពសោ បហីនត្តា។

    Pañcadvārikakāyoti pañcadvāresu kāyo phassādidhammasamūho. Kāyo ca so bhāvitabhāvena bhāvanā cāti kāyabhāvanā nāma. Yasmā khīṇāsavānaṃ aggamaggādhigamanena sabbasaṃkilesā pahīnāti pahīnakālato paṭṭhāya sabbaso āsevanābhāvato natthi tesaṃ bhāviniyāpi cakkhusotaviññeyyā dhammā, pageva kāḷakā, tasmā pañcadvārikakāyo subhāvito eva hoti. Tena vuttaṃ ‘‘khīṇāsavassa hi…pe… subhāvito hotī’’ti. Na aññesaṃ viya dubbalā dubbalabhāvakarānaṃ kilesānaṃ sabbaso pahīnattā.

    វិបស្សនា ទស្សនានុត្តរិយំ អនិច្ចានុបស្សនាទិវសេន សង្ខារានំ សម្មទេវ ទស្សនតោ។ មគ្គោ បដិបទានុត្តរិយំ តទុត្តរិបដិបទាយ អភាវតោ។ ផលំ វិមុត្តានុត្តរិយំ អកុប្បភាវតោ។ ផលំ វា ទស្សនានុត្តរិយំ ទិវសម្បិ និព្ពានំ បច្ចក្ខតោ ទិស្វា បវត្តនតោ។ និព្ពានំ វិមុត្តានុត្តរិយំ សព្ពសង្ខតវិនិស្សដត្តា។ ទស្សន-សទ្ទំ កម្មសាធនំ គហេត្វា និព្ពានស្ស ទស្សនានុត្តរិយតា វុត្តាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘តតោ ឧត្តរញ្ហិ ទដ្ឋព្ពំ នាម នត្ថី’’តិ អាហ។ នត្ថិ ឥតោ ឧត្តរន្តិ អនុត្តរំ, អនុត្តរមេវ អនុត្តរិយន្តិ អាហ ‘‘ឧត្តមំ ជេដ្ឋក’’ន្តិ។

    Vipassanā dassanānuttariyaṃ aniccānupassanādivasena saṅkhārānaṃ sammadeva dassanato. Maggo paṭipadānuttariyaṃ taduttaripaṭipadāya abhāvato. Phalaṃ vimuttānuttariyaṃ akuppabhāvato. Phalaṃ vā dassanānuttariyaṃ divasampi nibbānaṃ paccakkhato disvā pavattanato. Nibbānaṃ vimuttānuttariyaṃ sabbasaṅkhatavinissaṭattā. Dassana-saddaṃ kammasādhanaṃ gahetvā nibbānassa dassanānuttariyatā vuttāti dassento ‘‘tato uttarañhi daṭṭhabbaṃ nāma natthī’’ti āha. Natthi ito uttaranti anuttaraṃ, anuttarameva anuttariyanti āha ‘‘uttamaṃ jeṭṭhaka’’nti.

    សេសោតិ វុត្តាវសេសោ បញ្ចកនយេន, ចតុក្កនយេន ច តិវិធោ សមាធិ, ឥមិនា ឯវ ច សមាធិត្តយាបទេសេន សុត្តន្តេសុបិ បញ្ចកនយោ អាគតោ ឯវាតិ វេទិតព្ពំ។ តត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ បរមត្ថមញ្ជូសាយំ វិសុទ្ធិមគ្គសំវណ្ណនាយំ (វិសុទ្ធិ. ដី. ១.៣៨) វុត្តមេវ, តស្មា តត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។

    Sesoti vuttāvaseso pañcakanayena, catukkanayena ca tividho samādhi, iminā eva ca samādhittayāpadesena suttantesupi pañcakanayo āgato evāti veditabbaṃ. Tattha yaṃ vattabbaṃ, taṃ paramatthamañjūsāyaṃ visuddhimaggasaṃvaṇṇanāyaṃ (visuddhi. ṭī. 1.38) vuttameva, tasmā tattha vuttanayeneva veditabbaṃ.

    អាគច្ឆតិ នាមំ ឯតស្មាតិ អាគមនំ, តតោ អាគមនតោ។ សគុណតោតិ សរសតោ។ អារម្មណតោតិ អារម្មណធម្មតោ។ អនត្តតោ អភិនិវិសិត្វាតិ ‘‘សព្ពេ សង្ខារា អនត្តា’’តិ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា។ អនត្តតោ ទិស្វាតិ បឋមំ សង្ខារានំ ‘‘អនត្តា’’តិ អនត្តលក្ខណំ បដិវិជ្ឈិត្វា។ អនត្តតោ វុដ្ឋាតីតិ វុដ្ឋានគាមិនិវិបស្សនាយ អនត្តាការតោ បវត្តាយ មគ្គវុដ្ឋានំ បាបុណាតិ។ អសុញ្ញតត្តការកានំ កិលេសានំ អភាវាតិ អត្តាភិនិវេសបច្ចយានំ ទិដ្ឋេកដ្ឋានំ កិលេសានំ វិក្ខម្ភនតោ វិបស្សនា សុញ្ញតា នាម អត្តសុញ្ញតាយ យាថាវតោ គហណតោ។ ននុ ឯវំ វិបស្សនាយ សគុណតោ សុញ្ញតា, ន អាគមនតោតិ និប្បរិយាយតោ នត្ថីតិ? សច្ចមេតំ នាមលាភេ, ន បន នាមទានេតិ នាយំ ទោសោ។ អថ វា សុត្តន្តកថា នាម បរិយាយកថា, ន អភិធម្មកថា វិយ និប្បរិយាយាតិ ភិយ្យោបិ ន កោចិ ទោសោ។

    Āgacchati nāmaṃ etasmāti āgamanaṃ, tato āgamanato.Saguṇatoti sarasato. Ārammaṇatoti ārammaṇadhammato. Anattato abhinivisitvāti ‘‘sabbe saṅkhārā anattā’’ti vipassanaṃ paṭṭhapetvā. Anattato disvāti paṭhamaṃ saṅkhārānaṃ ‘‘anattā’’ti anattalakkhaṇaṃ paṭivijjhitvā. Anattato vuṭṭhātīti vuṭṭhānagāminivipassanāya anattākārato pavattāya maggavuṭṭhānaṃ pāpuṇāti. Asuññatattakārakānaṃ kilesānaṃabhāvāti attābhinivesapaccayānaṃ diṭṭhekaṭṭhānaṃ kilesānaṃ vikkhambhanato vipassanā suññatā nāma attasuññatāya yāthāvato gahaṇato. Nanu evaṃ vipassanāya saguṇato suññatā, na āgamanatoti nippariyāyato natthīti? Saccametaṃ nāmalābhe, na pana nāmadāneti nāyaṃ doso. Atha vā suttantakathā nāma pariyāyakathā, na abhidhammakathā viya nippariyāyāti bhiyyopi na koci doso.

    យស្មា សគុណតោ, អារម្មណតោ ច នាមលាភេ សង្ករោ ហោតិ ឯកស្សេវ នាមន្តរលាភសម្ភវតោ។ អាគមនតោ បន នាមលាភេ សង្ករោ នត្ថិ នាមន្តរលាភាភាវតោ, អសម្ភវតោ ច, តស្មា ‘‘អបរោ’’តិអាទិ វុត្តំ។ និមិត្តការកកិលេសាភាវាតិ និច្ចនិមិត្តាទិគ្គាហកបច្ចយានំ កិលេសានំ វិក្ខម្ភនតោ។ កាមញ្ចាយំ វិបស្សនា និច្ចនិមិត្តាទិំ ឧគ្ឃាដេន្តី បវត្តតិ, សង្ខារនិមិត្តស្ស បន អវិស្សជ្ជនតោ ន និប្បរិយាយតោ អនិមិត្តនាមំ លភតីតិ។ បរិយាយេន បនេតំ វុត្តំ។ តថា ហិ និប្បរិយាយទេសនត្តា អភិធម្មេ មគ្គស្ស អនិមិត្តនាមំ ឧទ្ធដំ។ សុត្តេ ច –

    Yasmā saguṇato, ārammaṇato ca nāmalābhe saṅkaro hoti ekasseva nāmantaralābhasambhavato. Āgamanato pana nāmalābhe saṅkaro natthi nāmantaralābhābhāvato, asambhavato ca, tasmā ‘‘aparo’’tiādi vuttaṃ. Nimittakārakakilesābhāvāti niccanimittādiggāhakapaccayānaṃ kilesānaṃ vikkhambhanato. Kāmañcāyaṃ vipassanā niccanimittādiṃ ugghāṭentī pavattati, saṅkhāranimittassa pana avissajjanato na nippariyāyato animittanāmaṃ labhatīti. Pariyāyena panetaṃ vuttaṃ. Tathā hi nippariyāyadesanattā abhidhamme maggassa animittanāmaṃ uddhaṭaṃ. Sutte ca –

    ‘‘អនិមិត្តញ្ច ភាវេហិ, មានានុសយមុជ្ជហ;

    ‘‘Animittañca bhāvehi, mānānusayamujjaha;

    តតោ មានាភិសមយា, ឧបសន្តោ ចរិស្សសី’’តិ។ (សុ. និ. ៣៤៤; សំ. និ. ១.២១២);

    Tato mānābhisamayā, upasanto carissasī’’ti. (su. ni. 344; saṃ. ni. 1.212);

    អនិមិត្តបរិយាយោ អាគតោ។ បណិធិការកកិលេសាភាវាតិ សុខបណិធិអាទិបច្ចយានំ កិលេសានំ វិក្ខម្ភនតោ។

    Animittapariyāyo āgato. Paṇidhikārakakilesābhāvāti sukhapaṇidhiādipaccayānaṃ kilesānaṃ vikkhambhanato.

    រាគាទីហិ សុញ្ញត្តាតិ សមុច្ឆេទវសេន បជហនតោ រាគាទីហិ វិវិត្តត្តា។ រាគាទយោ ឯវ រាគនិមិត្តាទីនិ។ បុរិមុប្បន្នា ហិ រាគាទយោ បរតោ ឧប្បជ្ជនករាគាទីនំ ការណំ ហោតិ។ រាគាទយោ ឯវ តថា បណិធានស្ស បច្ចយភាវតោ រាគបណិធិអាទយោ។ និព្ពានំ វិសង្ខារភាវេនេវ សព្ពសង្ខារវិនិស្សដត្តា រាគាទីហិ សុញ្ញំ, រាគាទិនិមិត្តបណិធិវិរហិតញ្ចាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯត្ថ ច សង្ខារុបេក្ខា សានុលោមា វុដ្ឋានគាមិនិវិបស្សនា, សា សុញ្ញតោ វិបស្សន្តី ‘‘សុញ្ញតា’’តិ វុច្ចតិ, ទុក្ខតោ បស្សន្តី តណ្ហាបណិធិសោសនតោ ‘‘អប្បណិហិតា’’តិ។ សា មគ្គាធិគមាយ អាគមនបដិបទាឋានេ ឋត្វា មគ្គស្ស ‘‘សុញ្ញតំ អនិមិត្តំ អប្បណិហិត’’ន្តិ នាមំ ទេតិ។ អាគមនតោ ច នាមេ លទ្ធេ សគុណតោ ច អារម្មណតោ ច នាមំ សិទ្ធមេវ ហោតិ, ន បន សគុណារម្មណេហិ នាមលាភេ សព្ពត្ថ អាគមនតោ នាមំ សិទ្ធំ ហោតីតិ បរិបុណ្ណនាមសិទ្ធិហេតុត្តា, ‘‘សគុណារម្មណេហិ សព្ពេសម្បិ នាមត្តយយោគោ, ន អាគមនតោ’’តិ វវត្ថានករត្តា ច និប្បរិយាយតោ អាគមនតោវ នាមលាភោ បធានំ, ន ឥតរេហិ, បរិយាយតោ បន តិធា នាមលាភោ ឥច្ឆិតព្ពោតិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តិវិធា កថា’’តិអាទិនា អយំ វិចារោ កតោតិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Rāgādīhi suññattāti samucchedavasena pajahanato rāgādīhi vivittattā. Rāgādayo eva rāganimittādīni. Purimuppannā hi rāgādayo parato uppajjanakarāgādīnaṃ kāraṇaṃ hoti. Rāgādayo eva tathā paṇidhānassa paccayabhāvato rāgapaṇidhiādayo. Nibbānaṃ visaṅkhārabhāveneva sabbasaṅkhāravinissaṭattā rāgādīhi suññaṃ, rāgādinimittapaṇidhivirahitañcāti daṭṭhabbaṃ. Ettha ca saṅkhārupekkhā sānulomā vuṭṭhānagāminivipassanā, sā suññato vipassantī ‘‘suññatā’’ti vuccati, dukkhato passantī taṇhāpaṇidhisosanato ‘‘appaṇihitā’’ti. Sā maggādhigamāya āgamanapaṭipadāṭhāne ṭhatvā maggassa ‘‘suññataṃ animittaṃ appaṇihita’’nti nāmaṃ deti. Āgamanato ca nāme laddhe saguṇato ca ārammaṇato ca nāmaṃ siddhameva hoti, na pana saguṇārammaṇehi nāmalābhe sabbattha āgamanato nāmaṃ siddhaṃ hotīti paripuṇṇanāmasiddhihetuttā, ‘‘saguṇārammaṇehi sabbesampi nāmattayayogo, na āgamanato’’ti vavatthānakarattā ca nippariyāyato āgamanatova nāmalābho padhānaṃ, na itarehi, pariyāyato pana tidhā nāmalābho icchitabboti aṭṭhakathāyaṃ ‘‘tividhā kathā’’tiādinā ayaṃ vicāro katoti daṭṭhabbaṃ.

    សុចិភាវោតិ កិលេសាសុចិវិគមេន សុទ្ធភាវោ អសំកិលិដ្ឋភាវោ។ តេនាហ ‘‘តិណ្ណំ សុចរិតានំ វសេន វេទិតព្ពោ’’តិ។

    Sucibhāvoti kilesāsucivigamena suddhabhāvo asaṃkiliṭṭhabhāvo. Tenāha ‘‘tiṇṇaṃ sucaritānaṃ vasena veditabbo’’ti.

    មុនិនោ ឯតានីតិ មោនេយ្យានិ។ យេហិ ធម្មេហិ ឧភយហិតមុននតោ មុនិ នាម ហោតិ, តេ ឯវំ វុត្តាតិ អាហ ‘‘មុនិភាវករា មោនេយ្យបដិបទា ធម្មា’’តិ។ តត្ថ យស្មា កាយេន អកត្តព្ពស្ស អករណំ, កត្តព្ពស្ស ច ករណំ, ‘‘អត្ថិ ឥមស្មិំ កាយេ កេសា’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.៣៧៧; ម. និ. ១.១១០; ៣.១៥៣; អ. និ. ៦.២៩; ១០.៦០; វិភ. ៣៥៦; ខុ. បា. ៣.១; នេត្តិ. ៤៧) កាយសង្ខាតស្ស អារម្មណស្ស ជាននំ, កាយស្ស ច សមុទយតោ អត្ថង្គមតោ អស្សាទតោ អាទីនវតោ និស្សរណតោ ច យាថាវតោ បរិជាននំ, តថា បរិជាននវសេន បវត្តោ វិបស្សនាមគ្គោ, តេន ច កាយេ ឆន្ទរាគស្ស បជហនំ, កាយសង្ខារំ និរោធេត្វា បត្តព្ពសមាបត្តិ ចាតិ សព្ពេ ឯតេ កាយមុខេន បវត្តា មោនេយ្យបដិបទា ធម្មា កាយមោនេយ្យំ នាម។ តស្មា តមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘តិវិធកាយទុច្ចរិតស្ស បហាន’’ន្តិអាទិនា បាឡិ អាគតា។ សេសទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ។ តត្ថ ចោបនវាចញ្ចេវ សទ្ទវាចញ្ច អារព្ភ បវត្តា បញ្ញា វាចារម្មណេ ញាណំ។ តស្ស វាចាយ សមុទយាទិតោ បរិជាននំ វាចាបរិញ្ញា។ ឯកាសីតិវិធំ លោកិយចិត្តំ អារព្ភ បវត្តញាណំ មនារម្មណេ ញាណំ។ តស្ស សមុទយាទិតោ បរិជាននំ មនោបរិញ្ញាតិ អយមេវ វិសេសោ។

    Munino etānīti moneyyāni. Yehi dhammehi ubhayahitamunanato muni nāma hoti, te evaṃ vuttāti āha ‘‘munibhāvakarā moneyyapaṭipadā dhammā’’ti. Tattha yasmā kāyena akattabbassa akaraṇaṃ, kattabbassa ca karaṇaṃ, ‘‘atthi imasmiṃ kāye kesā’’tiādinā (dī. ni. 2.377; ma. ni. 1.110; 3.153; a. ni. 6.29; 10.60; vibha. 356; khu. pā. 3.1; netti. 47) kāyasaṅkhātassa ārammaṇassa jānanaṃ, kāyassa ca samudayato atthaṅgamato assādato ādīnavato nissaraṇato ca yāthāvato parijānanaṃ, tathā parijānanavasena pavatto vipassanāmaggo, tena ca kāye chandarāgassa pajahanaṃ, kāyasaṅkhāraṃ nirodhetvā pattabbasamāpatti cāti sabbe ete kāyamukhena pavattā moneyyapaṭipadā dhammā kāyamoneyyaṃ nāma. Tasmā tamatthaṃ dassetuṃ ‘‘tividhakāyaduccaritassa pahāna’’ntiādinā pāḷi āgatā. Sesadvayepi eseva nayo. Tattha copanavācañceva saddavācañca ārabbha pavattā paññā vācārammaṇe ñāṇaṃ. Tassa vācāya samudayādito parijānanaṃ vācāpariññā. Ekāsītividhaṃ lokiyacittaṃ ārabbha pavattañāṇaṃ manārammaṇe ñāṇaṃ. Tassa samudayādito parijānanaṃ manopariññāti ayameva viseso.

    អយន្តិ ឥតោ សម្បត្តិយោតិ អាយោ, កុសលានំ ធម្មានំ អភិពុទ្ធីតិ អាហ ‘‘អាយោតិ វុឌ្ឍី’’តិ។ អបេន្តិ សម្បត្តិយោ ឯតេនាតិ អបាយោ, កុសលានំ ធម្មានំ ហានីតិ អាហ ‘‘អបាយោតិ អវុឌ្ឍី’’តិ។ តស្ស តស្សាតិ អាយស្ស ច អបាយស្ស ច។ ការណំ ឧបាយោ ឧបេតិ ឧបគច្ឆតិ ឯតេន អាយោ, អបាយោ ចាតិ។ តត្ថ ទុវិធា វុឌ្ឍិ អនត្ថហានិតោ, អត្ថុប្បត្តិតោ ច, តថា អវុឌ្ឍិ អត្ថហានិតោ, អនត្ថុប្បត្តិតោ ច។ តេសំ បជាននាតិ តេសំ អាយាបាយសញ្ញិតានំ យថាវុត្តប្បភេទានំ វុឌ្ឍិអវុឌ្ឍីនំ យាថាវតោ បជាននា។ កោសល្លំ កុសលតា និបុណតា។ តទុភយម្បិ បាឡិវសេនេវ ទស្សេតុំ ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។

    Ayanti ito sampattiyoti āyo, kusalānaṃ dhammānaṃ abhibuddhīti āha ‘‘āyoti vuḍḍhī’’ti. Apenti sampattiyo etenāti apāyo, kusalānaṃ dhammānaṃ hānīti āha ‘‘apāyoti avuḍḍhī’’ti. Tassa tassāti āyassa ca apāyassa ca. Kāraṇaṃ upāyo upeti upagacchati etena āyo, apāyo cāti. Tattha duvidhā vuḍḍhi anatthahānito, atthuppattito ca, tathā avuḍḍhi atthahānito, anatthuppattito ca. Tesaṃ pajānanāti tesaṃ āyāpāyasaññitānaṃ yathāvuttappabhedānaṃ vuḍḍhiavuḍḍhīnaṃ yāthāvato pajānanā. Kosallaṃ kusalatā nipuṇatā. Tadubhayampi pāḷivaseneva dassetuṃ ‘‘vuttañheta’’ntiādi vuttaṃ.

    តត្ថ ឥទំ វុច្ចតីតិ យា ឥមេសំ អកុសលធម្មានំ អនុប្បត្តិនិរោធេសុ, កុសលធម្មានញ្ច ឧប្បត្តិភិយ្យោភាវេសុ បញ្ញា, ឥទំ អាយកោសល្លំ នាម វុច្ចតិ។ ឥទានិ អបាយកោសល្លម្បិ បាឡិវសេនេវ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ កតម’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ឥទំ វុច្ចតីតិ យា ឥមេសំ កុសលធម្មានំ អនុប្បជ្ជននិរុជ្ឈនេសុ, អកុសលធម្មានញ្ច ឧប្បត្តិភិយ្យោភាវេសុ បញ្ញា, ឥទំ អបាយកោសល្លំ នាម វុច្ចតីតិ។ ឯត្ថាហអាយកោសល្លំ តាវ បញ្ញា ហោតុ, អបាយកោសល្លំ កថំ បញ្ញា នាម ជាតាតិ ឯវំ មញ្ញតិ ‘‘អបាយុប្បាទនសមត្ថតា អបាយកោសល្លំ នាមា’’តិ, តំ បន តស្ស មតិមត្តំ។ បញ្ញវា ឯវ ហិ ‘‘មយ្ហំ ឯវំ មនសិ ករោតោ អនុប្បន្នា កុសលា ធម្មា នុប្បជ្ជន្តិ, ឧប្បន្នា និរុជ្ឈន្តិ។ អនុប្បន្នា អកុសលា ធម្មា ឧប្បជ្ជន្តិ, ឧប្បន្នា វឌ្ឍន្តី’’តិ បជានាតិ, សោ ឯវំ ញត្វា អនុប្បន្នេ អកុសលេ ធម្មេ ន ឧប្បាទេតិ, ឧប្បន្នេ បជហតិ។ អនុប្បន្នេ កុសលេ ធម្មេ ឧប្បាទេតិ, ឧប្បន្នេ ភាវនាបារិបូរិំ បាបេតិ។ ឯវំ អបាយកោសល្លម្បិ បញ្ញា ឯវាតិ។ សព្ពាបីតិ អាយកោសល្លបក្ខិកាបិ អបាយកោសល្លបក្ខិកាបិ។ តត្រុបាយាតិ តត្រ តត្រ ករណីយេ ឧបាយភូតា។

    Tattha idaṃ vuccatīti yā imesaṃ akusaladhammānaṃ anuppattinirodhesu, kusaladhammānañca uppattibhiyyobhāvesu paññā, idaṃ āyakosallaṃ nāma vuccati. Idāni apāyakosallampi pāḷivaseneva dassetuṃ ‘‘tattha katama’’ntiādi vuttaṃ. Tattha idaṃ vuccatīti yā imesaṃ kusaladhammānaṃ anuppajjananirujjhanesu, akusaladhammānañca uppattibhiyyobhāvesu paññā, idaṃ apāyakosallaṃ nāma vuccatīti. Etthāhaāyakosallaṃ tāva paññā hotu, apāyakosallaṃ kathaṃ paññā nāma jātāti evaṃ maññati ‘‘apāyuppādanasamatthatā apāyakosallaṃ nāmā’’ti, taṃ pana tassa matimattaṃ. Paññavā eva hi ‘‘mayhaṃ evaṃ manasi karoto anuppannā kusalā dhammā nuppajjanti, uppannā nirujjhanti. Anuppannā akusalā dhammā uppajjanti, uppannā vaḍḍhantī’’ti pajānāti, so evaṃ ñatvā anuppanne akusale dhamme na uppādeti, uppanne pajahati. Anuppanne kusale dhamme uppādeti, uppanne bhāvanāpāripūriṃ pāpeti. Evaṃ apāyakosallampi paññā evāti. Sabbāpīti āyakosallapakkhikāpi apāyakosallapakkhikāpi. Tatrupāyāti tatra tatra karaṇīye upāyabhūtā.

    តស្ស តិកិច្ឆនត្ថន្តិ អច្ចាយិកស្ស កិច្ចស្ស, ភយស្ស វា បរិហរណត្ថំ ឋានុប្បត្តិយការណជាននវសេនេវាតិ ឋានេ តង្ខណេ ឯវ ឧប្បត្តិ ឯតស្ស អត្ថីតិ ឋានុប្បត្តិកំ, ឋានសោ ឧប្បជ្ជនកការណំ, តស្ស ជាននវសេនេវ។

    Tassa tikicchanatthanti accāyikassa kiccassa, bhayassa vā pariharaṇatthaṃ ṭhānuppattiyakāraṇajānanavasenevāti ṭhāne taṅkhaṇe eva uppatti etassa atthīti ṭhānuppattikaṃ, ṭhānaso uppajjanakakāraṇaṃ, tassa jānanavaseneva.

    មជ្ជនាការវសេន បវត្តមានាតិ អត្តនោ វត្ថុនោ មទនីយតាយ មទស្ស អាបជ្ជនាការេន បវត្តមានា ឧណ្ណតិយោ។ និរោគោតិ អរោគោ។ មានករណន្តិ មានស្ស ឧប្បាទនំ។ យោព្ពនេ ឋត្វាតិ យោព្ពនេ បតិដ្ឋាយ, យោព្ពនំ អបស្សាយាតិ អត្ថោ។ សព្ពេសម្បិ ជីវិតំ នាម មរណបភង្គុរំ ទុក្ខានុពន្ធញ្ច, តទុភយំ អនោលោកេត្វា, បពន្ធដ្ឋិតិបច្ចយា សុលភតញ្ច និស្សាយ ឧប្បជ្ជនកមទោ ជីវិតមទោតិ ទស្សេតុំ ‘‘ចិរំ ជីវិ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។

    Majjanākāravasena pavattamānāti attano vatthuno madanīyatāya madassa āpajjanākārena pavattamānā uṇṇatiyo. Nirogoti arogo. Mānakaraṇanti mānassa uppādanaṃ. Yobbane ṭhatvāti yobbane patiṭṭhāya, yobbanaṃ apassāyāti attho. Sabbesampi jīvitaṃ nāma maraṇapabhaṅguraṃ dukkhānubandhañca, tadubhayaṃ anoloketvā, pabandhaṭṭhitipaccayā sulabhatañca nissāya uppajjanakamado jīvitamadoti dassetuṃ ‘‘ciraṃ jīvi’’ntiādi vuttaṃ.

    អធិបតិ វុច្ចតិ ជេដ្ឋកោ, ឥស្សរោតិ អត្ថោ។ តតោ អធិបតិតោ អាគតំ អាធិបតេយ្យំ។ កិំ តំ? បាបស្ស អករណំ។ តេនាហ ‘‘ឯត្តកោម្ហី’’តិអាទិ។ តត្ថ សីលាទយោ លោកិយា ឯវ ទដ្ឋព្ពា, តស្មា វិមុត្តិយាតិ លោកិយវិមុត្តិយា។ ជេដ្ឋកន្តិ ឥស្សរំ, គរុន្តិ អត្ថោ។ ឯត្ថ ច អត្តានំ, ធម្មញ្ច អធិបតិំ កត្វា បាបស្ស អករណំ ហិរិយា វសេន វេទិតព្ពំ។ លោកំ អធិបតិំ កត្វា អករណំ ឱត្តប្បស្ស វសេន។

    Adhipati vuccati jeṭṭhako, issaroti attho. Tato adhipatito āgataṃ ādhipateyyaṃ. Kiṃ taṃ? Pāpassa akaraṇaṃ. Tenāha ‘‘ettakomhī’’tiādi. Tattha sīlādayo lokiyā eva daṭṭhabbā, tasmā vimuttiyāti lokiyavimuttiyā. Jeṭṭhakanti issaraṃ, garunti attho. Ettha ca attānaṃ, dhammañca adhipatiṃ katvā pāpassa akaraṇaṃ hiriyā vasena veditabbaṃ. Lokaṃ adhipatiṃ katvā akaraṇaṃ ottappassa vasena.

    កថាវត្ថូនីតិ កថាយ បវត្តិដ្ឋានានិ។ យស្មា តេហិ វិនា កថា នប្បវត្តតិ, តស្មា ‘‘កថាការណានី’’តិ វុត្តំ។ អទ្ធាន-សទ្ទស្ស អត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោ ឯវ, សោ បនត្ថតោ ធម្មប្បវត្តិមត្តំ ។ ធម្មា ចេត្ថ ខន្ធា ឯវ, តព្ពិនិមុត្តា ច តេសំ គតិ នត្ថីតិ អាហ ‘‘អតីតំ ធម្មំ, អតីតក្ខន្ធេតិ អត្ថោ’’តិ។ អយញ្ច អទ្ធា នាម ទិសាទិ វិយ អត្ថតោ ធម្មប្បវត្តិំ ឧបាទាយ បញ្ញត្តិមត្តំ, ន ឧបាទា ន ភូតធម្មោតិ តមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ។

    Kathāvatthūnīti kathāya pavattiṭṭhānāni. Yasmā tehi vinā kathā nappavattati, tasmā ‘‘kathākāraṇānī’’ti vuttaṃ. Addhāna-saddassa attho heṭṭhā vutto eva, so panatthato dhammappavattimattaṃ . Dhammā cettha khandhā eva, tabbinimuttā ca tesaṃ gati natthīti āha ‘‘atītaṃ dhammaṃ, atītakkhandheti attho’’ti. Ayañca addhā nāma disādi viya atthato dhammappavattiṃ upādāya paññattimattaṃ, na upādā na bhūtadhammoti tamatthaṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ.

    ‘‘តមវិជ្ឈនដ្ឋេន វិទិតករណដ្ឋេនា’’តិ សង្ខេបតោ វុត្តមត្ថំ វិវរិតុំ ‘‘បុព្ពេនិវាសា’’តិអាទិ វុត្តំ។ បុព្ពេនិវាសន្តិ បុព្ពេ និវុត្ថក្ខន្ធេ។ តមន្តិ មោហតមំ។ វិជ្ឈតីតិ វិហនតិ, បជហតីតិ អត្ថោ។ តេនេវ ច បដិច្ឆាទកតមវិជ្ឈនេន បុព្ពេនិវាសញ្ច វិទិតំ បាកដំ ករោតីតិ វិជ្ជាតិ។ តន្តិ ចុតូបបាតំ។

    ‘‘Tamavijjhanaṭṭhena viditakaraṇaṭṭhenā’’ti saṅkhepato vuttamatthaṃ vivarituṃ ‘‘pubbenivāsā’’tiādi vuttaṃ. Pubbenivāsanti pubbe nivutthakkhandhe. Tamanti mohatamaṃ. Vijjhatīti vihanati, pajahatīti attho. Teneva ca paṭicchādakatamavijjhanena pubbenivāsañca viditaṃ pākaṭaṃ karotīti vijjāti. Tanti cutūpapātaṃ.

    ឧបបត្តិទេវវិសេសភាវាវហោ វិហារោតិ កត្វា ទិព្ពោ វិហារោ។ ននុ ឯវំ អញ្ញមញ្ញានម្បិ ទិព្ពវិហារភាវោ អាបជ្ជតីតិ? ន តាសំ សត្តេសុ ហិតូបសំហារាទិវសេន បវត្តិយា សវិសេសំ និទ្ទោសដ្ឋេន, សេដ្ឋដ្ឋេន ច ព្រហ្មវិហារសមញ្ញាយ និរុឡ្ហភាវតោ។ សុវិសុទ្ធិតោ បដិបក្ខសមុច្ឆិន្ទនវសេន អរណីយតោ បត្តព្ពតោ, អរិយភាវប្បត្តិយា វា អនន្តរំ អរិយោ។ អរិយានំ អយន្តិ វា អរិយោ វិហារោ។

    Upapattidevavisesabhāvāvaho vihāroti katvā dibbo vihāro. Nanu evaṃ aññamaññānampi dibbavihārabhāvo āpajjatīti? Na tāsaṃ sattesu hitūpasaṃhārādivasena pavattiyā savisesaṃ niddosaṭṭhena, seṭṭhaṭṭhena ca brahmavihārasamaññāya niruḷhabhāvato. Suvisuddhito paṭipakkhasamucchindanavasena araṇīyato pattabbato, ariyabhāvappattiyā vā anantaraṃ ariyo. Ariyānaṃ ayanti vā ariyo vihāro.

    សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ។

    Sesaṃ heṭṭhā vuttanayameva.

    តិកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Tikavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ចតុក្កវណ្ណនា

    Catukkavaṇṇanā

    ៣០៦. បុព្ពេតិ ហេដ្ឋា មហាសតិបដ្ឋានវណ្ណនាយំ។

    306.Pubbeti heṭṭhā mahāsatipaṭṭhānavaṇṇanāyaṃ.

    យោ ឆន្ទោតិ យោ ឆន្ទិយនវសេន ឆន្ទោ។ ឆន្ទិកតាតិ ឆន្ទភាវោ, ឆន្ទិករណាការោ វា។ កត្តុកម្យតាតិ កត្តុកាមតា។ កុសលោតិ ឆេកោ កោសល្លសម្ភូតោ ។ ធម្មច្ឆន្ទោតិ សភាវច្ឆន្ទោ។ អយញ្ហិ ឆន្ទោ នាម តណ្ហាឆន្ទោ, ទិដ្ឋិឆន្ទោ, វីរិយឆន្ទោ, ធម្មច្ឆន្ទោតិ ពហុវិធោ។ ឥធ កត្តុកម្យតាកុសលធម្មច្ឆន្ទោ អធិប្បេតោ។ ឆន្ទំ ជនេតីតិ តំ ឆន្ទំ ឧប្បាទេតិ។ តំ បវត្តេន្តោ ហិ ជនេតិ នាម។ វាយាមំ ករោតីតិ បយោគំ បរក្កមំ ករោតិ។ វីរិយំ អារភតីតិ កាយិកចេតសិកវីរិយំ បវត្តេតិ។ ចិត្តំ ឧបត្ថម្ភេតីតិ តេនេវ សហជាតវីរិយេន ចិត្តំ ឧក្ខិបតិ។ បទហតីតិ បធានំ វីរិយំ ករោតិ។ បដិបាដិយា បនេតានិ បទានិ ឧប្បាទនាសេវនាភាវនាពហុលីកម្មសាតច្ចកិរិយាហិ យោជេតព្ពានិ។ វិត្ថារំ បរិហរន្តោ ‘‘អយមេត្ថ សង្ខេបោ’’តិអាទិមាហ។

    Yo chandoti yo chandiyanavasena chando. Chandikatāti chandabhāvo, chandikaraṇākāro vā. Kattukamyatāti kattukāmatā. Kusaloti cheko kosallasambhūto . Dhammacchandoti sabhāvacchando. Ayañhi chando nāma taṇhāchando, diṭṭhichando, vīriyachando, dhammacchandoti bahuvidho. Idha kattukamyatākusaladhammacchando adhippeto. Chandaṃ janetīti taṃ chandaṃ uppādeti. Taṃ pavattento hi janeti nāma. Vāyāmaṃ karotīti payogaṃ parakkamaṃ karoti. Vīriyaṃ ārabhatīti kāyikacetasikavīriyaṃ pavatteti. Cittaṃ upatthambhetīti teneva sahajātavīriyena cittaṃ ukkhipati. Padahatīti padhānaṃ vīriyaṃ karoti. Paṭipāṭiyā panetāni padāni uppādanāsevanābhāvanābahulīkammasātaccakiriyāhi yojetabbāni. Vitthāraṃ pariharanto ‘‘ayamettha saṅkhepo’’tiādimāha.

    ឆន្ទំ និស្សាយាតិ ‘‘ឆន្ទវតោ ចេតោសមាធិ ហោតិ, មយ្ហំ ឯវំ ហោតី’’តិ ឯវំ ឆន្ទំ និស្សាយ ឆន្ទំ ធុរំ ជេដ្ឋកំ បុព្ពង្គមំ កត្វា បវត្តោ សមាធិ ឆន្ទសមាធិ។ បធានភូតាតិ បធានជាតា, បធានភាវំ វា បត្តា។ សង្ខារាតិ ចតុកិច្ចសាធកំ សម្មប្បធានវីរិយំ វទតិ។ តេហិ ធម្មេហីតិ យថាវុត្តសមាធិវីរិយេហិ ឧបេតំ សម្បយុត្តំ។ ឥទ្ធិយា បាទន្តិ និប្ផត្តិបរិយាយេន ឥជ្ឈនដ្ឋេន, ឥជ្ឈន្តិ ឯតាយ សត្តា ឥទ្ធា វុទ្ធា ឧក្កំសគតា ហោន្តីតិ ឥមិនា វា បរិយាយេន ‘‘ឥទ្ធី’’តិ សង្ខ្យំ គតានំ ឧបចារជ្ឈានាទិកុសលចិត្តសម្បយុត្តានំ ឆន្ទសមាធិបធានសង្ខារានំ អធិដ្ឋានដ្ឋេន បាទភូតំ។ យស្មា បុរិមា ឥទ្ធិ បច្ឆិមាយ ឥទ្ធិយា បាទោ បាទកំ បទដ្ឋានំ ហោតិ, តស្មា ‘‘ឥទ្ធិភូតំ វា បាទ’’ន្តិ ច វុត្តំ។ សេសេសុបីតិ ទុតិយឥទ្ធិបាទាទីសុ។ កាមញ្ចេត្ថ ជនវសភសុត្តេបិ ឥទ្ធិបាទវិចារោ អាគតោ, សោបិ សង្ខេបតោ ឯវាតិ អាហ ‘‘វិត្ថារោ បន…បេ.… ទីបិតោ’’តិ។

    Chandaṃ nissāyāti ‘‘chandavato cetosamādhi hoti, mayhaṃ evaṃ hotī’’ti evaṃ chandaṃ nissāya chandaṃ dhuraṃ jeṭṭhakaṃ pubbaṅgamaṃ katvā pavatto samādhi chandasamādhi. Padhānabhūtāti padhānajātā, padhānabhāvaṃ vā pattā. Saṅkhārāti catukiccasādhakaṃ sammappadhānavīriyaṃ vadati. Tehi dhammehīti yathāvuttasamādhivīriyehi upetaṃ sampayuttaṃ. Iddhiyā pādanti nipphattipariyāyena ijjhanaṭṭhena, ijjhanti etāya sattā iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontīti iminā vā pariyāyena ‘‘iddhī’’ti saṅkhyaṃ gatānaṃ upacārajjhānādikusalacittasampayuttānaṃ chandasamādhipadhānasaṅkhārānaṃ adhiṭṭhānaṭṭhena pādabhūtaṃ. Yasmā purimā iddhi pacchimāya iddhiyā pādo pādakaṃ padaṭṭhānaṃ hoti, tasmā ‘‘iddhibhūtaṃ vā pāda’’nti ca vuttaṃ. Sesesupīti dutiyaiddhipādādīsu. Kāmañcettha janavasabhasuttepi iddhipādavicāro āgato, sopi saṅkhepato evāti āha ‘‘vitthāro pana…pe… dīpito’’ti.

    ៣០៧. ទិដ្ឋធម្មោ វុច្ចតិ បច្ចក្ខភូតោ អត្តភាវោតិ អាហ ‘‘ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ’’តិ។ សុខវិហារត្ថាយាតិ និក្កិលេសតាយ និរាមិសេន សុខេន វិហរណត្ថាយ។ ផលសមាបត្តិឈានានីតិ ចត្តារិបិ ផលសមាបត្តិឈានានិ។ អបរភាគេតិ អាសវក្ខយាធិគមតោ អបរភាគេ។ និព្ពត្តិតជ្ឈានានីតិ អធិគតរូបារូបជ្ឈានានិ។

    307.Diṭṭhadhammo vuccati paccakkhabhūto attabhāvoti āha ‘‘imasmiṃyeva attabhāve’’ti. Sukhavihāratthāyāti nikkilesatāya nirāmisena sukhena viharaṇatthāya. Phalasamāpattijhānānīti cattāripi phalasamāpattijhānāni. Aparabhāgeti āsavakkhayādhigamato aparabhāge. Nibbattitajjhānānīti adhigatarūpārūpajjhānāni.

    សូរិយចន្ទបជ្ជោតមណិអាទីនន្តិ បជ្ជោតគ្គហណេន បទីបំ វទតិ។ អាទិ-សទ្ទេន ឧក្កាវិជ្ជុលតាទីនំ សង្គហោ។ អាលោកោតិ មនសិ ករោតីតិ សូរិយចន្ទាលោកាទិំ ទិវា, រត្តិញ្ច ឧបលទ្ធំ យថាលទ្ធវសេនេវ មនសិ ករោតិ ចិត្តេ ឋបេតិ។ តថាវ នំ មនសិ ករោតិ, យថាស្ស សុភាវិតាលោកកសិណស្ស វិយ កសិណាលោកោ យទិច្ឆកំ យាវទិច្ឆកំ។ សោ អាលោកោ រត្តិយំ ឧបតិដ្ឋតិ, យេន តត្ថ ទិវាសញ្ញំ ឋបេតិ ទិវា វិយ វិគតថិនមិទ្ធោ ហោតិ។ តេនាហ ‘‘យថា ទិវា តថា រត្តិ’’ន្តិ។ យថា រត្តិំ អាលោកោ ទិដ្ឋោតិ យថា រត្តិយា ចន្ទាលោកាទិអាលោកោ ទិដ្ឋោ ឧបលទ្ធោ។ ឯវមេវ ទិវា មនសិ ករោតីតិ រត្តិំ ទិដ្ឋាការេនេវ ទិវា តំ អាលោកំ មនសិ ករោតិ ចិត្តេ ឋបេតិ។ អបិហិតេនាតិ ថិនមិទ្ធបិធានេន ន បិហិតេន។ អនទ្ធេនាតិ អសញ្ឆាទិតេន។ សឱភាសន្តិ សញាណោភាសំ។ ថិនមិទ្ធវិនោទនអាលោកោបិ វា ហោតុ កសិណាលោកោបិ វា បរិកម្មាលោកោបិ វា, ឧបក្កិលេសាលោកោ វិយ សព្ពាយំ អាលោកោ ញាណសមុដ្ឋានោ វាតិ។ ញាណទស្សនបដិលាភត្ថាយាតិ ទិព្ពចក្ខុញាណបដិលាភត្ថាយ។ ទិព្ពចក្ខុញាណញ្ហិ រូបគតស្ស ទិព្ពស្ស, ឥតរស្ស ច ទស្សនដ្ឋេន ឥធ ‘‘ញាណទស្សន’’ន្តិ អធិប្បេតំ។ ‘‘អាលោកសញ្ញំ មនសិ ករោតី’’តិ ឯត្ថ វុត្តអាលោកោ ថិនមិទ្ធវិនោទនអាលោកោ។ បរិកម្មអាលោកោតិ ទិព្ពចក្ខុញាណាយ បរិកម្មករណវសេន បវត្តិតអាលោកោ។ តត្ថ បុរិមស្ស វសេន ‘‘ខីណាសវស្សា’’តិ វិសេសេត្វា វុត្តំ។ តស្ស ហិ ថិនមិទ្ធំ សុប្បហីនំ ហោតិ, ន អញ្ញេសំ។ ទុតិយស្ស វសេន ‘‘តស្មិំ វា អាគតេបី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ តស្មិន្តិ ទិព្ពចក្ខុញាណេ។ អាគតេបីតិ បដិលទ្ធេបិ។ អនាគតេបីតិ អប្បដិលទ្ធេបិ។ យស្មា តថារូបស្ស បាទកជ្ឈានស្សេវ វសេន បរិកម្មអាលោកស្ស សម្ភវោ, យតោ តំ បរិសុទ្ធបរិយោទាតតាទិគុណវិសេសុបសំហិតំ, តស្មា អាហ ‘‘បាទក…បេ.… ភាវេតីតិ វុត្ត’’ន្តិ។

    Sūriyacandapajjotamaṇiādīnanti pajjotaggahaṇena padīpaṃ vadati. Ādi-saddena ukkāvijjulatādīnaṃ saṅgaho. Ālokoti manasi karotīti sūriyacandālokādiṃ divā, rattiñca upaladdhaṃ yathāladdhavaseneva manasi karoti citte ṭhapeti. Tathāva naṃ manasi karoti, yathāssa subhāvitālokakasiṇassa viya kasiṇāloko yadicchakaṃ yāvadicchakaṃ. So āloko rattiyaṃ upatiṭṭhati, yena tattha divāsaññaṃ ṭhapeti divā viya vigatathinamiddho hoti. Tenāha ‘‘yathā divā tathā ratti’’nti. Yathā rattiṃ āloko diṭṭhoti yathā rattiyā candālokādiāloko diṭṭho upaladdho. Evameva divā manasi karotīti rattiṃ diṭṭhākāreneva divā taṃ ālokaṃ manasi karoti citte ṭhapeti. Apihitenāti thinamiddhapidhānena na pihitena. Anaddhenāti asañchāditena. Saobhāsanti sañāṇobhāsaṃ. Thinamiddhavinodanaālokopi vā hotu kasiṇālokopi vā parikammālokopi vā, upakkilesāloko viya sabbāyaṃ āloko ñāṇasamuṭṭhāno vāti. Ñāṇadassanapaṭilābhatthāyāti dibbacakkhuñāṇapaṭilābhatthāya. Dibbacakkhuñāṇañhi rūpagatassa dibbassa, itarassa ca dassanaṭṭhena idha ‘‘ñāṇadassana’’nti adhippetaṃ. ‘‘Ālokasaññaṃ manasi karotī’’ti ettha vuttaāloko thinamiddhavinodanaāloko. Parikammaālokoti dibbacakkhuñāṇāya parikammakaraṇavasena pavattitaāloko. Tattha purimassa vasena ‘‘khīṇāsavassā’’ti visesetvā vuttaṃ. Tassa hi thinamiddhaṃ suppahīnaṃ hoti, na aññesaṃ. Dutiyassa vasena ‘‘tasmiṃ vā āgatepī’’tiādi vuttaṃ. Tattha tasminti dibbacakkhuñāṇe. Āgatepīti paṭiladdhepi. Anāgatepīti appaṭiladdhepi. Yasmā tathārūpassa pādakajjhānasseva vasena parikammaālokassa sambhavo, yato taṃ parisuddhapariyodātatādiguṇavisesupasaṃhitaṃ, tasmā āha ‘‘pādaka…pe… bhāvetīti vutta’’nti.

    សត្តដ្ឋានិកស្សាតិ ‘‘អភិក្កន្តេ បដិក្កន្តេ សម្បជានការី ហោតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២១៤; ២.៦៩; ម. និ. ១.១០២) វុត្តស្ស សត្តដ្ឋានិកស្ស។ សតិបិ សេក្ខានំ បរិញ្ញាតភាវេ ឯកន្តតោ បរិញ្ញាតវត្ថុកា នាម អរហន្តោ ឯវាតិ វុត្តំ ‘‘ខីណាសវស្ស វត្ថុ វិទិតំ ហោតី’’តិអាទិ។ វត្ថារម្មណវិទិតតាយាតិ វត្ថុនោ, អារម្មណស្ស ច យាថាវតោ វិទិតភាវេន។ យថា ហិ សប្បបរិយេសនំ ចរន្តេន តស្ស អាសយេ វិទិតេ សោបិ វិទិតោ ឯវ ច ហោតិ មន្តាគទពលេន តស្ស គហណស្ស សុករត្តា, ឯវំ វេទនាយ អាសយភូតេ វត្ថុម្ហិ, អារម្មណេ ច វិទិតេ អាទិកម្មិកស្សបិ វេទនា វិទិតា ឯវ ហោតិ សលក្ខណតោ, សាមញ្ញលក្ខណតោ ច តស្សា គហណស្ស សុករត្តា, បគេវ បរិញ្ញាតវត្ថុកស្ស ខីណាសវស្ស។ តស្ស ហិ ឧប្បាទក្ខណេបិ ឋិតិក្ខណេបិ ភង្គក្ខណេបិ វេទនា វិទិតា បាកដា ហោន្តិ។ តេនាហ ‘‘ឯវំ វេទនា ឧប្បជ្ជន្តី’’តិអាទិ។ និទស្សនមត្តញ្ចេតំ, យទិទំ បាឡិយំ វេទនាសញ្ញាវិតក្កគ្គហណន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘ន កេវល’’ន្តិអាទិមាហ , តេន អវសេសតោ សព្ពធម្មានម្បិ ឧប្បាទាទិតោ វិទិតភាវំ ទស្សេតិ។

    Sattaṭṭhānikassāti ‘‘abhikkante paṭikkante sampajānakārī hotī’’tiādinā (dī. ni. 1.214; 2.69; ma. ni. 1.102) vuttassa sattaṭṭhānikassa. Satipi sekkhānaṃ pariññātabhāve ekantato pariññātavatthukā nāma arahanto evāti vuttaṃ ‘‘khīṇāsavassa vatthu viditaṃ hotī’’tiādi. Vatthārammaṇaviditatāyāti vatthuno, ārammaṇassa ca yāthāvato viditabhāvena. Yathā hi sappapariyesanaṃ carantena tassa āsaye vidite sopi vidito eva ca hoti mantāgadabalena tassa gahaṇassa sukarattā, evaṃ vedanāya āsayabhūte vatthumhi, ārammaṇe ca vidite ādikammikassapi vedanā viditā eva hoti salakkhaṇato, sāmaññalakkhaṇato ca tassā gahaṇassa sukarattā, pageva pariññātavatthukassa khīṇāsavassa. Tassa hi uppādakkhaṇepi ṭhitikkhaṇepi bhaṅgakkhaṇepi vedanā viditā pākaṭā honti. Tenāha ‘‘evaṃ vedanā uppajjantī’’tiādi. Nidassanamattañcetaṃ, yadidaṃ pāḷiyaṃ vedanāsaññāvitakkaggahaṇanti dassento ‘‘na kevala’’ntiādimāha , tena avasesato sabbadhammānampi uppādādito viditabhāvaṃ dasseti.

    ឥទានិ ន កេវលំ ខណតោ ឯវ, អថ ខោ បច្ចយតោបិ អនិច្ចាទិតោបិ ន កេវលំ ខីណាសវានំយេវ វសេន, អថ ខោ ឯកច្ចានំ សេក្ខានម្បិ វសេន វេទនាទីនំ វិទិតភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ អវិជ្ជាសមុទយាតិ អវិជ្ជាយ ឧប្បាទា, អត្ថិភាវាតិ អត្ថោ។ និរោធវិរោធី ហិ ឧប្បាទោ អត្ថិភាវវាចកោបិ ហោតីតិ តស្មា បុរិមភវសិទ្ធាយ អវិជ្ជាយ សតិ ឥមស្មិំ ភវេ វេទនាយ ឧប្បាទោ ហោតីតិ អត្ថោ។ អវិជ្ជាទីហិ អតីតកាលិកាទីហិ តេសំ សហការណភូតានិ ឧប្បាទាទីនិបិ គហិតានេវាតិ វេទិតព្ពំ។ វេទនាយ បវត្តិបច្ចយេសុ ផស្សស្ស ពលវភាវតោ សោ ឯវ គហិតោ ‘‘ផស្សសមុទយា’’តិ។ តស្មិំ បន គហិតេ បវត្តិបច្ចយតាសាមញ្ញេន វត្ថារម្មណាទីនិបិ គហិតានេវ ហោន្តីតិ សព្ពស្សាបិ វេទនាយ អនវសេសតោ បច្ចយតោ ឧទយទស្សនំ វិភាវិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ ‘‘និព្ពត្តិលក្ខណ’’ន្តិអាទិនា ខណវសេន ឧទយទស្សនមាហ។ ឧប្បជ្ជតិ ឯតស្មាតិ ឧប្បាទោ, ឧប្បជ្ជនំ ឧប្បាទោតិ បច្ចយលក្ខណំ, ខណលក្ខណញ្ច ឧភយំ ឯកជ្ឈំ គហេត្វា អាហ ‘‘ឯវំ វេទនាយ ឧប្បាទោ វិទិតោ ហោតី’’តិ។

    Idāni na kevalaṃ khaṇato eva, atha kho paccayatopi aniccāditopi na kevalaṃ khīṇāsavānaṃyeva vasena, atha kho ekaccānaṃ sekkhānampi vasena vedanādīnaṃ viditabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Tattha avijjāsamudayāti avijjāya uppādā, atthibhāvāti attho. Nirodhavirodhī hi uppādo atthibhāvavācakopi hotīti tasmā purimabhavasiddhāya avijjāya sati imasmiṃ bhave vedanāya uppādo hotīti attho. Avijjādīhi atītakālikādīhi tesaṃ sahakāraṇabhūtāni uppādādīnipi gahitānevāti veditabbaṃ. Vedanāya pavattipaccayesu phassassa balavabhāvato so eva gahito ‘‘phassasamudayā’’ti. Tasmiṃ pana gahite pavattipaccayatāsāmaññena vatthārammaṇādīnipi gahitāneva hontīti sabbassāpi vedanāya anavasesato paccayato udayadassanaṃ vibhāvitanti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Nibbattilakkhaṇa’’ntiādinā khaṇavasena udayadassanamāha. Uppajjati etasmāti uppādo, uppajjanaṃ uppādoti paccayalakkhaṇaṃ, khaṇalakkhaṇañca ubhayaṃ ekajjhaṃ gahetvā āha ‘‘evaṃ vedanāya uppādo vidito hotī’’ti.

    អនិច្ចតោ មនសិ ករោតោតិ វេទនា នាមាយំ អនច្ចន្តិកតាយ អាទិអន្តវតី ឧទយព្ពយបរិច្ឆិន្នា ខណភង្គុរា តាវកាលិកា, តស្មា ‘‘អនិច្ចា’’តិ អនិច្ចតោ មនសិ ករោតោ។ តស្សា ខយតោ, វយតោ ច ឧបដ្ឋានំ វិទិតំ បាកដំ ហោតិ។ ទុក្ខតោ មនសិ ករោតោតិ អនិច្ចត្តា ឯវ វេទនា ឧទយព្ពយបដិបីឡិតតាយ, ទុក្ខមតាយ, ទុក្ខវត្ថុតាយ ច ‘‘ទុក្ខា’’តិ មនសិ ករោតោ ភយតោ ភាយិតព្ពតោ តស្សា ឧបដ្ឋានំ វិទិតំ បាកដំ ហោតីតិ។ តថា អនិច្ចត្តា, ទុក្ខត្តា ឯវ ច វេទនា អត្តរហិតា អសារា និស្សារា អវសវត្តិនី តុច្ឆាតិ វេទនំ អនត្តតោ មនសិ ករោតោ សុញ្ញតោ រិត្តតោ អសាមិកតោ ឧបដ្ឋានំ វិទិតំ បាកដំ ហោតិ។ ‘‘ខយតោ’’តិអាទិ វុត្តស្សេវ អត្ថស្ស និគមនំ។ តស្មា វេទនំ ខយតោ ភយតោ សុញ្ញតោ ជានាតីតិ អត្ថវសេន វិភត្តិបរិណាមោ វេទិតព្ពោ។ អវិជ្ជានិរោធា វេទនានិរោធោតិ អគ្គមគ្គេន អវិជ្ជាយ អនុប្បាទនិរោធតោ វេទនាយ អនុប្បាទនិរោធោ ហោតិ បច្ចយាភាវេ អភាវតោ។ សេសំ សមុទយវារេ វុត្តនយានុសារេន វេទិតព្ពំ។ ឥធ សមាធិភាវនាតិ សិខាប្បត្តា អរិយានំ វិបស្សនាសមាធិភាវនា។ តស្សា បាទកភូតា ឈានសមាបត្តិ វេទិតព្ពា។

    Aniccato manasi karototi vedanā nāmāyaṃ anaccantikatāya ādiantavatī udayabbayaparicchinnā khaṇabhaṅgurā tāvakālikā, tasmā ‘‘aniccā’’ti aniccato manasi karoto. Tassā khayato, vayato ca upaṭṭhānaṃ viditaṃ pākaṭaṃ hoti. Dukkhato manasi karototi aniccattā eva vedanā udayabbayapaṭipīḷitatāya, dukkhamatāya, dukkhavatthutāya ca ‘‘dukkhā’’ti manasi karoto bhayato bhāyitabbato tassā upaṭṭhānaṃ viditaṃ pākaṭaṃ hotīti. Tathā aniccattā, dukkhattā eva ca vedanā attarahitā asārā nissārā avasavattinī tucchāti vedanaṃ anattato manasi karoto suññato rittato asāmikato upaṭṭhānaṃ viditaṃ pākaṭaṃ hoti. ‘‘Khayato’’tiādi vuttasseva atthassa nigamanaṃ. Tasmā vedanaṃ khayato bhayato suññato jānātīti atthavasena vibhattipariṇāmo veditabbo. Avijjānirodhā vedanānirodhoti aggamaggena avijjāya anuppādanirodhato vedanāya anuppādanirodho hoti paccayābhāve abhāvato. Sesaṃ samudayavāre vuttanayānusārena veditabbaṃ. Idha samādhibhāvanāti sikhāppattā ariyānaṃ vipassanāsamādhibhāvanā. Tassā pādakabhūtā jhānasamāpatti veditabbā.

    វុត្តនយមេវ មហាបទានេ (ទី. និ. ២.៦២)។

    Vuttanayameva mahāpadāne (dī. ni. 2.62).

    ៣០៨. បមាណំ អគ្គហេត្វាតិ អសុភភាវនា វិយ បទេសំ អគ្គហេត្វា។ ឯកស្មិម្បិ សត្តេ បមាណាគ្គហណេន អនវសេសផរណេន។ នត្ថិ ឯតាសំ គហេតព្ពំ បមាណន្តិ ហិ អប្បមាណា, អប្បមាណា ឯវ អប្បមញ្ញា។

    308.Pamāṇaṃ aggahetvāti asubhabhāvanā viya padesaṃ aggahetvā. Ekasmimpi satte pamāṇāggahaṇena anavasesapharaṇena. Natthi etāsaṃ gahetabbaṃ pamāṇanti hi appamāṇā, appamāṇā eva appamaññā.

    អបស្សយិតព្ពដ្ឋេន អបស្សេនានិ, ឥធ ភិក្ខុ យានិ អបស្សាយ តិស្សោ សិក្ខា សិក្ខិតុំ សមត្ថោ ហោតិ, តេសមេវ អធិវចនំ។ តានិ បនេតានិ បច្ចយានំ សង្ខាយ សេវិតា អធិវាសនក្ខន្តិ, វជ្ជនីយវជ្ជនំ, វិនោទេតព្ពវិនោទនញ្ច។ តេនាហ ‘‘សង្ខាយេកំ អធិវាសេតី’’តិអាទិ ។ តត្ថ សម្មទេវ ខាយតិ ឧបដ្ឋាតិ បដិភាតីតិ សង្ខា, ញាណន្តិ អាហ ‘‘សង្ខាយាតិ ញាណេនា’’តិ។ សង្ខាយ សេវិតា នាម យំ សេវតោ អកុសលា ធម្មា បរិហាយន្តិ, កុសលា ធម្មា អភិវឌ្ឍន្តិ, តស្ស សេវនាតិ អាហ ‘‘សេវិតព្ពយុត្តកមេវ សេវតី’’តិ។ អធិវាសនាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ អន្តោ បវិសិតុន្តិ អព្ភន្តរេ អត្តនោ ចិត្តេ បវត្តិតុំ ន ទេតិ។

    Apassayitabbaṭṭhena apassenāni, idha bhikkhu yāni apassāya tisso sikkhā sikkhituṃ samattho hoti, tesameva adhivacanaṃ. Tāni panetāni paccayānaṃ saṅkhāya sevitā adhivāsanakkhanti, vajjanīyavajjanaṃ, vinodetabbavinodanañca. Tenāha ‘‘saṅkhāyekaṃ adhivāsetī’’tiādi . Tattha sammadeva khāyati upaṭṭhāti paṭibhātīti saṅkhā, ñāṇanti āha ‘‘saṅkhāyāti ñāṇenā’’ti. Saṅkhāya sevitā nāma yaṃ sevato akusalā dhammā parihāyanti, kusalā dhammā abhivaḍḍhanti, tassa sevanāti āha ‘‘sevitabbayuttakameva sevatī’’ti. Adhivāsanādīsupi eseva nayo. Anto pavisitunti abbhantare attano citte pavattituṃ na deti.

    អរិយវំសចតុក្កវណ្ណនា

    Ariyavaṃsacatukkavaṇṇanā

    ៣០៩. វំស-សទ្ទោ ‘‘បិដ្ឋិវំសំ អតិក្កមិត្វា និសីទតី’’តិអាទីសុ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ គោបានសីនំ សន្ធានដ្ឋានេ ឋបេតព្ពទណ្ឌកេ អាគតោ។

    309.Vaṃsa-saddo ‘‘piṭṭhivaṃsaṃ atikkamitvā nisīdatī’’tiādīsu dvinnaṃ dvinnaṃ gopānasīnaṃ sandhānaṭṭhāne ṭhapetabbadaṇḍake āgato.

    ‘‘វំសោ វិសាលោវ យថា វិសត្តោ,

    ‘‘Vaṃso visālova yathā visatto,

    បុត្តេសុ ទារេសុ ច យា អបេក្ខា;

    Puttesu dāresu ca yā apekkhā;

    វំសេ កឡីរោវ អសជ្ជមានោ,

    Vaṃse kaḷīrova asajjamāno,

    ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិអាទីសុ។ (អប. ១.១.៩៤);

    Eko care khaggavisāṇakappo’’tiādīsu. (apa. 1.1.94);

    អកណ្ឌកេ។ ‘‘ភេរិសទ្ទោ មុទិង្គសទ្ទោ វំសសទ្ទោ កំសតាឡសទ្ទោ’’តិអាទីសុ តូរិយវិសេសេ, យោ ‘‘វេណូ’’ តិបិ វុច្ចតិ។ ‘‘អភិន្នេន បិដ្ឋិវំសេន មតោ ហត្ថី’’តិអាទីសុ ហត្ថិអាទីនំ បិដ្ឋិវេមជ្ឈេ បទេសេ។ ‘‘កុលវំសំ ឋបេស្សាមី’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.២៦៧) កុលវំសេ។ ‘‘វំសានុរក្ខកោ បវេណីបាលកោ’’តិអាទីសុ (វិសុទ្ធិ. ១.៤២) គុណានុបុព្ពិយំ គុណានំ បពន្ធប្បវត្តិយំ។ ឥធ បន ចតុបច្ចយសន្តោសភាវនារាមតាសង្ខាតគុណានំ បពន្ធេ ទដ្ឋព្ពោ។ តស្ស បន វំសស្ស កុលន្វយំ, គុណន្វយញ្ច និទស្សនវសេន ទស្សេតុំ ‘‘យថា ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ខត្តិយវំសោតិ ខត្តិយកុលន្វយោ ។ ឯសេវ នយោ សេសបទេសុបិ។ សមណវំសោ បន សមណតន្តិ សមណបវេណី។ មូលគន្ធាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន យថា សារគន្ធាទីនំ សង្គហោ, ឯវមេត្ថ គោរសាទីនម្បិ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ ទុតិយេន បន អាទិ-សទ្ទេន កាសិកវត្ថសប្បិមណ្ឌាទីនំ។ អរិយ-សទ្ទោ អមិលក្ខូសុបិ មនុស្សេសុ វត្តតិ, យេសំ បន និវាសនដ្ឋានំ ‘‘អរិយំ អាយតន’’ន្តិ វុច្ចតិ។ យថាហ ‘‘យាវតា, អានន្ទ, អរិយំ អាយតន’’ន្តិ (ទី. និ. ២.១៥២; ឧទា. ៧៦) លោកិយសាធុជនេសុបិ ‘‘យេ ហិ វោ អរិយា បរិសុទ្ធកាយកម្មន្តា…បេ.… តេសំ អហំ អញ្ញតរោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៥)។ ឥធ បន យេ ‘‘អារកា កិលេសេហី’’តិអាទិនា លទ្ធនិព្ពចនា បដិវិទ្ធអរិយសច្ចា, តេ ឯវ អធិប្បេតាតិ ទស្សេតុំ ‘‘កេ បន តេ អរិយា’’តិ បុច្ឆំ កត្វា ‘‘អរិយា វុច្ចន្តី’’តិអាទិ វុត្តំ។

    Akaṇḍake. ‘‘Bherisaddo mudiṅgasaddo vaṃsasaddo kaṃsatāḷasaddo’’tiādīsu tūriyavisese, yo ‘‘veṇū’’ tipi vuccati. ‘‘Abhinnena piṭṭhivaṃsena mato hatthī’’tiādīsu hatthiādīnaṃ piṭṭhivemajjhe padese. ‘‘Kulavaṃsaṃ ṭhapessāmī’’tiādīsu (dī. ni. 3.267) kulavaṃse. ‘‘Vaṃsānurakkhako paveṇīpālako’’tiādīsu (visuddhi. 1.42) guṇānupubbiyaṃ guṇānaṃ pabandhappavattiyaṃ. Idha pana catupaccayasantosabhāvanārāmatāsaṅkhātaguṇānaṃ pabandhe daṭṭhabbo. Tassa pana vaṃsassa kulanvayaṃ, guṇanvayañca nidassanavasena dassetuṃ ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ. Tattha khattiyavaṃsoti khattiyakulanvayo . Eseva nayo sesapadesupi. Samaṇavaṃso pana samaṇatanti samaṇapaveṇī. Mūlagandhādīnanti ādi-saddena yathā sāragandhādīnaṃ saṅgaho, evamettha gorasādīnampi saṅgaho daṭṭhabbo. Dutiyena pana ādi-saddena kāsikavatthasappimaṇḍādīnaṃ. Ariya-saddo amilakkhūsupi manussesu vattati, yesaṃ pana nivāsanaṭṭhānaṃ ‘‘ariyaṃ āyatana’’nti vuccati. Yathāha ‘‘yāvatā, ānanda, ariyaṃ āyatana’’nti (dī. ni. 2.152; udā. 76) lokiyasādhujanesupi ‘‘ye hi vo ariyā parisuddhakāyakammantā…pe… tesaṃ ahaṃ aññataro’’tiādīsu (ma. ni. 1.35). Idha pana ye ‘‘ārakā kilesehī’’tiādinā laddhanibbacanā paṭividdhaariyasaccā, te eva adhippetāti dassetuṃ ‘‘ke pana te ariyā’’ti pucchaṃ katvā ‘‘ariyā vuccantī’’tiādi vuttaṃ.

    តត្ថ យេ មហាបណិធានកប្បតោ បដ្ឋាយ យាវាយំ កប្បោ, ឯត្ថន្តរេ ឧប្បន្នា សម្មាសម្ពុទ្ធា, តេ តាវ សរូបតោ ទស្សេត្វា តទញ្ញេបិ សម្មាសម្ពុទ្ធេ, បច្ចេកពុទ្ធេ, ពុទ្ធសាវកេ ច សង្គហេត្វា អនវសេសតោ អរិយេ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ យាវ សាសនំ ន អន្តរធាយតិ, តាវ សត្ថា ធរតិ ឯវ នាមាតិ ឥមមេវ ភគវន្តំ, យេ ចេតរហិ ពុទ្ធសាវកា, តេ ច សន្ធាយ បច្ចុប្បន្នគ្គហណំ។ តស្មិំ តស្មិំ វា កាលេ តេ តេ បច្ចុប្បន្នាតិ ចេ, អតីតានាគតគ្គហណំ ន កត្តព្ពំ សិយា។ ឥទានិ យថា ភគវា ‘‘ធម្មំ វោ, ភិក្ខវេ, ទេសេស្សាមិ អាទិកល្យាណំ មជ្ឈេកល្យាណំ បរិយោសានកល្យាណំ សាត្ថំ សព្យញ្ជនំ កេវលបរិបុណ្ណំ បរិសុទ្ធំ ព្រហ្មចរិយំ បកាសេស្សាមិ, យទិទំ ឆឆក្កានី’’តិ ឆក្កទេសនាយ (ម. និ. ៣.៤២០) អដ្ឋហិ បទេហិ វណ្ណំ អភាសិ, ឯវំ មហាអរិយវំសទេសនាយ អរិយានំ វំសានំ ‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, អរិយវំសា អគ្គញ្ញា រត្តញ្ញា វំសញ្ញា បោរាណា អសំកិណ្ណា អសំកិណ្ណបុព្ពា ន សង្កីយន្តិ ន សង្កីយិស្សន្តិ អប្បដិកុដ្ឋា សមណេហិ ព្រាហ្មណេហិ វិញ្ញូហី’’តិ (អ. និ. ៤.២៨) យេហិ នវហិ បទេហិ វណ្ណំ អភាសិ, តានិ តាវ អានេត្វា ថោមនាវសេនេវ វណ្ណេន្តោ ‘‘តេ ខោ បនេតេ’’តិអាទិមាហ។ អគ្គាតិ ជានិតព្ពា សព្ពវំសេហិ សេដ្ឋភាវតោ, សេដ្ឋភាវសាធនតោ ច។ ទីឃរត្តំ បវត្តាតិ ជានិតព្ពា រត្តញ្ញូហិ, ពុទ្ធាទីហិ តេហិ ច តថា អនុដ្ឋិតត្តា។ វំសាតិ ជានិតព្ពា ពុទ្ធាទីនំ អរិយានំ វំសាតិ ជានិតព្ពា។ បោរាណាតិ បុរាតនា។ ន អធុនុប្បត្តិកាតិ ន អធុនាតនា។ អសំកិណ្ណាតិ ន ខិត្តា ន ឆឌ្ឌិតា។ តេនាហ ‘‘អនបនីតា’’តិ។ ន អបនីតបុព្ពាតិ ន ឆឌ្ឌិតបុព្ពា តិស្សន្នំ សិក្ខានំ បរិបូរណូបាយភាវតោ ន បរិចត្តបុព្ពា។ តតោ ឯវ ឥទានិបិ ន អបនីយន្តិ, អនាគតេបិ ន អបនីយិស្សន្តិ។ យេ ធម្មសភាវស្ស វិជាននេវ វិញ្ញូ សមិតបាបសមណា ចេវ ពាហិតបាបព្រាហ្មណា ច, តេហិ អប្បដិកុដ្ឋា អប្បដិក្ខិត្តា។ យេ ហិ ន បដិក្កោសិតព្ពា, តេ អនិន្ទិតព្ពា អគរហិតព្ពា។ អបរិច្ចជិតព្ពតាយ អប្បដិក្ខិបិតព្ពា ហោន្តីតិ។

    Tattha ye mahāpaṇidhānakappato paṭṭhāya yāvāyaṃ kappo, etthantare uppannā sammāsambuddhā, te tāva sarūpato dassetvā tadaññepi sammāsambuddhe, paccekabuddhe, buddhasāvake ca saṅgahetvā anavasesato ariye dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Tattha yāva sāsanaṃ na antaradhāyati, tāva satthā dharati eva nāmāti imameva bhagavantaṃ, ye cetarahi buddhasāvakā, te ca sandhāya paccuppannaggahaṇaṃ. Tasmiṃ tasmiṃ vā kāle te te paccuppannāti ce, atītānāgataggahaṇaṃ na kattabbaṃ siyā. Idāni yathā bhagavā ‘‘dhammaṃ vo, bhikkhave, desessāmi ādikalyāṇaṃ majjhekalyāṇaṃ pariyosānakalyāṇaṃ sātthaṃ sabyañjanaṃ kevalaparipuṇṇaṃ parisuddhaṃ brahmacariyaṃ pakāsessāmi, yadidaṃ chachakkānī’’ti chakkadesanāya (ma. ni. 3.420) aṭṭhahi padehi vaṇṇaṃ abhāsi, evaṃ mahāariyavaṃsadesanāya ariyānaṃ vaṃsānaṃ ‘‘cattārome, bhikkhave, ariyavaṃsā aggaññā rattaññā vaṃsaññā porāṇā asaṃkiṇṇā asaṃkiṇṇapubbā na saṅkīyanti na saṅkīyissanti appaṭikuṭṭhā samaṇehi brāhmaṇehi viññūhī’’ti (a. ni. 4.28) yehi navahi padehi vaṇṇaṃ abhāsi, tāni tāva ānetvā thomanāvaseneva vaṇṇento ‘‘te kho panete’’tiādimāha. Aggāti jānitabbā sabbavaṃsehi seṭṭhabhāvato, seṭṭhabhāvasādhanato ca. Dīgharattaṃ pavattāti jānitabbā rattaññūhi, buddhādīhi tehi ca tathā anuṭṭhitattā. Vaṃsāti jānitabbā buddhādīnaṃ ariyānaṃ vaṃsāti jānitabbā. Porāṇāti purātanā. Na adhunuppattikāti na adhunātanā. Asaṃkiṇṇāti na khittā na chaḍḍitā. Tenāha ‘‘anapanītā’’ti. Na apanītapubbāti na chaḍḍitapubbā tissannaṃ sikkhānaṃ paripūraṇūpāyabhāvato na paricattapubbā. Tato eva idānipi na apanīyanti, anāgatepi na apanīyissanti. Ye dhammasabhāvassa vijānaneva viññū samitapāpasamaṇā ceva bāhitapāpabrāhmaṇā ca, tehi appaṭikuṭṭhā appaṭikkhittā. Ye hi na paṭikkositabbā, te aninditabbā agarahitabbā. Apariccajitabbatāya appaṭikkhipitabbā hontīti.

    សន្តុដ្ឋោតិ ឯត្ថ យថាធិប្បេតសន្តោសមេវ ទស្សេន្តោ ‘‘បច្ចយសន្តោសវសេន សន្តុដ្ឋោ’’តិ វុត្តំ។ ឈានវិបស្សនាទិវសេនបិ ឥធ ភិក្ខុនោ សន្តុដ្ឋតា ហោតីតិ។ ឥតរីតរេនាតិ ឥតរេន ឥតរេន។ ឥតរ-សទ្ទោយំ អនិយមវចនោ, ទ្វិក្ខត្តុំ វុច្ចមានោ យំកិញ្ចិ-សទ្ទេហិ សមានត្ថោ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘យេន កេនចី’’តិ។ ស្វាយំ អនិយមវាចិតាយ ឯវ យថា ថូលាទីនំ អញ្ញតរវចនោ, ឯវំ យថាលទ្ធាទីនម្បិ អញ្ញតរវចនោតិ តត្ថ ទុតិយបក្ខស្សេវ ឥធ ឥច្ឆិតភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘អថ ខោ’’តិអាទិមាហ ។ ននុ ច យថាលទ្ធាទយោបិ ថូលាទយោ ឯវ? សច្ចមេតំ, តថាបិ អត្ថិ វិសេសោ។ យោ ហិ យថាលទ្ធេសុ ថូលាទីសុ សន្តោសោ, សោ យថាលាភសន្តោសោ ឯវ, ន ឥតរោ។ ន ហិ សោ បច្ចយមត្តសន្និស្សយោ ឥច្ឆិតោ, អថ ខោ អត្តនោ កាយពលសារុប្បភាវសន្និស្សយោបិ។ ថូលទុកាទយោ ច តយោបិ ចីវរេ លព្ភន្តិ។ មជ្ឈិមោ ចតុបច្ចយសាធារណោ, បច្ឆិមោ បន ចីវរេ, សេនាសនេ ច លព្ភតីតិ ទដ្ឋព្ពំ។ ‘‘ឥមេ តយោ សន្តោសេ’’តិ ឥទំ សព្ពសង្គាហិកវសេន វុត្តំ។ យេ ហិ បរតោ គិលានបច្ចយំ បិណ្ឌបាតេ ឯវ បក្ខិបិត្វា ចីវរេ វីសតិ, បិណ្ឌបាតេ បន្នរស, សេនាសនេ បន្នរសាតិ សមបណ្ណាសសន្តោសា វុច្ចន្តិ, តេ សព្ពេបិ យថារហំ ឥមេសុ ឯវ តីសុ សន្តោសេសុ សង្គហំ សមោសរណំ គច្ឆន្តីតិ។

    Santuṭṭhoti ettha yathādhippetasantosameva dassento ‘‘paccayasantosavasena santuṭṭho’’ti vuttaṃ. Jhānavipassanādivasenapi idha bhikkhuno santuṭṭhatā hotīti. Itarītarenāti itarena itarena. Itara-saddoyaṃ aniyamavacano, dvikkhattuṃ vuccamāno yaṃkiñci-saddehi samānattho hotīti vuttaṃ ‘‘yena kenacī’’ti. Svāyaṃ aniyamavācitāya eva yathā thūlādīnaṃ aññataravacano, evaṃ yathāladdhādīnampi aññataravacanoti tattha dutiyapakkhasseva idha icchitabhāvaṃ dassento ‘‘atha kho’’tiādimāha . Nanu ca yathāladdhādayopi thūlādayo eva? Saccametaṃ, tathāpi atthi viseso. Yo hi yathāladdhesu thūlādīsu santoso, so yathālābhasantoso eva, na itaro. Na hi so paccayamattasannissayo icchito, atha kho attano kāyabalasāruppabhāvasannissayopi. Thūladukādayo ca tayopi cīvare labbhanti. Majjhimo catupaccayasādhāraṇo, pacchimo pana cīvare, senāsane ca labbhatīti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Ime tayo santose’’ti idaṃ sabbasaṅgāhikavasena vuttaṃ. Ye hi parato gilānapaccayaṃ piṇḍapāte eva pakkhipitvā cīvare vīsati, piṇḍapāte pannarasa, senāsane pannarasāti samapaṇṇāsasantosā vuccanti, te sabbepi yathārahaṃ imesu eva tīsu santosesu saṅgahaṃ samosaraṇaṃ gacchantīti.

    ចីវរំ ជានិតព្ពន្តិ ‘‘ឥទំ នាម ចីវរំ កប្បិយ’’ន្តិ ជាតិតោ ចីវរំ ជានិតព្ពំ។ ចីវរក្ខេត្តន្តិ ចីវរស្ស ឧប្បត្តិក្ខេត្តំ។ បំសុកូលន្តិ បំសុកូលចីវរំ, បំសុកូលលក្ខណប្បត្តំ ចីវរំ ជានិតព្ពន្តិ អត្ថោ។ ចីវរសន្តោសោតិ ចីវរេ លព្ភមានោ សព្ពោ សន្តោសោ ជានិតព្ពោ។ ចីវរបដិសំយុត្តានិ ធុតង្គានិ ជានិតព្ពានិ, យានិ តោសន្តោ ចីវរសន្តោសេន សម្មទេវ សន្តុដ្ឋោ ហោតីតិ។ ខោមកប្បាសិកកោសេយ្យកម្ពលសាណភង្គានិ ខោមាទីនិ។ តត្ថ ខោមំ នាម ខោមសុត្តេហិ វាយិតំ ខោមបដចីវរំ, តថា សេសានិបិ។ សាណន្តិ សាណវាកសុត្តេហិ កតចីវរំ។ ភង្គន្តិ បន ខោមសុត្តាទីនិ សព្ពានិ ឯកច្ចានិ វោមិស្សេត្វា កតចីវរំ។ ‘‘ភង្គម្បិ វាកមយមេវា’’តិ កេចិ។ ឆាតិ គណនបរិច្ឆេទោ។ យទិ ឯវំ ឥតោ អញ្ញា វត្ថជាតិ នត្ថីតិ? នោ នត្ថិ, សា បន ឯតេសំ អនុលោមាតិ ទស្សេតុំ ‘‘ទុកូលាទីនី’’តិអាទិ វុត្តំ។ អាទិ-សទ្ទេន បដ្ដុណ្ណំ, សោមារបដ្ដំ, ចីនបដ្ដំ , ឥទ្ធិជំ, ទេវទិន្នន្តិ ឯតេសំ សង្គហោ។ តត្ថ ទុកូលំ សាណស្ស អនុលោមំ វាកមយត្តា។ បដ្ដុណ្ណទេសេ សញ្ជាតវត្ថំ បដ្ដុណ្ណំ។ ‘‘បដ្ដុណ្ណំ កោសេយ្យវិសេសោ’’តិ ហិ អមរកោសេ វុត្តំ។ សោមារទេសេ, ចីនទេសេ ច ជាតវត្ថានិ សោមារចីនបដ្ដានិ។ បដ្ដុណ្ណាទីនិ តីណិ កោសេយ្យស្ស អនុលោមានិ បាណកេហិ កតសុត្តមយត្តា។ ឥទ្ធិជំ ឯហិភិក្ខូនំ បុញ្ញិទ្ធិយា និព្ពត្តំ ចីវរំ, តំ ខោមាទីនំ អញ្ញតរំ ហោតីតិ តេសមេវ អនុលោមញ្ច។ ទេវតាហិ ទិន្នំ ចីវរំ ទេវទិន្នំ, តំ កប្បរុក្ខេ និព្ពត្តំ ជាលិនិយា ទេវកញ្ញាយ អនុរុទ្ធត្ថេរស្ស ទិន្នវត្ថសទិសំ, តម្បិ ខោមាទីនំយេវ អនុលោមំ ហោតិ តេសុ អញ្ញតរភាវតោ។ ឥមានីតិ អន្តោគធាវធារណវចនំ, ឥមានិ ឯវាតិ អត្ថោ។ ពុទ្ធាទីនំ បរិភោគយោគ្យតាយ កប្បិយចីវរានិ។

    Cīvaraṃ jānitabbanti ‘‘idaṃ nāma cīvaraṃ kappiya’’nti jātito cīvaraṃ jānitabbaṃ. Cīvarakkhettanti cīvarassa uppattikkhettaṃ. Paṃsukūlanti paṃsukūlacīvaraṃ, paṃsukūlalakkhaṇappattaṃ cīvaraṃ jānitabbanti attho. Cīvarasantosoti cīvare labbhamāno sabbo santoso jānitabbo.Cīvarapaṭisaṃyuttāni dhutaṅgāni jānitabbāni, yāni tosanto cīvarasantosena sammadeva santuṭṭho hotīti. Khomakappāsikakoseyyakambalasāṇabhaṅgāni khomādīni. Tattha khomaṃ nāma khomasuttehi vāyitaṃ khomapaṭacīvaraṃ, tathā sesānipi. Sāṇanti sāṇavākasuttehi katacīvaraṃ. Bhaṅganti pana khomasuttādīni sabbāni ekaccāni vomissetvā katacīvaraṃ. ‘‘Bhaṅgampi vākamayamevā’’ti keci. Chāti gaṇanaparicchedo. Yadi evaṃ ito aññā vatthajāti natthīti? No natthi, sā pana etesaṃ anulomāti dassetuṃ ‘‘dukūlādīnī’’tiādi vuttaṃ. Ādi-saddena paṭṭuṇṇaṃ, somārapaṭṭaṃ, cīnapaṭṭaṃ , iddhijaṃ, devadinnanti etesaṃ saṅgaho. Tattha dukūlaṃ sāṇassa anulomaṃ vākamayattā. Paṭṭuṇṇadese sañjātavatthaṃ paṭṭuṇṇaṃ. ‘‘Paṭṭuṇṇaṃ koseyyaviseso’’ti hi amarakose vuttaṃ. Somāradese, cīnadese ca jātavatthāni somāracīnapaṭṭāni. Paṭṭuṇṇādīni tīṇi koseyyassa anulomāni pāṇakehi katasuttamayattā. Iddhijaṃ ehibhikkhūnaṃ puññiddhiyā nibbattaṃ cīvaraṃ, taṃ khomādīnaṃ aññataraṃ hotīti tesameva anulomañca. Devatāhi dinnaṃ cīvaraṃ devadinnaṃ, taṃ kapparukkhe nibbattaṃ jāliniyā devakaññāya anuruddhattherassa dinnavatthasadisaṃ, tampi khomādīnaṃyeva anulomaṃ hoti tesu aññatarabhāvato. Imānīti antogadhāvadhāraṇavacanaṃ, imāni evāti attho. Buddhādīnaṃ paribhogayogyatāya kappiyacīvarāni.

    ឥទានិ អវធារណេន និវត្តិតានិ ឯកទេសេន ទស្សេតុំ ‘‘កុសចីរ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ កុសតិណេហិ, អញ្ញេហិ វា តាទិសេហិ តិណេហិ កតចីវរំ កុសចីរំ។ បោតកីវាកាទីហិ វាកេហិ កតចីវរំ វាកចីរំ។ ចតុក្កោណេហិ, តិកោណេហិ វា ផលកេហិ កតចីវរំ ផលកចីរំ។ មនុស្សានំ កេសេហិ កតកម្ពលំ កេសកម្ពលំ។ ចាមរីវាលអស្សវាលាទីហិ កតំ វាលកម្ពលំ។ មកចិតន្តូហិ វាយិតោ បោត្ថកោ។ ចម្មន្តិ មិគចម្មាទិ យំ កិញ្ចិ ចម្មំ។ ឧលូកបក្ខេហិ គន្ថេត្វា កតចីវរំ ឧលូកបក្ខំ។ ភុជតចាទិមយំ រុក្ខទុស្សំ, តិរីដកន្តិ អត្ថោ។ សុខុមតរាហិ លតាវាកេហិ វាយិតំ លតាទុស្សំ។ ឯរកវាកេហិ កតំ ឯរកទុស្សំ។ តថា កទលិទុស្សំ។ សុខុមេហិ វេឡុវិលីវេហិ កតំ វេឡុទុស្សំ។ អាទិ-សទ្ទេន វក្កលាទីនំ សង្គហោ។ អកប្បិយចីវរានិ តិត្ថិយទ្ធជភាវតោ។

    Idāni avadhāraṇena nivattitāni ekadesena dassetuṃ ‘‘kusacīra’’ntiādi vuttaṃ. Tattha kusatiṇehi, aññehi vā tādisehi tiṇehi katacīvaraṃ kusacīraṃ. Potakīvākādīhi vākehi katacīvaraṃ vākacīraṃ. Catukkoṇehi, tikoṇehi vā phalakehi katacīvaraṃ phalakacīraṃ. Manussānaṃ kesehi katakambalaṃ kesakambalaṃ. Cāmarīvālaassavālādīhi kataṃ vālakambalaṃ. Makacitantūhi vāyito potthako. Cammanti migacammādi yaṃ kiñci cammaṃ. Ulūkapakkhehi ganthetvā katacīvaraṃ ulūkapakkhaṃ. Bhujatacādimayaṃ rukkhadussaṃ, tirīṭakanti attho. Sukhumatarāhi latāvākehi vāyitaṃ latādussaṃ. Erakavākehi kataṃ erakadussaṃ. Tathā kadalidussaṃ. Sukhumehi veḷuvilīvehi kataṃ veḷudussaṃ. Ādi-saddena vakkalādīnaṃ saṅgaho. Akappiyacīvarāni titthiyaddhajabhāvato.

    អដ្ឋន្នញ្ច មាតិកានំ វសេនាតិ ‘‘សីមាយ ទេតិ, កតិកាយ ទេតី’’តិអាទិនា (មហាវ. ៣៧៩) អាគតានំ អដ្ឋន្នំ ចីវរុប្បត្តិមាតិកានំ វសេន។ ចីវរានំ បដិលាភក្ខេត្តទស្សនត្ថញ្ហិ ភគវតា ‘‘អដ្ឋិមា, ភិក្ខវេ, មាតិកា’’តិអាទិនា មាតិកា ឋបិតា។ មាតិកាតិ ហិ មាតរោ ចីវរុប្បត្តិជនិកាតិ។ សោសានិកន្តិ សុសានេ បតិតកំ។ បាបណិកន្តិ អាបណទ្វារេ បតិតកំ។ រថិយន្តិ បុញ្ញត្ថិកេហិ វាតបានន្តរេន រថិកាយ ឆឌ្ឌិតចោឡកំ។ សង្ការកូដកន្តិ សង្ការដ្ឋានេ ឆឌ្ឌិតចោឡកំ។ សិនានន្តិ ន្ហានចោឡំ, យំ ភូតវេជ្ជេហិ សីសំ ន្ហាបេត្វា ‘‘កាឡកណ្ណីចោឡក’’ន្តិ ឆឌ្ឌេត្វា គច្ឆន្តិ។ តិត្ថន្តិ តិត្ថចោឡកំ សិនានតិត្ថេ ឆឌ្ឌិតបិលោតិកា។ អគ្គិទឌ្ឍន្តិ អគ្គិនា ទឌ្ឍប្បទេសំ។ តញ្ហិ មនុស្សា ឆឌ្ឌេន្តិ។ គោខាយិតកាទីនិ បាកដានេវ។ តានិបិ ហិ មនុស្សា ឆឌ្ឌេន្តិ។

    Aṭṭhannañca mātikānaṃ vasenāti ‘‘sīmāya deti, katikāya detī’’tiādinā (mahāva. 379) āgatānaṃ aṭṭhannaṃ cīvaruppattimātikānaṃ vasena. Cīvarānaṃ paṭilābhakkhettadassanatthañhi bhagavatā ‘‘aṭṭhimā, bhikkhave, mātikā’’tiādinā mātikā ṭhapitā. Mātikāti hi mātaro cīvaruppattijanikāti. Sosānikanti susāne patitakaṃ. Pāpaṇikanti āpaṇadvāre patitakaṃ. Rathiyanti puññatthikehi vātapānantarena rathikāya chaḍḍitacoḷakaṃ. Saṅkārakūṭakanti saṅkāraṭṭhāne chaḍḍitacoḷakaṃ. Sinānanti nhānacoḷaṃ, yaṃ bhūtavejjehi sīsaṃ nhāpetvā ‘‘kāḷakaṇṇīcoḷaka’’nti chaḍḍetvā gacchanti. Titthanti titthacoḷakaṃ sinānatitthe chaḍḍitapilotikā. Aggidaḍḍhanti agginā daḍḍhappadesaṃ. Tañhi manussā chaḍḍenti. Gokhāyitakādīni pākaṭāneva. Tānipi hi manussā chaḍḍenti.

    ធជំ ឧស្សាបេត្វាតិ នាវំ អារោហន្តេហិ វា យុទ្ធំ បវិសន្តេហិ វា ធជយដ្ឋិំ ឧស្សាបេត្វា តត្ថ ពទ្ធំ បារុតចីវរំ, តេហិ ឆឌ្ឌិតន្តិ អធិប្បាយោ។

    Dhajaṃ ussāpetvāti nāvaṃ ārohantehi vā yuddhaṃ pavisantehi vā dhajayaṭṭhiṃ ussāpetvā tattha baddhaṃ pārutacīvaraṃ, tehi chaḍḍitanti adhippāyo.

    សាទកភិក្ខុនាតិ គហបតិចីវរស្ស សាទិយនភិក្ខុនា។ ឯកមាសមត្តន្តិ ចីវរមាសសញ្ញិតំ ឯកមាសមត្តំ។ វិតក្កេតុំ វដ្ដតិ, ន តតោ បរន្តិ អធិប្បាយោ។ សព្ពស្សាបិ ហិ តណ្ហានិគ្គហត្ថាយ សាសនេ បដិបត្តីតិ។ បំសុកូលិកោ អទ្ធមាសេនេវ ករោតីតិ អបរបដិពទ្ធត្តា បដិលាភស្ស។ ឥតរស្ស បន បរបដិពទ្ធត្តា មាសមត្តំ អនុញ្ញាតំ។ ឥតិ មាសទ្ធ…បេ.… វិតក្កសន្តោសោ វិតក្កនស្ស បរិមិតកាលិកត្តា។

    Sādakabhikkhunāti gahapaticīvarassa sādiyanabhikkhunā. Ekamāsamattanti cīvaramāsasaññitaṃ ekamāsamattaṃ. Vitakketuṃ vaṭṭati, na tato paranti adhippāyo. Sabbassāpi hi taṇhāniggahatthāya sāsane paṭipattīti. Paṃsukūliko addhamāseneva karotīti aparapaṭibaddhattā paṭilābhassa. Itarassa pana parapaṭibaddhattā māsamattaṃ anuññātaṃ. Iti māsaddha…pe… vitakkasantoso vitakkanassa parimitakālikattā.

    មហាថេរំ តត្ថ អត្តនោ សហាយំ ឥច្ឆន្តោបិ គរុគារវេន គាមទ្វារំ ‘‘ភន្តេ គមិស្សាមិ’’ ឥច្ចេវមាហ។ មហាថេរោបិស្ស អជ្ឈាសយំ ញត្វា ‘‘អហំ បាវុសោ គមិស្សាមី’’តិ អាហ។ ‘‘ឥមស្ស ភិក្ខុនោ វិតក្កស្ស អវសរោ មា ហោតូ’’តិ បញ្ហំ បុច្ឆមានោ គាមំ បាវិសិ។ ឧច្ចារបលិពុទ្ធោតិ ឧច្ចារេន បីឡិតោ។ តទា ភគវតោ ទុក្ករកិរិយានុស្សរណមុខេន តថាគតេ ឧប្បន្នបីតិសោមនស្សវេគស្ស ពលវភាវេន កិលេសានំ វិក្ខម្ភិតត្តា តស្មិំយេវ…បេ.… តីណិ ផលានិ បត្តោ។

    Mahātheraṃ tattha attano sahāyaṃ icchantopi garugāravena gāmadvāraṃ ‘‘bhante gamissāmi’’ iccevamāha. Mahātheropissa ajjhāsayaṃ ñatvā ‘‘ahaṃ pāvuso gamissāmī’’ti āha. ‘‘Imassa bhikkhuno vitakkassa avasaro mā hotū’’ti pañhaṃ pucchamāno gāmaṃ pāvisi. Uccārapalibuddhoti uccārena pīḷito. Tadā bhagavato dukkarakiriyānussaraṇamukhena tathāgate uppannapītisomanassavegassa balavabhāvena kilesānaṃ vikkhambhitattā tasmiṃyeva…pe… tīṇi phalāni patto.

    ‘‘កត្ថ លភិស្សាមី’’តិ ចិន្តនាបិ លាភាសាបុព្ពិកាតិ តថា ‘‘អចិន្តេត្វា’’តិ វុត្តំ, ‘‘សុន្ទរំ លភិស្សាមិ, មនាបំ លភិស្សាមី’’តិ ឯវមាទិចិន្តនាយ កា នាម កថា។ កថំ បន វត្តព្ពន្តិ អាហ ‘‘កម្មដ្ឋានសីសេនេវ គមន’’ន្តិ, តេន ចីវរំ បដិច្ច កិញ្ចិបិ ន ចិន្តេតព្ពំ ឯវាតិ ទស្សេតិ។

    ‘‘Kattha labhissāmī’’ti cintanāpi lābhāsāpubbikāti tathā ‘‘acintetvā’’ti vuttaṃ, ‘‘sundaraṃ labhissāmi, manāpaṃ labhissāmī’’ti evamādicintanāya kā nāma kathā. Kathaṃ pana vattabbanti āha ‘‘kammaṭṭhānasīseneva gamana’’nti, tena cīvaraṃ paṭicca kiñcipi na cintetabbaṃ evāti dasseti.

    អបេសលោ អប្បតិរូបាយបិ បរិយេសនាយ បច្ចយោ ភវេយ្យាតិ ‘‘បេសលំ ភិក្ខុំ គហេត្វា’’តិ វុត្តំ។

    Apesalo appatirūpāyapi pariyesanāya paccayo bhaveyyāti ‘‘pesalaṃ bhikkhuṃ gahetvā’’ti vuttaṃ.

    អាហរិយមានន្តិ សុសានាទីសុ បតិតកំ វត្ថំ ‘‘ឥមេ ភិក្ខូ បំសុកូលបរិយេសនំ ចរន្តី’’តិ ញត្វា កេនចិ បុរិសេន តតោ អានីយមានំ។

    Āhariyamānanti susānādīsu patitakaṃ vatthaṃ ‘‘ime bhikkhū paṃsukūlapariyesanaṃ carantī’’ti ñatvā kenaci purisena tato ānīyamānaṃ.

    ឯវំ លទ្ធំ គណ្ហន្តស្សាបីតិ ឯវំ បដិលាភសន្តោសំ អកោបេត្វាវ លទ្ធំ គណ្ហន្តស្សាបិ។ អត្តនោ បហោនកមត្តេនេវាតិ យថាលទ្ធានំ បំសុកូលវត្ថានំ ឯកបដ្ដទុបដ្ដានំ អត្ថាយ អត្តនោ បហោនកបមាណេនេវ, អវធារណេន ឧបរិបច្ចាសំ និវត្តេតិ។

    Evaṃ laddhaṃ gaṇhantassāpīti evaṃ paṭilābhasantosaṃ akopetvāva laddhaṃ gaṇhantassāpi. Attano pahonakamattenevāti yathāladdhānaṃ paṃsukūlavatthānaṃ ekapaṭṭadupaṭṭānaṃ atthāya attano pahonakapamāṇeneva, avadhāraṇena uparipaccāsaṃ nivatteti.

    គាមេ ភិក្ខាយ អាហិណ្ឌន្តេន សបទានចារិនា វិយ ទ្វារបដិបាដិយា ចរណំ លោលុប្បវិវជ្ជនំ នាម ចីវរលោលុប្បស្ស ទូរសមុស្សារិតត្តា។

    Gāme bhikkhāya āhiṇḍantena sapadānacārinā viya dvārapaṭipāṭiyā caraṇaṃ loluppavivajjanaṃ nāma cīvaraloluppassa dūrasamussāritattā.

    យាបេតុន្តិ អត្តភាវំ បវត្តេតុំ។

    Yāpetunti attabhāvaṃ pavattetuṃ.

    ធោវនុបគេនាតិ ធោវនយោគ្គេន។

    Dhovanupagenāti dhovanayoggena.

    បណ្ណានីតិ អម្ពជម្ពាទិបណ្ណានិ។

    Paṇṇānīti ambajambādipaṇṇāni.

    អកោបេត្វាតិ សន្តោសំ អកោបេត្វា ។ បហោនកនីហារេនេវាតិ អន្តរវាសកាទីសុ យំ កាតុកាមោ, តស្ស បហោនកនិយាមេនេវ យថាលទ្ធំ ថូលសុខុមាទិំ គហេត្វា ករណំ។

    Akopetvāti santosaṃ akopetvā . Pahonakanīhārenevāti antaravāsakādīsu yaṃ kātukāmo, tassa pahonakaniyāmeneva yathāladdhaṃ thūlasukhumādiṃ gahetvā karaṇaṃ.

    តិមណ្ឌលបដិច្ឆាទនមត្តស្សេវាតិ ‘‘និវាសនំ ចេ នាភិមណ្ឌលំ; ជាណុមណ្ឌលំ, ឥតរំ ចេ គលវាដមណ្ឌលំ, ជាណុមណ្ឌល’’ន្តិ ឯវំ តិមណ្ឌលបដិច្ឆាទនមត្តស្សេវ ករណំ; តំ បន អត្ថតោ តិណ្ណំ ចីវរានំ ហេដ្ឋិមន្តេន វុត្តបរិមាណមេវ ហោតិ។

    Timaṇḍalapaṭicchādanamattassevāti ‘‘nivāsanaṃ ce nābhimaṇḍalaṃ; jāṇumaṇḍalaṃ, itaraṃ ce galavāṭamaṇḍalaṃ, jāṇumaṇḍala’’nti evaṃ timaṇḍalapaṭicchādanamattasseva karaṇaṃ; taṃ pana atthato tiṇṇaṃ cīvarānaṃ heṭṭhimantena vuttaparimāṇameva hoti.

    អវិចារេត្វាតិ ន វិចារេត្វា។

    Avicāretvāti na vicāretvā.

    កុសិពន្ធនកាលេតិ មណ្ឌលានិ យោជេត្វា សិព្ពនកាលេ។ សត្តវារេតិ សត្តសិព្ពនវារេ។

    Kusibandhanakāleti maṇḍalāni yojetvā sibbanakāle. Sattavāreti sattasibbanavāre.

    កប្បពិន្ទុអបទេសេន កស្សចិ វិការស្ស អករណំ កប្បសន្តោសោ។

    Kappabinduapadesena kassaci vikārassa akaraṇaṃ kappasantoso.

    សីតបដិឃាតាទិ អត្ថាបត្តិតោ សិជ្ឈតីតិ មុខ្យមេវ ចីវរបរិភោគេ បយោជនំ ទស្សេតុំ ‘‘ហិរិកោបីនបដិច្ឆាទនមត្តវសេនា’’តិ វុត្តំ។ តេនាហ ភគវា ‘‘យាវទេវ ហិរិកោបីនបដិច្ឆាទនត្ថ’’ន្តិ (ម. និ. ១.២៣; អ. និ. ៦.៦៨; មហានិ. ១៦២)។

    Sītapaṭighātādi atthāpattito sijjhatīti mukhyameva cīvaraparibhoge payojanaṃ dassetuṃ ‘‘hirikopīnapaṭicchādanamattavasenā’’ti vuttaṃ. Tenāha bhagavā ‘‘yāvadeva hirikopīnapaṭicchādanattha’’nti (ma. ni. 1.23; a. ni. 6.68; mahāni. 162).

    វដ្ដតិ , ន តាវតា សន្តោសោ កុប្បតិ សម្ភារានំ, ទក្ខិណេយ្យានញ្ច អលាភតោ។

    Vaṭṭati, na tāvatā santoso kuppati sambhārānaṃ, dakkhiṇeyyānañca alābhato.

    សារណីយធម្មេ ឋត្វាតិ សីលវន្តេហិ ភិក្ខូហិ សាធារណតោ បរិភោគេ ឋត្វា។

    Sāraṇīyadhamme ṭhatvāti sīlavantehi bhikkhūhi sādhāraṇato paribhoge ṭhatvā.

    ‘‘ឥតី’’តិអាទិនា បឋមស្ស អរិយវំសស្ស បំសុកូលិកង្គតេចីវរិកង្គានំ, តេសញ្ច តស្ស បច្ចយតំ ទស្សេន្តោ ឥតិ ឥមេ ធម្មា អញ្ញមញ្ញស្ស សមុដ្ឋាបកា, ឧបត្ថម្ភកា ចាតិ ទីបេតិ។ ឯស នយោ ឥតោ បរតោបិ។

    ‘‘Itī’’tiādinā paṭhamassa ariyavaṃsassa paṃsukūlikaṅgatecīvarikaṅgānaṃ, tesañca tassa paccayataṃ dassento iti ime dhammā aññamaññassa samuṭṭhāpakā, upatthambhakā cāti dīpeti. Esa nayo ito paratopi.

    ‘‘សន្តុដ្ឋោ ហោតិ វណ្ណវាទី’’តិ ឯត្ថ ចតុក្កោដិកំ សម្ភវតិ, តត្ថ ចតុត្ថោយេវ បក្ខោ សត្ថារា វណ្ណិតោ ថោមិតោតិ មហាថេរេន តថា ទេសនា កតា។ ឯកោ សន្តុដ្ឋោ ហោតិ, សន្តោសស្ស វណ្ណំ ន កថេតិ សេយ្យថាបិ ថេរោ នាលកោ (សុត្តនិបាតេ នាលកសុត្តេ វិត្ថារោ) ឯកោ ន សន្តុដ្ឋោ ហោតិ, សន្តោសស្ស វណ្ណវាទី សេយ្យថាបិ ឧបនន្ទោ សក្យបុត្តោ (បារា. ៥១៥, ៥២៧, ៥៣២, ៥៣៧ វាក្យខន្ធេសុ វិត្ថារោ)។ ឯកោ នេវ សន្តុដ្ឋោ ហោតិ, ន សន្តោសស្ស វណ្ណំ កថេតិ។ សេយ្យថាបិ ថេរោ លាឡុទាយី (ថេរគា. អដ្ឋ. ២.ឧទាយិត្ថេរគាថាវណ្ណនា) ឯកោ សន្តុដ្ឋោ ចេវ ហោតិ, សន្តោសស្ស ច វណ្ណវាទី សេយ្យថាបិ ថេរោ មហាកស្សបោ។

    ‘‘Santuṭṭho hoti vaṇṇavādī’’ti ettha catukkoṭikaṃ sambhavati, tattha catutthoyeva pakkho satthārā vaṇṇito thomitoti mahātherena tathā desanā katā. Eko santuṭṭho hoti, santosassa vaṇṇaṃ na katheti seyyathāpi thero nālako (suttanipāte nālakasutte vitthāro) eko na santuṭṭho hoti, santosassa vaṇṇavādī seyyathāpi upanando sakyaputto (pārā. 515, 527, 532, 537 vākyakhandhesu vitthāro). Eko neva santuṭṭho hoti, na santosassa vaṇṇaṃ katheti. Seyyathāpi thero lāḷudāyī (theragā. aṭṭha. 2.udāyittheragāthāvaṇṇanā) eko santuṭṭho ceva hoti, santosassa ca vaṇṇavādī seyyathāpi thero mahākassapo.

    អនេសនន្តិ អយុត្តំ ឯសនំ។ តេនាហ ‘‘អប្បតិរូប’’ន្តិ, សាសនេ ឋិតានំ ន បតិរូបំ អសារុប្បំ អយោគ្យំ។ កោហញ្ញំ ករោន្តោតិ ចីវរុប្បាទនិមិត្តំ បរេសំ កុហនំ វិម្ហាបនំ ករោន្តោ។ ឧត្តសតីតិ តណ្ហាសន្តាសេន ឧបរូបរិ តសតិ។ បរិតសតីតិ បរិតោ តសតិ។ យថា សព្ពេ កាយវចីបយោគា តទត្ថា ឯវ ជាយន្តិ, ឯវំ សព្ពភាគេហិ តសតិ។ គធិតំ វុច្ចតិ គទ្ធោ, សោ ចេត្ថ អភិជ្ឈាលក្ខណោ អធិប្បេតោ។ គធិតំ ឯតស្ស នត្ថីតិ អគធិតោតិ អាហ ‘‘អគធិតោ…បេ.… លោភគិទ្ធោ’’តិ។ មុច្ឆន្តិ តណ្ហាវសេន មុយ្ហនំ, តស្ស វា សមុស្សយំ អធិគតំ។ អនាបន្នោ អនុបគតោ។ អនោត្ថតោតិ អនជ្ឈោត្ថតោ។ អបរិយោនទ្ធោតិ តណ្ហាឆទនេន អច្ឆាទិតោ។ អាទីនវំ បស្សមានោតិ ទិដ្ឋធម្មិកំ, សម្បរាយិកញ្ច ទោសំ បស្សន្តោ។ គធិតបរិភោគតោ និស្សរតិ ឯតេនាតិ និស្សរណំ, ឥទមត្ថិកតា, តំ បជានាតីតិ និស្សរណបញ្ញោ។ តេនាហ ‘‘យាវទេវ…បេ.… បជានន្តោ’’តិ។

    Anesananti ayuttaṃ esanaṃ. Tenāha ‘‘appatirūpa’’nti, sāsane ṭhitānaṃ na patirūpaṃ asāruppaṃ ayogyaṃ. Kohaññaṃ karontoti cīvaruppādanimittaṃ paresaṃ kuhanaṃ vimhāpanaṃ karonto. Uttasatīti taṇhāsantāsena uparūpari tasati. Paritasatīti parito tasati. Yathā sabbe kāyavacīpayogā tadatthā eva jāyanti, evaṃ sabbabhāgehi tasati. Gadhitaṃ vuccati gaddho, so cettha abhijjhālakkhaṇo adhippeto. Gadhitaṃ etassa natthīti agadhitoti āha ‘‘agadhito…pe… lobhagiddho’’ti. Mucchanti taṇhāvasena muyhanaṃ, tassa vā samussayaṃ adhigataṃ. Anāpanno anupagato. Anotthatoti anajjhotthato. Apariyonaddhoti taṇhāchadanena acchādito. Ādīnavaṃ passamānoti diṭṭhadhammikaṃ, samparāyikañca dosaṃ passanto. Gadhitaparibhogato nissarati etenāti nissaraṇaṃ, idamatthikatā, taṃ pajānātīti nissaraṇapañño. Tenāha ‘‘yāvadeva…pe… pajānanto’’ti.

    នេវត្តានុក្កំសេតីតិ អត្តានំ នេវ ឧក្កំសេតិ ន ឧក្ខិបតិ ន ឧក្កដ្ឋតោ ទហតិ។ ‘‘អហ’’ន្តិអាទិ ឧក្កំសនាការទស្សនំ។ ន វម្ភេតីតិ ន ហីឡយតិ និហីនតោ ន ទហតិ។ តស្មិំ ចីវរសន្តោសេតិ តស្មិំ យថាវុត្តេ វីសតិវិធេ ចីវរសន្តោសេ ។ កាមញ្ចេត្ថ វុត្តប្បការសន្តោសគ្គហណេន ចីវរហេតុ អនេសនាបជ្ជនាទិបិ គហិតមេវ តស្មិំ សតិ តស្ស ភាវតោ, អសតិ ច អភាវតោ, វណ្ណវាទិតានត្តុក្កំសនា បរវម្ភនានិ បន គហិតានិ ន ហោន្តីតិ ‘‘វណ្ណវាទិតាទីសុ វា’’តិ វិកប្បោ វុត្តោ។ ឯត្ថ ច ‘‘ទក្ខោ’’តិអាទិ យេសំ ធម្មានំ វសេនស្ស យថាវុត្តសន្តោសាទិ ឥជ្ឈតិ, តំ ទស្សនំ។ តត្ថ ‘‘ទក្ខោ’’តិ ឥមិនា តេសំ សមុដ្ឋាបនបញ្ញំ ទស្សេតិ, ‘‘អនលសោ’’តិ ឥមិនា បគ្គណ្ហនវីរិយំ, ‘‘សម្បជានោ’’តិ ឥមិនា បាដិហារិយបញ្ញំ ‘‘បដិស្សតោ’’តិ ឥមិនា តត្ថ អសម្មោសវុត្តិំ ទស្សេតិ។

    Nevattānukkaṃsetīti attānaṃ neva ukkaṃseti na ukkhipati na ukkaṭṭhato dahati. ‘‘Aha’’ntiādi ukkaṃsanākāradassanaṃ. Na vambhetīti na hīḷayati nihīnato na dahati. Tasmiṃ cīvarasantoseti tasmiṃ yathāvutte vīsatividhe cīvarasantose . Kāmañcettha vuttappakārasantosaggahaṇena cīvarahetu anesanāpajjanādipi gahitameva tasmiṃ sati tassa bhāvato, asati ca abhāvato, vaṇṇavāditānattukkaṃsanā paravambhanāni pana gahitāni na hontīti ‘‘vaṇṇavāditādīsu vā’’ti vikappo vutto. Ettha ca ‘‘dakkho’’tiādi yesaṃ dhammānaṃ vasenassa yathāvuttasantosādi ijjhati, taṃ dassanaṃ. Tattha ‘‘dakkho’’ti iminā tesaṃ samuṭṭhāpanapaññaṃ dasseti, ‘‘analaso’’ti iminā paggaṇhanavīriyaṃ, ‘‘sampajāno’’ti iminā pāṭihāriyapaññaṃ ‘‘paṭissato’’ti iminā tattha asammosavuttiṃ dasseti.

    បិណ្ឌបាតោ ជានិតព្ពោតិ បភេទតោ បិណ្ឌបាតោ ជានិតព្ពោ។ បិណ្ឌបាតក្ខេត្តន្តិ បិណ្ឌបាតស្ស ឧប្បត្តិដ្ឋានំ។ បិណ្ឌបាតសន្តោសោ ជានិតព្ពោតិ បិណ្ឌបាតេ សន្តោសោ បភេទតោ ជានិតព្ពោ។ ឥធ ភេសជ្ជម្បិ បិណ្ឌបាតគតិកមេវ។ អាហរិតព្ពតោ ហិ សប្បិអាទីនម្បិ គហណំ កតំ។

    Piṇḍapāto jānitabboti pabhedato piṇḍapāto jānitabbo. Piṇḍapātakkhettanti piṇḍapātassa uppattiṭṭhānaṃ. Piṇḍapātasantoso jānitabboti piṇḍapāte santoso pabhedato jānitabbo. Idha bhesajjampi piṇḍapātagatikameva. Āharitabbato hi sappiādīnampi gahaṇaṃ kataṃ.

    បិណ្ឌបាតក្ខេត្តំ បិណ្ឌបាតស្ស ឧប្បត្តិដ្ឋានំ។ ខេត្តំ វិយ ខេត្តំ។ ឧប្បជ្ជតិ ឯត្ថ, ឯតេនាតិ ច ឧប្បត្តិដ្ឋានំ។ សង្ឃតោ វា ហិ ភិក្ខុនោ បិណ្ឌបាតោ ឧប្បជ្ជតិ ឧទ្ទេសាទិវសេន វា។ តត្ថ សកលស្ស សង្ឃស្ស ទាតព្ពំ ភត្តំ សង្ឃភត្តំ។ កតិបយេ ភិក្ខូ ឧទ្ទិសិត្វា ឧទ្ទេសេន ទាតព្ពំ ភត្តំ ឧទ្ទេសភត្តំ។ និមន្តេត្វា ទាតព្ពំ ភត្តំ និមន្តនំ។ សលាកទានវសេន ទាតព្ពំ ភត្តំ សលាកភត្តំ ។ ឯកស្មិំ បក្ខេ ឯកទិវសំ ទាតព្ពំ ភត្តំ បក្ខិកំ។ ឧបោសថេ ទាតព្ពំ ភត្តំ ឧបោសថិកំ។ បាដិបទទិវសេ ទាតព្ពំ ភត្តំ បាដិបទិកំ។ អាគន្តុកានំ ទាតព្ពំ ភត្តំ អាគន្តុកភត្តំ។ ធុរគេហេ ឯវ ឋបេត្វា ទាតព្ពំ ភត្តំ ធុរភត្តំ។ កុដិំ ឧទ្ទិស្ស ទាតព្ពំ ភត្តំ កុដិភត្តំ។ គាមវាសីអាទីហិ វារេន ទាតព្ពំ ភត្តំ វារភត្តំ។ វិហារំ ឧទ្ទិស្ស ទាតព្ពំ ភត្តំ វិហារភត្តំ។ សេសានិ បាកដានេវ។

    Piṇḍapātakkhettaṃ piṇḍapātassa uppattiṭṭhānaṃ. Khettaṃ viya khettaṃ. Uppajjati ettha, etenāti ca uppattiṭṭhānaṃ. Saṅghato vā hi bhikkhuno piṇḍapāto uppajjati uddesādivasena vā. Tattha sakalassa saṅghassa dātabbaṃ bhattaṃ saṅghabhattaṃ. Katipaye bhikkhū uddisitvā uddesena dātabbaṃ bhattaṃ uddesabhattaṃ. Nimantetvā dātabbaṃ bhattaṃ nimantanaṃ. Salākadānavasena dātabbaṃ bhattaṃ salākabhattaṃ. Ekasmiṃ pakkhe ekadivasaṃ dātabbaṃ bhattaṃ pakkhikaṃ. Uposathe dātabbaṃ bhattaṃ uposathikaṃ. Pāṭipadadivase dātabbaṃ bhattaṃ pāṭipadikaṃ. Āgantukānaṃ dātabbaṃ bhattaṃ āgantukabhattaṃ. Dhuragehe eva ṭhapetvā dātabbaṃ bhattaṃ dhurabhattaṃ. Kuṭiṃ uddissa dātabbaṃ bhattaṃ kuṭibhattaṃ. Gāmavāsīādīhi vārena dātabbaṃ bhattaṃ vārabhattaṃ. Vihāraṃ uddissa dātabbaṃ bhattaṃ vihārabhattaṃ. Sesāni pākaṭāneva.

    វិតក្កេតិ ‘‘កត្ថ នុ ខោ អហំ អជ្ជ បិណ្ឌាយ ចរិស្សាមី’’តិ។ ‘‘កត្ថ បិណ្ឌាយ ចរិស្សាមា’’តិ ថេរេន វុត្តេ ‘‘អសុកគាមេ ភន្តេ’’តិ កាមមេតំ បដិវចនទានំ , យេន បន ចិត្តេន ‘‘ចិន្តេត្វា’’តិ វុត្តំ, តំ សន្ធាយាហ ‘‘ឯត្តកំ ចិន្តេត្វា’’តិ។ តតោ បដ្ឋាយាតិ វិតក្កមាឡកេ ឋត្វា វិតក្កិតកាលតោ បដ្ឋាយ។ ‘‘តតោ បរំ វិតក្កេន្តោ អរិយវំសា ចុតោ ហោតី’’តិ ឥទំ តិណ្ណម្បិ អរិយវំសិកានំ វសេន គហេតព្ពំ, ន ឯកចារិកស្សេវ។ សព្ពោបិ ហិ អរិយវំសិកោ ឯកវារមេវ វិតក្កេតុំ លភតិ, ន តតោ បរំ។ បរិពាហិរោតិ អរិយវំសិកភាវតោ ពហិភូតោ។ ស្វាយំ វិតក្កសន្តោសោ កម្មដ្ឋានមនសិការេន ន កុប្បតិ, វិសុជ្ឈតិ ច។ ឥតោ បរេសុបិ ឯសេវ នយោ។ តេនេវាហ ‘‘កម្មដ្ឋានសីសេន គន្តព្ព’’ន្តិ។

    Vitakketi ‘‘kattha nu kho ahaṃ ajja piṇḍāya carissāmī’’ti. ‘‘Kattha piṇḍāya carissāmā’’ti therena vutte ‘‘asukagāme bhante’’ti kāmametaṃ paṭivacanadānaṃ , yena pana cittena ‘‘cintetvā’’ti vuttaṃ, taṃ sandhāyāha ‘‘ettakaṃ cintetvā’’ti. Tato paṭṭhāyāti vitakkamāḷake ṭhatvā vitakkitakālato paṭṭhāya. ‘‘Tato paraṃ vitakkento ariyavaṃsā cuto hotī’’ti idaṃ tiṇṇampi ariyavaṃsikānaṃ vasena gahetabbaṃ, na ekacārikasseva. Sabbopi hi ariyavaṃsiko ekavārameva vitakketuṃ labhati, na tato paraṃ. Paribāhiroti ariyavaṃsikabhāvato bahibhūto. Svāyaṃ vitakkasantoso kammaṭṭhānamanasikārena na kuppati, visujjhati ca. Ito paresupi eseva nayo. Tenevāha ‘‘kammaṭṭhānasīsena gantabba’’nti.

    គហេតព្ពមេវាតិ អដ្ឋានប្បយុត្តោ ឯវ-សទ្ទោ។ យាបនមត្តមេវ គហេតព្ពន្តិ យោជេតព្ពំ។

    Gahetabbamevāti aṭṭhānappayutto eva-saddo. Yāpanamattameva gahetabbanti yojetabbaṃ.

    ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ បិណ្ឌបាតបដិគ្គហណេ។ អប្បន្តិ អត្តនោ យាបនបមាណតោបិ អប្បំ។ គហេតព្ពំ ទាយកស្ស ចិត្តារាធនត្ថំ។ បមាណេនេវាតិ អត្តនោ យាបនប្បមាណេនេវ អប្បំ គហេតព្ពំ។ ‘‘បមាណេន គហេតព្ព’’ន្តិ ឯត្ថ ការណំ ទស្សេតុំ ‘‘បដិគ្គហណស្មិញ្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ មក្ខេតីតិ វិទ្ធំសេតិ អបនេតិ។ វិនិបាតេតីតិ វិនាសេតិ អដ្ឋានវិនិយោគេន។ សាសនន្តិ សត្ថុ សាសនំ អនុសិដ្ឋិំ។ ន ករោតិ នប្បដិបជ្ជតិ។

    Etthāti etasmiṃ piṇḍapātapaṭiggahaṇe. Appanti attano yāpanapamāṇatopi appaṃ. Gahetabbaṃ dāyakassa cittārādhanatthaṃ. Pamāṇenevāti attano yāpanappamāṇeneva appaṃ gahetabbaṃ. ‘‘Pamāṇena gahetabba’’nti ettha kāraṇaṃ dassetuṃ ‘‘paṭiggahaṇasmiñhī’’tiādi vuttaṃ. Makkhetīti viddhaṃseti apaneti. Vinipātetīti vināseti aṭṭhānaviniyogena. Sāsananti satthu sāsanaṃ anusiṭṭhiṃ. Na karoti nappaṭipajjati.

    សបទានចារិនោ វិយ ទ្វារបដិបាដិយា ចរណំ លោលុប្បវិវជ្ជនសន្តោសោតិ អាហ ‘‘ទ្វារបដិបាដិយា គន្តព្ព’’ន្តិ។

    Sapadānacārino viya dvārapaṭipāṭiyā caraṇaṃ loluppavivajjanasantosoti āha ‘‘dvārapaṭipāṭiyā gantabba’’nti.

    ហរាបេត្វាតិ អធិកំ អបនេត្វា។

    Harāpetvāti adhikaṃ apanetvā.

    អាហារគេធតោ និស្សរតិ ឯតេនាតិ និស្សរណំ។ ជិឃច្ឆាយ បដិវិនោទនត្ថំ កថា, កាយស្សឋិតិអាទិបយោជនំ បន អត្ថាបត្តិតោ អាគតំ ឯវាតិ អាហ ‘‘ជិឃច្ឆាយ…បេ.… សន្តោសោ នាមា’’តិ។

    Āhāragedhato nissarati etenāti nissaraṇaṃ. Jighacchāya paṭivinodanatthaṃ kathā, kāyassaṭhitiādipayojanaṃ pana atthāpattito āgataṃ evāti āha ‘‘jighacchāya…pe… santoso nāmā’’ti.

    និទហិត្វា ន បរិភុញ្ជិតព្ពំ តទហុបីតិ អធិប្បាយោ។ ឥតរត្ថា បន សិក្ខាបទេនេវ វារិតំ។ សារណីយធម្មេ ឋិតេនាតិ សីលវន្តេហិ ភិក្ខូហិ សាធារណភោគិភាវេ ឋិតេន។

    Nidahitvā na paribhuñjitabbaṃ tadahupīti adhippāyo. Itaratthā pana sikkhāpadeneva vāritaṃ. Sāraṇīyadhamme ṭhitenāti sīlavantehi bhikkhūhi sādhāraṇabhogibhāve ṭhitena.

    សេនាសនេនាតិ សយនេន, អាសនេន ច។ យត្ថ យត្ថ ហិ មញ្ចាទិកេ, វិហារាទិកេ ច សេតិ, តំ សេនំ។ យត្ថ យត្ថ បីឋាទិកេ អាសតិ, តំ អាសនំ។ តទុភយំ ឯកតោ កត្វា ‘‘សេនាសន’’ន្តិ វុត្តំ។ តេនាហ ‘‘មញ្ចោ’’តិអាទិ។ តត្ថ មញ្ចោ មសារកាទិ, តថា បីឋំ។ មញ្ចភិសិ, បីឋភិសីតិ ទុវិធា ភិសិ។ វិហារោ បាការបរិច្ឆិន្នោ សកលោ អាវាសោ។ ‘‘ទីឃមុខបាសាទោ’’តិ កេចិ។ អឌ្ឍយោគោតិ ទីឃបាសាទោ។ ‘‘ឯកបស្សច្ឆទនកសេនាសន’’ន្តិ កេចិ។ បាសាទោតិ ចតុរស្សបាសាទោ។ ‘‘អាយតចតុរស្សបាសាទោ’’តិ កេចិ។ ហម្មិយំ មុណ្ឌច្ឆទនបាសាទោ។ គុហាតិ កេវលា បព្ពតគុហា។ លេណំ ទ្វារពន្ធំ។ អដ្ដោ ពហលភិត្តិកំ គេហំ, យស្ស គោបានសិយោ អគ្គហេត្វា ឥដ្ឋកាហិ ឯវ ឆទនំ ហោតិ។ ‘‘អដ្ដាលកាការេន ករិយតី’’តិបិ វទន្តិ។ មាឡោ ឯកកូដសង្គហិតោ អនេកកោណោ បតិស្សយវិសេសោ ‘‘វដ្ដាការេន កតសេនាសន’’ន្តិ កេចិ។

    Senāsanenāti sayanena, āsanena ca. Yattha yattha hi mañcādike, vihārādike ca seti, taṃ senaṃ. Yattha yattha pīṭhādike āsati, taṃ āsanaṃ. Tadubhayaṃ ekato katvā ‘‘senāsana’’nti vuttaṃ. Tenāha ‘‘mañco’’tiādi. Tattha mañco masārakādi, tathā pīṭhaṃ. Mañcabhisi, pīṭhabhisīti duvidhā bhisi. Vihāro pākāraparicchinno sakalo āvāso. ‘‘Dīghamukhapāsādo’’ti keci. Aḍḍhayogoti dīghapāsādo. ‘‘Ekapassacchadanakasenāsana’’nti keci. Pāsādoti caturassapāsādo. ‘‘Āyatacaturassapāsādo’’ti keci. Hammiyaṃ muṇḍacchadanapāsādo. Guhāti kevalā pabbataguhā. Leṇaṃ dvārabandhaṃ. Aṭṭo bahalabhittikaṃ gehaṃ, yassa gopānasiyo aggahetvā iṭṭhakāhi eva chadanaṃ hoti. ‘‘Aṭṭālakākārena kariyatī’’tipi vadanti. Māḷo ekakūṭasaṅgahito anekakoṇo patissayaviseso ‘‘vaṭṭākārena katasenāsana’’nti keci.

    បិណ្ឌបាតេ វុត្តនយេនេវាតិ ‘‘សាទកោ ភិក្ខុ ‘អជ្ជ កត្ថ វសិស្សាមី’តិ វិតក្កេតី’’តិអាទិនា យថារហំ បិណ្ឌបាតេ វុត្តនយេន វេទិតព្ពា, ‘‘តតោ បរំ វិតក្កេន្តោ អរិយវំសា ចុតោ ហោតិ បរិពាហិរោ’’តិ, ‘‘សេនាសនំ គវេសន្តេនាបិ’កុហិំ លភិស្សាមី’តិ អចិន្តេត្វា កម្មដ្ឋានសីសេនេវ គន្តព្ព’’ន្តិ ច ឯវមាទិ សព្ពំ បុរិមនយេនេវ។

    Piṇḍapāte vuttanayenevāti ‘‘sādako bhikkhu ‘ajja kattha vasissāmī’ti vitakketī’’tiādinā yathārahaṃ piṇḍapāte vuttanayena veditabbā, ‘‘tato paraṃ vitakkento ariyavaṃsā cuto hoti paribāhiro’’ti, ‘‘senāsanaṃ gavesantenāpi’kuhiṃ labhissāmī’ti acintetvā kammaṭṭhānasīseneva gantabba’’nti ca evamādi sabbaṃ purimanayeneva.

    កស្មា បនេត្ថ បច្ចយសន្តោសំ ទស្សេន្តេន មហាថេរេន គិលានបច្ចយសន្តោសោ ន គហិតោតិ? ន ខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘គិលានបច្ចយោ បន បិណ្ឌបាតេ ឯវ បវិដ្ឋោ’’តិ អាហ, អាហរិតព្ពតាសាមញ្ញេនាតិ អធិប្បាយោ។ យទិ ឯវំ តត្ថ បិណ្ឌបាតេ វិយ វិតក្កសន្តោសាទយោបិ បន្នរស សន្តោសា ឥច្ឆិតព្ពាតិ? នោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ។ ននុ ចេត្ថ ទ្វាទសេវ ធុតង្គានិ វិនិយោគំ គតានិ, ឯកំ បន នេសជ្ជិកង្គំ ន កត្ថចិ វិនិយុត្តន្តិ អាហ ‘‘នេសជ្ជិកង្គំ ភាវនារាមអរិយវំសំ ភជតី’’តិ។ អយញ្ច អត្ថោ អដ្ឋកថារុឡ្ហោ ឯវាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘វុត្តម្បិ ចេត’’ន្តិអាទិមាហ។

    Kasmā panettha paccayasantosaṃ dassentena mahātherena gilānapaccayasantoso na gahitoti? Na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbanti dassento ‘‘gilānapaccayo pana piṇḍapāte eva paviṭṭho’’ti āha, āharitabbatāsāmaññenāti adhippāyo. Yadi evaṃ tattha piṇḍapāte viya vitakkasantosādayopi pannarasa santosā icchitabbāti? Noti dassento āha ‘‘tatthā’’tiādi. Nanu cettha dvādaseva dhutaṅgāni viniyogaṃ gatāni, ekaṃ pana nesajjikaṅgaṃ na katthaci viniyuttanti āha ‘‘nesajjikaṅgaṃ bhāvanārāmaariyavaṃsaṃ bhajatī’’ti. Ayañca attho aṭṭhakathāruḷho evāti dassento ‘‘vuttampi ceta’’ntiādimāha.

    ‘‘បថវិំ បត្ថរមានោ វិយា’’តិអាទិ អរិយវំសទេសនាយ សុទុក្ករភាវទស្សនំ មហាវិសយតាយ តស្សា ទេសនាយ។ យស្មា នយសហស្សបដិមណ្ឌិតា ហោតិ អរិយមគ្គាធិគមាយ វិត្ថារតោ បវត្តិយមានា ទេសនា យថា តំ ចិត្តុប្បាទកណ្ឌេ, អយញ្ច ភាវនារាមអរិយវំសកថា អរិយមគ្គាធិគមាយ វិត្ថារតោ បវត្តិយមានា ឯវំ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘សហស្សនយប្បដិមណ្ឌិតំ…បេ.… ទេសនំ អារភី’’តិ។ បដិបក្ខវិធមនតោ អភិមុខភាវេន រមណំ អារមណំ អារាមោតិ អាហ ‘‘អភិរតីតិ អត្ថោ’’តិ។ ព្យធិករណានម្បិ បទានំ វសេន ភវតិ ពាហិរត្ថសមាសោ យថា ‘‘ឧរសិលោមោ, កណ្ឋេកាឡោតិ អាហ ‘‘បហានេ អារាមោ អស្សាតិ បហានារាមោ’’តិ។ អារមិតព្ពដ្ឋេន វា អារាមោ, បហានំ អារាមោ អស្សាតិ បហានារាមោតិ ឯវមេត្ថ សមាសយោជនា វេទិតព្ពា។ ‘‘បជហន្តោ រមតី’’តិ ឯតេន បហានារាមសទ្ទានំ កត្តុសាធនតំ, កម្មធារយសមាសញ្ច ទស្សេតិ។ ‘‘ភាវេន្តោ រមតី’’តិ វុត្តត្តា ភាវនារាមោតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។

    ‘‘Pathaviṃpattharamāno viyā’’tiādi ariyavaṃsadesanāya sudukkarabhāvadassanaṃ mahāvisayatāya tassā desanāya. Yasmā nayasahassapaṭimaṇḍitā hoti ariyamaggādhigamāya vitthārato pavattiyamānā desanā yathā taṃ cittuppādakaṇḍe, ayañca bhāvanārāmaariyavaṃsakathā ariyamaggādhigamāya vitthārato pavattiyamānā evaṃ hotīti vuttaṃ ‘‘sahassanayappaṭimaṇḍitaṃ…pe… desanaṃ ārabhī’’ti. Paṭipakkhavidhamanato abhimukhabhāvena ramaṇaṃ āramaṇaṃ ārāmoti āha ‘‘abhiratīti attho’’ti. Byadhikaraṇānampi padānaṃ vasena bhavati bāhiratthasamāso yathā ‘‘urasilomo, kaṇṭhekāḷoti āha ‘‘pahāne ārāmo assāti pahānārāmo’’ti. Āramitabbaṭṭhena vā ārāmo, pahānaṃ ārāmo assāti pahānārāmoti evamettha samāsayojanā veditabbā. ‘‘Pajahanto ramatī’’ti etena pahānārāmasaddānaṃ kattusādhanataṃ, kammadhārayasamāsañca dasseti. ‘‘Bhāvento ramatī’’ti vuttattā bhāvanārāmoti etthāpi eseva nayo.

    កាមំ ‘‘នេសជ្ជិកង្គំ ភាវនារាមអរិយវំសំ ភជតី’’តិ វុត្តំ ភាវនានុយោគស្ស អនុច្ឆវិកត្តា, នេសជ្ជិកង្គវសេន បន នេសជ្ជិកស្ស ភិក្ខុនោ ឯកច្ចាហិ អាបត្តីហិ អនាបត្តិភាវោតិ តម្បិ សង្គណ្ហន្តោ ‘‘តេរសន្នំ ធុតង្គាន’’ន្តិ វត្វា ‘‘វិនយំ បត្វា គរុកេ ឋាតព្ព’’ន្តិ ឥច្ឆិតត្តា សល្លេខស្ស អបរិច្ចជនវសេន បដិបត្តិ នាម វិនយេ ឋិតស្សេវាតិ អាហ ‘‘តេរសន្នំ…បេ.… កថិតំ ហោតី’’តិ។ កាមំ សុត្តាភិធម្មបិដកេសុបិ (ទី. និ. ១.៧.១៩៤; វិភ. ៥០៨) តត្ថ តត្ថ សីលកថា អាគតា ឯវ, យេហិ បន គុណេហិ សីលស្ស វោទានំ ហោតិ, តេសុ កថិតេសុ យថា សីលកថាពាហុល្លំ វិនយបិដកំ កថិតំ ហោតិ, ឯវំ ភាវនាកថាពាហុល្លំ សុត្តន្តបិដកំ, អភិធម្មបិដកញ្ច ចតុត្ថេន អរិយវំសេន កថិតមេវ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘ភាវនារាមេន អវសេសំ បិដកទ្វយំ កថិតំ ហោតី’’តិ។ ‘‘សោ នេក្ខម្មំ ភាវេន្តោ រមតី’’តិ នេក្ខម្មបទំ អាទិំ កត្វា តត្ថ ទេសនាយ បវត្តត្តា, សព្ពេសម្បិ វា សមថវិបស្សនាមគ្គធម្មានំ យថាសកំបដិបក្ខតោ និក្ខមនេន នេក្ខម្មសញ្ញិតានំ តត្ថ អាគតត្តា សោ បាឋោ ‘‘នេក្ខម្មបាឡី’’តិ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘នេក្ខម្មបាឡិយា កថេតព្ពោ’’តិ។ តេនាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សព្ពេបិ កុសលា ធម្មា នេក្ខម្មន្តិ បវុច្ចរេ’’តិ (ឥតិវុ. អដ្ឋ. ១០៩)។ ទសុត្តរសុត្តន្ត បរិយាយេនាតិ ទសុត្តរសុត្តន្តធម្មេន, ទសុត្តរសុត្តន្តេ (ទី. និ. ៣.៣៥០) អាគតនយេនាតិ វា អត្ថោ។ សេសទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ។

    Kāmaṃ ‘‘nesajjikaṅgaṃ bhāvanārāmaariyavaṃsaṃ bhajatī’’ti vuttaṃ bhāvanānuyogassa anucchavikattā, nesajjikaṅgavasena pana nesajjikassa bhikkhuno ekaccāhi āpattīhi anāpattibhāvoti tampi saṅgaṇhanto ‘‘terasannaṃ dhutaṅgāna’’nti vatvā ‘‘vinayaṃ patvā garuke ṭhātabba’’nti icchitattā sallekhassa apariccajanavasena paṭipatti nāma vinaye ṭhitassevāti āha ‘‘terasannaṃ…pe… kathitaṃ hotī’’ti. Kāmaṃ suttābhidhammapiṭakesupi (dī. ni. 1.7.194; vibha. 508) tattha tattha sīlakathā āgatā eva, yehi pana guṇehi sīlassa vodānaṃ hoti, tesu kathitesu yathā sīlakathābāhullaṃ vinayapiṭakaṃ kathitaṃ hoti, evaṃ bhāvanākathābāhullaṃ suttantapiṭakaṃ, abhidhammapiṭakañca catutthena ariyavaṃsena kathitameva hotīti vuttaṃ ‘‘bhāvanārāmena avasesaṃ piṭakadvayaṃ kathitaṃ hotī’’ti. ‘‘So nekkhammaṃ bhāvento ramatī’’ti nekkhammapadaṃ ādiṃ katvā tattha desanāya pavattattā, sabbesampi vā samathavipassanāmaggadhammānaṃ yathāsakaṃpaṭipakkhato nikkhamanena nekkhammasaññitānaṃ tattha āgatattā so pāṭho ‘‘nekkhammapāḷī’’ti vuccatīti āha ‘‘nekkhammapāḷiyā kathetabbo’’ti. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘sabbepi kusalā dhammā nekkhammanti pavuccare’’ti (itivu. aṭṭha. 109). Dasuttarasuttanta pariyāyenāti dasuttarasuttantadhammena, dasuttarasuttante (dī. ni. 3.350) āgatanayenāti vā attho. Sesadvayepi eseva nayo.

    សោតិ ជាគរិយំ អនុយុត្តោ ភិក្ខុ។ នេក្ខម្មន្តិ កាមេហិ និក្ខន្តភាវតោ នេក្ខម្មសញ្ញិតំ បឋមជ្ឈានូបចារំ។ ‘‘សោ អភិជ្ឈំ លោកេ បហាយា’’តិអាទិនា (វិភ. ៥០៨, ៥៣៨) អាគតា បឋមជ្ឈានស្ស បុព្ពភាគភាវនាតិ ឥធាធិប្បេតា , តស្មា ‘‘អព្យាបាទ’’ន្តិអាទីសុបិ ឯវមេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ យំ បនេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ ព្រហ្មជាលដីកាយំ វុត្តនយេន វេទិតព្ពំ។ សឧបាយាសានញ្ហិ អដ្ឋន្នំ សមាបត្តីនំ, អដ្ឋារសន្នំ មហាវិបស្សនានំ, ចតុន្នំ អរិយមគ្គានញ្ច វសេនេត្ថ ទេសនា បវត្តាតិ។

    Soti jāgariyaṃ anuyutto bhikkhu. Nekkhammanti kāmehi nikkhantabhāvato nekkhammasaññitaṃ paṭhamajjhānūpacāraṃ. ‘‘So abhijjhaṃ loke pahāyā’’tiādinā (vibha. 508, 538) āgatā paṭhamajjhānassa pubbabhāgabhāvanāti idhādhippetā , tasmā ‘‘abyāpāda’’ntiādīsupi evameva attho veditabbo. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ brahmajālaṭīkāyaṃ vuttanayena veditabbaṃ. Saupāyāsānañhi aṭṭhannaṃ samāpattīnaṃ, aṭṭhārasannaṃ mahāvipassanānaṃ, catunnaṃ ariyamaggānañca vasenettha desanā pavattāti.

    ‘‘ឯកំ ធម្មំ ភាវេន្តោ រមតិ, ឯកំ ធម្មំ បជហន្តោ រមតី’’តិ ច ន ឥទំ ទសុត្តរសុត្តេ អាគតនិយាមេន វុត្តំ, តត្ថ បន ‘‘ឯកោ ធម្មោ ភាវេតព្ពោ, ឯកោ ធម្មោ បហាតព្ពោ’’តិ (ទី. និ. ៣.៣៥១) ច ទេសនា អាគតា។ ឯវំ សន្តេបិ យស្មា អត្ថតោ ភេទោ នត្ថិ, តស្មា បដិសម្ភិទាមគ្គេ នេក្ខម្មបាឡិយំ (បដិ. ម. ១.២៤, ៣.៤១) អាគតនីហារេនេវ ‘‘ឯកំ ធម្មំ ភាវេន្តោ រមតិ, ឯកំ ធម្មំ បជហន្តោ រមតី’’តិ វុត្តំ។ ឯស នយោ សេសវារេសុបិ។ យស្មា ចាយំ អរិយវំសទេសនា នាម សត្ថុ បញ្ញត្តាវ សត្ថារា ហិ ទេសិតំ ទេសនំ អាយស្មា ធម្មសេនាបតិ សារិបុត្តត្ថេរោ សង្គាយនវសេន ឥធានេសិ , តស្មា មហាអរិយវំសសុត្តេ សត្ថុទេសនានីហារេន និគមនំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ភាវនារាមោ ហោតី’’តិ អាហ។ ឯសេវ នយោ ឥតោ បរេសុ សតិបដ្ឋានបរិយាយអភិធម្មនិទ្ទេសបរិយាយេសុបិ។ កាមញ្ចេត្ថ កាយានុបស្សនាវសេនេវ សង្ខិបិត្វា យោជនា កតា, ឯកវីសតិយា បន ឋានានំ វសេន វិត្ថារតោ យោជនា វេទិតព្ពា។ ‘‘អនិច្ចតោ’’ (វិសុទ្ធិ. ដី. ២.៦៩៨) តិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ វិសុទ្ធិមគ្គសំវណ្ណនាសុ វុត្តនយេន វេទិតព្ពំ។

    ‘‘Ekaṃ dhammaṃ bhāvento ramati, ekaṃ dhammaṃ pajahanto ramatī’’ti ca na idaṃ dasuttarasutte āgataniyāmena vuttaṃ, tattha pana ‘‘eko dhammo bhāvetabbo, eko dhammo pahātabbo’’ti (dī. ni. 3.351) ca desanā āgatā. Evaṃ santepi yasmā atthato bhedo natthi, tasmā paṭisambhidāmagge nekkhammapāḷiyaṃ (paṭi. ma. 1.24, 3.41) āgatanīhāreneva ‘‘ekaṃ dhammaṃ bhāvento ramati, ekaṃ dhammaṃ pajahanto ramatī’’ti vuttaṃ. Esa nayo sesavāresupi. Yasmā cāyaṃ ariyavaṃsadesanā nāma satthu paññattāva satthārā hi desitaṃ desanaṃ āyasmā dhammasenāpati sāriputtatthero saṅgāyanavasena idhānesi , tasmā mahāariyavaṃsasutte satthudesanānīhārena nigamanaṃ dassento ‘‘evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu bhāvanārāmo hotī’’ti āha. Eseva nayo ito paresu satipaṭṭhānapariyāyaabhidhammaniddesapariyāyesupi. Kāmañcettha kāyānupassanāvaseneva saṅkhipitvā yojanā katā, ekavīsatiyā pana ṭhānānaṃ vasena vitthārato yojanā veditabbā. ‘‘Aniccato’’ (visuddhi. ṭī. 2.698) tiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ visuddhimaggasaṃvaṇṇanāsu vuttanayena veditabbaṃ.

    ៣១០. សំវរាទីនំ សាធនវសេន បទហតិ ឯត្ថ, ឯតេហីតិ ច បធានានិ។ ឧត្តមវីរិយានីតិ សេដ្ឋវីរិយានិ វិសិដ្ឋស្ស អត្ថស្ស សាធនតោ។ សំវរន្តស្ស ឧប្បន្នវីរិយន្តិ យថា អភិជ្ឈាទយោ ន ឧប្បជ្ជន្តិ, ឯវំ សតិយា ឧបដ្ឋាបនេ ចក្ខាទីនំ បិទហនេ អនលសស្ស ឧប្បន្នវីរិយំ។ បជហន្តស្សាតិ វិនោទេន្តស្ស។ ឧប្បន្នវីរិយន្តិ តស្សេវ បជហនស្ស សាធនវសេន បវត្តវីរិយំ។ ភាវេន្តស្ស ឧប្បន្នវីរិយន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ សមាធិនិមិត្តន្តិ សមាធិ ឯវ។ បុរិមុប្បន្នសមាធិ ហិ បរតោ ឧប្បជ្ជនកសមាធិបវិវេកស្ស ការណំ ហោតីតិ ‘‘សមាធិនិមិត្ត’’ន្តិ វុត្តំ។

    310. Saṃvarādīnaṃ sādhanavasena padahati ettha, etehīti ca padhānāni. Uttamavīriyānīti seṭṭhavīriyāni visiṭṭhassa atthassa sādhanato. Saṃvarantassa uppannavīriyanti yathā abhijjhādayo na uppajjanti, evaṃ satiyā upaṭṭhāpane cakkhādīnaṃ pidahane analasassa uppannavīriyaṃ. Pajahantassāti vinodentassa. Uppannavīriyanti tasseva pajahanassa sādhanavasena pavattavīriyaṃ. Bhāventassa uppannavīriyanti etthāpi eseva nayo. Samādhinimittanti samādhi eva. Purimuppannasamādhi hi parato uppajjanakasamādhipavivekassa kāraṇaṃ hotīti ‘‘samādhinimitta’’nti vuttaṃ.

    ឧបធិវិវេកត្តាតិ ខន្ធូបធិអាទិឧបធីហិ វិវិត្តត្តា វិនិស្សដត្តា។ តំ អាគម្មាតិ តំ និព្ពានំ មគ្គេន អធិគមហេតុ។ រាគាទយោ វិរជ្ជន្តិ ឯត្ថ, ឯតេនាតិ វា វិរាគោ។ ឯវំ និរោធោបិ ទដ្ឋព្ពោ។ យស្មា ឥធ ពោជ្ឈង្គា មិស្សកវសេន ឥច្ឆិតា, តស្មា ‘‘អារម្មណវសេន អធិគន្តព្ពវសេន វា’’តិ វុត្តំ។ តត្ថ អធិគន្តព្ពវសេនាតិ តំនិន្នតាវសេន។ វោស្សគ្គបរិណាមិន្តិ វោស្សជ្ជនវសេន បរិណាមិតំ បរិច្ចជនវសេន ចេវ បក្ខន្ទនវសេន ច បរិណមនសីលំ។ តេនាហ ‘‘ទ្វេ វោស្សគ្គា’’តិអាទិ។ ខន្ធានំ បរិច្ចជនំ នាម តប្បដិពទ្ធកិលេសប្បហានវសេនាតិ យេនាការេន វិបស្សនា កិលេសេ បជហតិ, តេនេវាការេន តំនិមិត្តកេ, ខន្ធេ ច ‘‘បជហតី’’តិ វត្តព្ពតំ អរហតីតិ អាហ ‘‘វិបស្សនា…បេ.… បរិច្ចជតី’’តិ។ យស្មា វិបស្សនា វុដ្ឋានគាមិនិភាវំ បាបុណន្តី និន្នបោណបព្ភារភាវេន ឯកំសតោ និព្ពានំ ‘‘បក្ខន្ទតី’’តិ វត្តព្ពតំ លភតិ, មគ្គោ ច សមុច្ឆេទវសេន កិលេសេ, ខន្ធេ ច បរិច្ចជតិ, តស្មា យថាក្កមំ វិបស្សនាមគ្គានំ វសេន បក្ខន្ទនបរិច្ចាគវោស្សគ្គាបិ វេទិតព្ពា។ វោស្សគ្គត្ថាយាតិ បរិច្ចាគវោស្សគ្គត្ថាយ ចេវ បក្ខន្ទនវោស្សគ្គត្ថាយ ច។ បរិណមតីតិ បរិបច្ចតិ។ តំ បរិណមនំ វុដ្ឋានគាមិនិភាវប្បត្តិយា ចេវ អរិយមគ្គភាវប្បត្តិយា ច ឥច្ឆិតន្តិ អាហ ‘‘វិបស្សនាភាវញ្ចេវ មគ្គភាវញ្ច បាបុណាតី’’តិ។ សេសបទេសូតិ ‘‘ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គំ ភាវេតី’’តិអាទីសុ សេសសម្ពោជ្ឈង្គកោដ្ឋាសេសុ។

    Upadhivivekattāti khandhūpadhiādiupadhīhi vivittattā vinissaṭattā. Taṃ āgammāti taṃ nibbānaṃ maggena adhigamahetu. Rāgādayo virajjanti ettha, etenāti vā virāgo. Evaṃ nirodhopi daṭṭhabbo. Yasmā idha bojjhaṅgā missakavasena icchitā, tasmā ‘‘ārammaṇavasena adhigantabbavasena vā’’ti vuttaṃ. Tattha adhigantabbavasenāti taṃninnatāvasena. Vossaggapariṇāminti vossajjanavasena pariṇāmitaṃ pariccajanavasena ceva pakkhandanavasena ca pariṇamanasīlaṃ. Tenāha ‘‘dve vossaggā’’tiādi. Khandhānaṃ pariccajanaṃ nāma tappaṭibaddhakilesappahānavasenāti yenākārena vipassanā kilese pajahati, tenevākārena taṃnimittake, khandhe ca ‘‘pajahatī’’ti vattabbataṃ arahatīti āha ‘‘vipassanā…pe… pariccajatī’’ti. Yasmā vipassanā vuṭṭhānagāminibhāvaṃ pāpuṇantī ninnapoṇapabbhārabhāvena ekaṃsato nibbānaṃ ‘‘pakkhandatī’’ti vattabbataṃ labhati, maggo ca samucchedavasena kilese, khandhe ca pariccajati, tasmā yathākkamaṃ vipassanāmaggānaṃ vasena pakkhandanapariccāgavossaggāpi veditabbā. Vossaggatthāyāti pariccāgavossaggatthāya ceva pakkhandanavossaggatthāya ca. Pariṇamatīti paripaccati. Taṃ pariṇamanaṃ vuṭṭhānagāminibhāvappattiyā ceva ariyamaggabhāvappattiyā ca icchitanti āha ‘‘vipassanābhāvañceva maggabhāvañca pāpuṇātī’’ti. Sesapadesūti ‘‘dhammavicayasambojjhaṅgaṃ bhāvetī’’tiādīsu sesasambojjhaṅgakoṭṭhāsesu.

    ភទ្ទកន្តិ អភទ្ទកានំ នីវរណាទិបាបធម្មានំ វិក្ខម្ភនេន រាគវិធមនេន ឯកន្តហិតត្តា, ទុល្លភត្តា ច ភទ្ទកំ សុន្ទរំ។ ន ហិ អញ្ញំ សមាធិនិមិត្តំ ឯវំទុល្លភំ, រាគស្ស ច ឧជុវិបច្ចនីកភូតំ អត្ថិ។ អនុរក្ខតីតិ ឯត្ថ អនុរក្ខនា នាម អធិគតសមាធិតោ យថា ន បរិហានិ ហោតិ, ឯវំ បដិបត្តិ, សា បន តប្បដិបក្ខវិធមនេនាតិ អាហ ‘‘សមាធី’’តិអាទិ។ អដ្ឋិកសញ្ញាទិកាតិ អដ្ឋិកជ្ឈានាទិកា។ សញ្ញាសីសេន ហិ ឈានំ វទតិ។

    Bhaddakanti abhaddakānaṃ nīvaraṇādipāpadhammānaṃ vikkhambhanena rāgavidhamanena ekantahitattā, dullabhattā ca bhaddakaṃ sundaraṃ. Na hi aññaṃ samādhinimittaṃ evaṃdullabhaṃ, rāgassa ca ujuvipaccanīkabhūtaṃ atthi. Anurakkhatīti ettha anurakkhanā nāma adhigatasamādhito yathā na parihāni hoti, evaṃ paṭipatti, sā pana tappaṭipakkhavidhamanenāti āha ‘‘samādhī’’tiādi. Aṭṭhikasaññādikāti aṭṭhikajjhānādikā. Saññāsīsena hi jhānaṃ vadati.

    ឯកបដិវេធវសេន ចតុសច្ចធម្មេ ញាណន្តិ ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ ឯកាភិសមយវសេន បវត្តញាណំ, មគ្គញាណន្តិ អត្ថោ។ ចតុសច្ចន្តោគធត្តា ចតុសច្ចព្ភន្តរេ និរោធធម្មេ និព្ពានេ ញាណំ, តេន ផលញាណំ វទតិ។ យស្មា មគ្គានន្តរស្ស ផលស្ស មគ្គានុគុណា បវត្តិ, យតោ តំសមុទយបក្ខិយេសុ ធម្មេសុ បដិប្បស្សទ្ធិប្បហានវសេន បវត្តតិ, តស្មា និរោធសច្ចេបិ យោ មគ្គស្ស សច្ឆិកិរិយាភិសមយោ, តទនុគុណា បវត្តីតិ ផលញាណស្សេវ ធម្មេ ញាណតា វុត្តា, ន យស្ស កស្សចិ និព្ពានារម្មណស្ស ញាណស្ស ។ តេន វុត្តំ ‘‘យថាហា’’តិអាទិ។ ឯត្ថ ច មគ្គបញ្ញា តាវ ចតុសច្ចធម្មស្ស បដិវិជ្ឈនតោ ធម្មេញាណំ នាម ហោតុ, ផលបញ្ញា បន កថន្តិ ចោទនា សោធិតា ហោតិ និរោធធម្មំ អារព្ភ បវត្តនតោ។ ទុវិធាបិ ហិ បញ្ញា អបរប្បច្ចយតាយ អត្តបច្ចក្ខតោ អរិយសច្ចធម្មេ កិច្ចតោ ច អារម្មណតោ ច បវត្តត្តា ‘‘ធម្មេញាណ’’ន្តិ វេទិតព្ពា។ អរិយសច្ចេសុ ហិ អយំ ធម្ម-សទ្ទោ តេសំ អវិបរីតសភាវត្តា, សង្ខតប្បវរោ វា អរិយមគ្គោ, តស្ស ច ផលធម្មោ។ តត្ថ បញ្ញា តំសហគតា ធម្មេញាណំ។

    Ekapaṭivedhavasena catusaccadhamme ñāṇanti catūsu ariyasaccesu ekābhisamayavasena pavattañāṇaṃ, maggañāṇanti attho. Catusaccantogadhattā catusaccabbhantare nirodhadhamme nibbāne ñāṇaṃ, tena phalañāṇaṃ vadati. Yasmā maggānantarassa phalassa maggānuguṇā pavatti, yato taṃsamudayapakkhiyesu dhammesu paṭippassaddhippahānavasena pavattati, tasmā nirodhasaccepi yo maggassa sacchikiriyābhisamayo, tadanuguṇā pavattīti phalañāṇasseva dhamme ñāṇatā vuttā, na yassa kassaci nibbānārammaṇassa ñāṇassa . Tena vuttaṃ ‘‘yathāhā’’tiādi. Ettha ca maggapaññā tāva catusaccadhammassa paṭivijjhanato dhammeñāṇaṃ nāma hotu, phalapaññā pana kathanti codanā sodhitā hoti nirodhadhammaṃ ārabbha pavattanato. Duvidhāpi hi paññā aparappaccayatāya attapaccakkhato ariyasaccadhamme kiccato ca ārammaṇato ca pavattattā ‘‘dhammeñāṇa’’nti veditabbā. Ariyasaccesu hi ayaṃ dhamma-saddo tesaṃ aviparītasabhāvattā, saṅkhatappavaro vā ariyamaggo, tassa ca phaladhammo. Tattha paññā taṃsahagatā dhammeñāṇaṃ.

    អន្វយេញាណន្តិ អនុគមនញាណំ។ បច្ចក្ខតោ ទិស្វាតិ ចត្តារិ សច្ចានិ មគ្គញាណេន បច្ចក្ខតោ បដិវិជ្ឈិត្វា។ យថា ឥទានីតិ យថា ឯតរហិ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខសច្ចំ, ឯវំ អតីតេបិ អនាគតេបិ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខសច្ចមេវាតិ ច សរិក្ខដ្ឋេន វុត្តំ។ ឯស នយោ សមុទយសច្ចេ, មគ្គសច្ចេ ច។ អយមេវាតិ អវធារណេ។ និរោធសច្ចេ បន សរិក្ខដ្ឋោ នត្ថិ តស្ស និច្ចត្តា, ឯកសភាវត្តា ច។ ឯវំ តស្ស ញាណស្ស អនុគតិយំ ញាណន្តិ តស្ស ធម្មេញាណស្ស ‘‘ឯវំ អតីតេបី’’តិអាទិនា អនុគតិយំ អនុគមនេ អន្វយេ ញាណំ។ ឥទំ អន្វយេ ញាណន្តិ យោជនា។ ‘‘តេនាហា’’តិអាទិនា យថាវុត្តមត្ថំ បាឡិយា វិភាវេតិ។ សោតិ ធម្មញាណំ បត្វា ឋិតោ ភិក្ខុ។ ឥមិនា ធម្មេនាតិ ធម្មគោចរត្តា គោចរវោហារេន ‘‘ធម្មោ’’តិ វុត្តេនមគ្គញាណេន, ឧបយោគត្ថេ វា ករណវចនំ, ឥមិនា ធម្មេន ញាតេនាតិ ឥមំ ចតុសច្ចធម្មំ ញាណេន ជានិត្វា ឋិតេន មគ្គញាណេនាតិ អត្ថោ។ ទិដ្ឋេនាតិ ទស្សនេន សច្ចធម្មំ បស្សិត្វា ឋិតេន។ បត្តេនាតិ សច្ចានំ បត្វា ឋិតេន។ វិទិតេនាតិ សច្ចានិ វិទិត្វា ឋិតេន។ បរិយោគាឡ្ហេនាតិ ចតុសច្ចធម្មំ បរិយោគាហេត្វា ឋិតេនាតិ ឯវំ តាវេត្ថ អភិធម្មដ្ឋកថាយំ (វិភ. អដ្ឋ. ៧៩៦) អត្ថោ វុត្តោ។ ទុវិធម្បិ បន មគ្គផលញាណំ ធម្មេញាណំ។ បច្ចវេក្ខណាយ ច មូលំ, ការណញ្ច នយនយនស្សាតិ ទុវិធេនាបិ តេន ធម្មេនាតិ ន ន យុជ្ជតិ។ តថា ចតុសច្ចធម្មស្ស ញាតត្តា, មគ្គផលសង្ខាតស្ស វា ធម្មស្ស សច្ចបដិវេធសម្បយោគំ គតត្តា នយនយនំ ហោតីតិ តេន ឥមិនា ធម្មេន ញាណវិសយភាវេន, ញាណសម្បយោគេន វា ញាតេនាតិ ច អត្ថោ ន ន យុជ្ជតីតិ។ អតីតានាគតេ នយំ នេតីតិ អតីតេ, អនាគតេ ច នយំ នេតិ ហរតិ បេសេតិ។ ឥទំ បន ន មគ្គញាណស្ស កិច្ចំ, បច្ចវេក្ខណញាណកិច្ចំ, សត្ថារា បន មគ្គញាណំ អតីតានាគតេ នយនយនសទិសំ កតំ មគ្គមូលកត្តា។ ភាវិតមគ្គស្ស ហិ បច្ចវេក្ខណា នាម ហោតិ។ នយិទំ អញ្ញំ ញាណុប្បាទនំ នយនយនំ, ញាណស្សេវ បន បវត្តិវិសេសោតិ។

    Anvayeñāṇanti anugamanañāṇaṃ. Paccakkhato disvāti cattāri saccāni maggañāṇena paccakkhato paṭivijjhitvā. Yathā idānīti yathā etarahi pañcupādānakkhandhā dukkhasaccaṃ, evaṃ atītepi anāgatepi pañcupādānakkhandhā dukkhasaccamevāti ca sarikkhaṭṭhena vuttaṃ. Esa nayo samudayasacce, maggasacce ca. Ayamevāti avadhāraṇe. Nirodhasacce pana sarikkhaṭṭho natthi tassa niccattā, ekasabhāvattā ca. Evaṃ tassa ñāṇassa anugatiyaṃ ñāṇanti tassa dhammeñāṇassa ‘‘evaṃ atītepī’’tiādinā anugatiyaṃ anugamane anvaye ñāṇaṃ. Idaṃ anvaye ñāṇanti yojanā. ‘‘Tenāhā’’tiādinā yathāvuttamatthaṃ pāḷiyā vibhāveti. Soti dhammañāṇaṃ patvā ṭhito bhikkhu. Iminā dhammenāti dhammagocarattā gocaravohārena ‘‘dhammo’’ti vuttenamaggañāṇena, upayogatthe vā karaṇavacanaṃ, iminā dhammena ñātenāti imaṃ catusaccadhammaṃ ñāṇena jānitvā ṭhitena maggañāṇenāti attho. Diṭṭhenāti dassanena saccadhammaṃ passitvā ṭhitena. Pattenāti saccānaṃ patvā ṭhitena. Viditenāti saccāni viditvā ṭhitena. Pariyogāḷhenāti catusaccadhammaṃ pariyogāhetvā ṭhitenāti evaṃ tāvettha abhidhammaṭṭhakathāyaṃ (vibha. aṭṭha. 796) attho vutto. Duvidhampi pana maggaphalañāṇaṃ dhammeñāṇaṃ. Paccavekkhaṇāya ca mūlaṃ, kāraṇañca nayanayanassāti duvidhenāpi tena dhammenāti na na yujjati. Tathā catusaccadhammassa ñātattā, maggaphalasaṅkhātassa vā dhammassa saccapaṭivedhasampayogaṃ gatattā nayanayanaṃ hotīti tena iminā dhammena ñāṇavisayabhāvena, ñāṇasampayogena vā ñātenāti ca attho na na yujjatīti. Atītānāgate nayaṃ netīti atīte, anāgate ca nayaṃ neti harati peseti. Idaṃ pana na maggañāṇassa kiccaṃ, paccavekkhaṇañāṇakiccaṃ, satthārā pana maggañāṇaṃ atītānāgate nayanayanasadisaṃ kataṃ maggamūlakattā. Bhāvitamaggassa hi paccavekkhaṇā nāma hoti. Nayidaṃ aññaṃ ñāṇuppādanaṃ nayanayanaṃ, ñāṇasseva pana pavattivisesoti.

    បរេសំ ចេតសោ បរិតោ អយនំ បរិច្ឆិន្ទនំ បរិយោ, តស្មិំ បរិយេ។ តេនាហ ‘‘បរេសំ ចិត្តបរិច្ឆេទេ’’តិ។ អវសេសំ សម្មុតិម្ហិញាណំ នាម ‘‘ញាណ’’ន្តិ សម្មតត្តា។ វចនត្ថតោ បន សម្មុតិម្ហិ ញាណន្តិ សម្មុតិម្ហិញាណំ។ ធម្មេញាណាទីនំ វិយ ហិ សាតិសយស្ស បដិវេធកិច្ចស្ស អភាវា វិសយោភាសនសង្ខាតជាននសាមញ្ញេន ‘‘ញាណ’’ន្តិ សម្មតេសុ អន្តោគធន្តិ អត្ថោ។ សម្មុតិវសេន វា បវត្តំ សម្មុតិម្ហិញាណំ សម្មុតិទ្វារេន អត្ថស្ស គហណតោ។ អវសេសំ វា ឥតរញាណត្តយវិសភាគំ ញាណំ តព្ពិសភាគសាមញ្ញេន សម្មុតិម្ហិញាណម្ហិ បវិដ្ឋត្តា សម្មុតិម្ហិញាណំ នាម ហោតីតិ។

    Paresaṃ cetaso parito ayanaṃ paricchindanaṃ pariyo, tasmiṃ pariye. Tenāha ‘‘paresaṃ cittaparicchede’’ti. Avasesaṃ sammutimhiñāṇaṃ nāma ‘‘ñāṇa’’nti sammatattā. Vacanatthato pana sammutimhi ñāṇanti sammutimhiñāṇaṃ. Dhammeñāṇādīnaṃ viya hi sātisayassa paṭivedhakiccassa abhāvā visayobhāsanasaṅkhātajānanasāmaññena ‘‘ñāṇa’’nti sammatesu antogadhanti attho. Sammutivasena vā pavattaṃ sammutimhiñāṇaṃ sammutidvārena atthassa gahaṇato. Avasesaṃ vā itarañāṇattayavisabhāgaṃ ñāṇaṃ tabbisabhāgasāmaññena sammutimhiñāṇamhi paviṭṭhattā sammutimhiñāṇaṃ nāma hotīti.

    កាមំ សោតាបត្តិមគ្គញាណាទីនិ ទុក្ខញាណាទីនិយេវ, ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសេន បនេវមាហ ‘‘អរហត្តំ បាបេត្វា’’តិ។ វដ្ដតោ និគ្គច្ឆតិ ឯតេនាតិ និគ្គមនំ, ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានំ។ បុរិមានិ ទ្វេ សច្ចានិ វដ្ដំ បវត្តិបវត្តិហេតុភាវតោ។ ឥតរានិ បន ទ្វេ វិវដ្ដំ និវត្តិនិវត្តិហេតុភាវតោ។ អភិនិវេសោតិ វិបស្សនាភិនិវេសោ ហោតិ លោកិយស្ស ញាណស្ស វិសភាគូបគមនតោ។ នោ វិវដ្ដេតិ វិវដ្ដេ អភិនិវេសោ នោ ហោតិ អវិសយភាវតោ។ បរិយត្តីតិ កម្មដ្ឋានតន្តិ។ ឧគ្គហេត្វាតិ វាចុគ្គតំ កត្វា។ ឧគ្គហេត្វាតិ វា បាឡិតោ, អត្ថតោ ច យថារហំ សវនធារណបរិបុច្ឆនមនសានុបេក្ខនាទិវសេន ចិត្តេន ឧទ្ធំ ឧទ្ធំ គណ្ហិត្វា។ កម្មំ ករោតីតិ នាមរូបបរិគ្គហាទិក្កមេន យោគកម្មំ ករោតិ។

    Kāmaṃ sotāpattimaggañāṇādīni dukkhañāṇādīniyeva, ukkaṭṭhaniddesena panevamāha ‘‘arahattaṃpāpetvā’’ti. Vaṭṭato niggacchati etenāti niggamanaṃ, catusaccakammaṭṭhānaṃ. Purimāni dve saccāni vaṭṭaṃ pavattipavattihetubhāvato. Itarāni pana dve vivaṭṭaṃ nivattinivattihetubhāvato. Abhinivesoti vipassanābhiniveso hoti lokiyassa ñāṇassa visabhāgūpagamanato. No vivaṭṭeti vivaṭṭe abhiniveso no hoti avisayabhāvato. Pariyattīti kammaṭṭhānatanti. Uggahetvāti vācuggataṃ katvā. Uggahetvāti vā pāḷito, atthato ca yathārahaṃ savanadhāraṇaparipucchanamanasānupekkhanādivasena cittena uddhaṃ uddhaṃ gaṇhitvā. Kammaṃ karotīti nāmarūpapariggahādikkamena yogakammaṃ karoti.

    យទិ បុរិមេសុ ទ្វីសុ ឯវ វិបស្សនាភិនិវេសោ, តេសុ ឯវ ឧគ្គហាទិ, កថមិទំ ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានំ ជាតន្តិ អាហ ‘‘ទ្វីសូ’’តិអាទិ។ កាមំ បច្ឆិមានិបិ ទ្វេ សច្ចានិ អភិញ្ញេយ្យានិ, បរិញ្ញេយ្យតា បន តត្ថ នត្ថីតិ ន វិបស្សនាព្យាបារោ។ កេវលំ បន អនុស្សវមត្តេ ឋត្វា អច្ចន្តបណីតភាវតោ ឥដ្ឋំ, អាតប្បកនិរាមិសបីតិសញ្ជននតោ កន្តំ, ឧបរូបរិ អភិរុចិជននេន មនស្ស វឌ្ឍនតោ មនាបន្តិ មនសិការំ បវត្តេតិ។ តេនាហ ‘‘និរោធសច្ចំ នាមា’’តិអាទិ។ ទ្វីសុ សច្ចេសូតិ ទ្វីសុ សច្ចេសុ វិសយភូតេសុ , តានិ ច ឧទ្ទិស្ស អសម្មោហបដិវេធវសេន បវត្តមានោ ហិ មគ្គោ តេ ឧទ្ទិស្ស បវត្តោ នាម ហោតីតិ។ តីណិ ទុក្ខសមុទយមគ្គសច្ចានិ។ កិច្ចវសេនាតិ អសម្មុយ្ហនវសេន។ ឯកន្តិ និរោធសច្ចំ។ អារម្មណវសេនាតិ អារម្មណករណវសេនបិ អសម្មុយ្ហនកិច្ចវសេនបិ តត្ថ បដិវេធោ លព្ភតេវ។ ទ្វេ សច្ចានីតិ ទុក្ខសមុទយសច្ចានិ។ ទុទ្ទសត្តាតិ ទដ្ឋុំ អសក្កុណេយ្យត្តា។ ឱឡារិកា ហិ ទុក្ខសមុទយា, តិរច្ឆានគតានម្បិ ទុក្ខំ, អាហារាទីសុ ច អភិលាសោ បាកដោ។ បីឡនាទិអាយូហនាទិវសេនបិ ‘‘ឥទំ ទុក្ខំ, ឥទំ អស្ស ការណ’’ន្តិ យាថាវតោ ញាណេន ឱគាហិតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា តានិ គម្ភីរានិ។ ទ្វេតិ និរោធមគ្គសច្ចានិ។ តានិ សណ្ហសុខុមភាវតោ សភាវេនេវ គម្ភីរតាយ យាថាវតោ ញាណេន ទុរោគាហត្តា ‘‘ទុទ្ទសានី’’តិ។

    Yadi purimesu dvīsu eva vipassanābhiniveso, tesu eva uggahādi, kathamidaṃ catusaccakammaṭṭhānaṃ jātanti āha ‘‘dvīsū’’tiādi. Kāmaṃ pacchimānipi dve saccāni abhiññeyyāni, pariññeyyatā pana tattha natthīti na vipassanābyāpāro. Kevalaṃ pana anussavamatte ṭhatvā accantapaṇītabhāvato iṭṭhaṃ, ātappakanirāmisapītisañjananato kantaṃ, uparūpari abhirucijananena manassa vaḍḍhanato manāpanti manasikāraṃ pavatteti. Tenāha ‘‘nirodhasaccaṃ nāmā’’tiādi. Dvīsu saccesūti dvīsu saccesu visayabhūtesu , tāni ca uddissa asammohapaṭivedhavasena pavattamāno hi maggo te uddissa pavatto nāma hotīti. Tīṇi dukkhasamudayamaggasaccāni. Kiccavasenāti asammuyhanavasena. Ekanti nirodhasaccaṃ. Ārammaṇavasenāti ārammaṇakaraṇavasenapi asammuyhanakiccavasenapi tattha paṭivedho labbhateva. Dve saccānīti dukkhasamudayasaccāni. Duddasattāti daṭṭhuṃ asakkuṇeyyattā. Oḷārikā hi dukkhasamudayā, tiracchānagatānampi dukkhaṃ, āhārādīsu ca abhilāso pākaṭo. Pīḷanādiāyūhanādivasenapi ‘‘idaṃ dukkhaṃ, idaṃ assa kāraṇa’’nti yāthāvato ñāṇena ogāhituṃ asakkuṇeyyattā tāni gambhīrāni. Dveti nirodhamaggasaccāni. Tāni saṇhasukhumabhāvato sabhāveneva gambhīratāya yāthāvato ñāṇena durogāhattā ‘‘duddasānī’’ti.

    សោតាបត្តិយង្គាទិចតុក្កវណ្ណនា

    Sotāpattiyaṅgādicatukkavaṇṇanā

    ៣១១. សោតោ នាម អរិយសោតោ បុរិមបទលោបេន, តស្ស អាទិតោ សព្ពបឋមំ បជ្ជនំ សោតាបត្តិ, បឋមមគ្គបដិលាភោ។ តស្ស អង្គានិ អធិគមូបាយភូតានិ ការណានិ សោតាបត្តិយង្គានិ។ តេនាហ ‘‘សោតា…បេ.… អត្ថោ’’តិ។ សន្តកាយកម្មាទិតាយ សន្តធម្មសមន្នាគមតោ, សន្តធម្មបវេទនតោ ច សន្តោ បុរិសាតិ សប្បុរិសា។ តត្ថ យេសំ វសេន ចតុសច្ចសម្បដិវេធាវហំ សទ្ធម្មស្សវនំ លព្ភតិ, តេ ឯវ ទស្សេន្តោ ‘‘ពុទ្ធាទីនំ សប្បុរិសាន’’ន្តិ អាហ ។ សន្តោ សតំ វា ធម្មោតិ សទ្ធម្មោ។ សោ ហិ យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ អបាយទុក្ខេ, សំសារទុក្ខេ ច អបតន្តេ ធារេតីតិ ឯវមាទិ គុណាតិសយយោគវសេន សន្តោ សំវិជ្ជមានោ, បសត្ថោ, សុន្ទរោ វា ធម្មោ, សតំ វា អរិយានំ ធម្មោ, តេសំ វា តព្ភាវសាធកោ ធម្មោតិ សទ្ធម្មោ, ‘‘ឥធ ភិក្ខុ ធម្មំ បរិយាបុណាតី’’តិអាទិនា (អ. និ. ៥.៧៣) វុត្តា បរិយត្តិ។ សា បន មហាវិសយតាយ ន សព្ពា សព្ពស្ស វិសេសាវហាតិ តស្ស តស្ស អនុច្ឆវិកមេវ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សប្បាយស្ស តេបិដកធម្មស្ស សវន’’ន្តិ។ យោនិសោមនសិការោ ហេដ្ឋា វុត្តោ ឯវ។ បុព្ពភាគបដិបត្តិយាតិ វិបស្សនានុយោគស្ស។

    311.Soto nāma ariyasoto purimapadalopena, tassa ādito sabbapaṭhamaṃ pajjanaṃ sotāpatti, paṭhamamaggapaṭilābho. Tassa aṅgāni adhigamūpāyabhūtāni kāraṇāni sotāpattiyaṅgāni. Tenāha ‘‘sotā…pe… attho’’ti. Santakāyakammāditāya santadhammasamannāgamato, santadhammapavedanato ca santo purisāti sappurisā. Tattha yesaṃ vasena catusaccasampaṭivedhāvahaṃ saddhammassavanaṃ labbhati, te eva dassento ‘‘buddhādīnaṃ sappurisāna’’nti āha . Santo sataṃ vā dhammoti saddhammo. So hi yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyadukkhe, saṃsāradukkhe ca apatante dhāretīti evamādi guṇātisayayogavasena santo saṃvijjamāno, pasattho, sundaro vā dhammo, sataṃ vā ariyānaṃ dhammo, tesaṃ vā tabbhāvasādhako dhammoti saddhammo, ‘‘idha bhikkhu dhammaṃ pariyāpuṇātī’’tiādinā (a. ni. 5.73) vuttā pariyatti. Sā pana mahāvisayatāya na sabbā sabbassa visesāvahāti tassa tassa anucchavikameva dassento āha ‘‘sappāyassa tepiṭakadhammassa savana’’nti. Yonisomanasikāro heṭṭhā vutto eva. Pubbabhāgapaṭipattiyāti vipassanānuyogassa.

    អវេច្ចប្បសាទេនាតិ សច្ចសម្បដិវេធវសេន ពុទ្ធាទីនំ គុណេ ញត្វា ឧប្បន្នប្បសាទេន, សោ បន បសាទោ ទេវាទីសុ កេនចិបិ អកម្បិយតាយ និច្ចលោតិ អាហ ‘‘អចលប្បសាទេនា’’តិ។ ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ ចតុក្កត្តយេ អាហារចតុក្កេ។ លូខបណីតវត្ថុវសេនាតិ ឱទនកុម្មាសាទិកស្ស លូខស្ស ចេវ បណីតស្ស ច វត្ថុនោ វសេន។ សា បនាយំ អាហារស្ស ឱឡារិកសុខុមតា ‘‘កុម្ភិលានំ អាហារំ ឧបាទាយ មោរានំ អាហារោ សុខុមោ’’តិអាទិនា (សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.១១) អដ្ឋកថាយំ វិត្ថារតោ អាគតា ឯវ។

    Aveccappasādenāti saccasampaṭivedhavasena buddhādīnaṃ guṇe ñatvā uppannappasādena, so pana pasādo devādīsu kenacipi akampiyatāya niccaloti āha ‘‘acalappasādenā’’ti. Etthāti etasmiṃ catukkattaye āhāracatukke. Lūkhapaṇītavatthuvasenāti odanakummāsādikassa lūkhassa ceva paṇītassa ca vatthuno vasena. Sā panāyaṃ āhārassa oḷārikasukhumatā ‘‘kumbhilānaṃ āhāraṃ upādāya morānaṃ āhāro sukhumo’’tiādinā (saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.11) aṭṭhakathāyaṃ vitthārato āgatā eva.

    អារម្មណដ្ឋិតិវសេនាតិ អារម្មណសង្ខាតស្ស បវត្តិបច្ចយដ្ឋានស្ស វសេន។ តិដ្ឋតិ ឯត្ថាតិ ឋិតិ, អារម្មណមេវ ឋិតិ អារម្មណដ្ឋិតិ។ តេនេវាហ ‘‘រូបារម្មណ’’ន្តិអាទិ។ អារម្មណត្ថោ ចេត្ថ ឧបត្ថម្ភនត្ថោ វេទិតព្ពោ, ន វិសយលក្ខណោវ។ ឧបត្ថម្ភនភូតំ រូបំ ឧបេតីតិ រូបូបាយំ។ តេនាហ ‘‘រូបំ ឧបគតំ ហុត្វា’’តិអាទិ។ រូបក្ខន្ធំ និស្សាយ តិដ្ឋតិ តេន វិនា អប្បវត្តនតោ។ តន្តិ រូបក្ខន្ធំ និស្សាយ ឋានប្បវត្តនំ។ ឯតន្តិ ‘‘រូបូបាយ’’ន្តិ ឯតំ វចនំ។ រូបក្ខន្ធោ គោចរោ បវត្តិដ្ឋានំ បច្ចយោ ឯតស្សាតិ រូបក្ខន្ធគោចរំ រូបំ សហការីការណភាវេន បតិដ្ឋា ឯតស្សាតិ រូបប្បតិដ្ឋំ។ ឥតិ តីហិ បទេហិ អភិសង្ខារវិញ្ញាណំ បតិ រូបក្ខន្ធស្ស សហការីការណភាវោយេវេត្ថ វុត្តោ។ ឧបសិត្តំ វិយ ឧបសិត្តំ, យថា ព្យញ្ជនេហិ ឧបសិត្តំ សិនេហិតំ ឱទនំ រុចិតំ, បរិណាមយោគ្យញ្ច, ឯវំ នន្ទិយា ឧបសិត្តំ សិនេហិតំ កម្មវិញ្ញាណំ អភិរុចិតំ ហុត្វា វិបាកយោគ្យំ ហោតីតិ។ ឥតរន្តិ ទោសសហគតាទិអកុសលំ, កុសលញ្ច ឧបនិស្សយកោដិយា ឧបសិត្តំ ហុត្វាតិ យោជនា។ ឯវំ បវត្តមានន្តិ ឯវំ រូបូបាយន្តិ ទេសនាភាវេន បវត្តមានំ។ វិបាកធម្មតាយ វុទ្ធិំ…បេ.… អាបជ្ជតិ។ តត្ថាបិ និប្បរិយាយផលនិព្ពត្តនវសេន វុទ្ធិំ, បរិយាយផលនិព្ពត្តនវសេន វិរុឡ្ហិំ, និស្សន្ទផលនិព្ពត្តនវសេន វេបុល្លំ។ ទិដ្ឋធម្មវេទនីយផលនិព្ពត្តនេន វា វុទ្ធិំ, ឧបបជ្ជវេទនីយផលនិព្ពត្តនវសេន វិរុឡ្ហិំ, អបរាបរិយាយផលនិព្ពត្តនវសេន វេបុល្លំ អាបជ្ជតីតិ យោជនា។ ឯកន្តតោ វេទនុបាយាទិវសេន បត្តិ នាម អរូបភវេ យេវាតិ អាហ ‘‘ឥមេហិ បនា’’តិអាទិ។ ឯវញ្ច កត្វា បាឡិយំ កតំ វា-សទ្ទគ្គហណញ្ច សមត្ថិតំ ហោតិ។ ‘‘រូបូបាយ’’ន្តិអាទិនា យថា អភិសង្ខារវិញ្ញាណស្ស ឧបនិស្សយភូតា រូបាទយោ គយ្ហន្តិ, ឯវំ តេន និព្ពត្តេតព្ពាបិ តេ គយ្ហន្តីតិ អធិប្បាយេន ‘‘ចតុក្កវសេន…បេ.… ន វុត្ត’’ន្តិ អាហ។ វិបាកោបិ ហិ ធម្មោ វិបាកធម្មវិញ្ញាណំ ឧបគតំ នាម ហោតិ តថា នន្ទិយា ឧបសិត្តត្តា។ តេនាហ ‘‘នន្ទូបសេចន’’ន្តិ។ វិត្ថារិតានេវ សិង្គាលសុត្តេ។

    Ārammaṇaṭṭhitivasenāti ārammaṇasaṅkhātassa pavattipaccayaṭṭhānassa vasena. Tiṭṭhati etthāti ṭhiti, ārammaṇameva ṭhiti ārammaṇaṭṭhiti. Tenevāha ‘‘rūpārammaṇa’’ntiādi. Ārammaṇattho cettha upatthambhanattho veditabbo, na visayalakkhaṇova. Upatthambhanabhūtaṃ rūpaṃ upetīti rūpūpāyaṃ. Tenāha ‘‘rūpaṃ upagataṃ hutvā’’tiādi. Rūpakkhandhaṃ nissāya tiṭṭhati tena vinā appavattanato. Tanti rūpakkhandhaṃ nissāya ṭhānappavattanaṃ. Etanti ‘‘rūpūpāya’’nti etaṃ vacanaṃ. Rūpakkhandho gocaro pavattiṭṭhānaṃ paccayo etassāti rūpakkhandhagocaraṃ rūpaṃ sahakārīkāraṇabhāvena patiṭṭhā etassāti rūpappatiṭṭhaṃ. Iti tīhi padehi abhisaṅkhāraviññāṇaṃ pati rūpakkhandhassa sahakārīkāraṇabhāvoyevettha vutto. Upasittaṃ viya upasittaṃ, yathā byañjanehi upasittaṃ sinehitaṃ odanaṃ rucitaṃ, pariṇāmayogyañca, evaṃ nandiyā upasittaṃ sinehitaṃ kammaviññāṇaṃ abhirucitaṃ hutvā vipākayogyaṃ hotīti. Itaranti dosasahagatādiakusalaṃ, kusalañca upanissayakoṭiyā upasittaṃ hutvāti yojanā. Evaṃ pavattamānanti evaṃ rūpūpāyanti desanābhāvena pavattamānaṃ. Vipākadhammatāya vuddhiṃ…pe… āpajjati. Tatthāpi nippariyāyaphalanibbattanavasena vuddhiṃ, pariyāyaphalanibbattanavasena viruḷhiṃ, nissandaphalanibbattanavasena vepullaṃ. Diṭṭhadhammavedanīyaphalanibbattanena vā vuddhiṃ, upapajjavedanīyaphalanibbattanavasena viruḷhiṃ, aparāpariyāyaphalanibbattanavasena vepullaṃ āpajjatīti yojanā. Ekantato vedanupāyādivasena patti nāma arūpabhave yevāti āha ‘‘imehi panā’’tiādi. Evañca katvā pāḷiyaṃ kataṃ vā-saddaggahaṇañca samatthitaṃ hoti. ‘‘Rūpūpāya’’ntiādinā yathā abhisaṅkhāraviññāṇassa upanissayabhūtā rūpādayo gayhanti, evaṃ tena nibbattetabbāpi te gayhantīti adhippāyena ‘‘catukkavasena…pe… na vutta’’nti āha. Vipākopi hi dhammo vipākadhammaviññāṇaṃ upagataṃ nāma hoti tathā nandiyā upasittattā. Tenāha ‘‘nandūpasecana’’nti. Vitthāritāneva siṅgālasutte.

    ភវតិ ឯតេន អារោគ្យន្តិ ភវោ, គិលានបច្ចយោ។ បរិវុទ្ធោ ភវោ អភវោ។ វុទ្ធិអត្ថោ ហិ អយំ អការោ យថា ‘‘សំវរាសំវរោ, (បារា. បឋមមហាសង្គីតិកថា; ទី. និ. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា; ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា) ផលាផលំ’’តិ ច ។ តេលមធុផាណិតាទីនីតិ អាទិ-សទ្ទេន សប្បិនវនីតានំ គហណំ, តេលាទីនំ គហណញ្ចេត្ថ និទស្សនមត្តំ។ សព្ពស្សាបិ គិលានបច្ចយស្ស សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ អថ វា ភវាភវោតិ ខុទ្ទកោ ចេវ មហន្តោ ច ឧបបត្តិភវោ វេទិតព្ពោ។ ឯវញ្ច សតិ ‘‘ឥមេសំ បនា’’តិអាទិវចនំ សមត្ថិតំ ហោតិ។ ភវូបបត្តិបហានត្ថោ ហិ វិសេសតោ ចតុត្ថអរិយវំសោ។ តណ្ហុប្បាទានន្តិ តណ្ហុប្បត្តីនំ, ចីវរាទិហេតុ ឧប្បជ្ជនកតណ្ហានន្តិ អត្ថោ។ បធានករណកាលេតិ ភាវនានុយោគក្ខណេ។ សីតាទីនិ ន ខមតីតិ ភាវនាយ បុព្ពភាគកាលំ សន្ធាយ វុត្តំ។ ខមតីតិ សហតិ អភិភវតិ។ វិតក្កសមនន្តិ និទស្សនមត្តំ។ សព្ពេសម្បិ កិលេសានំ សមនវសេន បវត្តា បដិបទា។

    Bhavati etena ārogyanti bhavo, gilānapaccayo. Parivuddho bhavo abhavo. Vuddhiattho hi ayaṃ akāro yathā ‘‘saṃvarāsaṃvaro, (pārā. paṭhamamahāsaṅgītikathā; dī. ni. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathāvaṇṇanā; dha. sa. aṭṭha. nidānakathā) phalāphalaṃ’’ti ca . Telamadhuphāṇitādīnīti ādi-saddena sappinavanītānaṃ gahaṇaṃ, telādīnaṃ gahaṇañcettha nidassanamattaṃ. Sabbassāpi gilānapaccayassa saṅgaho daṭṭhabbo. Atha vā bhavābhavoti khuddako ceva mahanto ca upapattibhavo veditabbo. Evañca sati ‘‘imesaṃ panā’’tiādivacanaṃ samatthitaṃ hoti. Bhavūpapattipahānattho hi visesato catutthaariyavaṃso. Taṇhuppādānanti taṇhuppattīnaṃ, cīvarādihetu uppajjanakataṇhānanti attho. Padhānakaraṇakāleti bhāvanānuyogakkhaṇe. Sītādīni na khamatīti bhāvanāya pubbabhāgakālaṃ sandhāya vuttaṃ. Khamatīti sahati abhibhavati. Vitakkasamananti nidassanamattaṃ. Sabbesampi kilesānaṃ samanavasena pavattā paṭipadā.

    សមាធិឈានាទិភេទោ ធម្មោ បជ្ជតិ បដិបជ្ជីយតិ ឯតេនាតិ ធម្មបទំ។ អនភិជ្ឈាវ ធម្មបទំ អនភិជ្ឈាធម្មបទំ។ អយំ តាវ អលោភបក្ខេ នយោ, ឥតរបក្ខេ បន អនភិជ្ឈាបធានោ ធម្មកោដ្ឋាសោ អនភិជ្ឈាធម្មបទំ។ អកោបោតិ អទោសោ, មេត្តាតិ អត្ថោ។ សុប្បដ្ឋិតសតីតិ កាយាទីសុ សម្មទេវ ឧបដ្ឋិតា សតិ។ សតិសីសេនាតិ សតិបធានមុខេន។ សមាធិបធានត្តា ឈានានំ ‘‘សមាបត្តិ វា’’តិ វុត្តំ។ កាមំ សវិញ្ញាណកអសុភេបិ ឈានភាវនា អលោភប្បធានា ហោតិ កាយស្ស ជិគុច្ឆនេន, បដិក្កូលាការគ្គហណវសេន ច បវត្តនតោ, សត្តវិធឧគ្គហកោសល្លាទិវសេន បនស្សា បវត្តិ សតិបធានាតិ តតិយធម្មបទេនេវ នំ សង្គណ្ហិតុកាមោ ‘‘ទស អសុភវសេន វា’’តិ អាហ។ ហិតូបសំហារាទិវសេន បវត្តនតោ ព្រហ្មវិហារភាវនា ព្យាបាទវិរោធិនី អព្យាបាទប្បធានាតិ អាហ ‘‘ចតុព្រហ្ម…បេ.… ធម្មបទ’’ន្តិ។ តត្ថ អធិគតានិ ឈានាទីនីតិ យោជនា។ គមនាទិតោ អាហារស្ស បដិក្កូលភាវសល្លក្ខណំ សញ្ញាយ ថិរភាវេនេវ ហោតិ តស្សា ថិរសញ្ញាបទដ្ឋានត្តាតិ អាហារេ បដិក្កូលសញ្ញាបិ តតិយធម្មបទេ ឯវ សង្គហំ គតា។ អារុប្បសមាធិអភិញ្ញានំ អធិដ្ឋានភាវតោ កសិណភាវនា, សត្តវិធពោជ្ឈង្គវិជ្ជាវិមុត្តិបារិបូរិហេតុតោ អានាបានេសុ បឋមអានាបានភាវនា វិសេសតោ សមាធិបធានាតិ សា ចតុត្ថធម្មបទេន សង្គហិតា។ ចតុធាតុវវត្ថានវសេន អធិគតានិបិ ឯត្ថេវ សង្គហេតព្ពានិ សិយុំ, បញ្ញាបធានតាយ បន ន សង្គហិតានិ។

    Samādhijhānādibhedo dhammo pajjati paṭipajjīyati etenāti dhammapadaṃ. Anabhijjhāva dhammapadaṃ anabhijjhādhammapadaṃ. Ayaṃ tāva alobhapakkhe nayo, itarapakkhe pana anabhijjhāpadhāno dhammakoṭṭhāso anabhijjhādhammapadaṃ. Akopoti adoso, mettāti attho. Suppaṭṭhitasatīti kāyādīsu sammadeva upaṭṭhitā sati. Satisīsenāti satipadhānamukhena. Samādhipadhānattā jhānānaṃ ‘‘samāpatti vā’’ti vuttaṃ. Kāmaṃ saviññāṇakaasubhepi jhānabhāvanā alobhappadhānā hoti kāyassa jigucchanena, paṭikkūlākāraggahaṇavasena ca pavattanato, sattavidhauggahakosallādivasena panassā pavatti satipadhānāti tatiyadhammapadeneva naṃ saṅgaṇhitukāmo ‘‘dasa asubhavasena vā’’ti āha. Hitūpasaṃhārādivasena pavattanato brahmavihārabhāvanā byāpādavirodhinī abyāpādappadhānāti āha ‘‘catubrahma…pe… dhammapada’’nti. Tattha adhigatāni jhānādīnīti yojanā. Gamanādito āhārassa paṭikkūlabhāvasallakkhaṇaṃ saññāya thirabhāveneva hoti tassā thirasaññāpadaṭṭhānattāti āhāre paṭikkūlasaññāpi tatiyadhammapade eva saṅgahaṃ gatā. Āruppasamādhiabhiññānaṃ adhiṭṭhānabhāvato kasiṇabhāvanā, sattavidhabojjhaṅgavijjāvimuttipāripūrihetuto ānāpānesu paṭhamaānāpānabhāvanā visesato samādhipadhānāti sā catutthadhammapadena saṅgahitā. Catudhātuvavatthānavasena adhigatānipi ettheva saṅgahetabbāni siyuṃ, paññāpadhānatāya pana na saṅgahitāni.

    ធម្មសមាទានេសុ បឋមំ អចេលកបដិបទា ឯតរហិ ច ទុក្ខភាវតោ, អនាគតេបិ អបាយទុក្ខវដ្ដទុក្ខាវហតោ។ អចេលកបដិបទាតិ ច និទស្សនមត្តំ ទដ្ឋព្ពំ ឆន្នបរិព្ពាជកានម្បិ ឧភយទុក្ខាវហបដិបត្តិទស្សនតោ។ ទុតិយំ…បេ.… ព្រហ្មចរិយចរណំ ឯតរហិ សតិបិ ទុក្ខេ អាយតិំ សុខាវហត្តា។ កាមេសុ បាតព្យតា យថាកាមំ កាមបរិភោគោ។ អលភមានស្សាបីតិ បិ-សទ្ទេន កោ បន វាទោ លភមានស្សាតិ ទស្សេតិ។

    Dhammasamādānesu paṭhamaṃ acelakapaṭipadā etarahi ca dukkhabhāvato, anāgatepi apāyadukkhavaṭṭadukkhāvahato. Acelakapaṭipadāti ca nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ channaparibbājakānampi ubhayadukkhāvahapaṭipattidassanato. Dutiyaṃ…pe… brahmacariyacaraṇaṃ etarahi satipi dukkhe āyatiṃ sukhāvahattā. Kāmesu pātabyatā yathākāmaṃ kāmaparibhogo. Alabhamānassāpīti pi-saddena ko pana vādo labhamānassāti dasseti.

    ទុស្សីល្យាទិបាបធម្មានំ ខម្ភនំ បដិពន្ធនំ ខន្ធដ្ឋោ, សោ បន សីលាទិ ឯវាតិ អាហ ‘‘គុណដ្ឋោ ខន្ធដ្ឋោ’’តិ។ គុណវិសយតាយ ខន្ធ-សទ្ទស្ស គុណត្ថតា វេទិតព្ពា។ វិមុត្តិក្ខន្ធោតិ បដិបក្ខតោ សុដ្ឋុ វិមុត្តា គុណធម្មា អធិប្បេតា, ន អវិមុត្តា, នាបិ វិមុច្ចមានាតិ តេហិ សហ ទេសនំ អារុឡ្ហា សីលក្ខន្ធាទយោបិ តយោតិ អាហ ‘‘ផលសីលំ អធិប្បេតំ, ចតូសុបិ ឋានេសុ ផលមេវ វុត្ត’’ន្តិ ច។ ឯតេនេវ ចេត្ថ វិមុត្តិក្ខន្ធោតិ ផលបរិយាបន្នា សម្មាសង្កប្បវាយាមសតិយោ អធិប្បេតាតិ វេទិតព្ពំ។

    Dussīlyādipāpadhammānaṃ khambhanaṃ paṭibandhanaṃ khandhaṭṭho, so pana sīlādi evāti āha ‘‘guṇaṭṭho khandhaṭṭho’’ti. Guṇavisayatāya khandha-saddassa guṇatthatā veditabbā. Vimuttikkhandhoti paṭipakkhato suṭṭhu vimuttā guṇadhammā adhippetā, na avimuttā, nāpi vimuccamānāti tehi saha desanaṃ āruḷhā sīlakkhandhādayopi tayoti āha ‘‘phalasīlaṃ adhippetaṃ, catūsupi ṭhānesu phalameva vutta’’nti ca. Eteneva cettha vimuttikkhandhoti phalapariyāpannā sammāsaṅkappavāyāmasatiyo adhippetāti veditabbaṃ.

    ឧបត្ថម្ភនដ្ឋេន សម្បយុត្តធម្មានំ តត្ថ ថិរភាវេន បវត្តនតោ, ឯតេនេវ អហិរិកអនោត្តប្បានម្បិ សវិសយេ ពលដ្ឋោ សិទ្ធោ វេទិតព្ពោ។ ន ហិ តេសំ បដិបក្ខេហិ អកម្បិយដ្ឋោ ឯកន្តិកោ។ ហិរោត្តប្បានញ្ហិ អកម្បិយដ្ឋោ សាតិសយោ កុសលធម្មានំ មហាពលភាវតោ, អកុសលានញ្ច ទុព្ពលភាវតោ។ តេនាហ ភគវា ‘‘អពលា នំ ពលីយន្តិ, មទ្ទន្តេ នំ បរិស្សយា’’តិ (សុ. និ. ៧៧៦; មហានិ. ៥; នេត្តិ. បដិនិទ្ទេសវារេ ៥) ពោធិបក្ខិយធម្មវសេនាយំ ទេសនាតិ ‘‘សមថវិបស្សនាមគ្គវសេនា’’តិ វុត្តំ។

    Upatthambhanaṭṭhena sampayuttadhammānaṃ tattha thirabhāvena pavattanato, eteneva ahirikaanottappānampi savisaye balaṭṭho siddho veditabbo. Na hi tesaṃ paṭipakkhehi akampiyaṭṭho ekantiko. Hirottappānañhi akampiyaṭṭho sātisayo kusaladhammānaṃ mahābalabhāvato, akusalānañca dubbalabhāvato. Tenāha bhagavā ‘‘abalā naṃ balīyanti, maddante naṃ parissayā’’ti (su. ni. 776; mahāni. 5; netti. paṭiniddesavāre 5) bodhipakkhiyadhammavasenāyaṃ desanāti ‘‘samathavipassanāmaggavasenā’’ti vuttaṃ.

    អធីតិ ឧបសគ្គមត្តំ, ន ‘‘អធិចិត្ត’’ន្តិអាទីសុ (ធ. ប. ១៨៥) វិយ អធិការាទិអត្ថំ។ ករណាធិករណភាវសាធនវសេន អធិដ្ឋាន-សទ្ទស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘តេន វា’’តិអាទិមាហ។ តេន អធិដ្ឋានេន តិដ្ឋន្តិ អត្តនោ សម្មាបដិបត្តិយំ គុណាធិកា បុរិសា, តេ ឯវ តត្ថ អធិដ្ឋានេ តិដ្ឋន្តិ សម្មាបត្តិយា, ឋានមេវ អធិដ្ឋានមេវ សម្មាបដិបត្តិយន្តិ យោជនា។ បឋមេន អធិដ្ឋានេន។ អគ្គផលបញ្ញាតិ ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសោយំ។ កិលេសូបសមោតិ កិលេសានំ អច្ចន្តវូបសមោ ។ បឋមេន នយេន អធិដ្ឋានានិ ឯកទេសតោវ គហិតានិ, ន និប្បទេសតោតិ និប្បទេសតោវ តានិ ទស្សេតុំ ‘‘បឋមេន ចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ‘‘អាទិំ កត្វា’’តិ ឯតេន ឈានាភិញ្ញាបញ្ញញ្ចេវ មគ្គបញ្ញញ្ច សង្គណ្ហាតិ។ វចីសច្ចំ អាទិំ កត្វាតិ អាទិ-សទ្ទេន វិរតិសច្ចំ សង្គណ្ហាតិ។ តតិយេន អាទិ-សទ្ទេន កិលេសានំ វីតិក្កមបរិច្ចាគំ, បរិយុដ្ឋានបរិច្ចាគំ, ហេដ្ឋិមមគ្គេហិ អនុសយបរិច្ចាគញ្ច សង្គណ្ហាតិ។ ‘‘វិក្ខម្ភិតេ កិលេសេ’’តិ ឯតេន សមាបត្តីហិ កិលេសានំ វិក្ខម្ភនវសេន វូបសមំ វត្វា អាទិ-សទ្ទេន ហេដ្ឋិមមគ្គេហិ កាតព្ពំ តេសំ សមុច្ឆេទវសេន វូបសមំ សង្គណ្ហាតិ។ អរហត្តផលបញ្ញា កថិតា ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសតោវ, អញ្ញថា វចីសច្ចាទីនម្បិ គហណំ សិយា។ និព្ពានញ្ច អសម្មោសធម្មតាយ ឧត្តមដ្ឋេន សច្ចំ, សព្ពសំកិលេសបរិច្ចាគនិមិត្តតាយ ចាគោ, សព្ពសង្ខារូបសមភាវតោ ឧបសមោតិ ច វិសេសតោ វត្តព្ពតំ អរហតីតិ ថេរស្ស អធិប្បាយោ។ បកដ្ឋជាននផលតាយ បញ្ញា, អនវសេសតោ កិលេសានញ្ចជន្តេ ច វូបសន្តេ ច ឧប្បន្នត្តា ចាគោ, ឧបសមោតិ ច វិសេសតោ អគ្គផលញាណំ វុច្ចតីតិ ថេរោ អាហ ‘‘សេសេហិ អរហត្តផលបញ្ញា កថិតា’’តិ។

    Adhīti upasaggamattaṃ, na ‘‘adhicitta’’ntiādīsu (dha. pa. 185) viya adhikārādiatthaṃ. Karaṇādhikaraṇabhāvasādhanavasena adhiṭṭhāna-saddassa atthaṃ dassento ‘‘tenavā’’tiādimāha. Tena adhiṭṭhānena tiṭṭhanti attano sammāpaṭipattiyaṃ guṇādhikā purisā, te eva tattha adhiṭṭhāne tiṭṭhanti sammāpattiyā, ṭhānameva adhiṭṭhānameva sammāpaṭipattiyanti yojanā. Paṭhamena adhiṭṭhānena. Aggaphalapaññāti ukkaṭṭhaniddesoyaṃ. Kilesūpasamoti kilesānaṃ accantavūpasamo . Paṭhamena nayena adhiṭṭhānāni ekadesatova gahitāni, na nippadesatoti nippadesatova tāni dassetuṃ ‘‘paṭhamena cā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Ādiṃ katvā’’ti etena jhānābhiññāpaññañceva maggapaññañca saṅgaṇhāti. Vacīsaccaṃ ādiṃ katvāti ādi-saddena viratisaccaṃ saṅgaṇhāti. Tatiyena ādi-saddena kilesānaṃ vītikkamapariccāgaṃ, pariyuṭṭhānapariccāgaṃ, heṭṭhimamaggehi anusayapariccāgañca saṅgaṇhāti. ‘‘Vikkhambhite kilese’’ti etena samāpattīhi kilesānaṃ vikkhambhanavasena vūpasamaṃ vatvā ādi-saddena heṭṭhimamaggehi kātabbaṃ tesaṃ samucchedavasena vūpasamaṃ saṅgaṇhāti. Arahattaphalapaññā kathitā ukkaṭṭhaniddesatova, aññathā vacīsaccādīnampi gahaṇaṃ siyā. Nibbānañca asammosadhammatāya uttamaṭṭhena saccaṃ, sabbasaṃkilesapariccāganimittatāya cāgo, sabbasaṅkhārūpasamabhāvato upasamoti ca visesato vattabbataṃ arahatīti therassa adhippāyo. Pakaṭṭhajānanaphalatāya paññā, anavasesato kilesānañcajante ca vūpasante ca uppannattā cāgo, upasamoti ca visesato aggaphalañāṇaṃ vuccatīti thero āha ‘‘sesehi arahattaphalapaññā kathitā’’ti.

    បញ្ហព្យាករណាទិចតុក្កវណ្ណនា

    Pañhabyākaraṇādicatukkavaṇṇanā

    ៣១២. កាឡកន្តិ មលីនំ, ចិត្តស្ស អបភស្សរភាវករណន្តិ អត្ថោ។ តំ បនេត្ថ កម្មបថប្បត្តមេវ អធិប្បេតន្តិ អាហ ‘‘ទសអកុសលកម្មបថកម្ម’’ន្តិ។ កណ្ហាភិជាតិហេតុតោ វា កណ្ហំ។ តេនាហ ‘‘កណ្ហវិបាក’’ន្តិ។ អបាយូបត្តិ, មនុស្សេសុ ច ទោភគ្គិយំ កណ្ហវិបាកោ។ អយំ តស្ស តមភាវោ វុត្តោ។ និព្ពត្តនតោតិ និព្ពត្តាបនតោ។ បណ្ឌរន្តិ ឱទាតំ, ចិត្តស្ស បភស្សរភាវករណន្តិ អត្ថោ។ សុក្កាភិជាតិហេតុតោ វា សុក្កំ។ តេនាហ ‘‘សុក្កវិបាក’’ន្តិ។ សគ្គូបបត្តិ, មនុស្សេសុ សោភគ្គិយញ្ច សុក្កវិបាកោ។ អយំ តស្ស ជោតិភាវោ វុត្តោ។ ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសេន បន ‘‘សគ្គេ និព្ពត្តនតោ’’តិ វុត្តំ, និព្ពត្តាបនតោតិ អត្ថោ។ មិស្សកកម្មន្តិ កាលេន កណ្ហំ, កាលេន សុក្កន្តិ ឯវំ មិស្សកវសេន កតកម្មំ។ ‘‘សុខទុក្ខវិបាក’’ន្តិ វត្វា តត្ថ សុខទុក្ខានំ បវត្តិអាការំ ទស្សេតុំ ‘‘មិស្សកកម្មញ្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ កម្មស្ស កណ្ហសុក្កសមញ្ញា កណ្ហសុក្កាភិជាតិហេតុតាយាតិ អបចយគាមិតាយ តទុភយវិទ្ធំសកស្ស កម្មក្ខយករកម្មស្ស ឥធ សុក្កបរិយាយោបិ ន ឥច្ឆិតោតិ អាហ ‘‘ឧភយ…បេ.… អយមេត្ថ អត្ថោ’’តិ។ តត្ថ ឧភយវិបាកស្សាតិ យថាធិគតស្ស ឧភយវិបាកស្ស។ សម្បត្តិភវបរិយាបន្នោ ហិ វិបាកោ ឥធ ‘‘សុក្កវិបាកោ’’តិ អធិប្បេតោ, ន អច្ចន្តបរិសុទ្ធោ អរិយផលវិបាកោ។

    312.Kāḷakanti malīnaṃ, cittassa apabhassarabhāvakaraṇanti attho. Taṃ panettha kammapathappattameva adhippetanti āha ‘‘dasaakusalakammapathakamma’’nti. Kaṇhābhijātihetuto vā kaṇhaṃ. Tenāha ‘‘kaṇhavipāka’’nti. Apāyūpatti, manussesu ca dobhaggiyaṃ kaṇhavipāko. Ayaṃ tassa tamabhāvo vutto. Nibbattanatoti nibbattāpanato. Paṇḍaranti odātaṃ, cittassa pabhassarabhāvakaraṇanti attho. Sukkābhijātihetuto vā sukkaṃ. Tenāha ‘‘sukkavipāka’’nti. Saggūpapatti, manussesu sobhaggiyañca sukkavipāko. Ayaṃ tassa jotibhāvo vutto. Ukkaṭṭhaniddesena pana ‘‘sagge nibbattanato’’ti vuttaṃ, nibbattāpanatoti attho. Missakakammanti kālena kaṇhaṃ, kālena sukkanti evaṃ missakavasena katakammaṃ. ‘‘Sukhadukkhavipāka’’nti vatvā tattha sukhadukkhānaṃ pavattiākāraṃ dassetuṃ ‘‘missakakammañhī’’tiādi vuttaṃ. Kammassa kaṇhasukkasamaññā kaṇhasukkābhijātihetutāyāti apacayagāmitāya tadubhayaviddhaṃsakassa kammakkhayakarakammassa idha sukkapariyāyopi na icchitoti āha ‘‘ubhaya…pe… ayamettha attho’’ti. Tattha ubhayavipākassāti yathādhigatassa ubhayavipākassa. Sampattibhavapariyāpanno hi vipāko idha ‘‘sukkavipāko’’ti adhippeto, na accantaparisuddho ariyaphalavipāko.

    បុព្ពេនិវាសោ សត្តានំ ចុតូបបាតោ ច បច្ចក្ខករណេន សច្ឆិកាតព្ពា; ឥតរេ បដិលាភេន អសម្មោហបដិវេធវសេន បច្ចក្ខករណេន ច សច្ឆិកាតព្ពា។ ននុ ច បច្ចវេក្ខណាបេត្ថ បច្ចក្ខតោ បវត្តតីតិ? សច្ចំ បច្ចក្ខតោ បវត្តតិ សរូបទស្សនតោ, ន បន បច្ចក្ខករណវសេន បវត្តតិ បច្ចក្ខការីនំ បិដ្ឋិវត្តនតោ។ តេនាហ ‘‘កាយេនា’’តិអាទិ។

    Pubbenivāso sattānaṃ cutūpapāto ca paccakkhakaraṇena sacchikātabbā; itare paṭilābhena asammohapaṭivedhavasena paccakkhakaraṇena ca sacchikātabbā. Nanu ca paccavekkhaṇāpettha paccakkhato pavattatīti? Saccaṃ paccakkhato pavattati sarūpadassanato, na pana paccakkhakaraṇavasena pavattati paccakkhakārīnaṃ piṭṭhivattanato. Tenāha ‘‘kāyenā’’tiādi.

    ឱហនន្តីតិ ហេដ្ឋា កត្វា ហនន្តិ គមេន្តិ។ តថាភូតា ច អធោ សីទេន្តិ នាមាតិ អាហ ‘‘ឱសីទាបេន្តី’’តិ។ កាមនដ្ឋេន កាមោ ច សោ យថាវុត្តេនត្ថេន ឱឃោ ចាតិ, កាមេសុ ឱឃោតិ វា កាមោឃោ។ ភវោឃោ នាម ភវរាគោតិ ទស្សេតុំ ‘‘រូបារូបភវេសូ’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ បឋមោ ឧបបត្តិភវេសុ រាគោ, ទុតិយោ កម្មភវេសុ, តតិយោ ភវទិដ្ឋិសហគតោ។ យថា រញ្ជនដ្ឋេន រាគោ, ឯវំ ឱហនដ្ឋេន ‘‘ឱឃោ’’តិ វុត្តោ។

    Ohanantīti heṭṭhā katvā hananti gamenti. Tathābhūtā ca adho sīdenti nāmāti āha ‘‘osīdāpentī’’ti. Kāmanaṭṭhena kāmo ca so yathāvuttenatthena ogho cāti, kāmesu oghoti vā kāmogho. Bhavogho nāma bhavarāgoti dassetuṃ ‘‘rūpārūpabhavesū’’tiādi vuttaṃ. Tattha paṭhamo upapattibhavesu rāgo, dutiyo kammabhavesu, tatiyo bhavadiṭṭhisahagato. Yathā rañjanaṭṭhena rāgo, evaṃ ohanaṭṭhena ‘‘ogho’’ti vutto.

    យោជេន្តីតិ កម្មំ វិបាកេន, ភវាទិំ ភវន្តរាទីហិ ទុក្ខេ សត្តេ យោជេន្តិ ឃដ្ដេន្តីតិ យោគា។ ឱឃា វិយ វេទិតព្ពា អត្ថតោ កាមយោគាទិភាវតោ។

    Yojentīti kammaṃ vipākena, bhavādiṃ bhavantarādīhi dukkhe satte yojenti ghaṭṭentīti yogā. Oghā viya veditabbā atthato kāmayogādibhāvato.

    វិសំយោជេន្តីតិ បដិបន្នំ បុគ្គលំ កាមយោគាទិតោ វិយោជេន្តិ។ សំកិលេសករណំ យោជនំ យោគោ, គន្ថិករណំ (គន្ថករណំ ធ. ស. មូលដី. ២០-២៥), សង្ខលិកចក្កលិកានំ វិយ បដិពទ្ធតាករណំ វា គន្ថនំ គន្ថោ, អយំ ឯតេសំ វិសេសោ។ បលិពុន្ធតីតិ និស្សរិតុំ អប្បទានវសេន ន មុញ្ចេតិ វិពន្ធតិ។ ឥទមេវាតិ អត្តនោ យថាឧបដ្ឋិតំ សស្សតវាទាទិកំ វទតិ។ សច្ចន្តិ ភូតំ។

    Visaṃyojentīti paṭipannaṃ puggalaṃ kāmayogādito viyojenti. Saṃkilesakaraṇaṃ yojanaṃ yogo, ganthikaraṇaṃ (ganthakaraṇaṃ dha. sa. mūlaṭī. 20-25), saṅkhalikacakkalikānaṃ viya paṭibaddhatākaraṇaṃ vā ganthanaṃ gantho, ayaṃ etesaṃ viseso. Palibundhatīti nissarituṃ appadānavasena na muñceti vibandhati. Idamevāti attano yathāupaṭṭhitaṃ sassatavādādikaṃ vadati. Saccanti bhūtaṃ.

    ភុសំ , ទឡ្ហញ្ច អារម្មណំ អាទីយតិ ឯតេហីតិ ឧបាទានានិ។ យំ បន តេសំ តថាគហណំ, តម្បិ អត្ថតោ អាទានមេវាតិ អាហ ‘‘ឧបាទានានីតិ អាទានគ្គហណានី’’តិ។ គហណដ្ឋេនាតិ កាមនវសេន ទឡ្ហំ គហណដ្ឋេន។ បុន គហណដ្ឋេនាតិ មិច្ឆាភិនិវិសនវសេន ទឡ្ហំ គហណដ្ឋេន។ ឥមិនាតិ ឥមិនា សីលវតាទិនា។ សុទ្ធីតិ សំសារសុទ្ធិ។ ឯតេនាតិ ឯតេន ទិដ្ឋិគាហេន។ ‘‘អត្តា’’តិ បញ្ញាបេន្តោ វទតិ ចេវ អភិនិវេសនវសេន ឧបាទិយតិ ច។

    Bhusaṃ , daḷhañca ārammaṇaṃ ādīyati etehīti upādānāni. Yaṃ pana tesaṃ tathāgahaṇaṃ, tampi atthato ādānamevāti āha ‘‘upādānānīti ādānaggahaṇānī’’ti. Gahaṇaṭṭhenāti kāmanavasena daḷhaṃ gahaṇaṭṭhena. Puna gahaṇaṭṭhenāti micchābhinivisanavasena daḷhaṃ gahaṇaṭṭhena. Imināti iminā sīlavatādinā. Suddhīti saṃsārasuddhi. Etenāti etena diṭṭhigāhena. ‘‘Attā’’ti paññāpento vadati ceva abhinivesanavasena upādiyati ca.

    យវន្តិ តាហិ សត្តា អមិស្សិតាបិ សមានជាតិតាយ មិស្សិតា វិយ ហោន្តីតិ យោនិយោ, តា បន អត្ថតោ អណ្ឌាទិឧប្បត្តិដ្ឋានវិសិដ្ឋា ខន្ធានំ ភាគសោ បវត្តិវិសេសាតិ អាហ ‘‘យោនិយោតិ កោដ្ឋាសា’’តិ។ សយនស្មិន្តិ បុប្ផសន្ថរាទិសយនស្មិំ។ តត្ថ វា តេ សយិតា ជាយន្តីតិ សយនគ្គហណំ។ តយិទំ មនុស្សានំ, ភុម្មទេវានញ្ច វសេន គហេតព្ពំ។ បូតិមច្ឆាទីសុ កិមយោ និព្ពត្តន្តិ។ ឧបបតិតា វិយាតិ ឧបបជ្ជវសេន បតិតា វិយ។ ពាហិរបច្ចយនិរបេក្ខតាយ វា ឧបបតនេ សាធុការិនោ ឱបបាតិនោ, តេ ឯវ ឥធ ‘‘ឱបបាតិកា’’តិ វុត្តា។ ទេវមនុស្សេសូតិ ឯត្ថ យេ ទេវេ សន្ធាយ ទេវគ្គហណំ, តេ ទស្សេន្តោ ‘‘ភុម្មទេវេសូ’’តិ អាហ។

    Yavanti tāhi sattā amissitāpi samānajātitāya missitā viya hontīti yoniyo, tā pana atthato aṇḍādiuppattiṭṭhānavisiṭṭhā khandhānaṃ bhāgaso pavattivisesāti āha ‘‘yoniyoti koṭṭhāsā’’ti. Sayanasminti pupphasantharādisayanasmiṃ. Tattha vā te sayitā jāyantīti sayanaggahaṇaṃ. Tayidaṃ manussānaṃ, bhummadevānañca vasena gahetabbaṃ. Pūtimacchādīsu kimayo nibbattanti. Upapatitā viyāti upapajjavasena patitā viya. Bāhirapaccayanirapekkhatāya vā upapatane sādhukārino opapātino, te eva idha ‘‘opapātikā’’ti vuttā. Devamanussesūti ettha ye deve sandhāya devaggahaṇaṃ, te dassento ‘‘bhummadevesū’’ti āha.

    អត្តនោ សតិសម្មោសេន អាហារប្បយោគេន មរណតោ ‘‘បឋមោ ខិឌ្ឌាបទោសិកវសេនា’’តិ វុត្តំ។ អត្តនោ បរស្ស ច មនោបទោសវសេន មរណតោ ‘‘តតិយោ មនោបទោសិកវសេនា’’តិ វុត្តំ។ នេវ អត្តសញ្ចេតនាយ មរន្តិ, ន បរសញ្ចេតនាយ កេវលំ បុញ្ញក្ខយេនេវ មរណតោ, តស្មា ចតុត្ថោ…បេ.… វេទិតព្ពោ។

    Attano satisammosena āhārappayogena maraṇato ‘‘paṭhamo khiḍḍāpadosikavasenā’’ti vuttaṃ. Attano parassa ca manopadosavasena maraṇato ‘‘tatiyo manopadosikavasenā’’ti vuttaṃ. Neva attasañcetanāya maranti, na parasañcetanāya kevalaṃ puññakkhayeneva maraṇato, tasmā catuttho…pe… veditabbo.

    ទក្ខិណាវិសុទ្ធាទិចតុក្កវណ្ណនា

    Dakkhiṇāvisuddhādicatukkavaṇṇanā

    ៣១៣. ទានសង្ខាតា ទក្ខិណា, ន ទេយ្យធម្មសង្ខាតា។ វិសុជ្ឈនា មហាជុតិកតា, សា បន មហាផលតាយ វេទិតព្ពាតិ អាហ ‘‘មហប្ផលា ហោន្តី’’តិ។

    313. Dānasaṅkhātā dakkhiṇā, na deyyadhammasaṅkhātā. Visujjhanā mahājutikatā, sā pana mahāphalatāya veditabbāti āha ‘‘mahapphalā hontī’’ti.

    អនរិយានន្តិ អសាធូនំ។ តេ បន និហីនាចារា ហោន្តីតិ អាហ ‘‘លាមកាន’’ន្តិ។ វោហារាតិ សព្ពោហារា អភិលាបា វា, អត្ថតោ តថាបវត្តា ចេតនា។ តេនាហ ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិ។

    Anariyānanti asādhūnaṃ. Te pana nihīnācārā hontīti āha ‘‘lāmakāna’’nti. Vohārāti sabbohārā abhilāpā vā, atthato tathāpavattā cetanā. Tenāha ‘‘ettha cā’’tiādi.

    អត្តន្តបាទិចតុក្កវណ្ណនា

    Attantapādicatukkavaṇṇanā

    ៣១៤. តេសុ អចេលកោតិ និទស្សនមត្តំ ឆន្នបរិព្ពាជកានម្បិ អត្តកិលមថំ អនុយុត្តានំ លព្ភនតោ។

    314. Tesu acelakoti nidassanamattaṃ channaparibbājakānampi attakilamathaṃ anuyuttānaṃ labbhanato.

    ន សីលាទិសម្បន្នោតិ សីលាទីហិ គុណេហិ អបរិបុណ្ណោ។

    Na sīlādisampannoti sīlādīhi guṇehi aparipuṇṇo.

    តមោតិ អប្បកាសភាវេន តមោភូតោ។ តេនាហ ‘‘អន្ធការភូតោ’’តិ, អន្ធការំ វិយ ភូតោ ជាតោ អប្បកាសភាវេន, អន្ធការត្តំ វា បត្តោតិ អត្ថោ។ តមមេវាតិ វុត្តលក្ខណំ តមមេវ។ បរំ បរតោ អយនំ គតិ និដ្ឋាតិ អត្ថោ។ ‘‘នីចេ…បេ.… និព្ពត្តិត្វា’’តិ ឯតេន តស្ស តមភាវំ ទស្សេតិ, ‘‘តីណិ ទុច្ចរិតានិ បរិបូរេតី’’តិ ឯតេន តមបរាយនភាវំ អប្បកាសភាវាបត្តិតោ។ តថាវិធោ ហុត្វាតិ នីចេ…បេ.… និព្ពត្តេត្វា។ ‘‘តីណិ សុចរិតានិ បរិបូរេតី’’តិ ឯតេន តស្ស ជោតិបរាយនភាវំ ទស្សេតិ បកាសភាវាបត្តិតោ។ ឥតរទ្វយេ វុត្តនយានុសារេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។

    Tamoti appakāsabhāvena tamobhūto. Tenāha ‘‘andhakārabhūto’’ti, andhakāraṃ viya bhūto jāto appakāsabhāvena, andhakārattaṃ vā pattoti attho. Tamamevāti vuttalakkhaṇaṃ tamameva. Paraṃ parato ayanaṃ gati niṭṭhāti attho. ‘‘Nīce…pe… nibbattitvā’’ti etena tassa tamabhāvaṃ dasseti, ‘‘tīṇi duccaritāni paripūretī’’ti etena tamaparāyanabhāvaṃ appakāsabhāvāpattito. Tathāvidho hutvāti nīce…pe… nibbattetvā. ‘‘Tīṇi sucaritāni paripūretī’’ti etena tassa jotiparāyanabhāvaṃ dasseti pakāsabhāvāpattito. Itaradvaye vuttanayānusārena attho veditabbo.

    ម-ការោ បទសន្ធិមត្តំ ‘‘អញ្ញមញ្ញ’’ន្តិអាទីសុ (សុ. និ. ៦០៥) វិយ។ ចតូហិ វាតេហីតិ ចតូហិ ទិសាហិ ឧដ្ឋិតវាតេហិ។ បរប្បវាទេហីតិ បរេសំ ទិដ្ឋិគតិកានំ វាទេហិ។ ‘‘អកម្បិយោ’’តិ វត្វា តត្ថ ការណមាហ ‘‘អចលសទ្ធាយា’’តិ, មគ្គេនាគតសទ្ធាយ។ បតនុភូតត្តាតិ ឯត្ថ ទ្វីហិ ការណេហិ បតនុភាវោ វេទិតព្ពោ អធិច្ចុប្បត្តិយា, បរិយុដ្ឋានមន្ទតាយ ច។ សកទាគាមិស្ស ហិ វដ្ដានុសារិមហាជនស្ស វិយ កិលេសា អភិណ្ហំ ន ឧប្បជ្ជន្តិ, កទាចិ ករហចិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ ឧប្បជ្ជមានា ច វដ្ដានុសារិមហាជនស្ស វិយ មទ្ទន្តា អភិភវន្តា ន ឧប្បជ្ជន្តិ, ទ្វីហិ បន មគ្គេហិ បហីនត្តា មន្ទា មន្ទា តនុកាការា ឧប្បជ្ជន្តិ។ ឥតិ កិលេសានំ បតនុភាវេន គុណសោភាយ គុណសោរច្ចេន សកទាគាមី សមណបទុមោ នាម។ រាគទោសានំ អភាវាតិ គុណវិកាសវិពន្ធានំ សព្ពសោ រាគទោសានំ អភាវេន។ ខិប្បមេវ បុប្ផិស្សតីតិ អគ្គមគ្គវិកសនេន នចិរស្សេវ អនវសេសគុណសោភាបារិបូរិយា បុប្ផិស្សតិ។ តស្មា អនាគាមី សមណបុណ្ឌរីកោ នាម។ ‘‘បុណ្ឌរីក’’ន្តិ ហិ រត្តកមលំ វុច្ចតិ។ តំ កិរ លហុំ បុប្ផិស្សតិ។ ‘បទុម’ន្តិ សេតកមលំ, តំ ចិរេន បុប្ផិស្សតី’’តិ វទន្តិ។ គន្ថការកិលេសានន្តិ ចិត្តស្ស ពទ្ធភាវករានំ ឧទ្ធម្ភាគិយកិលេសានំ សព្ពសោ អភាវា សមណសុខុមាលោ នាម សមណភាវេន បរមសុខុមាលភាវប្បត្តិតោ។

    Ma-kāro padasandhimattaṃ ‘‘aññamañña’’ntiādīsu (su. ni. 605) viya. Catūhi vātehīti catūhi disāhi uṭṭhitavātehi. Parappavādehīti paresaṃ diṭṭhigatikānaṃ vādehi. ‘‘Akampiyo’’ti vatvā tattha kāraṇamāha ‘‘acalasaddhāyā’’ti, maggenāgatasaddhāya. Patanubhūtattāti ettha dvīhi kāraṇehi patanubhāvo veditabbo adhiccuppattiyā, pariyuṭṭhānamandatāya ca. Sakadāgāmissa hi vaṭṭānusārimahājanassa viya kilesā abhiṇhaṃ na uppajjanti, kadāci karahaci uppajjanti. Uppajjamānā ca vaṭṭānusārimahājanassa viya maddantā abhibhavantā na uppajjanti, dvīhi pana maggehi pahīnattā mandā mandā tanukākārā uppajjanti. Iti kilesānaṃ patanubhāvena guṇasobhāya guṇasoraccena sakadāgāmī samaṇapadumo nāma. Rāgadosānaṃ abhāvāti guṇavikāsavibandhānaṃ sabbaso rāgadosānaṃ abhāvena. Khippameva pupphissatīti aggamaggavikasanena nacirasseva anavasesaguṇasobhāpāripūriyā pupphissati. Tasmā anāgāmī samaṇapuṇḍarīko nāma. ‘‘Puṇḍarīka’’nti hi rattakamalaṃ vuccati. Taṃ kira lahuṃ pupphissati. ‘Paduma’nti setakamalaṃ, taṃ cirena pupphissatī’’ti vadanti. Ganthakārakilesānanti cittassa baddhabhāvakarānaṃ uddhambhāgiyakilesānaṃ sabbaso abhāvā samaṇasukhumālonāma samaṇabhāvena paramasukhumālabhāvappattito.

    ចតុក្កវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Catukkavaṇṇanā niṭṭhitā.

    និដ្ឋិតា ច បឋមភាណវារវណ្ណនា។

    Niṭṭhitā ca paṭhamabhāṇavāravaṇṇanā.

    បញ្ចកវណ្ណនា

    Pañcakavaṇṇanā

    ៣១៥. សច្ចេសុ វិយ អរិយសច្ចានិ ខន្ធេសុ ឧបាទានក្ខន្ធា អន្តោគធាតិ ខន្ធេសុ លោកិយលោកុត្តរវសេន វិភាគំ ទស្សេត្វា ឥតរេសុ តទភាវតោ ‘‘ឧបាទានក្ខន្ធា លោកិយា វា’’តិ អាហ។

    315. Saccesu viya ariyasaccāni khandhesu upādānakkhandhā antogadhāti khandhesu lokiyalokuttaravasena vibhāgaṃ dassetvā itaresu tadabhāvato ‘‘upādānakkhandhā lokiyā vā’’ti āha.

    គន្តព្ពាតិ ឧបបជ្ជិតព្ពា។ យថា ហិ កម្មភវោ បរមត្ថតោ អសតិបិ ការកេ បច្ចយសាមគ្គិយា សិទ្ធោ ‘‘តំសមង្គិនា សន្តានលក្ខណេន សត្តេន កតោ’’តិ វោហរីយតិ, ឯវំ ឧបបត្តិភវលក្ខណា គតិយោ បរមត្ថតោ អសតិបិ គមកេ តំតំកម្មវសេន យេហិ តានិ កម្មានិ ‘‘កតានី’’តិ វុច្ចន្តិ, តេហិ ‘‘គន្តព្ពា’’តិ វោហរីយន្តិ។ យស្ស ឧប្បជ្ជតិ, តំ ព្រូហន្តោ ឯវ ឧប្បជ្ជតីតិ អយោ, សុខំ។ នត្ថិ ឯត្ថ អយោតិ និរយោ។ តតោ ឯវ អស្សាទេតព្ពមេត្ថ នត្ថីតិ ‘‘និរស្សាទោ’’តិ អាហ។ អវីចិអាទិឱកាសេបិ និរយសទ្ទោ និរុឡ្ហោតិ អាហ ‘‘សហោកាសេន ខន្ធា កថិតា’’តិ។ សូរិយវិមានាទិ ឱកាសវិសេសេបិ លោកេ ទេវ-សទ្ទោ និរុឡ្ហោតិ អាហ ‘‘ចតុត្ថេ ឱកាសោបី’’តិ។

    Gantabbāti upapajjitabbā. Yathā hi kammabhavo paramatthato asatipi kārake paccayasāmaggiyā siddho ‘‘taṃsamaṅginā santānalakkhaṇena sattena kato’’ti voharīyati, evaṃ upapattibhavalakkhaṇā gatiyo paramatthato asatipi gamake taṃtaṃkammavasena yehi tāni kammāni ‘‘katānī’’ti vuccanti, tehi ‘‘gantabbā’’ti voharīyanti. Yassa uppajjati, taṃ brūhanto eva uppajjatīti ayo, sukhaṃ. Natthi ettha ayoti nirayo. Tato eva assādetabbamettha natthīti ‘‘nirassādo’’ti āha. Avīciādiokāsepi nirayasaddo niruḷhoti āha ‘‘sahokāsena khandhā kathitā’’ti. Sūriyavimānādi okāsavisesepi loke deva-saddo niruḷhoti āha ‘‘catutthe okāsopī’’ti.

    អាវាសេតិ វិសយេ ភុម្មំ។ បេតោ វា អជគរោ វា ហុត្វា និព្ពត្តតិ លគ្គចិត្តតាយ, ហីនជ្ឈាសយតាយ ច។ តេហិ តេហិ ការណេហិ អាទីនវំ ទស្សេត្វា យថា អញ្ញេ ន លភន្តិ, ឯវំ ករោតិ អត្តនោ វិសមនិស្សិតតាយ, ពលវនិស្សិតតាយ ច។ វណ្ណមច្ឆរិយេន អត្តនោ ឯវ វណ្ណំ វណ្ណេតិ, បរេសំ វណ្ណោ ‘‘កិំ វណ្ណោ ឯសោ’’តិ តំ តំ ទោសំ វទតិ។ បដិវេធធម្មោ អរិយានំយេវ ហោតិ, តេ ច តំ ន មច្ឆរាយន្តិ មច្ឆរិយស្ស សព្ពសោ បហីនត្តាតិ តស្ស អសម្ភវោ ឯវាតិ អាហ ‘‘បរិយត្តិធម្មេ’’តិអាទិ។ ‘‘អយំ ឥមំ ធម្មំ ឧគ្គហេត្វា អញ្ញថា អត្ថំ វិបរិវត្តេត្វា នស្សេស្សតី’’តិ ធម្មានុគ្គហេន ន ទេតិ។ ‘‘អយំ ឥមំ ធម្មំ ឧគ្គហេត្វា ឧទ្ធតោ ឧន្នឡោ អវូបសន្តចិត្តោ អបុញ្ញំ បសវិស្សតី’’តិ បុគ្គលានុគ្គហេន ន ទេតិ។ ន តំ អទានំ មច្ឆរិយំ មច្ឆរិយលក្ខណស្សេវ អភាវតោ។

    Āvāseti visaye bhummaṃ. Peto vā ajagaro vā hutvā nibbattati laggacittatāya, hīnajjhāsayatāya ca. Tehi tehi kāraṇehi ādīnavaṃ dassetvā yathā aññe na labhanti, evaṃ karoti attano visamanissitatāya, balavanissitatāya ca. Vaṇṇamacchariyena attano eva vaṇṇaṃ vaṇṇeti, paresaṃ vaṇṇo ‘‘kiṃ vaṇṇo eso’’ti taṃ taṃ dosaṃ vadati. Paṭivedhadhammo ariyānaṃyeva hoti, te ca taṃ na maccharāyanti macchariyassa sabbaso pahīnattāti tassa asambhavo evāti āha ‘‘pariyattidhamme’’tiādi. ‘‘Ayaṃ imaṃ dhammaṃ uggahetvā aññathā atthaṃ viparivattetvā nassessatī’’ti dhammānuggahena na deti. ‘‘Ayaṃ imaṃ dhammaṃ uggahetvā uddhato unnaḷo avūpasantacitto apuññaṃ pasavissatī’’ti puggalānuggahena na deti. Na taṃ adānaṃ macchariyaṃ macchariyalakkhaṇasseva abhāvato.

    ចិត្តំ និវារេន្តីតិ ឈានាទិវសេន ឧប្បជ្ជនកំ កុសលចិត្តំ និសេធេន្តិ តថាស្ស ឧប្បជ្ជិតុំ ន ទេន្តិ។ នីវរណប្បត្តោតិ នីវរណាវត្ថោ។ ‘‘អរហត្តមគ្គវជ្ឈោ’’តិ ឯតេន ភវរាគានុសយស្សបិ នីវរណភាវំ អនុជានាតិ, តំ វិចារេតព្ពំ។ កិមេត្ថ វិចារេតព្ពំ? ‘‘អារុប្បេ កាមច្ឆន្ទនីវរណំ បដិច្ច ថិនមិទ្ធនីវរណ’’ន្តិ (បដ្ឋា. ៣.នីវរណគោច្ឆកេ ៨) អាទិវចនតោ ន យិទំ ‘‘បរិយាយេន វុត្ត’’ន្តិ សក្កា វត្តុំ, សព្ពេសម្បិ តេភូមកធម្មានំ កាមនីយដ្ឋេន កាមភាវតោ ភវរាគស្សបិ កាមច្ឆន្ទភាវស្ស ឥច្ឆិតត្តា។ តស្មា ‘‘កាមច្ឆន្ទោ នីវរណប្បត្តោ’’តិ ភវរាគានុសយមាហ។ សោ ហិ អរហត្តមគ្គវជ្ឈោ។ ‘‘យា តស្មិំ សមយេ ចិត្តស្ស អកល្យតា’’តិ (ធ. ស. ១១៦២) អាទិវចនតោ ថិនំ ចិត្តគេលញ្ញំ។ តថា ‘‘យា តស្មិំ សមយេ វេទនាក្ខន្ធស្សា’’តិ (ធ. ស. ៤៤) អាទិវចនតោ មិទ្ធំ ខន្ធត្តយគេលញ្ញំ។ ឯត្ថ ច ចិត្តគេលញ្ញេន ចិត្តស្សេវ អកល្យតា, ខន្ធត្តយគេលញ្ញេន បន រូបកាយស្សបិ ថិនមិទ្ធស្ស និទ្ទាហេតុត្តា។ តថា ឧទ្ធច្ចន្តិ ឧទ្ធច្ចស្ស អរហត្តមគ្គវជ្ឈតំ ឧបសំហរតិ តថា-សទ្ទេន , ន ឧភយតំ។ ន ហិ តស្ស តាទិសី ឧភយតា អត្ថិ។ យំ បន កេចិ វទន្តិ ‘‘បុថុជ្ជនសន្តានវុត្តិ សេក្ខសន្តានវុត្តី’’តិ, តំ ឥធ អនុបយោគិ សេក្ខសន្តានវុត្តិនោ ឯវ ចេត្ថ អធិប្បេតត្តា។

    Cittaṃ nivārentīti jhānādivasena uppajjanakaṃ kusalacittaṃ nisedhenti tathāssa uppajjituṃ na denti. Nīvaraṇappattoti nīvaraṇāvattho. ‘‘Arahattamaggavajjho’’ti etena bhavarāgānusayassapi nīvaraṇabhāvaṃ anujānāti, taṃ vicāretabbaṃ. Kimettha vicāretabbaṃ? ‘‘Āruppe kāmacchandanīvaraṇaṃ paṭicca thinamiddhanīvaraṇa’’nti (paṭṭhā. 3.nīvaraṇagocchake 8) ādivacanato na yidaṃ ‘‘pariyāyena vutta’’nti sakkā vattuṃ, sabbesampi tebhūmakadhammānaṃ kāmanīyaṭṭhena kāmabhāvato bhavarāgassapi kāmacchandabhāvassa icchitattā. Tasmā ‘‘kāmacchando nīvaraṇappatto’’ti bhavarāgānusayamāha. So hi arahattamaggavajjho. ‘‘Yā tasmiṃ samaye cittassa akalyatā’’ti (dha. sa. 1162) ādivacanato thinaṃ cittagelaññaṃ. Tathā ‘‘yā tasmiṃ samaye vedanākkhandhassā’’ti (dha. sa. 44) ādivacanato middhaṃ khandhattayagelaññaṃ. Ettha ca cittagelaññena cittasseva akalyatā, khandhattayagelaññena pana rūpakāyassapi thinamiddhassa niddāhetuttā. Tathā uddhaccanti uddhaccassa arahattamaggavajjhataṃ upasaṃharati tathā-saddena , na ubhayataṃ. Na hi tassa tādisī ubhayatā atthi. Yaṃ pana keci vadanti ‘‘puthujjanasantānavutti sekkhasantānavuttī’’ti, taṃ idha anupayogi sekkhasantānavuttino eva cettha adhippetattā.

    តេហីតិ សំយោជនេហិ។ ‘‘ឱរម្ភាគិយានិ ឧទ្ធម្ភាគិយានី’’តិ វិសេសំ អនាមសិត្វា ‘‘សំយោជនានី’’តិ សាធារណតោ បទុទ្ធារោ ឥទានិ វុច្ចមានចតុក្កានុច្ឆវិកតាវសេន, កស្សចិបិ កិលេសស្ស អវិក្ខម្ភិតត្តា កថញ្ចិបិ អវិនិបាតេយ្យតាមុត្តោ កាមភវោ អជ្ឈត្តគ្គហណស្ស វិសេសបច្ចយត្តា ឥមេសំ សត្តានំ អព្ភន្តរដ្ឋេន អន្តោ នាម។ រូបារូបភវោ តព្ពិបរិយាយតោ ពហិ នាម។ តថា ហិ យស្ស ឱរម្ភាគិយានិ សំយោជនានិ អប្បហីនានិ, សោ អជ្ឈត្តសំយោជនោ វុត្តោ, យស្ស តានិ បហីនានិ, សោ ពហិទ្ធាសំយោជនោ, តស្មា អន្តោ អសមុច្ឆិន្នពន្ធនតាយ, ពហិ ច បវត្តមានភវង្គសន្តានតាយ អន្តោពទ្ធា ពហិសយិតា នាម។ និរន្តរប្បវត្តភវង្គសន្តានវសេន ហិ សយិតវោហារោ។ កាមំ នេសំ ពហិពន្ធនម្បិ អសមុច្ឆិន្នំ, អន្តោពន្ធនស្ស បន ថូលតាយ ឯវំ វុត្តំ ។ តេនាហ ‘‘តេសញ្ហិ កាមភវេ ពន្ធន’’ន្តិ។ ឥមិនា នយេន សេសទ្វយេបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ អសមុច្ឆិន្នេសុ ច ឱរម្ភាគិយសំយោជនិយេសុ លទ្ធប្បច្ចយេសុ ឧទ្ធម្ភាគិយសំយោជនានិ អគណនូបគានិ ហោន្តីតិ។ អរិយានំយេវ វសេនេត្ថ ចតុក្កស្ស ឧទ្ធដត្តា លព្ភមានាបិ បុថុជ្ជនា ន ឧទ្ធដា។

    Tehīti saṃyojanehi. ‘‘Orambhāgiyāni uddhambhāgiyānī’’ti visesaṃ anāmasitvā ‘‘saṃyojanānī’’ti sādhāraṇato paduddhāro idāni vuccamānacatukkānucchavikatāvasena, kassacipi kilesassa avikkhambhitattā kathañcipi avinipāteyyatāmutto kāmabhavo ajjhattaggahaṇassa visesapaccayattā imesaṃ sattānaṃ abbhantaraṭṭhena anto nāma. Rūpārūpabhavo tabbipariyāyato bahi nāma. Tathā hi yassa orambhāgiyāni saṃyojanāni appahīnāni, so ajjhattasaṃyojano vutto, yassa tāni pahīnāni, so bahiddhāsaṃyojano, tasmā anto asamucchinnabandhanatāya, bahi ca pavattamānabhavaṅgasantānatāya antobaddhā bahisayitā nāma. Nirantarappavattabhavaṅgasantānavasena hi sayitavohāro. Kāmaṃ nesaṃ bahibandhanampi asamucchinnaṃ, antobandhanassa pana thūlatāya evaṃ vuttaṃ . Tenāha ‘‘tesañhi kāmabhave bandhana’’nti. Iminā nayena sesadvayepi attho veditabbo. Asamucchinnesu ca orambhāgiyasaṃyojaniyesu laddhappaccayesu uddhambhāgiyasaṃyojanāni agaṇanūpagāni hontīti. Ariyānaṃyeva vasenettha catukkassa uddhaṭattā labbhamānāpi puthujjanā na uddhaṭā.

    សិក្ខាកោដ្ឋាសោតិ សិក្ខិតព្ពភាគោ។ បជ្ជតិ សិក្ខា ឯតេនាតិ សិក្ខាបទំ, សិក្ខាយ អធិគមុបាយោតិ។ អាគតាយេវ, តស្មា តត្ថ អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពាតិ អធិប្បាយោ។

    Sikkhākoṭṭhāsoti sikkhitabbabhāgo. Pajjati sikkhā etenāti sikkhāpadaṃ, sikkhāya adhigamupāyoti. Āgatāyeva, tasmā tattha āgatanayeneva veditabbāti adhippāyo.

    អភព្ពដ្ឋានាទិបញ្ចកវណ្ណនា

    Abhabbaṭṭhānādipañcakavaṇṇanā

    ៣១៦. ទេសនាសីសមេវាតិ ទេសនាបទេសោ ឯវ, តស្មា សោតាបន្នាទយោបិ អភព្ពា។ យទិ ឯវំ កស្មា តថា ទេសនាតិ អាហ ‘‘បុថុជ្ជនខីណាសវាន’’ន្តិអាទិ។

    316.Desanāsīsamevāti desanāpadeso eva, tasmā sotāpannādayopi abhabbā. Yadi evaṃ kasmā tathā desanāti āha ‘‘puthujjanakhīṇāsavāna’’ntiādi.

    ញាតិព្យសនេ យេសំ ញាតីនំ វិនាសោ, តេសំ ហិតសុខំ វិទ្ធំសេតិ, តស្មា ព្យសតីតិ ព្យសនំ។ ភោគព្យសនេបិ ឯសេវ នយោ។ រោគព្យសនាទីសុ បន ‘‘យស្ស រោគោ’’តិអាទិនា យោជេតព្ពំ។ នេវ អកុសលានិ អសំកិលិដ្ឋសភាវត្តា។ ន តិលក្ខណាហតានិ អភាវធម្មត្តា។ ឥតរំ បន វុត្តវិបរិយាយតោ អកុសលំ, តិលក្ខណាហតញ្ច។

    Ñātibyasane yesaṃ ñātīnaṃ vināso, tesaṃ hitasukhaṃ viddhaṃseti, tasmā byasatīti byasanaṃ. Bhogabyasanepi eseva nayo. Rogabyasanādīsu pana ‘‘yassa rogo’’tiādinā yojetabbaṃ. Neva akusalāni asaṃkiliṭṭhasabhāvattā. Na tilakkhaṇāhatāni abhāvadhammattā. Itaraṃ pana vuttavipariyāyato akusalaṃ, tilakkhaṇāhatañca.

    គុណេហិ សមិទ្ធភាវា សម្បទា។

    Guṇehi samiddhabhāvā sampadā.

    វត្ថុសន្ទស្សនាតិ យស្មិំ វត្ថុស្មិំ តស្ស អាបត្តិ, តស្ស សរូបតោ ទស្សនា។ អាបត្តិសន្ទស្សនាតិ យំ អាបត្តិំ សោ អាបន្នោ, តស្សា ទស្សនា។ សំវាសបដិក្ខេបោតិ ឧបោសថបវារណាទិសំវាសស្ស បដិក្ខិបនំ អករណំ។ សាមីចិបដិក្ខេបោ អភិវាទនាទិសាមីចិកិរិយាយ អករណំ។ ចោទយមានេនាតិ ចោទេន្តេន។ ចុទិតកស្ស កាលោតិ ចុទិតកស្ស បុគ្គលស្ស ចោទេតព្ពកាលោ។ បុគ្គលន្តិ ចោទេតព្ពំ បុគ្គលំ។ ឧបបរិក្ខិត្វាតិ ‘‘អយំ ចុទិតកលក្ខណេ តិដ្ឋតិ, ន តិដ្ឋតី’’តិ វីមំសិត្វា។ អយសំ អារោបេតិ ‘‘ឥមេ មំ អភូតេន អព្ភាចិក្ខន្តា អនយព្យសនំ អាបាទេន្តី’’តិ ភិក្ខូនំ អយសំ ឧប្បាទេតិ។

    Vatthusandassanāti yasmiṃ vatthusmiṃ tassa āpatti, tassa sarūpato dassanā. Āpattisandassanāti yaṃ āpattiṃ so āpanno, tassā dassanā. Saṃvāsapaṭikkhepoti uposathapavāraṇādisaṃvāsassa paṭikkhipanaṃ akaraṇaṃ. Sāmīcipaṭikkhepo abhivādanādisāmīcikiriyāya akaraṇaṃ. Codayamānenāti codentena. Cuditakassa kāloti cuditakassa puggalassa codetabbakālo. Puggalanti codetabbaṃ puggalaṃ. Upaparikkhitvāti ‘‘ayaṃ cuditakalakkhaṇe tiṭṭhati, na tiṭṭhatī’’ti vīmaṃsitvā. Ayasaṃ āropeti ‘‘ime maṃ abhūtena abbhācikkhantā anayabyasanaṃ āpādentī’’ti bhikkhūnaṃ ayasaṃ uppādeti.

    បធានិយង្គបញ្ចកវណ្ណនា

    Padhāniyaṅgapañcakavaṇṇanā

    ៣១៧. បទហតីតិ បទហនោ; ភាវនំ អនុយុត្តោ យោគី, តស្ស ភាវោ ភាវនានុយោគោ បទហនភាវោ។ បធានំ អស្ស អត្ថីតិ បធានិកោ, ក-ការស្ស យ-ការំ កត្វា ‘‘បធានិយោ’’តិ វុត្តំ។ ‘‘អភិនីហារតោ បដ្ឋាយ អាគតត្តា’’តិ វុត្តត្តា បច្ចេកពោធិសត្តសាវកពោធិសត្តានម្បិ បណិធានតោ បភុតិ អាគតា សទ្ធា អាគមនសទ្ធា ឯវ, ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសេន បន ‘‘សព្ពញ្ញុពោធិសត្តាន’’ន្តិ វុត្តំ។ អធិគមតោ សមុទាគតត្តា អគ្គមគ្គផលសម្បយុត្តាបិ អធិគមនសទ្ធា នាម, យា សោតាបន្នស្ស អង្គភាវេន វុត្តា។ អចលភាវេនាតិ បដិបក្ខេន អនភិភវនីយត្តា និច្ចលភាវេន។ ឱកប្បនន្តិ ឱក្កន្តិត្វា បក្ខន្ទិត្វា អធិមុច្ចនំ។ បសាទុប្បត្តិ បសាទនីយេ វត្ថុស្មិំ បសីទនមេវ។ សុប្បដិវិទ្ធន្តិ សុដ្ឋុ បដិវិទ្ធំ, យថា តេន បដិវេធេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ហត្ថគតំ អហោសិ, តថា បដិវិទ្ធំ។ យស្ស ពុទ្ធសុពុទ្ធតាយ សទ្ធា អចលា អសម្បវេធី, តស្ស ធម្មសុធម្មតាយ, សង្ឃសុប្បដិបន្នតាយ ច សទ្ធា ន តថាតិ អដ្ឋានមេតំ អនវកាសោ។ តេនាហ ភគវា ‘‘យោ, ភិក្ខវេ, ពុទ្ធេ បសន្នោ, ធម្មេ សោ បសន្នោ, សង្ឃេ សោ បសន្នោ’’តិអាទិ។ បធានវីរិយំ ឥជ្ឈតិ ‘‘អទ្ធា ឥមាយ បដិបទាយ ជរាមរណតោ មុច្ចិស្សាមី’’តិ សក្កច្ចំ បទហនតោ។

    317. Padahatīti padahano; bhāvanaṃ anuyutto yogī, tassa bhāvo bhāvanānuyogo padahanabhāvo. Padhānaṃ assa atthīti padhāniko, ka-kārassa ya-kāraṃ katvā ‘‘padhāniyo’’ti vuttaṃ. ‘‘Abhinīhārato paṭṭhāya āgatattā’’ti vuttattā paccekabodhisattasāvakabodhisattānampi paṇidhānato pabhuti āgatā saddhā āgamanasaddhā eva, ukkaṭṭhaniddesena pana ‘‘sabbaññubodhisattāna’’nti vuttaṃ. Adhigamato samudāgatattā aggamaggaphalasampayuttāpi adhigamanasaddhā nāma, yā sotāpannassa aṅgabhāvena vuttā. Acalabhāvenāti paṭipakkhena anabhibhavanīyattā niccalabhāvena. Okappananti okkantitvā pakkhanditvā adhimuccanaṃ. Pasāduppatti pasādanīye vatthusmiṃ pasīdanameva. Suppaṭividdhanti suṭṭhu paṭividdhaṃ, yathā tena paṭivedhena sabbaññutaññāṇaṃ hatthagataṃ ahosi, tathā paṭividdhaṃ. Yassa buddhasubuddhatāya saddhā acalā asampavedhī, tassa dhammasudhammatāya, saṅghasuppaṭipannatāya ca saddhā na tathāti aṭṭhānametaṃ anavakāso. Tenāha bhagavā ‘‘yo, bhikkhave, buddhe pasanno, dhamme so pasanno, saṅghe so pasanno’’tiādi. Padhānavīriyaṃ ijjhati ‘‘addhā imāya paṭipadāya jarāmaraṇato muccissāmī’’ti sakkaccaṃ padahanato.

    អប្ប-សទ្ទោ អភាវត្ថោ ‘‘អប្ប-សទ្ទស្ស…បេ.… ខោ បនា’’តិអាទីសុ វិយាតិ អាហ ‘‘អរោគោ’’តិ។ សមវេបាកិនិយាតិ យថាភុត្តំ អាហារំ សមាការេនេវ បច្ចនសីលាយ។ ទឡ្ហំ កត្វា បច្ចន្តី ហិ គហណី ឃោរភាវេន បិត្តវិការាទិវសេន រោគំ ជនេតិ, សិថិលំ កត្វា បច្ចន្តី មន្ទភាវេន វាតវិការាទិវសេន។ តេនាហ ‘‘នាតិសីតាយ នាច្ចុណ្ហាយា’’តិ។ គហណីតេជស្ស មន្ទតិក្ខតាវសេន សត្តានំ យថាក្កមំ សីតុណ្ហសហគតាតិ អាហ ‘‘អតិសីតគហណិកោ’’តិអាទិ។ យាថាវតោ អច្ចយទេសនា អត្តនោ អាវិករណំ នាមាតិ អាហ ‘‘យថាភូតំ អត្តនោ អគុណំ បកាសេតា’’តិ។ ឧទយត្ថគាមិនិយាតិ សង្ខារានំ ឧទយំ, វយញ្ច បដិវិជ្ឈន្តិយាតិ អយមេត្ថ អត្ថោតិ អាហ ‘‘ឧទយញ្ចា’’តិអាទិ។ បរិសុទ្ធាយាតិ និរុបក្កិលេសាយ។ និព្ពិជ្ឈិតុំ សមត្ថាយាតិ តទង្គវសេន អវសេសំ បជហិតុំ សមត្ថាយ។ តស្ស តស្ស ទុក្ខស្ស ខយគាមិនិយាតិ យំ ទុក្ខំ ឥមស្មិំ ញាណេ អនធិគតេ បវត្តារហំ, អធិគតេ ន បវត្តតិ, តំ សន្ធាយ វទតិ។ តថា ហេស យោគាវចរោ ‘‘ចូឡសោតាបន្នោ’’តិ វុច្ចតិ។

    Appa-saddo abhāvattho ‘‘appa-saddassa…pe… kho panā’’tiādīsu viyāti āha ‘‘arogo’’ti. Samavepākiniyāti yathābhuttaṃ āhāraṃ samākāreneva paccanasīlāya. Daḷhaṃ katvā paccantī hi gahaṇī ghorabhāvena pittavikārādivasena rogaṃ janeti, sithilaṃ katvā paccantī mandabhāvena vātavikārādivasena. Tenāha ‘‘nātisītāya nāccuṇhāyā’’ti. Gahaṇītejassa mandatikkhatāvasena sattānaṃ yathākkamaṃ sītuṇhasahagatāti āha ‘‘atisītagahaṇiko’’tiādi. Yāthāvato accayadesanā attano āvikaraṇaṃ nāmāti āha ‘‘yathābhūtaṃ attano aguṇaṃ pakāsetā’’ti. Udayatthagāminiyāti saṅkhārānaṃ udayaṃ, vayañca paṭivijjhantiyāti ayamettha atthoti āha ‘‘udayañcā’’tiādi. Parisuddhāyāti nirupakkilesāya. Nibbijjhituṃ samatthāyāti tadaṅgavasena avasesaṃ pajahituṃ samatthāya. Tassa tassa dukkhassa khayagāminiyāti yaṃ dukkhaṃ imasmiṃ ñāṇe anadhigate pavattārahaṃ, adhigate na pavattati, taṃ sandhāya vadati. Tathā hesa yogāvacaro ‘‘cūḷasotāpanno’’ti vuccati.

    សុទ្ធាវាសាទិបញ្ចកវណ្ណនា

    Suddhāvāsādipañcakavaṇṇanā

    ៣១៨. ‘‘សុទ្ធា អាវសិំសូ’’តិអាទិនា អទ្ធត្តយេបិ តេសំ សុទ្ធាវាសបរិយាយោ អព្យភិចារីតិ ទស្សេតិ។ កិលេសមលរហិតាតិ នាមកាយបរិសុទ្ធិំ វទន្តោ ឯវ រូបកាយបរិសុទ្ធិម្បិ អត្ថតោ ទស្សេតិ។ តេនាហ ‘‘អនាគាមិខីណាសវា’’តិ។

    318.‘‘Suddhāāvasiṃsū’’tiādinā addhattayepi tesaṃ suddhāvāsapariyāyo abyabhicārīti dasseti. Kilesamalarahitāti nāmakāyaparisuddhiṃ vadanto eva rūpakāyaparisuddhimpi atthato dasseti. Tenāha ‘‘anāgāmikhīṇāsavā’’ti.

    អាយុនោ មជ្ឈន្តិ អវិហាទីសុ យត្ថ យត្ថ ឧប្បន្នោ, តត្ថ តត្ថ អាយុនោ មជ្ឈំ អនតិក្កមិត្វា។ អន្តរា វាតិ តស្ស អន្តរាវ ឱរមេវ។ មជ្ឈំ ឧបហច្ចាតិ អាយុនោ មជ្ឈំ អតិច្ច។ តេនាហ ‘‘អតិក្កមិត្វា’’តិ។ អប្បយោគេនាតិ អនុស្សហនេន។ អកិលមន្តោតិ អកិលន្តោ។ សុខេនាតិ អកិច្ឆេន។ ឧទ្ធំ វាហិភាវេន ឧទ្ធំ អស្ស តណ្ហាសោតំ, វដ្ដសោតញ្ចាតិ ឧទ្ធំសោតោ; ឧទ្ធំ វា គន្ត្វា បដិលភិតព្ពតោ ឧទ្ធំ អស្ស មគ្គសោតន្តិ ឧទ្ធំសោតោ។ អកនិដ្ឋំ គច្ឆតីតិ អកនិដ្ឋគាមី។ សោធេត្វាតិ តត្ថ តត្ថ ឧប្បជ្ជន្តោ តេ តេ ទេវលោកេ សោធេន្តោ វិយ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘ចត្តារោ ទេវលោកេ សោធេត្វា’’តិ។ តត្ថ តត្ថ វា ឧប្បជ្ជិត្វា បុន អនុប្បជ្ជនារហភាវេនេវ តតោបិ គច្ឆន្តោ ទេវូបបត្តិភវសញ្ញិតេ អត្តនោ ខន្ធលោកេ ភវរាគមលំ វិសោធេត្វា វិក្ខម្ភេត្វា។ អយញ្ហិ អវិហេសុ កប្បសហស្សំ វសន្តោ អរហត្តំ បត្តុំ អសក្កុណិត្វា អតប្បំ គច្ឆតិ, តត្ថាបិ ទ្វេ កប្បសហស្សានិ វសន្តោ អរហត្តំ បត្តុំ អសក្កុណិត្វា សុទស្សំ គច្ឆតិ, តត្ថាបិ ចត្តារិកប្បសហស្សានិ វសន្តោ អរហត្តំ បត្តុំ អសក្កុណិត្វា សុទស្សិំ គច្ឆតិ, តត្ថាបិ អដ្ឋកប្បសហស្សានិ វសន្តោ អរហត្តំ បត្តុំ អសក្កុណិត្វា អកនិដ្ឋំ គច្ឆតិ, តត្ថ វសន្តោ អគ្គមគ្គំ អធិគច្ឆតិ។

    Āyuno majjhanti avihādīsu yattha yattha uppanno, tattha tattha āyuno majjhaṃ anatikkamitvā. Antarā vāti tassa antarāva orameva. Majjhaṃ upahaccāti āyuno majjhaṃ aticca. Tenāha ‘‘atikkamitvā’’ti. Appayogenāti anussahanena. Akilamantoti akilanto. Sukhenāti akicchena. Uddhaṃ vāhibhāvena uddhaṃ assa taṇhāsotaṃ, vaṭṭasotañcāti uddhaṃsoto; uddhaṃ vā gantvā paṭilabhitabbato uddhaṃ assa maggasotanti uddhaṃsoto. Akaniṭṭhaṃ gacchatīti akaniṭṭhagāmī. Sodhetvāti tattha tattha uppajjanto te te devaloke sodhento viya hotīti vuttaṃ ‘‘cattāro devaloke sodhetvā’’ti. Tattha tattha vā uppajjitvā puna anuppajjanārahabhāveneva tatopi gacchanto devūpapattibhavasaññite attano khandhaloke bhavarāgamalaṃ visodhetvā vikkhambhetvā. Ayañhi avihesu kappasahassaṃ vasanto arahattaṃ pattuṃ asakkuṇitvā atappaṃ gacchati, tatthāpi dve kappasahassāni vasanto arahattaṃ pattuṃ asakkuṇitvā sudassaṃ gacchati, tatthāpi cattārikappasahassāni vasanto arahattaṃ pattuṃ asakkuṇitvā sudassiṃ gacchati, tatthāpi aṭṭhakappasahassāni vasanto arahattaṃ pattuṃ asakkuṇitvā akaniṭṭhaṃ gacchati, tattha vasanto aggamaggaṃ adhigacchati.

    ចេតោខិលបញ្ចកវណ្ណនា

    Cetokhilapañcakavaṇṇanā

    ៣១៩. ចេតោខិលា នាម អត្ថតោ វិចិកិច្ឆា កោធោ ច, តេ បន យស្មិំ សន្តានេ ឧប្បជ្ជន្តិ, តស្ស ខរភាវោ កក្ខឡភាវោ ហុត្វា ឧបតិដ្ឋន្តិ, បគេវ អត្តនា សម្បយុត្តចិត្តស្សាតិ អាហ ‘‘ចិត្តស្ស ថទ្ធភាវោ’’តិ។ យថា លក្ខណបារិបូរិយា គហិតាយ សព្ពា សត្ថុរូបកាយសិរី គហិតាវ នាម ហោតិ, ឯវំ សព្ពញ្ញុតាយ សព្ពា ធម្មកាយសិរី’’ គហិតា ឯវ នាម ហោតីតិ តទុភយវត្ថុកមេវ កង្ខំ ទស្សេន្តោ ‘‘សរីរេ កង្ខមានោ’’តិអាទិមាហ។ អាតបតិ កិលេសេតិ អាតប្បំ , សម្មាវាយាមោតិ អាហ ‘‘អាតប្បាយាតិ វីរិយករណត្ថាយា’’តិ។ បុនប្បុនំ យោគាយាតិ ភាវនំ បុនប្បុនំ យុញ្ជនាយ។ សតតកិរិយាយាតិ ភាវនាយ និរន្តរប្បយោគាយ។ ‘‘បដិវេធធម្មេ កង្ខមានោ’’តិ ឯត្ថ កថំ លោកុត្តរធម្មេ កង្ខា បវត្តតីតិ? ន អារម្មណករណវសេន, អនុស្សវាការបរិវិតក្កលទ្ធេ បរិកប្បិតរូបេ កង្ខា បវត្តតីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វិបស្សនា…បេ.… វទន្តិ, តំ អត្ថិ នុ ខោ នត្ថីតិ កង្ខតី’’តិ។ សិក្ខាតិ ចេត្ថ បុព្ពភាគសិក្ខា វេទិតព្ពា។ ‘‘កាមញ្ចេត្ថ វិសេសុប្បត្តិយា មហាសាវជ្ជតាយ ចេវ សំវាសនិមិត្តឃដ្ដនាហេតុ អភិណ្ហុប្បត្តិកតាយ ច ‘សព្រហ្មចារីសូ’តិ កោបស្ស វិសយោ វិសេសេត្វា វុត្តោ, តតោ អញ្ញត្ថាបិ បន កោបោ ‘ន ចេតោខិលោ’តិ ន សក្កា វិញ្ញាតុ’’ន្តិ កេចិ។ យទិ ឯវំ វិចិកិច្ឆាយបិ អយំ នយោ អាបជ្ជតិ, តស្មា យថារុតវសេនេវ គហេតព្ពំ។

    319.Cetokhilā nāma atthato vicikicchā kodho ca, te pana yasmiṃ santāne uppajjanti, tassa kharabhāvo kakkhaḷabhāvo hutvā upatiṭṭhanti, pageva attanā sampayuttacittassāti āha ‘‘cittassa thaddhabhāvo’’ti. Yathā lakkhaṇapāripūriyā gahitāya sabbā satthurūpakāyasirī gahitāva nāma hoti, evaṃ sabbaññutāya sabbā dhammakāyasirī’’ gahitā eva nāma hotīti tadubhayavatthukameva kaṅkhaṃ dassento ‘‘sarīre kaṅkhamāno’’tiādimāha. Ātapati kileseti ātappaṃ, sammāvāyāmoti āha ‘‘ātappāyāti vīriyakaraṇatthāyā’’ti. Punappunaṃ yogāyāti bhāvanaṃ punappunaṃ yuñjanāya. Satatakiriyāyāti bhāvanāya nirantarappayogāya. ‘‘Paṭivedhadhamme kaṅkhamāno’’ti ettha kathaṃ lokuttaradhamme kaṅkhā pavattatīti? Na ārammaṇakaraṇavasena, anussavākāraparivitakkaladdhe parikappitarūpe kaṅkhā pavattatīti dassento āha ‘‘vipassanā…pe… vadanti, taṃ atthi nu kho natthīti kaṅkhatī’’ti. Sikkhāti cettha pubbabhāgasikkhā veditabbā. ‘‘Kāmañcettha visesuppattiyā mahāsāvajjatāya ceva saṃvāsanimittaghaṭṭanāhetu abhiṇhuppattikatāya ca ‘sabrahmacārīsū’ti kopassa visayo visesetvā vutto, tato aññatthāpi pana kopo ‘na cetokhilo’ti na sakkā viññātu’’nti keci. Yadi evaṃ vicikicchāyapi ayaṃ nayo āpajjati, tasmā yathārutavaseneva gahetabbaṃ.

    ចេតសោវិនិពន្ធាទិបញ្ចកវណ្ណនា

    Cetasovinibandhādipañcakavaṇṇanā

    ៣២០. បវត្តិតុំ អប្បទានវសេន កុសលចិត្តំ វិនិពន្ធន្តីតិ ចេតសោវិនិពន្ធា។ តំ បន វិនិពន្ធន្តា មុដ្ឋិគាហំ គណ្ហន្តី វិយ ហោន្តីតិ អាហ ‘‘ចិត្តំ ពន្ធិត្វា’’តិអាទិ។ កាមគិទ្ធោ បុគ្គលោ វត្ថុកាមេ វិយ កិលេសកាមេបិ អស្សាទេតិ អភិនន្ទតីតិ វុត្តំ ‘‘វត្ថុកាមេបិ កិលេសកាមេបី’’តិ។ អត្តនោ កាយេតិ អត្តនោ ករជកាយេ, អត្តភាវេ វា។ ពហិទ្ធារូបេតិ បរេសំ កាយេ, អនិន្ទ្រិយពទ្ធរូបេ ច។ ឧទរំ អវទិហតិ ឧបចិនោតិ បរិបូរេតីតិ ឧទរាវទេហកំ។ សេយ្យសុខន្តិ សេយ្យាយ សយនវសេន ឧប្បជ្ជនកសុខំ។ សំបរិវត្តកន្តិ សំបរិវត្តេត្វា។ បណិធាយាតិ តណ្ហាវសេន បណិទហិត្វា។ ឥតិ បញ្ចវិធោបិ លោភវិសេសោ ឯវ ចេតោវិនិពន្ធោ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ។

    320. Pavattituṃ appadānavasena kusalacittaṃ vinibandhantīti cetasovinibandhā. Taṃ pana vinibandhantā muṭṭhigāhaṃ gaṇhantī viya hontīti āha ‘‘cittaṃ bandhitvā’’tiādi. Kāmagiddho puggalo vatthukāme viya kilesakāmepi assādeti abhinandatīti vuttaṃ ‘‘vatthukāmepi kilesakāmepī’’ti. Attano kāyeti attano karajakāye, attabhāve vā. Bahiddhārūpeti paresaṃ kāye, anindriyabaddharūpe ca. Udaraṃ avadihati upacinoti paripūretīti udarāvadehakaṃ. Seyyasukhanti seyyāya sayanavasena uppajjanakasukhaṃ. Saṃparivattakanti saṃparivattetvā. Paṇidhāyāti taṇhāvasena paṇidahitvā. Iti pañcavidhopi lobhaviseso eva cetovinibandho vuttoti veditabbo.

    លោកិយានេវ កថិតានិ រូបិន្ទ្រិយានំយេវ កថិតត្តា។ បឋមទុតិយចតុត្ថានិ លោកិយានិ បរិត្តភូមកត្តា។ តតិយបញ្ចមានិ កាមរូបគ្គភូមិកត្តា, កាមរូបារូបគ្គភូមិកត្តា ច។ លោកិយលោកុត្តរានិ កថិតានីតិ អានេត្វា យោជនា។ ‘‘សមថវិបស្សនាមគ្គផលវសេនា’’តិ វត្តព្ពំ។ ‘‘សមថវិបស្សនាមគ្គវសេនា’’តិ វុត្តំ។

    Lokiyāneva kathitāni rūpindriyānaṃyeva kathitattā. Paṭhamadutiyacatutthāni lokiyāni parittabhūmakattā. Tatiyapañcamāni kāmarūpaggabhūmikattā, kāmarūpārūpaggabhūmikattā ca. Lokiyalokuttarāni kathitānīti ānetvā yojanā. ‘‘Samathavipassanāmaggaphalavasenā’’ti vattabbaṃ. ‘‘Samathavipassanāmaggavasenā’’ti vuttaṃ.

    និស្សរណិយបញ្ចកវណ្ណនា

    Nissaraṇiyapañcakavaṇṇanā

    ៣២១. និស្សរន្តីតិ និស្សរណីយាតិ វត្តព្ពេ រស្សំ កត្វា និទ្ទេសោ។ កត្តរិ ហេស អនីយ-សទ្ទោ យថា ‘‘និយ្យានិកា’’តិ។ តេនាហ ‘‘និស្សដា’’តិ។ កុតោ បន និស្សដាតិ? យថាសកំ បដិបក្ខតោ។ និជ្ជីវដ្ឋេន ធាតុយោតិ អាហ ‘‘អត្តសុញ្ញសភាវា’’តិ។ អត្ថតោ បន ធម្មធាតុមនោវិញ្ញាណធាតុវិសេសា។ តាទិសស្ស ភិក្ខុនោ កិលេសវសេន កាមេសុ មនសិការោ នាម នត្ថីតិ អាហ ‘‘វីមំសនត្ថ’’ន្តិ។ ‘‘នេក្ខម្មនិស្សិតំ ឥទានិ មេ ចិត្តំ, កិំ នុ ខោ កាមវិតក្កោបិ ឧប្បជ្ជតី’’តិ វីមំសន្តស្សាតិ អត្ថោ។ បក្ខន្ទនំ នាម អនុប្បវេសោ, សោ បន តត្ថ នត្ថីតិ អាហ ‘‘ន បវិសតី’’តិ។ បសាទំ នាម អភិរុចិសន្តិដ្ឋានំ , វិមុច្ចនំ អធិមុច្ចនន្តិ តំ សព្ពំ បក្ខិបន្តោ វទតិ ‘‘បសាទំ នាបជ្ជតី’’តិអាទិ។ ឯវំភូតំ បនស្ស ចិត្តំ តត្ថ កថំ តិដ្ឋតីតិ អាហ ‘‘យថា បនា’’តិអាទិ។ តន្តិ បឋមជ្ឈានំ។ អស្សាតិ ភិក្ខុនោ។ ចិត្តំ បក្ខន្ទតីតិ បរិកម្មចិត្តេន សទ្ធិំ ឈានចិត្តំ ឯកដ្ឋវសេន ឯកជ្ឈំ គហេត្វា វទតិ។ គោចរេ គតត្តាតិ អត្តនោ អារម្មណេ ឯវ បវត្តត្តា។ អហានភាគិយត្តាតិ ឋិតិភាគិយត្តា, វិសេសភាគិយត្តា វា។ សុដ្ឋុ វិមុត្តន្តិ វិក្ខម្ភនវិមុត្តិយា សម្មទេវ វិមុត្តំ។ ចិត្តស្ស កាយស្ស ច ហននតោ វិឃាតោ, ទុក្ខំ។ បរិទហនតោ បរិឡាហោ, កាមទរថោ។ ន វេទយតិ អនុប្បជ្ជនតោ។ និស្សរន្តិ តតោតិ និស្សរណំ។ កេ និស្សរន្តិ? កាមា។ ឯវញ្ច កត្វា កាមានន្តិ កត្តរិ សាមិវចនំ សុដ្ឋុ យុជ្ជតិ។ យទគ្គេន កាមា តតោ ‘‘និស្សដា’’តិ វុច្ចន្តិ, តទគ្គេន ឈានម្បិ កាមតោ ‘‘និស្សដ’’ន្តិ វត្តព្ពតំ លភតីតិ វុត្តំ ‘‘កាមេហិ និស្សដត្តា’’តិ។ ឯវំ វិក្ខម្ភនវសេន កាមនិស្សរណំ វត្វា ឥទានិ សមុច្ឆេទវសេន អច្ចន្តតោវ និស្សរណំ ទស្សេតុំ ‘‘យោ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។

    321. Nissarantīti nissaraṇīyāti vattabbe rassaṃ katvā niddeso. Kattari hesa anīya-saddo yathā ‘‘niyyānikā’’ti. Tenāha ‘‘nissaṭā’’ti. Kuto pana nissaṭāti? Yathāsakaṃ paṭipakkhato. Nijjīvaṭṭhena dhātuyoti āha ‘‘attasuññasabhāvā’’ti. Atthato pana dhammadhātumanoviññāṇadhātuvisesā. Tādisassa bhikkhuno kilesavasena kāmesu manasikāro nāma natthīti āha ‘‘vīmaṃsanattha’’nti. ‘‘Nekkhammanissitaṃ idāni me cittaṃ, kiṃ nu kho kāmavitakkopi uppajjatī’’ti vīmaṃsantassāti attho. Pakkhandanaṃ nāma anuppaveso, so pana tattha natthīti āha ‘‘na pavisatī’’ti. Pasādaṃ nāma abhirucisantiṭṭhānaṃ , vimuccanaṃ adhimuccananti taṃ sabbaṃ pakkhipanto vadati ‘‘pasādaṃ nāpajjatī’’tiādi. Evaṃbhūtaṃ panassa cittaṃ tattha kathaṃ tiṭṭhatīti āha ‘‘yathā panā’’tiādi. Tanti paṭhamajjhānaṃ. Assāti bhikkhuno. Cittaṃ pakkhandatīti parikammacittena saddhiṃ jhānacittaṃ ekaṭṭhavasena ekajjhaṃ gahetvā vadati. Gocare gatattāti attano ārammaṇe eva pavattattā. Ahānabhāgiyattāti ṭhitibhāgiyattā, visesabhāgiyattā vā. Suṭṭhu vimuttanti vikkhambhanavimuttiyā sammadeva vimuttaṃ. Cittassa kāyassa ca hananato vighāto, dukkhaṃ. Paridahanato pariḷāho, kāmadaratho. Na vedayati anuppajjanato. Nissaranti tatoti nissaraṇaṃ. Ke nissaranti? Kāmā. Evañca katvā kāmānanti kattari sāmivacanaṃ suṭṭhu yujjati. Yadaggena kāmā tato ‘‘nissaṭā’’ti vuccanti, tadaggena jhānampi kāmato ‘‘nissaṭa’’nti vattabbataṃ labhatīti vuttaṃ ‘‘kāmehi nissaṭattā’’ti. Evaṃ vikkhambhanavasena kāmanissaraṇaṃ vatvā idāni samucchedavasena accantatova nissaraṇaṃ dassetuṃ ‘‘yo panā’’tiādi vuttaṃ.

    សេសបទេសូតិ សេសកោដ្ឋាសេសុ។ អយំ បន វិសេសោតិ វិសេសំ វទន្តេន ‘‘តំ ឈានំ បាទកំ កត្វា’’តិអាទិកោ អវិសេសោតិ វត្វា ទុតិយតតិយវារេសុ សព្ពសោ អនាមដ្ឋោ, ចតុត្ថវារេ បន អយម្បិ វិសេសោតិ ទស្សេតុំ ‘‘អច្ចន្តនិស្សរណេ ចេត្ថ អរហត្តផលំ យោជេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ។

    Sesapadesūti sesakoṭṭhāsesu. Ayaṃ pana visesoti visesaṃ vadantena ‘‘taṃ jhānaṃ pādakaṃ katvā’’tiādiko avisesoti vatvā dutiyatatiyavāresu sabbaso anāmaṭṭho, catutthavāre pana ayampi visesoti dassetuṃ ‘‘accantanissaraṇe cettha arahattaphalaṃ yojetabba’’nti vuttaṃ.

    យស្មា អរូបជ្ឈានំ បាទកំ កត្វា អគ្គមគ្គំ អធិគន្ត្វា អរហត្តេ ឋិតស្ស ចិត្តំ សព្ពសោ រូបេហិ និស្សដំ នាម ហោតិ។ តស្ស ហិ ផលសមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ វីមំសនត្ថំ រូបាភិមុខំ ចិត្តំ បេសេន្តស្ស ឥទមក្ខាតន្តិ សមថយានិកានំ វសេន ហេដ្ឋា ចត្តារោ វារា កថិតា, ឥទំ បន សុក្ខវិបស្សកស្ស វសេនាតិ អាហ ‘‘សុទ្ធសង្ខារេ’’តិអាទិ។ បុន សក្កាយោ នត្ថីតិ ឧប្បន្នន្តិ ឥទានិ មេ សក្កាយប្បពន្ធោ នត្ថីតិ វីមំសន្តស្ស ឧប្បន្នំ។

    Yasmā arūpajjhānaṃ pādakaṃ katvā aggamaggaṃ adhigantvā arahatte ṭhitassa cittaṃ sabbaso rūpehi nissaṭaṃ nāma hoti. Tassa hi phalasamāpattito vuṭṭhāya vīmaṃsanatthaṃ rūpābhimukhaṃ cittaṃ pesentassa idamakkhātanti samathayānikānaṃ vasena heṭṭhā cattāro vārā kathitā, idaṃ pana sukkhavipassakassa vasenāti āha ‘‘suddhasaṅkhāre’’tiādi. Puna sakkāyo natthīti uppannanti idāni me sakkāyappabandho natthīti vīmaṃsantassa uppannaṃ.

    វិមុត្តាយតនបញ្ចកវណ្ណនា

    Vimuttāyatanapañcakavaṇṇanā

    ៣២២. វិមុត្តិយា វដ្ដទុក្ខតោ វិមុច្ចនស្ស អាយតនានិ ការណានិ វិមុត្តាយតនានីតិ អាហ ‘‘វិមុច្ចនការណានី’’តិ។ បាឡិអត្ថំ ជានន្តស្សាតិ ‘‘ឥធ សីលំ អាគតំ, ឥធ សមាធិ, ឥធ បញ្ញា’’តិអាទិនា តំ តំ បាឡិអត្ថំ យាថាវតោ ជានន្តស្ស។ បាឡិំ ជានន្តស្សាតិ តទត្ថជោតនំ បាឡិំ យាថាវតោ ឧបធារេន្តស្ស។ តរុណបីតីតិ សញ្ជាតមត្តា មុទុកា បីតិ ជាយតិ។ កថំ ជាយតិ? យថាទេសិតធម្មំ ឧបធារេន្តស្ស តទនុច្ឆវិកមេវ អត្តនោ កាយវចីមនោសមាចារំ បរិគ្គណ្ហន្តស្ស សោមនស្សប្បត្តស្ស បមោទលក្ខណំ បាមោជ្ជំ ជាយតិ។ តុដ្ឋាការភូតា ពលវបីតីតិ បុរិមុប្បន្នាយ បីតិយា វសេន លទ្ធាសេវនត្តា អតិវិយ តុដ្ឋាការភូតា កាយចិត្តទរថបស្សម្ភនសមត្ថាយ បស្សទ្ធិយា បច្ចយោ ភវិតុំ សមត្ថា ពលប្បត្តា បីតិ ជាយតិ។ យស្មា នាមកាយេ បស្សទ្ធេ រូបកាយោបិ បស្សទ្ធោ ឯវ ហោតិ, តស្មា ‘‘នាមកាយោ បដិបស្សម្ភតិ’’ ឥច្ចេវ វុត្តំ។ សុខំ បដិលភតីតិ វក្ខមានស្ស ចិត្តសមាធានស្ស បច្ចយោ ភវិតុំ សមត្ថំ ចេតសិកំ និរាមិសំ សុខំ បដិលភតិ វិន្ទតិ។ ‘‘សមាធិយតី’’តិ ឯត្ថ ន យោ កោចិ សមាធិ អធិប្បេតោ, អថ ខោ អនុត្តរសមាធីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អរហត្ត ផលសមាធិនា សមាធិយតី’’តិ អាហ។ ‘‘អយញ្ហី’’តិអាទិ តស្សា ទេសនាយ តាទិសស្ស បុគ្គលស្ស យថាវុត្តសមាធិបដិលាភស្ស ការណភាវវិភាវនំ។ តស្ស វិមុត្តាយតនភាវោ។ ឱសក្កិតុន្តិ នយិតុំ។ សមាធិយេវ សមាធិនិមិត្តន្តិ កម្មដ្ឋានបាឡិអារុឡ្ហោ សមាធិយេវ បរតោ ឧប្បជ្ជនកភាវនាសមាធិស្ស ការណភាវតោ សមាធិនិមិត្តំ។ តេនាហ ‘‘អាចរិយសន្តិកេ’’តិអាទិ។

    322. Vimuttiyā vaṭṭadukkhato vimuccanassa āyatanāni kāraṇāni vimuttāyatanānīti āha ‘‘vimuccanakāraṇānī’’ti. Pāḷiatthaṃ jānantassāti ‘‘idha sīlaṃ āgataṃ, idha samādhi, idha paññā’’tiādinā taṃ taṃ pāḷiatthaṃ yāthāvato jānantassa. Pāḷiṃ jānantassāti tadatthajotanaṃ pāḷiṃ yāthāvato upadhārentassa. Taruṇapītīti sañjātamattā mudukā pīti jāyati. Kathaṃ jāyati? Yathādesitadhammaṃ upadhārentassa tadanucchavikameva attano kāyavacīmanosamācāraṃ pariggaṇhantassa somanassappattassa pamodalakkhaṇaṃ pāmojjaṃ jāyati. Tuṭṭhākārabhūtā balavapītīti purimuppannāya pītiyā vasena laddhāsevanattā ativiya tuṭṭhākārabhūtā kāyacittadarathapassambhanasamatthāya passaddhiyā paccayo bhavituṃ samatthā balappattā pīti jāyati. Yasmā nāmakāye passaddhe rūpakāyopi passaddho eva hoti, tasmā ‘‘nāmakāyo paṭipassambhati’’ icceva vuttaṃ. Sukhaṃ paṭilabhatīti vakkhamānassa cittasamādhānassa paccayo bhavituṃ samatthaṃ cetasikaṃ nirāmisaṃ sukhaṃ paṭilabhati vindati. ‘‘Samādhiyatī’’ti ettha na yo koci samādhi adhippeto, atha kho anuttarasamādhīti dassento ‘‘arahatta phalasamādhinā samādhiyatī’’ti āha. ‘‘Ayañhī’’tiādi tassā desanāya tādisassa puggalassa yathāvuttasamādhipaṭilābhassa kāraṇabhāvavibhāvanaṃ. Tassa vimuttāyatanabhāvo. Osakkitunti nayituṃ. Samādhiyeva samādhinimittanti kammaṭṭhānapāḷiāruḷho samādhiyeva parato uppajjanakabhāvanāsamādhissa kāraṇabhāvato samādhinimittaṃ. Tenāha ‘‘ācariyasantike’’tiādi.

    វិមុត្តិ វុច្ចតិ អរហត្តំ សព្ពសោ កិលេសេហិ បដិប្បស្សទ្ធិវិមុត្តីតិ កត្វា។ បរិបាចេន្តីតិ សាធេន្តិ និប្ផាទេន្តិ។ អនិច្ចានុបស្សនាញាណេ និស្សយបច្ចយភូតេ ឧប្បន្នសញ្ញា, តេន ញាណេន សហគតាតិ អត្ថោ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។ យំ បនេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ វិសុទ្ធិមគ្គសំវណ្ណនាយំ (វិសុទ្ធិ. ដី. ១.៣៧, ៣០៦) វុត្តនយេន វេទិតព្ពំ។

    Vimuttivuccati arahattaṃ sabbaso kilesehi paṭippassaddhivimuttīti katvā. Paripācentīti sādhenti nipphādenti. Aniccānupassanāñāṇe nissayapaccayabhūte uppannasaññā, tena ñāṇena sahagatāti attho. Sesesupi eseva nayo. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ visuddhimaggasaṃvaṇṇanāyaṃ (visuddhi. ṭī. 1.37, 306) vuttanayena veditabbaṃ.

    បញ្ចកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Pañcakavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ឆក្កវណ្ណនា

    Chakkavaṇṇanā

    ៣២៣. អត្តានំ អធិ អជ្ឈត្តា, អធិ-សទ្ទោ សមាសវិសយេ អធិការត្ថំ, បវត្តិអត្ថញ្ច គហេត្វា បវត្តតីតិ អត្តានំ អធិកិច្ច ឧទ្ទិស្ស បវត្តា អជ្ឈត្តា; អជ្ឈត្តេសុ ភវានិ អជ្ឈត្តិកានីតិ និយកជ្ឈត្តេសុបិ អព្ភន្តរានិ ចក្ខាទីនិ វុច្ចន្តិ, តានិ បន យេន អជ្ឈត្តភាវេន ‘‘អជ្ឈត្តិកានី’’តិ វុច្ចន្តិ, តមត្ថំ បាកដំ កត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘អជ្ឈត្តិកានី’’តិ អាហ។ សទ្ទត្ថតោ បន អជ្ឈត្តជ្ឈត្តានិយេវ អជ្ឈត្តជ្ឈត្តិកានិ យថា ‘‘វេនយិកោ’’តិ (ម. និ. ១.២៤៦; អ. និ. ៨.១១; បារា. ៨) ទដ្ឋព្ពំ។ តតោ អជ្ឈត្តតោតិ តតោ អជ្ឈត្តជ្ឈត្តតោ, យានិ អជ្ឈត្តិកានិ វុត្តានិ។ អជ្ឈត្តិកានញ្ហិ បដិយោគីនិ ពាហិរានិ អជ្ឈត្តធម្មានំ វិយ ពហិទ្ធាធម្មា។ ‘‘អជ្ឈត្តិកានី’’តិ ហិ សបរសន្តានិកានិ ចក្ខាទីនិ វុច្ចន្តិ, តថា រូបាទីនិ ‘‘ពាហិរានី’’តិ។ អជ្ឈត្តានិ បន សសន្តានិកា ឯវ ចក្ខុរូបាទយោ, តតោ អញ្ញេវ ពហិទ្ធាតិ។ ‘‘វិញ្ញាណសមូហា’’តិ ឯត្ថ យទិបិ តេសំ វិញ្ញាណានំ សមោធានំ នត្ថិ ភិន្នកាលិកត្តា, ចិត្តេន បន ឯកជ្ឈំ អភិសំយូហនវសេន សមូហតា វុត្តា យថា ‘‘វេទនាក្ខន្ធោ’’តិ។ ចក្ខុបសាទនិស្សិតន្តិ ចក្ខុបសាទំ និស្សាយ បច្ចយំ លភិត្វា ឧប្បន្នំ កុសលាកុសលវិបាកវិញ្ញាណំ ចក្ខុវិញ្ញាណតាសាមញ្ញេន ឯកជ្ឈំ កត្វា វុត្តំ។ ចក្ខុសន្និស្សិតោ សម្ផស្សោ, ន ចក្ខុទ្វារិកោ។ ឥមេ ទស សម្ផស្សេតិ ឥមេ បសាទវត្ថុកេ ទស វិបាកសម្ផស្សេ ឋបេត្វា។ ឯតេនេវ នយេនាតិ ឯតេន ផស្សេ វុត្តេនេវ នយេន។ តណ្ហាឆក្កេ តណ្ហំ អារព្ភ បវត្តាបិ តណ្ហា ធម្មតណ្ហាតិ វេទិតព្ពា។

    323. Attānaṃ adhi ajjhattā,adhi-saddo samāsavisaye adhikāratthaṃ, pavattiatthañca gahetvā pavattatīti attānaṃ adhikicca uddissa pavattā ajjhattā; ajjhattesu bhavāni ajjhattikānīti niyakajjhattesupi abbhantarāni cakkhādīni vuccanti, tāni pana yena ajjhattabhāvena ‘‘ajjhattikānī’’ti vuccanti, tamatthaṃ pākaṭaṃ katvā dassento ‘‘ajjhattikānī’’ti āha. Saddatthato pana ajjhattajjhattāniyeva ajjhattajjhattikāni yathā ‘‘venayiko’’ti (ma. ni. 1.246; a. ni. 8.11; pārā. 8) daṭṭhabbaṃ. Tato ajjhattatoti tato ajjhattajjhattato, yāni ajjhattikāni vuttāni. Ajjhattikānañhi paṭiyogīni bāhirāni ajjhattadhammānaṃ viya bahiddhādhammā. ‘‘Ajjhattikānī’’ti hi saparasantānikāni cakkhādīni vuccanti, tathā rūpādīni ‘‘bāhirānī’’ti. Ajjhattāni pana sasantānikā eva cakkhurūpādayo, tato aññeva bahiddhāti. ‘‘Viññāṇasamūhā’’ti ettha yadipi tesaṃ viññāṇānaṃ samodhānaṃ natthi bhinnakālikattā, cittena pana ekajjhaṃ abhisaṃyūhanavasena samūhatā vuttā yathā ‘‘vedanākkhandho’’ti. Cakkhupasādanissitanti cakkhupasādaṃ nissāya paccayaṃ labhitvā uppannaṃ kusalākusalavipākaviññāṇaṃ cakkhuviññāṇatāsāmaññena ekajjhaṃ katvā vuttaṃ. Cakkhusannissito samphasso, na cakkhudvāriko. Imedasa samphasseti ime pasādavatthuke dasa vipākasamphasse ṭhapetvā. Eteneva nayenāti etena phasse vutteneva nayena. Taṇhāchakke taṇhaṃ ārabbha pavattāpi taṇhā dhammataṇhāti veditabbā.

    អប្បដិស្សយោតិ អប្បដិស្សវោ, វ-ការស្ស យ-ការំ កត្វា និទ្ទេសោ។ គរុនា កិស្មិញ្ចិ វុត្តេ គារវវសេន បដិស្សវនំ បដិស្សវោ, បដិស្សវភូតំ, តំសភាគញ្ច យំ កិញ្ចិ គារវំ, នត្ថិ ឯតស្មិំ បដិស្សវោតិ អប្បដិស្សវោ, គារវរហិតោ។ តេនាហ ‘‘អនីចវុត្តី’’តិ។ យថា ចេតិយំ ឧទ្ទិស្ស កតំ សត្ថុ កតសទិសំ, ឯវំ ចេតិយស្ស បុរតោ កតំ សត្ថុ បុរតោ កតសទិសំ ឯវាតិ អាហ ‘‘បរិនិព្ពុតេ បនា’’តិអាទិ។ សក្កច្ចំ ន គច្ឆតីតិ អាទរំ គារវំ ឧប្បាទេត្វា ន ឧបសង្កមតិ។ យថា សិក្ខាយ ឯកទេសេ កោបិតេ, អគារវេ ច កតេ សព្ពា សិក្ខា កុប្បតិ, សព្ពត្ថ ច អគារវំ កតំ នាម ហោតិ សមុទាយតោ សំវរសមាទានំ អវយវតោ ភេទោតិ។ ឯវំ ឯកភិក្ខុស្មិំបិ…បេ.… អគារវោ កតោវ ហោតិ។ អនាទរិយមត្តេនបិ សិក្ខាយ អបរិបូរិយេវាតិ អាហ ‘‘អបូរយមានោវ សិក្ខាយ អគារវោ នាមា’’តិ។ អប្បមាទលក្ខណំ សម្មាបដិបត្តិ។ ទុវិធន្តិ ធម្មាមិសវសេន ទុវិធំ។

    Appaṭissayoti appaṭissavo, va-kārassa ya-kāraṃ katvā niddeso. Garunā kismiñci vutte gāravavasena paṭissavanaṃ paṭissavo, paṭissavabhūtaṃ, taṃsabhāgañca yaṃ kiñci gāravaṃ, natthi etasmiṃ paṭissavoti appaṭissavo, gāravarahito. Tenāha ‘‘anīcavuttī’’ti. Yathā cetiyaṃ uddissa kataṃ satthu katasadisaṃ, evaṃ cetiyassa purato kataṃ satthu purato katasadisaṃ evāti āha ‘‘parinibbute panā’’tiādi. Sakkaccaṃ na gacchatīti ādaraṃ gāravaṃ uppādetvā na upasaṅkamati. Yathā sikkhāya ekadese kopite, agārave ca kate sabbā sikkhā kuppati, sabbattha ca agāravaṃ kataṃ nāma hoti samudāyato saṃvarasamādānaṃ avayavato bhedoti. Evaṃ ekabhikkhusmiṃpi…pe… agāravo katova hoti. Anādariyamattenapi sikkhāya aparipūriyevāti āha ‘‘apūrayamānova sikkhāya agāravo nāmā’’ti. Appamādalakkhaṇaṃ sammāpaṭipatti. Duvidhanti dhammāmisavasena duvidhaṃ.

    សោមនស្សូបវិចារាតិ សោមនស្សសហគតា វិចារា អធិប្បេតា, ឧបសទ្ទោ ច និបាតមត្តន្តិ អាហ ‘‘សោមនស្សសម្បយុត្តា វិចារា’’តិ។ តថា ហិស្ស អភិធម្មេ (ធ. ស. ៨) ‘‘ចារោ វិចារោ…បេ.… ឧបវិចារោ’’តិ និទ្ទេសោ បវត្តោ។ សោមនស្សការណភូតន្តិ សភាវតោ, សង្កប្បតោបិ សោមនស្សស្ស ឧប្បត្តិយា បច្ចយភូតំ។ កាមំ បរិត្តភូមកា វិតក្កវិចារា អញ្ញមញ្ញមវិយោគិនោ , កិរិយាភេទតោ បន បឋមាភិនិបាតតាយ វិតក្កស្ស ព្យាបារោ សាតិសយោ។ តតោ បរំ វិចារស្សាតិ តំ សន្ធាយ ‘‘វិតក្កេត្វា’’តិ បុព្ពកាលកិរិយាវសេន វត្វា ‘‘វិចារេន បរិច្ឆិន្ទតី’’តិ វុត្តំ។ លទ្ធបុព្ពាសេវនស្ស វិចារស្ស ព្យាបារោ បញ្ញា វិយ ហោតិ។ តថា ហិ ‘‘វិចារោ វិចិកិច្ឆាយ បដិបក្ខោ’’តិ បេដកេ វុត្តំ។ ‘‘ទិដ្ឋិសាមញ្ញគតោ’’តិ ឯត្ថ យាយ ទិដ្ឋិយា បុគ្គលោ ទិដ្ឋិសាមញ្ញំ គតោ វុត្តោ, សា បឋមមគ្គសម្មាទិដ្ឋិ កោសម្ពកសុត្តេ អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘កោសម្ពកសុត្តេ បឋមមគ្គោ កថិតោ’’តិ។ ឥធាតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ។ ចតូសុបិ មគ្គេសុ សម្មាទិដ្ឋិ ទិដ្ឋិគ្គហណេន គហិតាតិ អាហ ‘‘ចត្តារោបិ មគ្គា កថិតា’’តិ។

    Somanassūpavicārāti somanassasahagatā vicārā adhippetā, upasaddo ca nipātamattanti āha ‘‘somanassasampayuttā vicārā’’ti. Tathā hissa abhidhamme (dha. sa. 8) ‘‘cāro vicāro…pe… upavicāro’’ti niddeso pavatto. Somanassakāraṇabhūtanti sabhāvato, saṅkappatopi somanassassa uppattiyā paccayabhūtaṃ. Kāmaṃ parittabhūmakā vitakkavicārā aññamaññamaviyogino , kiriyābhedato pana paṭhamābhinipātatāya vitakkassa byāpāro sātisayo. Tato paraṃ vicārassāti taṃ sandhāya ‘‘vitakketvā’’ti pubbakālakiriyāvasena vatvā ‘‘vicārena paricchindatī’’ti vuttaṃ. Laddhapubbāsevanassa vicārassa byāpāro paññā viya hoti. Tathā hi ‘‘vicāro vicikicchāya paṭipakkho’’ti peṭake vuttaṃ. ‘‘Diṭṭhisāmaññagato’’ti ettha yāya diṭṭhiyā puggalo diṭṭhisāmaññaṃ gato vutto, sā paṭhamamaggasammādiṭṭhi kosambakasutte adhippetoti āha ‘‘kosambakasutte paṭhamamaggo kathito’’ti. Idhāti imasmiṃ sutte. Catūsupi maggesu sammādiṭṭhi diṭṭhiggahaṇena gahitāti āha ‘‘cattāropi maggā kathitā’’ti.

    វិវាទមូលឆក្កវណ្ណនា

    Vivādamūlachakkavaṇṇanā

    ៣២៥. កោធនោតិ កុជ្ឈនសីលោ។ យស្មា សោ អប្បហីនកោធតាយ វិគតកោធនោ នាម ន ហោតិ, តស្មា ‘‘កោធេន សមន្នាគតោ’’តិ អាហ។ ឧបនាហោ ឯតស្ស អត្ថិ, ឧបនយ្ហនសីលោតិ វា ឧបនាហី។ វិវាទោ នាម ឧប្បជ្ជមានោ យេភុយ្យេន បឋមំ ទ្វិន្នំ វសេន ឧប្បជ្ជតីតិ វុត្តំ ‘‘ទ្វិន្នំ ភិក្ខូនំ វិវាទោ’’តិ។ សោ បន យថា ពហូនំ អនត្ថាវហោ ហោតិ, តំ និទស្សនមុខេន ទស្សេន្តោ ‘‘កថ’’ន្តិអាទិមាហ។ អព្ភន្តរបរិសាយាតិ បរិសព្ភន្តរេ។

    325.Kodhanoti kujjhanasīlo. Yasmā so appahīnakodhatāya vigatakodhano nāma na hoti, tasmā ‘‘kodhena samannāgato’’ti āha. Upanāho etassa atthi, upanayhanasīloti vā upanāhī. Vivādo nāma uppajjamāno yebhuyyena paṭhamaṃ dvinnaṃ vasena uppajjatīti vuttaṃ ‘‘dvinnaṃ bhikkhūnaṃ vivādo’’ti. So pana yathā bahūnaṃ anatthāvaho hoti, taṃ nidassanamukhena dassento ‘‘katha’’ntiādimāha. Abbhantaraparisāyāti parisabbhantare.

    បរគុណមក្ខនាយ បវត្តោបិ អត្តនោ ការកំ គូថេន បហរន្តំ គូថោ វិយ បឋមតរំ មក្ខេតីតិ មក្ខោ, សោ ឯតស្ស អត្ថីតិ មក្ខី។ បលាសតីតិ បលាសោ, បរស្ស គុណេ ឌំសិត្វា វិយ អបនេតីតិ អត្ថោ, សោ ឯតស្ស អត្ថីតិ បលាសី។ បលាសី បុគ្គលោ ហិ ទុតិយស្ស ធុរំ ន ទេតិ, សមំ បសារេត្វា តិដ្ឋតិ។ តេនាហ ‘‘យុគគ្គាហលក្ខណេន បលាសេន សមន្នាគតោ’’តិ។ ‘‘ឥស្សុកី’’តិអាទីនំ បទានមត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តា សុវិញ្ញេយ្យោវ។ កម្មបថប្បត្តាយ មិច្ឆាទិដ្ឋិយា វសេនេត្ថ មិច្ឆាទិដ្ឋិ វេទិតព្ពាតិ អាហ ‘‘នត្ថិកវាទី អហេតុកវាទី អកិរិយវាទី’’តិ។

    Paraguṇamakkhanāya pavattopi attano kārakaṃ gūthena paharantaṃ gūtho viya paṭhamataraṃ makkhetīti makkho, so etassa atthīti makkhī. Palāsatīti palāso, parassa guṇe ḍaṃsitvā viya apanetīti attho, so etassa atthīti palāsī. Palāsī puggalo hi dutiyassa dhuraṃ na deti, samaṃ pasāretvā tiṭṭhati. Tenāha ‘‘yugaggāhalakkhaṇena palāsena samannāgato’’ti. ‘‘Issukī’’tiādīnaṃ padānamattho heṭṭhā vuttanayattā suviññeyyova. Kammapathappattāya micchādiṭṭhiyā vasenettha micchādiṭṭhi veditabbāti āha ‘‘natthikavādī ahetukavādī akiriyavādī’’ti.

    និស្សរណិយឆក្កវណ្ណនា

    Nissaraṇiyachakkavaṇṇanā

    ៣២៦. ហាបេត្វាតិ កុសលចិត្តំ បរិហាបេត្វា បវត្តិតុមេវ អប្បទានវសេន។ អភូតំ ព្យាករណំ ព្យាករោតិ ‘‘មេត្តា ហិ ខោ មេ ចេតោវិមុត្តិ ភាវិតា’’តិអាទិនា (អ. និ. ៦.១៣) អត្តនិ អវិជ្ជមានំ គុណព្យាហារំ ព្យាហរតិ។ ចេតោវិមុត្តិ-សទ្ទំ អបេក្ខិត្វា ‘‘និស្សដា’’តិ វុត្តំ។ បុន ព្យាបាទោ នត្ថីតិ ឥទានិ មម ព្យាបាទោ នាម នត្ថិ សព្ពសោ នត្ថីតិ ញត្វា។

    326.Hāpetvāti kusalacittaṃ parihāpetvā pavattitumeva appadānavasena. Abhūtaṃ byākaraṇaṃ byākaroti ‘‘mettā hi kho me cetovimutti bhāvitā’’tiādinā (a. ni. 6.13) attani avijjamānaṃ guṇabyāhāraṃ byāharati. Cetovimutti-saddaṃ apekkhitvā ‘‘nissaṭā’’ti vuttaṃ. Puna byāpādo natthīti idāni mama byāpādo nāma natthi sabbaso natthīti ñatvā.

    ‘‘អនិមិត្តា’’តិ វត្វា យេសំ និមិត្តានំ អភាវេន អរហត្តផលសមាបត្តិយា អនិមិត្តតា, តំ ទស្សេតុំ ‘‘សា ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ រាគស្ស និមិត្តំ, រាគោ ឯវ វា និមិត្តន្តិ រាគនិមិត្តំ។ អាទិ-សទ្ទេន ទោសនិមិត្តាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ រូបវេទនាទិសង្ខារនិមិត្តំ រូបនិមិត្តាទិ។ តេសញ្ញេវ និច្ចាទិវសេន ឧបដ្ឋានំ និច្ចនិមិត្តាទិ។ តយិទំ និមិត្តំ យស្មា សព្ពេន សព្ពំ អរហត្តផលេ នត្ថិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘សា ហិ…បេ.… អនិមិត្តាតិ វុត្តា’’តិ។ និមិត្តំ អនុសរតីតិ តំ និមិត្តំ អនុគច្ឆតិ អារព្ភ បវត្តតិ។

    ‘‘Animittā’’ti vatvā yesaṃ nimittānaṃ abhāvena arahattaphalasamāpattiyā animittatā, taṃ dassetuṃ ‘‘sā hī’’tiādi vuttaṃ. Tattha rāgassa nimittaṃ, rāgo eva vā nimittanti rāganimittaṃ. Ādi-saddena dosanimittādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Rūpavedanādisaṅkhāranimittaṃ rūpanimittādi. Tesaññeva niccādivasena upaṭṭhānaṃ niccanimittādi. Tayidaṃ nimittaṃ yasmā sabbena sabbaṃ arahattaphale natthi, tasmā vuttaṃ ‘‘sā hi…pe… animittāti vuttā’’ti. Nimittaṃ anusaratīti taṃ nimittaṃ anugacchati ārabbha pavattati.

    អស្មិមានោតិ ‘‘អស្មី’’តិ បវត្តោ អត្តវិសយោ មានោ។ អយំ នាម អហំ អស្មីតិ រូបលក្ខណោ, វេទនាទីសុ វា អញ្ញតរលក្ខណោ អយំ នាម អត្តា អហំ អស្មិ។ ‘‘អស្មី’’តិ មានោ សមុគ្ឃាដីយតិ ឯតេនាតិ អស្មិមានសមុគ្ឃាតោ, អរហត្តមគ្គោ។ បុន អស្មិមានោ នត្ថីតិ តស្ស អនុប្បត្តិធម្មតាបាទនំ កិត្តេន្តោ សមុគ្ឃាតត្តមេវ វិភាវេតិ។

    Asmimānoti ‘‘asmī’’ti pavatto attavisayo māno. Ayaṃ nāma ahaṃ asmīti rūpalakkhaṇo, vedanādīsu vā aññataralakkhaṇo ayaṃ nāma attā ahaṃ asmi. ‘‘Asmī’’ti māno samugghāṭīyati etenāti asmimānasamugghāto, arahattamaggo. Puna asmimāno natthīti tassa anuppattidhammatāpādanaṃ kittento samugghātattameva vibhāveti.

    អនុត្តរិយាទិឆក្កវណ្ណនា

    Anuttariyādichakkavaṇṇanā

    ៣២៧. នត្ថិ ឯតេសំ ឧត្តរានិ វិសិដ្ឋានីតិ អនុត្តរានិ, អនុត្តរានិ ឯវ អនុត្តរិយានិ យថា អនន្តមេវ អានន្តរិយន្តិ អាហ ‘‘អនុត្តរិយានីតិ អនុត្តរានី’’តិ។ ទស្សនានុត្តរិយំ នាម អនុត្តរផលវិសេសាវហត្តា។ ឯស នយោ សេសេសុបិ។ សត្តវិធអរិយធនលាភោតិ សត្តវិធសទ្ធាទិលោកុត្តរធនលាភោ។ សិក្ខត្តយបូរណន្តិ អធិសីលសិក្ខាទីនំ តិស្សន្នំ សិក្ខានំ បរិបូរណំ។ តត្ថ បរិបូរណំ និប្បរិយាយតោ អសេក្ខានំ វសេន វេទិតព្ពំ។ កល្យាណបុថុជ្ជនតោ បដ្ឋាយ ហិ សត្ត សេក្ខា តិស្សោ សិក្ខា បូរេន្តិ នាម, អរហា បន បរិបុណ្ណសិក្ខោតិ។ ឥតិ ឥមានិ អនុត្តរិយានិ លោកិយលោកុត្តរានិ កថិតានិ។

    327. Natthi etesaṃ uttarāni visiṭṭhānīti anuttarāni, anuttarāni eva anuttariyāni yathā anantameva ānantariyanti āha ‘‘anuttariyānīti anuttarānī’’ti. Dassanānuttariyaṃ nāma anuttaraphalavisesāvahattā. Esa nayo sesesupi. Sattavidhaariyadhanalābhoti sattavidhasaddhādilokuttaradhanalābho. Sikkhattayapūraṇanti adhisīlasikkhādīnaṃ tissannaṃ sikkhānaṃ paripūraṇaṃ. Tattha paripūraṇaṃ nippariyāyato asekkhānaṃ vasena veditabbaṃ. Kalyāṇaputhujjanato paṭṭhāya hi satta sekkhā tisso sikkhā pūrenti nāma, arahā pana paripuṇṇasikkhoti. Iti imāni anuttariyāni lokiyalokuttarāni kathitāni.

    អនុស្សតិយោ ឯវ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកាទិហិតសុខានំ ការណភាវតោ ឋានានីតិ អនុស្សតិដ្ឋានានិ។ ឯវំ អនុស្សរតោតិ យថា ពុទ្ធានុស្សតិ វិសេសាធិគមស្ស ឋានំ ហោតិ, ឯវំ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.១៥៧, ២៥៥) ពុទ្ធគុណេ អនុស្សរន្តស្ស។ ឧបចារកម្មដ្ឋានន្តិ បច្ចក្ខតោ ឧបចារជ្ឈានាវហំ កម្មដ្ឋានំ, បរម្បរាយ បន យាវ អរហត្តា លោកិយលោកុត្តរវិសេសាវហំ។

    Anussatiyoeva diṭṭhadhammikasamparāyikādihitasukhānaṃ kāraṇabhāvato ṭhānānīti anussatiṭṭhānāni. Evaṃ anussaratoti yathā buddhānussati visesādhigamassa ṭhānaṃ hoti, evaṃ ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā (dī. ni. 1.157, 255) buddhaguṇe anussarantassa. Upacārakammaṭṭhānanti paccakkhato upacārajjhānāvahaṃ kammaṭṭhānaṃ, paramparāya pana yāva arahattā lokiyalokuttaravisesāvahaṃ.

    សតតវិហារឆក្កវណ្ណនា

    Satatavihārachakkavaṇṇanā

    ៣២៨. និច្ចវិហារាតិ សព្ពទា បវត្តនកវិហារា។ ឋបេត្វា ហិ សមាបត្តិវេលំ, ភវង្គវេលញ្ច ខីណាសវា ឥមិនាវ ឆឡង្គុបេក្ខាវិហារេន សព្ពកាលំ វិហរន្តិ។ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វាតិ និស្សយវោហារេន វុត្តំ។ សសម្ភារកថា ហេសា យថា ‘‘ធនុនា វិជ្ឈតី’’តិ។ តស្មា និស្សយសីសេន និស្សិតស្ស គហណំ ទដ្ឋព្ពន្តិ អាហ ‘‘ចក្ខុវិញ្ញាណេន ទិស្វា’’តិ។ ឥដ្ឋេ អរជ្ជន្តោតិ ឥដ្ឋេ អារម្មណេ រាគំ អនុប្បាទេន្តោ មគ្គេន សមុច្ឆិន្នត្តា។ នេវ សុមនោ ហោតិ គេហសិតបេមវសេនបិ។ ន ទុម្មនោ បសាទញ្ញថត្តវសេនបិ។ អសមបេក្ខនេតិ ឥដ្ឋេបិ អនិដ្ឋេបិ មជ្ឈត្តេបិ អារម្មណេ ន សមំ ន សម្មា អយោនិសោ គហណេ។ យោ អខីណាសវានំ មោហោ ឧប្បជ្ជតិ, តំ អនុប្បាទេន្តោ មគ្គេនេវ តស្ស សមុគ្ឃាដិតត្តា។ ញាណុបេក្ខាវសេនេវ ឧបេក្ខកោ វិហរតិ មជ្ឈត្តោ។ អយញ្ចស្ស បដិបត្តិវេបុល្លប្បត្តិយា , បញ្ញាវេបុល្លប្បត្តិយា វាតិ អាហ ‘‘សតិយា’’តិអាទិ។ ឆឡង្គុបេក្ខាតិ ឆសុ ទ្វារេសុ បវត្តា សតិសម្បជញ្ញស្ស វសេន ឆាវយវា ឧបេក្ខា។ ញាណសម្បយុត្តចិត្តានិ លព្ភន្តិ តេហិ វិនា សម្បជានតាយ អសម្ភវតោ។ មហាចិត្តានីតិ អដ្ឋបិ មហាកិរិយចិត្តានិ លព្ភន្តិ។ សតតវិហារាតិ ញាណុប្បត្តិបច្ចយរហិតកាលេបិ បវត្តិភេទនតោ។ ទស ចិត្តានីតិ អដ្ឋ មហាកិរិយចិត្តានិ ហសិតុប្បាទវោដ្ឋព្ពនចិត្តេហិ សទ្ធិំ ទស ចិត្តានិ លព្ភន្តិ។ អរជ្ជនាទុស្សនវសេន បវត្តិ តេសម្បិ សាធារណាតិ។‘‘ឧបេក្ខកោ វិហរតី’’តិ វចនតោ ឆឡង្គុបេក្ខាវសេន អាគតានំ ឥមេសំ សតតវិហារានំ ‘‘សោមនស្សំ កថំ លព្ភតី’’តិ ចោទេត្វា ‘‘អាសេវនតោ លព្ភតី’’តិ សយមេវ បរិហរតីតិ។ កិញ្ចាបិ ខីណាសវោ ឥដ្ឋានិដ្ឋេបិ អារម្មណេ មជ្ឈត្តេ វិយ ពហុលំ ឧបេក្ខកោ វិហរតិ អត្តនោ បរិសុទ្ធបកតិភាវាវិជហនតោ, កទាចិ បន តថា ចេតោភិសង្ខារាភាវេ យំ តំ សភាវតោ ឥដ្ឋំ អារម្មណំ, តត្ថ យាថាវសភាវគ្គហណវសេនបិ អរហតោ ចិត្តំ សោមនស្សសហគតំ ហុត្វា បវត្តតេវ, តញ្ច ខោ បុព្ពាសេវនវសេន។ តេនាហ ‘‘អាសេវនតោ លព្ភតី’’តិ។

    328.Niccavihārāti sabbadā pavattanakavihārā. Ṭhapetvā hi samāpattivelaṃ, bhavaṅgavelañca khīṇāsavā imināva chaḷaṅgupekkhāvihārena sabbakālaṃ viharanti. Cakkhunā rūpaṃ disvāti nissayavohārena vuttaṃ. Sasambhārakathā hesā yathā ‘‘dhanunā vijjhatī’’ti. Tasmā nissayasīsena nissitassa gahaṇaṃ daṭṭhabbanti āha ‘‘cakkhuviññāṇena disvā’’ti. Iṭṭhe arajjantoti iṭṭhe ārammaṇe rāgaṃ anuppādento maggena samucchinnattā. Neva sumano hoti gehasitapemavasenapi. Na dummano pasādaññathattavasenapi. Asamapekkhaneti iṭṭhepi aniṭṭhepi majjhattepi ārammaṇe na samaṃ na sammā ayoniso gahaṇe. Yo akhīṇāsavānaṃ moho uppajjati, taṃ anuppādento maggeneva tassa samugghāṭitattā. Ñāṇupekkhāvaseneva upekkhako viharati majjhatto. Ayañcassa paṭipattivepullappattiyā , paññāvepullappattiyā vāti āha ‘‘satiyā’’tiādi. Chaḷaṅgupekkhāti chasu dvāresu pavattā satisampajaññassa vasena chāvayavā upekkhā. Ñāṇasampayuttacittāni labbhanti tehi vinā sampajānatāya asambhavato. Mahācittānīti aṭṭhapi mahākiriyacittāni labbhanti. Satatavihārāti ñāṇuppattipaccayarahitakālepi pavattibhedanato. Dasa cittānīti aṭṭha mahākiriyacittāni hasituppādavoṭṭhabbanacittehi saddhiṃ dasa cittāni labbhanti. Arajjanādussanavasena pavatti tesampi sādhāraṇāti.‘‘Upekkhako viharatī’’ti vacanato chaḷaṅgupekkhāvasena āgatānaṃ imesaṃ satatavihārānaṃ ‘‘somanassaṃ kathaṃ labbhatī’’ti codetvā ‘‘āsevanato labbhatī’’ti sayameva pariharatīti. Kiñcāpi khīṇāsavo iṭṭhāniṭṭhepi ārammaṇe majjhatte viya bahulaṃ upekkhako viharati attano parisuddhapakatibhāvāvijahanato, kadāci pana tathā cetobhisaṅkhārābhāve yaṃ taṃ sabhāvato iṭṭhaṃ ārammaṇaṃ, tattha yāthāvasabhāvaggahaṇavasenapi arahato cittaṃ somanassasahagataṃ hutvā pavattateva, tañca kho pubbāsevanavasena. Tenāha ‘‘āsevanato labbhatī’’ti.

    អភិជាតិឆក្កវណ្ណនា

    Abhijātichakkavaṇṇanā

    ៣២៩. ‘‘អភិជាតិយោ’’តិ ឯត្ថ អភិ-សទ្ទោ ឧបសគ្គមត្តំ, ន អត្ថវិសេសជោតកោតិ អាហ ‘‘ជាតិយោ’’តិ។ អភិជាយតីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ ជាយតីតិ ច អន្តោគធហេតុអត្ថបទំ, ឧប្បាទេតីតិ អត្ថោ។ ជាតិយា, តំនិព្ពត្តកកម្មានញ្ច កណ្ហសុក្កបរិយាយតាយ យំ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ។ បដិប្បស្សម្ភនវសេន កិលេសានំ និព្ពាបនតោ និព្ពានំ សចេ កណ្ហំ ភវេយ្យ យថា តំ ទសវិធំ ទុស្សីល្យកម្មំ។ សចេ សុក្កំ ភវេយ្យ យថា តំ ទានសីលាទិកុសលកម្មំ។ ទ្វិន្នម្បិ កណ្ហសុក្កវិបាកានំ។ អរហត្តំ អធិប្បេតំ ‘‘អភិជាយតី’’តិ វចនតោ។ តំ កិលេសនិព្ពានន្តេ ជាតត្តា និព្ពានំ យថា រាគាទីនំ ខយន្តេ ជាតត្តា រាគក្ខយោ ទោសក្ខយោ មោហក្ខយោតិ។

    329. ‘‘Abhijātiyo’’ti ettha abhi-saddo upasaggamattaṃ, na atthavisesajotakoti āha ‘‘jātiyo’’ti. Abhijāyatīti etthāpi eseva nayo. Jāyatīti ca antogadhahetuatthapadaṃ, uppādetīti attho. Jātiyā, taṃnibbattakakammānañca kaṇhasukkapariyāyatāya yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttameva. Paṭippassambhanavasena kilesānaṃ nibbāpanato nibbānaṃ sace kaṇhaṃ bhaveyya yathā taṃ dasavidhaṃ dussīlyakammaṃ. Sace sukkaṃ bhaveyya yathā taṃ dānasīlādikusalakammaṃ. Dvinnampi kaṇhasukkavipākānaṃ. Arahattaṃ adhippetaṃ ‘‘abhijāyatī’’ti vacanato. Taṃ kilesanibbānante jātattā nibbānaṃ yathā rāgādīnaṃ khayante jātattā rāgakkhayo dosakkhayo mohakkhayoti.

    និព្ពេធភាគិយឆក្កវណ្ណនា

    Nibbedhabhāgiyachakkavaṇṇanā

    និព្ពេធោ វុច្ចតិ និព្ពានំ មគ្គញាណេន និព្ពិជ្ឈិតព្ពដ្ឋេន, បដិវិជ្ឈិតព្ពដ្ឋេនាតិ អត្ថោ។ និរោធានុបស្សនាញាណេតិ និរោធានុបស្សនាញាណេ និស្សយបច្ចយភូតេ ឧប្បន្នា សញ្ញា, តេន សហគតាតិ អត្ថោ។

    Nibbedhovuccati nibbānaṃ maggañāṇena nibbijjhitabbaṭṭhena, paṭivijjhitabbaṭṭhenāti attho. Nirodhānupassanāñāṇeti nirodhānupassanāñāṇe nissayapaccayabhūte uppannā saññā, tena sahagatāti attho.

    ឆក្កវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Chakkavaṇṇanā niṭṭhitā.

    សត្តកវណ្ណនា

    Sattakavaṇṇanā

    ៣៣០. សម្បត្តិបដិលាភដ្ឋេនាតិ សីលសម្បត្តិអាទីនំ សម្មាសម្ពោធិបរិយោសានានំ សម្បត្តីនំ បដិលាភាបនដ្ឋេន, សម្បត្តីនំ វា បដិលាភោ សម្បត្តិបដិលាភោ, តស្ស ការណំ សម្បត្តិបដិលាភដ្ឋោ, តេន សម្បត្តិបដិលាភដ្ឋេន។ តេនេវាហ ‘‘សម្បត្តីនំ បដិលាភការណតោ’’តិ។ សទ្ធាវ ឧភយហិតត្ថិកេហិ ធនាយិតព្ពដ្ឋេន ធនំ សទ្ធាធនំ។ ឯត្ថាតិ ឯតេសុ ធនេសុ។ សព្ពសេដ្ឋំ សព្ពេសំ បដិលាភការណភាវតោ, តេសញ្ច សំកិលេសវិសោធនេន មហាជុតិកមហាវិប្ផារភាវាបាទនតោ។ តេនាហ ‘‘បញ្ញាយ ហី’’តិអាទិ។ តត្ថ បញ្ញាយ ឋត្វាតិ កម្មស្សកតាបញ្ញាយ បតិដ្ឋាយ សុចរិតាទីនិ បូរេត្វា សគ្គូបគា ហោន្តិ។ តត្ថ ចេវ បារមិតា បញ្ញាយ ច ឋត្វា សាវកបារមិញាណាទីនិ បដិវិជ្ឈន្តិ។

    330.Sampattipaṭilābhaṭṭhenāti sīlasampattiādīnaṃ sammāsambodhipariyosānānaṃ sampattīnaṃ paṭilābhāpanaṭṭhena, sampattīnaṃ vā paṭilābho sampattipaṭilābho, tassa kāraṇaṃ sampattipaṭilābhaṭṭho, tena sampattipaṭilābhaṭṭhena. Tenevāha ‘‘sampattīnaṃ paṭilābhakāraṇato’’ti. Saddhāva ubhayahitatthikehi dhanāyitabbaṭṭhena dhanaṃ saddhādhanaṃ. Etthāti etesu dhanesu. Sabbaseṭṭhaṃ sabbesaṃ paṭilābhakāraṇabhāvato, tesañca saṃkilesavisodhanena mahājutikamahāvipphārabhāvāpādanato. Tenāha ‘‘paññāya hī’’tiādi. Tattha paññāya ṭhatvāti kammassakatāpaññāya patiṭṭhāya sucaritādīnipūretvā saggūpagā honti. Tattha ceva pāramitā paññāya ca ṭhatvā sāvakapāramiñāṇādīni paṭivijjhanti.

    សមាធិំ បរិក្ខរោន្តិ អភិសង្ខរោន្តីតិ សមាធិបរិក្ខារា, សមាធិស្ស សម្ភារភូតា សម្មាទិដ្ឋិអាទយោ។ ឥធ បន សហការីការណភូតា អធិប្បេតាតិ អាហ ‘‘សមាធិបរិវារា’’តិ។

    Samādhiṃ parikkharonti abhisaṅkharontīti samādhiparikkhārā, samādhissa sambhārabhūtā sammādiṭṭhiādayo. Idha pana sahakārīkāraṇabhūtā adhippetāti āha ‘‘samādhiparivārā’’ti.

    អសតំ អសាធូនំ ធម្មា តេសំ អសាធុភាវសាធនតោ។ អសន្តាតិ អសុន្ទរា គារយ្ហា។ តេនាហ ‘‘លាមកា’’តិ។ ‘‘វិបស្សកស្សេវ កថិតា’’តិ វត្វា តស្ស វិបស្សនានិព្ពត្តិំ ទស្សេតុំ ‘‘តេសុបី’’តិអាទិ វុត្តំ។ ចតុន្នម្បិ ហិ សច្ចានំ វិសេសេន ទស្សនតោ មគ្គបញ្ញា សាតិសយំ ‘‘វិបស្សនា’’តិ វត្តព្ពា, តំសមង្គី ច អរិយោ វិបស្សនកោតិ។

    Asataṃ asādhūnaṃ dhammā tesaṃ asādhubhāvasādhanato. Asantāti asundarā gārayhā. Tenāha ‘‘lāmakā’’ti. ‘‘Vipassakasseva kathitā’’ti vatvā tassa vipassanānibbattiṃ dassetuṃ ‘‘tesupī’’tiādi vuttaṃ. Catunnampi hi saccānaṃ visesena dassanato maggapaññā sātisayaṃ ‘‘vipassanā’’ti vattabbā, taṃsamaṅgī ca ariyo vipassanakoti.

    សប្បុរិសានំ ធម្មាតិ សប្បុរិសានំយេវ ធម្មា, ន អសប្បុរិសានំ។ ធម្មានុធម្មបដិបត្តិយា ឯវ ហិ ធម្មញ្ញុអាទិភាវោ , ន បាឡិធម្មបឋនាទិមត្តេន។ ភាសិតស្សាតិ សុត្តគេយ្យាទិភាសិតស្ស ចេវ តទញ្ញស្ស ច អត្តត្ថបរត្ថពោធកស្ស បទស្ស។ អត្ថកុសលតាវសេន អត្ថំ ជានាតីតិ អត្ថញ្ញូ ។ អត្តានំ ជានាតីតិ យាថាវតោ អត្តនោ បមាណជាននវសេន អត្តានំ ជានាតិ។ បដិគ្គហណបរិភោគមត្តញ្ញុតាហិ ឯវ បរិយេសនវិស្សជ្ជនមត្តញ្ញុតាបិ ពោធិតា ហោន្តីតិ ‘‘បដិគ្គហណបរិភោគេសុ’’ ឥច្ចេវ វុត្តំ។ ឯវញ្ហិ តា អនវជ្ជា ហោន្តីតិ។ យោគស្ស អធិគមាយាតិ ភាវនាយ អនុយុញ្ជនស្ស។ អតិសម្ពាធន្តិ អតិខុទ្ទកំ អតិក្ខបញ្ញស្ស តាវតា កាលេន តីរេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា។ អដ្ឋវិធំ បរិសន្តិ ខត្តិយបរិសាទិកំ អដ្ឋវិធំ បរិសំ។ ភិក្ខុបរិសាទិកំ ចតុព្ពិធំ ខត្តិយបរិសាទិកំ មនុស្សបរិសំយេវ បុន ចតុព្ពិធំ គហេត្វា អដ្ឋវិធំ វទន្តិ អបរេ។ ‘‘ឥមំ មេ សេវន្តស្ស អកុសលា ធម្មា បរិហាយន្តិ, កុសលា ធម្មា អភិវឌ្ឍន្តិ, តស្មា សេវិតព្ពោ, វិបរិយាយតោ តទញ្ញោ អសេវិតព្ពោ’’តិ ឯវំ សេវិតព្ពាសេវិតព្ពំ បុគ្គលំ ជានាតីតិ បុគ្គលញ្ញូ។ ឯវំ តេសំ បុគ្គលានម្បិ ពោធនំ ឧក្កដ្ឋំ, និហីនំ វា ជានាតិ នាម។

    Sappurisānaṃ dhammāti sappurisānaṃyeva dhammā, na asappurisānaṃ. Dhammānudhammapaṭipattiyā eva hi dhammaññuādibhāvo , na pāḷidhammapaṭhanādimattena. Bhāsitassāti suttageyyādibhāsitassa ceva tadaññassa ca attatthaparatthabodhakassa padassa. Atthakusalatāvasena atthaṃ jānātīti atthaññū . Attānaṃ jānātīti yāthāvato attano pamāṇajānanavasena attānaṃ jānāti. Paṭiggahaṇaparibhogamattaññutāhi eva pariyesanavissajjanamattaññutāpi bodhitā hontīti ‘‘paṭiggahaṇaparibhogesu’’ icceva vuttaṃ. Evañhi tā anavajjā hontīti. Yogassa adhigamāyāti bhāvanāya anuyuñjanassa. Atisambādhanti atikhuddakaṃ atikkhapaññassa tāvatā kālena tīretuṃ asakkuṇeyyattā. Aṭṭhavidhaṃ parisanti khattiyaparisādikaṃ aṭṭhavidhaṃ parisaṃ. Bhikkhuparisādikaṃ catubbidhaṃ khattiyaparisādikaṃ manussaparisaṃyeva puna catubbidhaṃ gahetvā aṭṭhavidhaṃ vadanti apare. ‘‘Imaṃ me sevantassa akusalā dhammā parihāyanti, kusalā dhammā abhivaḍḍhanti, tasmā sevitabbo, vipariyāyato tadañño asevitabbo’’ti evaṃ sevitabbāsevitabbaṃ puggalaṃ jānātīti puggalaññū. Evaṃ tesaṃ puggalānampi bodhanaṃ ukkaṭṭhaṃ, nihīnaṃ vā jānāti nāma.

    ៣៣១. ‘‘និទ្ទសវត្ថូនី’’តិ។ ‘‘អាទិ-សទ្ទលោបេនាយំ និទ្ទេសោ’’តិ អាហ ‘‘និទ្ទសាទិវត្ថូនី’’តិ។ នត្ថិ ទានិ ឥមស្ស ទសាតិ និទ្ទសោ។ បញ្ហោតិ ញាតុំ ឥច្ឆិតោ អត្ថោ។ បុន ទសវស្សោ ន ហោតីតិ តេសំ មតិមត្តន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘សោ កិរា’’តិ កិរសទ្ទគ្គហណំ។ ‘‘និទ្ទសោ’’តិ ចេតំ ទេសនាមត្តំ, តស្ស និព្ពីសាទិភាវស្ស វិយ និន្នវាទិភាវស្ស ច ឥច្ឆិតត្តាតិ ទស្សេតុំ ‘‘ន កេវលញ្ចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ គាមេ វិចរន្តោតិ គាមេ បិណ្ឌាយ វិចរន្តោ។

    331.‘‘Niddasavatthūnī’’ti. ‘‘Ādi-saddalopenāyaṃ niddeso’’ti āha ‘‘niddasādivatthūnī’’ti. Natthi dāni imassa dasāti niddaso. Pañhoti ñātuṃ icchito attho. Puna dasavasso na hotīti tesaṃ matimattanti dassetuṃ ‘‘so kirā’’ti kirasaddaggahaṇaṃ. ‘‘Niddaso’’ti cetaṃ desanāmattaṃ, tassa nibbīsādibhāvassa viya ninnavādibhāvassa ca icchitattāti dassetuṃ ‘‘na kevalañcā’’tiādi vuttaṃ. Gāme vicarantoti gāme piṇḍāya vicaranto.

    ន ឥទំ តិត្ថិយានំ អធិវចនំ តេសុ តន្និមិត្តស្ស អភាវា។ សាសនេបិ សេក្ខស្សាបិ ន ឥទំ អធិវចនំ, កិមង្គំ បន បុថុជ្ជនស្ស។ យស្ស បនេតំ អធិវចនំ, យេន ច ការណេន, តំ ទស្សេតុំ ‘‘ខីណាសវស្សេត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ អប្បដិសន្ធិកភាវោ ហិស្ស បច្ចក្ខតោ ការណំ។ បរម្បរាយ ឥតរានិ, យានិ បាឡិយំ អាគតានិ។

    Na idaṃ titthiyānaṃ adhivacanaṃ tesu tannimittassa abhāvā. Sāsanepi sekkhassāpi na idaṃ adhivacanaṃ, kimaṅgaṃ pana puthujjanassa. Yassa panetaṃ adhivacanaṃ, yena ca kāraṇena, taṃ dassetuṃ ‘‘khīṇāsavasseta’’ntiādi vuttaṃ. Appaṭisandhikabhāvo hissa paccakkhato kāraṇaṃ. Paramparāya itarāni, yāni pāḷiyaṃ āgatāni.

    សិក្ខាយ សម្មទេវ អាទានំ សិក្ខាសមាទានំ, តំ បនស្សា បារិបូរិយា វេទិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘សិក្ខត្តយបូរណេ’’តិ។ សិក្ខាយ វា សម្មទេវ អាទិតោ បដ្ឋាយ រក្ខណំ សិក្ខាសមាទានំ, តញ្ច អត្ថតោ បូរណេ បរិច្ឆិន្នំ អរក្ខណេ សព្ពេន សព្ពំ អភាវតោ, រក្ខណេ ច បរិបូរណតោ។ ពហលច្ឆន្ទោតិ ទឡ្ហច្ឆន្ទោ។ អាយតិន្តិ អនន្តរានាគតទិវសាទិកាលោ អធិប្បេតោ , ន អនាគតភវោតិ អាហ ‘‘អនាគតេ បុនទិវសាទីសុបី’’តិ។ សិក្ខំ បរិបូរេន្តស្ស តត្ថ និវិដ្ឋអត្ថិតា អវិគតបេមតា, តេភូមកធម្មានំ អនិច្ចាទិវសេន សម្មទេវ និជ្ឈានំ ធម្មនិសាមនាតិ អាហ ‘‘វិបស្សនាយេតំ អធិវចន’’ន្តិ។ តណ្ហាវិនយនេតិ វិរាគានុបស្សនាទិវិបស្សនាញាណានុភាវសិទ្ធេ តណ្ហាវិក្ខម្ភនេ។ ឯកីភាវេតិ គណសង្គណិកាកិលេសសង្គណិកាវិគមសិទ្ធេ វិវេកភាវេ។ វីរិយារម្ភេតិ សម្មប្បធានវីរិយស្ស បគ្គណ្ហនេ, តំ បន សព្ពសោ វីរិយស្ស បរិព្រូហនំ ហោតីតិ អាហ ‘‘កាយិកចេតសិកស្ស វីរិយស្ស បូរណេ’’តិ។ សតិយញ្ចេវ នេបក្កភាវេ ចាតិ សតោការិតាយ ចេវ សម្បជានការិតាយ ច។ សតិសម្បជញ្ញពលេនេវ វីរិយារម្ភោ ឥជ្ឈតិ។ ទិដ្ឋិបដិវេធេតិ សម្មាទិដ្ឋិយា បដិវិជ្ឈនេ។ តេនាហ ‘‘មគ្គទស្សនេ’’តិ។ សច្ចសម្បដិវេធេ ហិ ឥជ្ឈមានេ មគ្គសម្មាទិដ្ឋិ សិទ្ធា ឯវ ហោតិ។

    Sikkhāya sammadeva ādānaṃ sikkhāsamādānaṃ, taṃ panassā pāripūriyā veditabbanti āha ‘‘sikkhattayapūraṇe’’ti. Sikkhāya vā sammadeva ādito paṭṭhāya rakkhaṇaṃ sikkhāsamādānaṃ, tañca atthato pūraṇe paricchinnaṃ arakkhaṇe sabbena sabbaṃ abhāvato, rakkhaṇe ca paripūraṇato. Bahalacchandoti daḷhacchando. Āyatinti anantarānāgatadivasādikālo adhippeto , na anāgatabhavoti āha ‘‘anāgate punadivasādīsupī’’ti. Sikkhaṃ paripūrentassa tattha niviṭṭhaatthitā avigatapematā, tebhūmakadhammānaṃ aniccādivasena sammadeva nijjhānaṃ dhammanisāmanāti āha ‘‘vipassanāyetaṃ adhivacana’’nti. Taṇhāvinayaneti virāgānupassanādivipassanāñāṇānubhāvasiddhe taṇhāvikkhambhane. Ekībhāveti gaṇasaṅgaṇikākilesasaṅgaṇikāvigamasiddhe vivekabhāve. Vīriyārambheti sammappadhānavīriyassa paggaṇhane, taṃ pana sabbaso vīriyassa paribrūhanaṃ hotīti āha ‘‘kāyikacetasikassa vīriyassa pūraṇe’’ti. Satiyañceva nepakkabhāve cāti satokāritāya ceva sampajānakāritāya ca. Satisampajaññabaleneva vīriyārambho ijjhati. Diṭṭhipaṭivedheti sammādiṭṭhiyā paṭivijjhane. Tenāha ‘‘maggadassane’’ti. Saccasampaṭivedhe hi ijjhamāne maggasammādiṭṭhi siddhā eva hoti.

    អសុភានុបស្សនាញាណេតិ ទសវិធស្ស, ឯកាទសវិធស្សាបិ វា អសុភស្ស អនុបស្សនាវសេន បវត្តញាណេ។ ឥទញ្ហិ ទុក្ខានុបស្សនាយ បរិចយញាណំ។ អាទីនវានុបស្សនាញាណេតិ សង្ខារានំ អនិច្ចទុក្ខវិបរិណាមតាសំសូចិតស្ស អាទីនវស្ស អនុបស្សនាវសេន បវត្តញាណេ។ អប្បហីនដ្ឋេនាតិ មគ្គេន អសមុច្ឆិន្នភាវេន។ អនុសេន្តីតិ សន្តានេ អនុ អនុ សយន្តិ។ ការណលាភេ ហិ សតិ ឧប្បន្នារហា កិលេសា សន្តានេ អនុ អនុ សយិតា វិយ ហោន្តិ, តស្មា តេ តទវត្ថា ‘‘អនុសយា’’តិ វុច្ចន្តិ។ ថាមគតោតិ ថាមប្បត្តោ។ ថាមគមនញ្ច អញ្ញេហិ អសាធារណោ កាមរាគាទីនមេវ អាវេណិកោ សភាវោ ទដ្ឋព្ពោ។ តថា ហិ វុត្តំ អភិធម្មេ ‘‘ថាមគតានុសយំ បជហតី’’តិ។ កាមរាគោ ឯវ អនុសយោ កាមរាគានុសយោ។ យេ បន ‘‘កាមរាគស្ស អនុសយោ កាមរាគានុសយោ’’តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ។ ន ហិ កាមរាគវិនិមុត្តោ កាមរាគានុសយោ នាម កោចិ អត្ថិ។ យទិ ‘‘តស្ស ពីជ’’ន្តិ វទេយ្យុំ, តម្បិ តព្ពិនិមុត្តំ បរមត្ថតោ ន ឧបលព្ភតេវាតិ។ ឯសេវ នយោ សេសេសុបិ។

    Asubhānupassanāñāṇeti dasavidhassa, ekādasavidhassāpi vā asubhassa anupassanāvasena pavattañāṇe. Idañhi dukkhānupassanāya paricayañāṇaṃ. Ādīnavānupassanāñāṇeti saṅkhārānaṃ aniccadukkhavipariṇāmatāsaṃsūcitassa ādīnavassa anupassanāvasena pavattañāṇe. Appahīnaṭṭhenāti maggena asamucchinnabhāvena. Anusentīti santāne anu anu sayanti. Kāraṇalābhe hi sati uppannārahā kilesā santāne anu anu sayitā viya honti, tasmā te tadavatthā ‘‘anusayā’’ti vuccanti. Thāmagatoti thāmappatto. Thāmagamanañca aññehi asādhāraṇo kāmarāgādīnameva āveṇiko sabhāvo daṭṭhabbo. Tathā hi vuttaṃ abhidhamme ‘‘thāmagatānusayaṃ pajahatī’’ti. Kāmarāgo eva anusayo kāmarāgānusayo. Ye pana ‘‘kāmarāgassa anusayo kāmarāgānusayo’’ti vadanti, taṃ tesaṃ matimattaṃ. Na hi kāmarāgavinimutto kāmarāgānusayo nāma koci atthi. Yadi ‘‘tassa bīja’’nti vadeyyuṃ, tampi tabbinimuttaṃ paramatthato na upalabbhatevāti. Eseva nayo sesesupi.

    អធិករណសមថសត្តកវណ្ណនា

    Adhikaraṇasamathasattakavaṇṇanā

    អធិករីយន្តិ ឯត្ថាតិ អធិករណានិ។ កេ អធិករីយន្តិ? សមថា។ កថំ អធិករីយន្តីតិ? សមនវសេន, តស្មា តេ តេសំ សមនវសេន បវត្តន្តីតិ អាហ ‘‘អធិករណានិ សមេន្តី’’តិអាទិ។ ឧប្បន្នានំ ឧប្បន្នានន្តិ ឧដ្ឋិតានំ ឧដ្ឋិតានំ។ សមថត្ថន្តិ សមនត្ថំ។

    Adhikarīyanti etthāti adhikaraṇāni. Ke adhikarīyanti? Samathā. Kathaṃ adhikarīyantīti? Samanavasena, tasmā te tesaṃ samanavasena pavattantīti āha ‘‘adhikaraṇāni samentī’’tiādi. Uppannānaṃ uppannānanti uṭṭhitānaṃ uṭṭhitānaṃ. Samathatthanti samanatthaṃ.

    ‘‘អដ្ឋារសហិ វត្ថូហី’’តិ លក្ខណវចនមេតំ យថា ‘‘យទិ មេ ព្យាធី ទាហេយ្យុំ ទាតព្ពមិទមោសធ’’ន្តិ, តស្មា តេសុ អញ្ញតរញ្ញតរេន វិវទន្តា ‘‘អដ្ឋារសហិ វត្ថូហិ វិវទន្តី’’តិ វុច្ចន្តិ។ ឧបវទនាតិ អក្កោសោ។ ចោទនាតិ អនុយោគោ។

    ‘‘Aṭṭhārasahi vatthūhī’’ti lakkhaṇavacanametaṃ yathā ‘‘yadi me byādhī dāheyyuṃ dātabbamidamosadha’’nti, tasmā tesu aññataraññatarena vivadantā ‘‘aṭṭhārasahi vatthūhi vivadantī’’ti vuccanti. Upavadanāti akkoso. Codanāti anuyogo.

    អធិករណស្ស សម្មុខាវ វិនយនតោ សម្មុខាវិនយោ ។ សន្និបតិតបរិសាយ ធម្មវាទីនំ យេភុយ្យតាយ យេភុយ្យសិកកម្មស្ស ករណំ យេភុយ្យសិកា។ អយន្តិ អយំ យថាវុត្តា ចតុព្ពិធា សម្មុខតា សម្មុខាវិនយោ នាម។

    Adhikaraṇassa sammukhāva vinayanato sammukhāvinayo. Sannipatitaparisāya dhammavādīnaṃ yebhuyyatāya yebhuyyasikakammassa karaṇaṃ yebhuyyasikā. Ayanti ayaṃ yathāvuttā catubbidhā sammukhatā sammukhāvinayo nāma.

    សង្ឃសាមគ្គិវសេន សម្មុខីភាវោ, ន យថា តថា ការកបុគ្គលានំ សម្មុខាតា។ ភូតតាតិ តច្ឆតា។ សច្ចបរិយាយោ ហិ ឥធ ធម្ម-សទ្ទោ ‘‘ធម្មវាទី’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៩, ១៩៤) វិយ។ វិនេតិ ឯតេនាតិ វិនយោ, តស្ស តស្ស អធិករណស្ស វូបសមនាយ ភគវតា វុត្តវិធិ, តស្ស វិនយស្ស សម្មុខតា វិនយសម្មុខតា។ តេនាហ ‘‘យថា តំ…បេ.… សម្មុខតា’’តិ។ យេនាតិ យេន បុគ្គលេន។ វិវាទវត្ថុសង្ខាតេ អត្ថេ បច្ចត្ថិកា អត្ថបច្ចត្ថិកា។ សង្ឃសម្មុខតា បរិហាយតិ សម្មតបុគ្គលេហេវ វូបសមនតោ។

    Saṅghasāmaggivasena sammukhībhāvo, na yathā tathā kārakapuggalānaṃ sammukhātā. Bhūtatāti tacchatā. Saccapariyāyo hi idha dhamma-saddo ‘‘dhammavādī’’tiādīsu (dī. ni. 1.9, 194) viya. Vineti etenāti vinayo, tassa tassa adhikaraṇassa vūpasamanāya bhagavatā vuttavidhi, tassa vinayassa sammukhatā vinayasammukhatā. Tenāha ‘‘yathā taṃ…pe… sammukhatā’’ti. Yenāti yena puggalena. Vivādavatthusaṅkhāte atthe paccatthikā atthapaccatthikā. Saṅghasammukhatā parihāyati sammatapuggaleheva vūpasamanato.

    នន្តិ វិវាទាធិករណំ។ ‘‘ន ឆន្ទាគតិំ គច្ឆតី’’តិអាទិនា វុត្តំ បញ្ចង្គសមន្នាគតំ។ គុឡ្ហកាទីសុ អលជ្ជុស្សន្នាយ បរិសាយ គុឡ្ហកោ សលាកគ្គាហោ កាតព្ពោ លជ្ជុស្សន្នាយ វិវដកោ, ពាលុស្សន្នាយ សកណ្ណជប្បកោ។ យស្សា កិរិយាយ ធម្មវាទិនោ ពហុតរា, សា យេភុយ្យសិកាតិ អាហ ‘‘ធម្មវាទីនំ យេភុយ្យតាយា’’តិអាទិ។

    Nanti vivādādhikaraṇaṃ. ‘‘Na chandāgatiṃ gacchatī’’tiādinā vuttaṃ pañcaṅgasamannāgataṃ. Guḷhakādīsu alajjussannāya parisāya guḷhako salākaggāho kātabbo lajjussannāya vivaṭako, bālussannāya sakaṇṇajappako. Yassā kiriyāya dhammavādino bahutarā, sā yebhuyyasikāti āha ‘‘dhammavādīnaṃ yebhuyyatāyā’’tiādi.

    ‘‘ចតូហិ សមថេហិ សម្មតី’’តិ ឥទំ សព្ពសង្គាហិកវសេន វុត្តំ។ តត្ថ បន ទ្វីហិ ទ្វីហិ ឯវ វូបសមនំ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯវំ វិនិច្ឆិតន្តិ សចេ អាបត្តិ នត្ថិ, ឧភោ ខមាបេត្វា, អថ អត្ថិ, អាបត្តិំ ទស្សេត្វា រោបនវសេន វិនិច្ឆិតំ។ បដិកម្មំ បន អាបត្តាធិករណសមថេ បរតោ អាគមិស្សតិ។

    ‘‘Catūhisamathehi sammatī’’ti idaṃ sabbasaṅgāhikavasena vuttaṃ. Tattha pana dvīhi dvīhi eva vūpasamanaṃ daṭṭhabbaṃ. Evaṃ vinicchitanti sace āpatti natthi, ubho khamāpetvā, atha atthi, āpattiṃ dassetvā ropanavasena vinicchitaṃ. Paṭikammaṃ pana āpattādhikaraṇasamathe parato āgamissati.

    ន សមណសារុប្បំ អស្សាមណកំ, សមណេហិ អកត្តព្ពំ, តស្មិំ។ អជ្ឈាចារេ វីតិក្កមេ សតិ។

    Na samaṇasāruppaṃ assāmaṇakaṃ, samaṇehi akattabbaṃ, tasmiṃ. Ajjhācāre vītikkame sati.

    បដិចរតោតិ បដិច្ឆាទេន្តស្ស។ បាបុស្សន្នតាយ បាបិយោ, បុគ្គលោ, តស្ស កត្តព្ពកម្មំ តស្ស បាបិយសិកំ។ សម្មុខាវិនយេនេវ វូបសមោ នត្ថិ បដិញ្ញាយ តថារូបាយ, ខន្តិយា វា វិនា អវូបសមនតោ។

    Paṭicaratoti paṭicchādentassa. Pāpussannatāya pāpiyo, puggalo, tassa kattabbakammaṃ tassa pāpiyasikaṃ. Sammukhāvinayeneva vūpasamo natthi paṭiññāya tathārūpāya, khantiyā vā vinā avūpasamanato.

    ឯត្ថាតិ អាបត្តិទេសនាយ។ បដិញ្ញាតេ អាបន្នភាវាទិកេ ករណំ កិរិយា ‘‘អាយតិំ សំវរេយ្យាសី’’តិ, បរិវាសទានាទិវសេន ច បវត្តំ វចីកម្មំ បដិញ្ញាតករណំ។

    Etthāti āpattidesanāya. Paṭiññāte āpannabhāvādike karaṇaṃ kiriyā ‘‘āyatiṃ saṃvareyyāsī’’ti, parivāsadānādivasena ca pavattaṃ vacīkammaṃ paṭiññātakaraṇaṃ.

    យថានុរូបន្តិ ‘‘ទ្វីហិ សមថេហិ ចតូហិ តីហិ ឯកេនា’’តិ ឯវំ វុត្តនយេន យថានុរូបំ។ ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ, ឥមស្មិំ វា សមថវិចារេ។ វិនិច្ឆយនយោតិ វិនិច្ឆយេ នយមត្តំ។ តេនាហ ‘‘វិត្ថារោ បនា’’តិអាទិ។ សមន្តបាសាទិកាយំ វិនយដ្ឋកថាយ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១៨៤-១៨៧) វុត្តោ, តស្មា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោតិ អធិប្បាយោ។

    Yathānurūpanti ‘‘dvīhi samathehi catūhi tīhi ekenā’’ti evaṃ vuttanayena yathānurūpaṃ. Etthāti imasmiṃ sutte, imasmiṃ vā samathavicāre. Vinicchayanayoti vinicchaye nayamattaṃ. Tenāha ‘‘vitthāro panā’’tiādi. Samantapāsādikāyaṃ vinayaṭṭhakathāya (cūḷava. aṭṭha. 184-187) vutto, tasmā vuttanayeneva veditabboti adhippāyo.

    សត្តកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Sattakavaṇṇanā niṭṭhitā.

    និដ្ឋិតា ច ទុតិយភាណវារវណ្ណនា។

    Niṭṭhitā ca dutiyabhāṇavāravaṇṇanā.

    អដ្ឋកវណ្ណនា

    Aṭṭhakavaṇṇanā

    ៣៣៣. អយាថាវាតិ ន យាថាវា។ អនិយ្យានិកតាយ មិច្ឆាសភាវា។ វិបរីតវុត្តិកតាយ យាថាវា។ និយ្យានិកតាយ សម្មាសភាវា អវិបរីតវុត្តិកា។

    333.Ayāthāvāti na yāthāvā. Aniyyānikatāya micchāsabhāvā. Viparītavuttikatāya yāthāvā. Niyyānikatāya sammāsabhāvā aviparītavuttikā.

    ៣៣៤. កុច្ឆិតំ សីទតីតិ កុសីតោ ទ-ការស្ស ត-ការំ កត្វា។ យស្ស ធម្មស្ស វសេន បុគ្គលោ ‘‘កុសីតោ’’តិ វុច្ចតិ, សោ កុសីតភាវោ ឥធ កុសីត-សទ្ទេន វុត្តោ។ វិនាបិ ហិ ភាវជោតនំ សទ្ទំ ភាវត្ថោ វិញ្ញាយតិ យថា ‘‘បដស្ស សុក្ក’’ន្តិ, តស្មា កុសីតភាវវត្ថូនីតិ អត្ថោ។ តេនាហ ‘‘កោសជ្ជការណានីតិ អត្ថោ’’តិ។ កម្មំ នាម សមណសារុប្បំ ឦទិសន្តិ អាហ ‘‘ចីវរវិចារណាទី’’តិ។ វីរិយន្តិ បធានវីរិយំ, តំ បន ចង្កមនវសេន ករណេ ‘‘កាយិក’’ន្តិបិ វត្តព្ពតំ លភតីតិ អាហ ‘‘ទុវិធម្បី’’តិ។ បត្តិយាតិ បាបុណនត្ថំ។ ឱសីទនន្តិ ភាវនានុយោគេ សង្កោចោ។ មាសេហិ អាចិតំ និចិតំ វិយាតិ មាសាចិតំ, តំ មញ្ញេ។ យស្មា មាសា តិន្តាវិសេសេន គរុកា ហោន្តិ, តស្មា ‘‘យថា តិន្តមាសោ’’តិអាទិ វុត្តំ។ វុដ្ឋិតោ ហោតិ គិលានភាវាតិ អធិប្បាយោ។

    334. Kucchitaṃ sīdatīti kusīto da-kārassa ta-kāraṃ katvā. Yassa dhammassa vasena puggalo ‘‘kusīto’’ti vuccati, so kusītabhāvo idha kusīta-saddena vutto. Vināpi hi bhāvajotanaṃ saddaṃ bhāvattho viññāyati yathā ‘‘paṭassa sukka’’nti, tasmā kusītabhāvavatthūnīti attho. Tenāha ‘‘kosajjakāraṇānīti attho’’ti. Kammaṃ nāma samaṇasāruppaṃ īdisanti āha ‘‘cīvaravicāraṇādī’’ti. Vīriyanti padhānavīriyaṃ, taṃ pana caṅkamanavasena karaṇe ‘‘kāyika’’ntipi vattabbataṃ labhatīti āha ‘‘duvidhampī’’ti. Pattiyāti pāpuṇanatthaṃ. Osīdananti bhāvanānuyoge saṅkoco. Māsehi ācitaṃ nicitaṃ viyāti māsācitaṃ, taṃ maññe. Yasmā māsā tintāvisesena garukā honti, tasmā ‘‘yathā tintamāso’’tiādi vuttaṃ. Vuṭṭhito hoti gilānabhāvāti adhippāyo.

    ៣៣៥. តេសន្តិ អារម្ភវត្ថូនំ។ ឥមិនាវ នយេនាតិ ឥមិនា កុសីតវត្ថូសុ វុត្តេនេវ នយេន។ ‘‘ទុវិធម្បិ វីរិយំ អារភតី’’តិអាទិនា, ‘‘ឥទំ បឋមន្តិ ឥទំ ហន្ទាហំ វីរិយំ អារភាមីតិ ឯវំ ភាវនាយ អព្ភុស្សហនំ បឋមំ អារម្ភវត្ថូ’’តិអាទិនា ច អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ យថា តថា បឋមំ បវត្តំ អព្ភុស្សហនញ្ហិ ឧបរិ វីរិយារម្ភស្ស ការណំ ហោតិ។ អនុរូបបច្ចវេក្ខណាសហិតានិ ហិ អព្ភុស្សហនានិ, តម្មូលកានិ វា បច្ចវេក្ខណានិ អដ្ឋ អារម្ភវត្ថូនិ វេទិតព្ពានិ។

    335.Tesanti ārambhavatthūnaṃ. Imināva nayenāti iminā kusītavatthūsu vutteneva nayena. ‘‘Duvidhampi vīriyaṃ ārabhatī’’tiādinā, ‘‘idaṃ paṭhamanti idaṃ handāhaṃ vīriyaṃ ārabhāmīti evaṃ bhāvanāya abbhussahanaṃ paṭhamaṃ ārambhavatthū’’tiādinā ca attho veditabbo. Yathā tathā paṭhamaṃ pavattaṃ abbhussahanañhi upari vīriyārambhassa kāraṇaṃ hoti. Anurūpapaccavekkhaṇāsahitāni hi abbhussahanāni, tammūlakāni vā paccavekkhaṇāni aṭṭha ārambhavatthūni veditabbāni.

    ៣៣៦. អាសជ្ជាតិ យស្ស ទេតិ, តស្ស អាមោទនហេតុ តេន សមាគមនិមិត្តំ។ តេនាហ ‘‘ឯត្ថ អាសាទនំ ទានការណំ នាមា’’តិ។ ភយាតិ ភយហេតុ។ ននុ ភយំ នាម លទ្ធុកាមតា រាគាទយោ វិយ ចេតនាយ អវិសុទ្ធិករំ, តំ កស្មា ឥធ គហិតន្តិ? ន ឥទំ តាទិសំ ចោរភយាទិំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ។ អទាសិ មេតិ យំ បុព្ពេ កតំ ឧបការំ ចិន្តេត្វា ទីយតិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ។ ទស្សតិ មេតិ បច្ចុបការាសីសាយ យំ ទីយតិ, តំ សន្ធាយ វទតិ។ សាហុ ទានន្តិ ‘‘ទានំ នាមេតំ បណ្ឌិតបញ្ញត្ត’’ន្តិ សាធុសមាចារេ ឋត្វា ទេតិ។ អលង្ការត្ថន្តិ ឧបសោភនត្ថំ។ បរិវារត្ថន្តិ បរិក្ខារត្ថំ។ ទានញ្ហិ ទត្វា តំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស បាមោជ្ជបីតិសោមនស្សាទយោ ឧប្បជ្ជន្តិ, លោភទោសឥស្សាមច្ឆេរាទយោ វិទូរី ភវន្តិ។ ឥទានិ ទានំ អនុកូលធម្មបរិព្រូហនេន, បច្ចនីកធម្មវិទូរីភាវករណេន ច ភាវនាចិត្តស្ស ឧបសោភនាយ ច បរិក្ខារាយ ច ហោតីតិ ‘‘អលង្ការត្ថំ, បរិវារត្ថញ្ច ទេតី’’តិ វុត្តំ។ តេនាហ ‘‘ទានញ្ហិ ចិត្តំ មុទុកំ ករោតី’’តិអាទិ។ មុទុចិត្តោ ហោតិ លទ្ធា ទាយកេ ‘‘ឥមិនា មយ្ហំ សង្គហោ កតោ’’តិ, ទាតាបិ លទ្ធរិ។ តេន វុត្តំ ‘‘ឧភិន្នម្បិ ចិត្តំ មុទុកំ ករោតី’’តិ។

    336.Āsajjāti yassa deti, tassa āmodanahetu tena samāgamanimittaṃ. Tenāha ‘‘ettha āsādanaṃ dānakāraṇaṃ nāmā’’ti. Bhayāti bhayahetu. Nanu bhayaṃ nāma laddhukāmatā rāgādayo viya cetanāya avisuddhikaraṃ, taṃ kasmā idha gahitanti? Na idaṃ tādisaṃ corabhayādiṃ sandhāya vuttanti dassetuṃ ‘‘tatthā’’tiādi vuttaṃ. Adāsi meti yaṃ pubbe kataṃ upakāraṃ cintetvā dīyati, taṃ sandhāya vuttaṃ. Dassati meti paccupakārāsīsāya yaṃ dīyati, taṃ sandhāya vadati. Sāhu dānanti ‘‘dānaṃ nāmetaṃ paṇḍitapaññatta’’nti sādhusamācāre ṭhatvā deti. Alaṅkāratthanti upasobhanatthaṃ. Parivāratthanti parikkhāratthaṃ. Dānañhi datvā taṃ paccavekkhantassa pāmojjapītisomanassādayo uppajjanti, lobhadosaissāmaccherādayo vidūrī bhavanti. Idāni dānaṃ anukūladhammaparibrūhanena, paccanīkadhammavidūrībhāvakaraṇena ca bhāvanācittassa upasobhanāya ca parikkhārāya ca hotīti ‘‘alaṅkāratthaṃ, parivāratthañca detī’’ti vuttaṃ. Tenāha ‘‘dānañhi cittaṃ mudukaṃ karotī’’tiādi. Muducitto hoti laddhā dāyake ‘‘iminā mayhaṃ saṅgaho kato’’ti, dātāpi laddhari. Tena vuttaṃ ‘‘ubhinnampi cittaṃ mudukaṃ karotī’’ti.

    អទន្តទមនន្តិ អទន្តា អនស្សវាបិស្ស ទានេន ទន្តា អស្សវា ហោន្តិ វសេ វត្តន្តិ។ អទានំ ទន្តទូសកន្តិ អទានំ បន បុព្ពេ ទន្តានំ អស្សវានម្បិ វិឃាតុប្បាទនេន ចិត្តំ ទូសេតិ។ ឧន្នមន្តិ ទាយកា, បិយំវទា ច បរេសំ គរុចិត្តីការដ្ឋានតាយ ។ នមន្តិ បដិគ្គាហកា ទានេន, បិយវាចាយ លទ្ធសង្គហា សង្គាហកានំ។

    Adantadamananti adantā anassavāpissa dānena dantā assavā honti vase vattanti. Adānaṃ dantadūsakanti adānaṃ pana pubbe dantānaṃ assavānampi vighātuppādanena cittaṃ dūseti. Unnamanti dāyakā, piyaṃvadā ca paresaṃ garucittīkāraṭṭhānatāya . Namanti paṭiggāhakā dānena, piyavācāya laddhasaṅgahā saṅgāhakānaṃ.

    ចិត្តាលង្ការទានមេវ ឧត្តមំ អនុបក្កិលិដ្ឋតាយ, សុបរិសុទ្ធតាយ, គុណវិសេសបច្ចយតាយ ច។

    Cittālaṅkāradānameva uttamaṃ anupakkiliṭṭhatāya, suparisuddhatāya, guṇavisesapaccayatāya ca.

    ៣៣៧. ទានបច្ចយាតិ ទានការណា, ទានមយបុញ្ញស្ស កតត្តា ឧបចិតត្តាតិ អត្ថោ។ ឧបបត្តិយោតិ មនុស្សេសុ, ទេវេសុ ច និព្ពត្តិយោ។ ឋបេតីតិ ឯកវារមេវ អនុប្បជ្ជិត្វា យថា ឧបរូបរិ តេនេវាការេន បវត្តតិ, ឯវំ ឋបេតិ។ តទេវ ចស អធិដ្ឋានន្តិ អាហ ‘‘តស្សេវ វេវចន’’ន្តិ។ វឌ្ឍេតីតិ ព្រូហេតិ, ន ហាបេតិ។ វិមុត្តន្តិ អធិមុត្តំ, និន្នំ បោណំ បព្ភារន្តិ អត្ថោ។ វិមុត្តន្តិ វា វិសិដ្ឋំ។ និប្បរិយាយតោ ឧត្តរិ នាម បណីតំ មជ្ឈេបិ ហីនមជ្ឈិមវិភាគស្ស លព្ភនតោតិ វុត្តំ ‘‘ឧត្តរិ អភាវិតន្តិ តតោ ឧបរិ មគ្គផលត្ថាយ អភាវិត’’ន្តិ។ សំវត្តតិ តថា បណិហិតំ ទានមយចិត្តំ។ យំ បន បាឡិយំ ‘‘តញ្ច ខោ’’តិអាទិ វុត្តំ, តំ តត្រូបបត្តិយា វិពន្ធការទុស្សីល្យាភាវទស្សនបរំ ទដ្ឋព្ពំ, ន ទានមយស្ស បុញ្ញស្ស កេវលស្ស តំសំវត្តនតាទស្សនបរន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។

    337.Dānapaccayāti dānakāraṇā, dānamayapuññassa katattā upacitattāti attho. Upapattiyoti manussesu, devesu ca nibbattiyo. Ṭhapetīti ekavārameva anuppajjitvā yathā uparūpari tenevākārena pavattati, evaṃ ṭhapeti. Tadeva casa adhiṭṭhānanti āha ‘‘tasseva vevacana’’nti. Vaḍḍhetīti brūheti, na hāpeti. Vimuttanti adhimuttaṃ, ninnaṃ poṇaṃ pabbhāranti attho. Vimuttanti vā visiṭṭhaṃ. Nippariyāyato uttari nāma paṇītaṃ majjhepi hīnamajjhimavibhāgassa labbhanatoti vuttaṃ ‘‘uttari abhāvitanti tato upari maggaphalatthāya abhāvita’’nti. Saṃvattati tathā paṇihitaṃ dānamayacittaṃ. Yaṃ pana pāḷiyaṃ ‘‘tañca kho’’tiādi vuttaṃ, taṃ tatrūpapattiyā vibandhakāradussīlyābhāvadassanaparaṃ daṭṭhabbaṃ, na dānamayassa puññassa kevalassa taṃsaṃvattanatādassanaparanti daṭṭhabbaṃ.

    សមុច្ឆិន្នរាគស្សាតិ សមុច្ឆិន្នកាមរាគស្ស។ តស្ស ហិ សិយា ព្រហ្មលោកេ ឧបបត្តិ, ន សមុច្ឆិន្នភវរាគស្ស។ វីតរាគគ្គហណេន ចេត្ថ កាមេសុ វីតរាគតា អធិប្បេតា, យាយ ព្រហ្មលោកូបបត្តិ សិយា។ តេនាហ ‘‘ទានមត្តេនេវា’’តិអាទិ។ យទិ ឯវំ ទានំ តត្ថ កិំ អត្ថិយន្តិ អាហ ‘‘ទានំ បនា’’តិអាទិ។ ទានេន មុទុចិត្តោតិ ពទ្ធាឃាតេ វេរីបុគ្គលេបិ អត្តនោ ទានសម្បដិច្ឆនេន មុទុភូតចិត្តោ។

    Samucchinnarāgassāti samucchinnakāmarāgassa. Tassa hi siyā brahmaloke upapatti, na samucchinnabhavarāgassa. Vītarāgaggahaṇena cettha kāmesu vītarāgatā adhippetā, yāya brahmalokūpapatti siyā. Tenāha ‘‘dānamattenevā’’tiādi. Yadi evaṃ dānaṃ tattha kiṃ atthiyanti āha ‘‘dānaṃ panā’’tiādi. Dānena muducittoti baddhāghāte verīpuggalepi attano dānasampaṭicchanena mudubhūtacitto.

    បរិសីទតិ បរិតោ ឥតោ ចិតោ ច សមាគច្ឆតីតិ បរិសា, សមូហោ។

    Parisīdati parito ito cito ca samāgacchatīti parisā, samūho.

    លោកស្ស ធម្មាតិ សត្តលោកស្ស អវស្សម្ភាវី ធម្មា។ តេនាហ ‘‘ឯតេហិ មុត្តោ នាម នត្ថី’’តិអាទិ។ យស្មា តេ លោកធម្មា អបរាបរំ កទាចិ លោកំ អនុបតន្តិ, កទាចិ តេ លោកោ, តស្មា តញ្ចេត្ថ អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘អដ្ឋិមេ’’តិ សុត្តបទំ (អ. និ. ៨.៦) អាហរិ។ ឃាសច្ឆាទនាទីនំ លទ្ធិ លាភោ, តានិ ឯវ វា លទ្ធព្ពតោ លាភោ។ តទភាវោ អលាភោ។ លាភគ្គហណេន ចេត្ថ តព្ពិសយោ អនុរោធោ គហិតោ, អលាភគ្គហណេន វិរោធោ។ យស្មា លោហិតេ សតិ តទុបឃាតវសេន បុព្ពោ វិយ អនុរោធេ សតិ វិរោធោ លទ្ធាវសរោ ឯវ ហោតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘លាភេ អាគតេ អលាភោ អាគតោ ឯវា’’តិ។ ឯស នយោ យសាទីសុបិ។

    Lokassa dhammāti sattalokassa avassambhāvī dhammā. Tenāha ‘‘etehi mutto nāma natthī’’tiādi. Yasmā te lokadhammā aparāparaṃ kadāci lokaṃ anupatanti, kadāci te loko, tasmā tañcettha atthaṃ dassento ‘‘aṭṭhime’’ti suttapadaṃ (a. ni. 8.6) āhari. Ghāsacchādanādīnaṃ laddhi lābho, tāni eva vā laddhabbato lābho. Tadabhāvo alābho. Lābhaggahaṇena cettha tabbisayo anurodho gahito, alābhaggahaṇena virodho. Yasmā lohite sati tadupaghātavasena pubbo viya anurodhe sati virodho laddhāvasaro eva hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘lābhe āgate alābho āgato evā’’ti. Esa nayo yasādīsupi.

    អដ្ឋកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Aṭṭhakavaṇṇanā niṭṭhitā.

    នវកវណ្ណនា

    Navakavaṇṇanā

    ៣៤០. វសតិ តត្ថ ផលំ តន្និមិត្តកតាយ បវត្តតីតិ វត្ថុ, ការណន្តិ វុត្តោវាយមត្ថោ។ តេនាហ ‘‘អាឃាតវត្ថូនីតិ អាឃាតការណានី’’តិ។ កោបោ នាមាយំ យស្មិំ វត្ថុស្មិំ ឧប្បជ្ជតិ, ន តត្ថ ឯកវារមេវ ឧប្បជ្ជតិ, អថ ខោ បុនបិ ឧប្បជ្ជតេវាតិ វុត្តំ ‘‘ពន្ធតី’’តិ។ អថ វា យោ បច្ចយវិសេសេន ឧប្បជ្ជមានោ អាឃាតោ សវិសយេ ពទ្ធោ វិយ ន វិគច្ឆតិ, បុនបិ ឧប្បជ្ជេយ្យេវ, តំ សន្ធាយាហ ‘‘អាឃាតំ ពន្ធតី’’តិ។ តំ បនស្ស បច្ចយវសេន និព្ពត្តនំ ឧប្បាទនមេវាតិ វុត្តំ ‘‘ករោតិ ឧប្បាទេតី’’តិ។

    340. Vasati tattha phalaṃ tannimittakatāya pavattatīti vatthu, kāraṇanti vuttovāyamattho. Tenāha ‘‘āghātavatthūnīti āghātakāraṇānī’’ti. Kopo nāmāyaṃ yasmiṃ vatthusmiṃ uppajjati, na tattha ekavārameva uppajjati, atha kho punapi uppajjatevāti vuttaṃ ‘‘bandhatī’’ti. Atha vā yo paccayavisesena uppajjamāno āghāto savisaye baddho viya na vigacchati, punapi uppajjeyyeva, taṃ sandhāyāha ‘‘āghātaṃ bandhatī’’ti. Taṃ panassa paccayavasena nibbattanaṃ uppādanamevāti vuttaṃ ‘‘karoti uppādetī’’ti.

    តំ កុតេត្ថ លព្ភាតិ ឯត្ថ តន្តិ កិរិយាបរាមសនំ, បទជ្ឈាហារេន ច អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘តំ អនត្ថចរណំ មា អហោសី’’តិអាទិមាហ។ កេន ការណេន លទ្ធព្ពំ និរត្ថកភាវតោ។ កម្មស្សកា ហិ សត្តា, តេ កស្ស រុចិយា ទុក្ខិតា, សុខិតា វា ភវន្តិ, តស្មា កេវលំ តស្មិំ មយ្ហំ កុជ្ឈនមត្តំ ឯវាតិ អធិប្បាយោ។ អថ វា តំ កោបករណមេត្ថ បុគ្គលេ កុតោ លព្ភា បរមត្ថតោ កុជ្ឈិតព្ពស្ស, កុជ្ឈនកស្ស ច អភាវតោ។ សង្ខារមត្តញ្ហេតំ, យទិទំ ខន្ធបញ្ចកំ។ យំ ‘‘សត្តោ’’តិ វុច្ចតិ, តេ សង្ខារា ឥត្តរកាលា ខណិកា, កស្ស កោ កុជ្ឈតីតិ អត្ថោ។ លាភា នាម កេ សិយុំ អញ្ញត្រ អនុប្បត្តិតោ។

    Taṃ kutettha labbhāti ettha tanti kiriyāparāmasanaṃ, padajjhāhārena ca attho veditabboti dassento ‘‘taṃ anatthacaraṇaṃ mā ahosī’’tiādimāha. Kena kāraṇena laddhabbaṃ niratthakabhāvato. Kammassakā hi sattā, te kassa ruciyā dukkhitā, sukhitā vā bhavanti, tasmā kevalaṃ tasmiṃ mayhaṃ kujjhanamattaṃ evāti adhippāyo. Atha vā taṃ kopakaraṇamettha puggale kuto labbhā paramatthato kujjhitabbassa, kujjhanakassa ca abhāvato. Saṅkhāramattañhetaṃ, yadidaṃ khandhapañcakaṃ. Yaṃ ‘‘satto’’ti vuccati, te saṅkhārā ittarakālā khaṇikā, kassa ko kujjhatīti attho. Lābhā nāma ke siyuṃ aññatra anuppattito.

    ៣៤១. សត្តា អាវសន្តិ ឯតេសូតិ សត្តាវាសា។ នានត្តកាយា នានត្តសញ្ញី អាទិភេទា សត្តនិកាយា។ យស្មា តេ តេ សត្តនិកាយា តប្បរិយាបន្នានំ សត្តានំ តាយ ឯវ តប្បរិយាបន្នតាយ អាធារោ វិយ វត្តព្ពតំ អរហន្តិ សមុទាយាធារតាយ អវយវស្ស យថា ‘‘រុក្ខេ សាខា’’តិ , តស្មា ‘‘សត្តានំ អាវាសា, វសនដ្ឋានានីតិ អត្ថោ’’តិ វុត្តំ។ សុទ្ធាវាសាបិ សត្តាវាសោវ ‘‘ន សោ, ភិក្ខវេ, សត្តាវាសោ សុលភរូបោ, យោ មយា អនាវុត្ថបុព្ពោ ឥមិនា ទីឃេន អទ្ធុនា អញ្ញត្រ សុទ្ធាវាសេហិ ទេវេហី’’តិ វចនតោ។ យទិ ឯវំ កស្មា ឥធ ន គហិតាតិ តត្ថ ការណមាហ ‘‘អសព្ពកាលិកត្តា’’តិអាទិ។ វេហប្ផលោ បន ចតុត្ថំយេវ សត្តាវាសំ ភជតីតិ ទដ្ឋព្ពំ។

    341. Sattā āvasanti etesūti sattāvāsā. Nānattakāyā nānattasaññī ādibhedā sattanikāyā. Yasmā te te sattanikāyā tappariyāpannānaṃ sattānaṃ tāya eva tappariyāpannatāya ādhāro viya vattabbataṃ arahanti samudāyādhāratāya avayavassa yathā ‘‘rukkhe sākhā’’ti , tasmā ‘‘sattānaṃ āvāsā, vasanaṭṭhānānīti attho’’ti vuttaṃ. Suddhāvāsāpi sattāvāsova ‘‘na so, bhikkhave, sattāvāso sulabharūpo, yo mayā anāvutthapubbo iminā dīghena addhunā aññatra suddhāvāsehi devehī’’ti vacanato. Yadi evaṃ kasmā idha na gahitāti tattha kāraṇamāha ‘‘asabbakālikattā’’tiādi. Vehapphalo pana catutthaṃyeva sattāvāsaṃ bhajatīti daṭṭhabbaṃ.

    ៣៤២. ឱបសមិកោតិ វដ្ដទុក្ខស្ស ឧបសមាវហោ, តំ បន វដ្ដទុក្ខំ កិលេសេសុ ឧបសន្តេសុ ឧបសមតិ, ន អញ្ញថា, តស្មា ‘‘កិលេសូបសមករោ’’តិ វុត្តំ។ តក្ករំ សម្ពោធំ គមេតីតិ សម្ពោធគាមី។

    342.Opasamikoti vaṭṭadukkhassa upasamāvaho, taṃ pana vaṭṭadukkhaṃ kilesesu upasantesu upasamati, na aññathā, tasmā ‘‘kilesūpasamakaro’’ti vuttaṃ. Takkaraṃ sambodhaṃ gametīti sambodhagāmī.

    យស្មិំ ទេវនិកាយេ ធម្មទេសនា ន វិយុជ្ជតិ សវនស្សេវ អភាវតោ, សោ បាឡិយំ ‘‘ទីឃាយុកោ ទេវនិកាយោ’’តិ អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘អសញ្ញភវំ វា អរូបភវំ វា’’តិ។

    Yasmiṃ devanikāye dhammadesanā na viyujjati savanasseva abhāvato, so pāḷiyaṃ ‘‘dīghāyuko devanikāyo’’ti adhippetoti āha ‘‘asaññabhavaṃ vā arūpabhavaṃ vā’’ti.

    ៣៤៣. អនុបុព្ពតោ វិហរិតព្ពាតិ អនុបុព្ពវិហារា។ អនុបដិបាដិយាតិ អនុក្កមេន។ សមាបជ្ជិតព្ពវិហារាតិ សមាបជ្ជិត្វា សមង្គិនោ ហុត្វា វិហរិតព្ពវិហារា។

    343. Anupubbato viharitabbāti anupubbavihārā. Anupaṭipāṭiyāti anukkamena. Samāpajjitabbavihārāti samāpajjitvā samaṅgino hutvā viharitabbavihārā.

    ៣៤៤. អនុបុព្ពនិរោធាតិ អនុបុព្ពេន អនុក្កមេន បវត្តេតព្ពនិរោធា។ តេនាហ ‘‘អនុបដិបាដិយា និរោធា’’តិ។

    344.Anupubbanirodhāti anupubbena anukkamena pavattetabbanirodhā. Tenāha ‘‘anupaṭipāṭiyā nirodhā’’ti.

    នវកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Navakavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ទសកវណ្ណនា

    Dasakavaṇṇanā

    ៣៤៥. យេហិ សីលាទីហិ សមន្នាគតោ ភិក្ខុ ធម្មសរណតាយ ធម្មេនេវ នាថតិ ឦសតិ អភិភវតីតិ នាថោតិ វុច្ចតិ, តេ តស្ស នាថភាវករា ធម្មា ‘‘នាថករណា’’តិ វុត្តាតិ អាហ ‘‘សនាថា…បេ.… បតិដ្ឋាករា ធម្មា’’តិ។ តត្ថ អត្តនោ បតិដ្ឋាករាតិ យស្ស នាថភាវករា, តស្ស អត្តនោ បតិដ្ឋាវិធាយិនោ។ អប្បតិដ្ឋោ អនាថោ, សប្បតិដ្ឋោ សនាថោតិ បតិដ្ឋត្ថោ នាថត្ថោ។

    345. Yehi sīlādīhi samannāgato bhikkhu dhammasaraṇatāya dhammeneva nāthati īsati abhibhavatīti nāthoti vuccati, te tassa nāthabhāvakarā dhammā ‘‘nāthakaraṇā’’ti vuttāti āha ‘‘sanāthā…pe… patiṭṭhākarā dhammā’’ti. Tattha attano patiṭṭhākarāti yassa nāthabhāvakarā, tassa attano patiṭṭhāvidhāyino. Appatiṭṭho anātho, sappatiṭṭho sanāthoti patiṭṭhattho nāthattho.

    កល្យាណគុណយោគតោ កល្យាណាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘សីលាទិគុណសម្បន្នា’’តិ អាហ។ មិជ្ជនលក្ខណា មិត្តា ឯតស្ស អត្ថីតិ មិត្តោ, សោ វុត្តនយេន កល្យាណោ អស្ស អត្ថីតិ តស្ស អត្ថិតាមត្តំ កល្យាណមិត្តបទេន វុត្តំ។ អស្ស តេន សព្ពកាលំ អវិជហិតវាសោតិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘កល្យាណសហាយោ’’តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘តេវស្សា’’តិអាទិ។ តេវស្សាតិ តេ ឯវ កល្យាណមិត្តា អស្ស ភិក្ខុនោ។ សហ អយនតោតិ សហ វត្តនតោ។ អសមោធានេ ចិត្តេន, សមោធានេ បន ចិត្តេន ចេវ កាយេន ច សម្បវង្កោ។

    Kalyāṇaguṇayogato kalyāṇāti dassento ‘‘sīlādiguṇasampannā’’ti āha. Mijjanalakkhaṇā mittā etassa atthīti mitto, so vuttanayena kalyāṇo assa atthīti tassa atthitāmattaṃ kalyāṇamittapadena vuttaṃ. Assa tena sabbakālaṃ avijahitavāsoti taṃ dassetuṃ ‘‘kalyāṇasahāyo’’ti vuttanti āha ‘‘tevassā’’tiādi. Tevassāti te eva kalyāṇamittā assa bhikkhuno. Saha ayanatoti saha vattanato. Asamodhāne cittena, samodhāne pana cittena ceva kāyena ca sampavaṅko.

    សុខំ វចោ ឯតស្មិំ អនុកូលគាហិម្ហិ អាទរគារវវតិ បុគ្គលេតិ សុវចោ។ តេនាហ ‘‘សុខេន វត្តព្ពោ’’តិអាទិ។ ខមោតិ ខន្តា, តមេវស្ស ខមភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘គាឡ្ហេនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ វាមតោតិ មិច្ឆា, អយោនិសោ វា គណ្ហាតិ។ បដិប្ផរតីតិ បដាណិកភាវេន តិដ្ឋតិ។ បទក្ខិណំ គណ្ហាតីតិ សម្មា យោនិសោ វា គណ្ហាតិ។

    Sukhaṃ vaco etasmiṃ anukūlagāhimhi ādaragāravavati puggaleti suvaco. Tenāha ‘‘sukhena vattabbo’’tiādi. Khamoti khantā, tamevassa khamabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘gāḷhenā’’tiādi vuttaṃ. Vāmatoti micchā, ayoniso vā gaṇhāti. Paṭippharatīti paṭāṇikabhāvena tiṭṭhati. Padakkhiṇaṃ gaṇhātīti sammā yoniso vā gaṇhāti.

    ឧច្ចាវចានីតិ វិបុលខុទ្ទកានិ។ តត្រុបគមនីយាតិ តត្រ តត្រ មហន្តេ, ខុទ្ទកេ ច កម្មេ សាធនវសេន ឧបាយេន ឧបគច្ឆន្តិយា, តស្ស តស្ស កម្មស្ស និប្ផាទនេន សមត្ថាយាតិ អត្ថោ។ តត្រុបាយាយាតិ វា តត្រ តត្រ កម្មេ សាធេតព្ពេ ឧបាយភូតាយ។

    Uccāvacānīti vipulakhuddakāni. Tatrupagamanīyāti tatra tatra mahante, khuddake ca kamme sādhanavasena upāyena upagacchantiyā, tassa tassa kammassa nipphādanena samatthāyāti attho. Tatrupāyāyāti vā tatra tatra kamme sādhetabbe upāyabhūtāya.

    ធម្មេ អស្ស កាមោតិ ធម្មកាមោតិ ព្យធិករណានំបិ ពាហិរត្ថោ សមាសោ ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ។ កាមេតព្ពតោ វា បិយាយិតព្ពតោ កាមោ, ធម្មោ; ធម្មោ កាមោ អស្សាតិ ធម្មកាមោ។ ធម្មោតិ បរិយត្តិធម្មោ អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ បិយាយតីតិ អត្ថោ’’តិ។ សមុទាហរណំ កថនំ សមុទាហារោ, បិយោ សមុទាហារោ ឯតស្សាតិ បិយសមុទាហារោ។ សយញ្ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទេន ‘‘សក្កច្ច’’ន្តិ បទំ អនុកឌ្ឍតិ, តេន សយញ្ច សក្កច្ចំ ទេសេតុកាមោ ហោតីតិ យោជនា។ អភិធម្មោ សត្តប្បករណានិ អធិកោ អភិវិសិដ្ឋោ ច បរិយត្តិធម្មោតិ កត្វា។ វិនយោ ឧភតោវិភង្គា វិនយនតោ កាយវាចានំ។ អភិវិនយោ ខន្ធកបរិវារា វិសេសតោ អាភិសមាចារិកធម្មកិត្តនតោ។ អាភិសមាចារិកធម្មបារិបូរិវសេនេវ ហិ អាទិព្រហ្មចរិយកធម្មបារិបូរី។ ធម្មោ ឯវ បិដកទ្វយស្សាបិ បរិយត្តិធម្មភាវតោ។ មគ្គផលានិ អភិធម្មោ និព្ពានធម្មស្ស អភិមុខោតិ កត្វា។ កិលេសវូបសមការណំ បុព្ពភាគិយា តិស្សោ សិក្ខា សង្ខេបតោ វិវដ្ដនិស្សិតោ សមថោ វិបស្សនា ច។ ពហុលបាមោជ្ជោតិ ពលវបាមោជ្ជោ។

    Dhamme assa kāmoti dhammakāmoti byadhikaraṇānaṃpi bāhirattho samāso hotīti katvā vuttaṃ. Kāmetabbato vā piyāyitabbato kāmo, dhammo; dhammo kāmo assāti dhammakāmo. Dhammoti pariyattidhammo adhippetoti āha ‘‘tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ piyāyatīti attho’’ti. Samudāharaṇaṃ kathanaṃ samudāhāro, piyo samudāhāro etassāti piyasamudāhāro. Sayañcāti ettha ca-saddena ‘‘sakkacca’’nti padaṃ anukaḍḍhati, tena sayañca sakkaccaṃ desetukāmo hotīti yojanā. Abhidhammo sattappakaraṇāni adhiko abhivisiṭṭho ca pariyattidhammoti katvā. Vinayo ubhatovibhaṅgā vinayanato kāyavācānaṃ. Abhivinayo khandhakaparivārā visesato ābhisamācārikadhammakittanato. Ābhisamācārikadhammapāripūrivaseneva hi ādibrahmacariyakadhammapāripūrī. Dhammo eva piṭakadvayassāpi pariyattidhammabhāvato. Maggaphalāni abhidhammo nibbānadhammassa abhimukhoti katvā. Kilesavūpasamakāraṇaṃ pubbabhāgiyā tisso sikkhā saṅkhepato vivaṭṭanissito samatho vipassanā ca. Bahulapāmojjoti balavapāmojjo.

    ការណត្ថេតិ និមិត្តត្ថេ។ កុសលធម្មនិមិត្តំ ហិស្ស វីរិយារម្ភោ។ តេនាហ ‘‘តេសំ អធិគមត្ថាយា’’តិ។ កុសលេសុ ធម្មេសូតិ វា និប្ផាទេតព្ពេ ភុម្មំ យថា ‘‘ចេតសោ អវូបសមេ អយោនិសោមនសិការបទដ្ឋាន’’ន្តិ។

    Kāraṇattheti nimittatthe. Kusaladhammanimittaṃ hissa vīriyārambho. Tenāha ‘‘tesaṃ adhigamatthāyā’’ti. Kusalesu dhammesūti vā nipphādetabbe bhummaṃ yathā ‘‘cetaso avūpasame ayonisomanasikārapadaṭṭhāna’’nti.

    ៣៤៦. សកលដ្ឋេនាតិ និស្សេសដ្ឋេន, អនវសេសផរណវសេន ចេត្ថ សកលដ្ឋោ វេទិតព្ពោ, អសុភនិមិត្តាទីសុ វិយ ឯកទេសេ អដ្ឋត្វា អនវសេសតោ គហេតព្ពដ្ឋេនាតិ អត្ថោ។ តទារម្មណានំ ធម្មានន្តិ តំ កសិណំ អារព្ភ បវត្តនកធម្មានំ។ ខេត្តដ្ឋេនាតិ ឧប្បត្តិដ្ឋានដ្ឋេន។ អធិដ្ឋានដ្ឋេនាតិ បវត្តិដ្ឋានភាវេន។ យថា ខេត្តំ សស្សានំ ឧប្បត្តិដ្ឋានំ វឌ្ឍិដ្ឋានញ្ច , ឯវមេតំ ឈានំ តំសម្បយុត្តានំ ធម្មានន្តិ, យោគិនោ វា សុខវិសេសានំ ការណភាវេន។ ‘‘បរិច្ឆិន្ទិត្វា’’ តិ ឥទំ ឧទ្ធំ អធោតិ ឯត្ថាបិ យោជេតព្ពំ។ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ឯវ ហិ សព្ពត្ថ កសិណំ វឌ្ឍេតព្ពំ។ តេន តេន វា ការណេនាតិ តេន តេន ឧបរិអាទីសុ កសិណវឌ្ឍនការណេន។ យថា កិន្តិ អាហ ‘‘អាលោកមិវ រូបទស្សនកាមោ’’តិ។ យថា ទិព្ពចក្ខុនា ឧទ្ធំ ចេ រូបំ ទដ្ឋុកាមោ, ឧទ្ធំ អាលោកំ បសារេតិ, អធោ ចេ អធោ, សមន្តតោ ចេ រូបំ ទដ្ឋុកាមោ សមន្តតោ អាលោកំ បសារេតិ; ឯវមយំ កសិណន្តិ អត្ថោ។

    346.Sakalaṭṭhenāti nissesaṭṭhena, anavasesapharaṇavasena cettha sakalaṭṭho veditabbo, asubhanimittādīsu viya ekadese aṭṭhatvā anavasesato gahetabbaṭṭhenāti attho. Tadārammaṇānaṃ dhammānanti taṃ kasiṇaṃ ārabbha pavattanakadhammānaṃ. Khettaṭṭhenāti uppattiṭṭhānaṭṭhena. Adhiṭṭhānaṭṭhenāti pavattiṭṭhānabhāvena. Yathā khettaṃ sassānaṃ uppattiṭṭhānaṃ vaḍḍhiṭṭhānañca , evametaṃ jhānaṃ taṃsampayuttānaṃ dhammānanti, yogino vā sukhavisesānaṃ kāraṇabhāvena. ‘‘Paricchinditvā’’ ti idaṃ uddhaṃ adhoti etthāpi yojetabbaṃ. Paricchinditvā eva hi sabbattha kasiṇaṃ vaḍḍhetabbaṃ. Tena tena vā kāraṇenāti tena tena upariādīsu kasiṇavaḍḍhanakāraṇena. Yathā kinti āha ‘‘ālokamiva rūpadassanakāmo’’ti. Yathā dibbacakkhunā uddhaṃ ce rūpaṃ daṭṭhukāmo, uddhaṃ ālokaṃ pasāreti, adho ce adho, samantato ce rūpaṃ daṭṭhukāmo samantato ālokaṃ pasāreti; evamayaṃ kasiṇanti attho.

    ឯកស្សាតិ បថវីកសិណាទីសុ ឯកេកស្ស។ អញ្ញភាវានុបគមនត្ថន្តិ អញ្ញកសិណភាវានុបគមនទីបនត្ថំ, អញ្ញស្ស វា កសិណភាវានុបគមនទីបនត្ថំ, ន ហិ អញ្ញេន បសារិតកសិណំ តតោ អញ្ញេន បសារិតកសិណភាវំ ឧបគច្ឆតិ, ឯវម្បិ នេសំ អញ្ញកសិណសម្ភេទាភាវោ វេទិតព្ពោ។ ន អញ្ញំ បថវីអាទិ។ ន ហិ ឧទកេ ឋិតដ្ឋានេ សសម្ភារបថវី អត្ថិ។ អញ្ញោ កសិណសម្ភេទោតិ អាបោកសិណាទិនា សង្ករោ។ សព្ពត្ថាតិ សព្ពេសុ សេសកសិណេសុ។ ឯកទេសេ អដ្ឋត្វា អនវសេសផរណំ បមាណស្ស អគ្គហណតោ អប្បមាណំ។ តេនេវ ហិ នេសំ កសិណសមញ្ញា។ តថា ចាហ ‘‘តញ្ហី’’តិអាទិ។ ចេតសា ផរន្តោតិ ភាវនាចិត្តេន អារម្មណំ ករោន្តោ។ ភាវនាចិត្តញ្ហិ កសិណំ បរិត្តំ វា វិបុលំ វា សកលមេវ មនសិ ករោតិ, ន ឯកទេសំ។

    Ekassāti pathavīkasiṇādīsu ekekassa. Aññabhāvānupagamanatthanti aññakasiṇabhāvānupagamanadīpanatthaṃ, aññassa vā kasiṇabhāvānupagamanadīpanatthaṃ, na hi aññena pasāritakasiṇaṃ tato aññena pasāritakasiṇabhāvaṃ upagacchati, evampi nesaṃ aññakasiṇasambhedābhāvo veditabbo. Na aññaṃ pathavīādi. Na hi udake ṭhitaṭṭhāne sasambhārapathavī atthi. Añño kasiṇasambhedoti āpokasiṇādinā saṅkaro. Sabbatthāti sabbesu sesakasiṇesu. Ekadese aṭṭhatvā anavasesapharaṇaṃ pamāṇassa aggahaṇato appamāṇaṃ. Teneva hi nesaṃ kasiṇasamaññā. Tathā cāha ‘‘tañhī’’tiādi. Cetasā pharantoti bhāvanācittena ārammaṇaṃ karonto. Bhāvanācittañhi kasiṇaṃ parittaṃ vā vipulaṃ vā sakalameva manasi karoti, na ekadesaṃ.

    កសិណុគ្ឃាដិមាកាសេ បវត្តវិញ្ញាណំ ផរណអប្បមាណវសេន ‘‘វិញ្ញាណកសិណ’’ន្តិ វុត្តំ។ តថា ហិ តំ ‘‘វិញ្ញាណញ្ច’’ន្តិ វុច្ចតិ។ កសិណវសេនាតិ យថាឧគ្ឃាដិតកសិណវសេន។ កសិណុគ្ឃាដិមាកាសេ ឧទ្ធំអធោតិរិយតា វេទិតព្ពា។ យត្តកញ្ហិ ឋានំ កសិណំ បសារិតំ, តត្តកំ អាកាសភាវនាវសេន អាកាសោ ហោតីតិ; ឯវំ យត្តកំ ឋានំ អាកាសំ ហុត្វា ឧបដ្ឋិតំ, តត្តកំ សកលមេវ ផរិត្វា វិញ្ញាណស្ស បវត្តនតោ អាគមនវសេន វិញ្ញាណកសិណេបិ ឧទ្ធំអធោតិរិយតា វុត្តាតិ អាហ ‘‘កសិណុគ្ឃាដិំ អាកាសវសេន តត្ថ បវត្តវិញ្ញាណេ ឧទ្ធំអធោតិរិយតា វេទិតព្ពា’’តិ។

    Kasiṇugghāṭimākāsepavattaviññāṇaṃ pharaṇaappamāṇavasena ‘‘viññāṇakasiṇa’’nti vuttaṃ. Tathā hi taṃ ‘‘viññāṇañca’’nti vuccati. Kasiṇavasenāti yathāugghāṭitakasiṇavasena. Kasiṇugghāṭimākāse uddhaṃadhotiriyatā veditabbā. Yattakañhi ṭhānaṃ kasiṇaṃ pasāritaṃ, tattakaṃ ākāsabhāvanāvasena ākāso hotīti; evaṃ yattakaṃ ṭhānaṃ ākāsaṃ hutvā upaṭṭhitaṃ, tattakaṃ sakalameva pharitvā viññāṇassa pavattanato āgamanavasena viññāṇakasiṇepi uddhaṃadhotiriyatā vuttāti āha ‘‘kasiṇugghāṭiṃ ākāsavasena tattha pavattaviññāṇe uddhaṃadhotiriyatā veditabbā’’ti.

    អកុសលកម្មបថទសកវណ្ណនា

    Akusalakammapathadasakavaṇṇanā

    ៣៤៧. បថភូតត្តាតិ តេសំ បវត្តនុបាយត្តា មគ្គភូតត្តា។ មេថុនសមាចារេសូតិ សទារសន្តោសបរទារគមនវសេន ទុវិធេសុ មេថុនសមាចារេសុ។ តេបិ ហិ កាមេតព្ពតោ កាមា នាម។ មេថុនវត្ថូសូតិ មេថុនស្ស វត្ថូសុ តេសុ សត្តេសុ។ មិច្ឆាចារោតិ គារយ្ហាចារោ។ គារយ្ហតា ចស្ស ឯកន្តនិហីនតាយ ឯវាតិ អាហ ‘‘ឯកន្តនិន្ទិតោ លាមកាចារោ’’តិ។ អសទ្ធម្មាធិប្បាយេនាតិ អសទ្ធម្មសេវនាធិប្បាយេន។

    347.Pathabhūtattāti tesaṃ pavattanupāyattā maggabhūtattā. Methunasamācāresūti sadārasantosaparadāragamanavasena duvidhesu methunasamācāresu. Tepi hi kāmetabbato kāmā nāma. Methunavatthūsūti methunassa vatthūsu tesu sattesu. Micchācāroti gārayhācāro. Gārayhatā cassa ekantanihīnatāya evāti āha ‘‘ekantanindito lāmakācāro’’ti. Asaddhammādhippāyenāti asaddhammasevanādhippāyena.

    សគោត្តេហិ រក្ខិតា គោត្តរក្ខិតា។ សហធម្មិកេហិ រក្ខិតា ធម្មរក្ខិតា។ សស្សាមិកា សារក្ខា។ យស្សា គមនេ រញ្ញា ទណ្ឌោ ឋបិតោ, សា សបរិទណ្ឌា។ ភរិយាភាវត្ថំ ធនេន កីតា ធនក្កីតា។ ឆន្ទេន វសន្តី ឆន្ទវាសិនី។ ភោគត្ថំ វសន្តី ភោគវាសិនី។ បដត្ថំ វសន្តី បដវាសិនី។ ឧទកបត្តំ អាមសិត្វា គហិតា ឱទបត្តកិនី។ ចុម្ពដំ អបនេត្វា គហិតា ឱភតចុម្ពដា។ ករមរានីតា ធជាហដា។ តង្ខណិកា មុហុត្តិកា។ អភិភវិត្វា វីតិក្កមេ មិច្ឆាចារោ មហាសាវជ្ជោ, ន តថា ទ្វិន្នំ សមានច្ឆន្ទតាយ។ ‘‘អភិភវិត្វា វីតិក្កមនេ សតិបិ មគ្គេនមគ្គបដិបត្តិអធិវាសនេ បុរិមុប្បន្នសេវនាភិសន្ធិបយោគាភាវតោ មិច្ឆាចារោ ន ហោតិ អភិភុយ្យមានស្សា’’តិ វទន្តិ។ សេវនចិត្តេ សតិ បយោគាភាវោ អប្បមាណំ យេភុយ្យេន ឥត្ថិយា សេវនបយោគស្ស អភាវតោ។ តស្មិំ អសតិ បុរេតរំ សេវនចិត្តស្ស ឧបដ្ឋាបនេបិ តស្សា មិច្ឆាចារោ ន សិយា, តថា បុរិសស្សបិ សេវនបយោគាភាវេតិ។ តស្មា អត្តនោ រុចិយា បវត្តិតស្ស វសេន តយោ ពលក្ការេន បវត្តិតស្ស វសេន តយោតិ សព្ពេបិ អគ្គហិតគ្គហណេន ‘‘ចត្តារោ សម្ភារា’’តិ វុត្តំ។

    Sagottehi rakkhitā gottarakkhitā. Sahadhammikehi rakkhitā dhammarakkhitā. Sassāmikā sārakkhā. Yassā gamane raññā daṇḍo ṭhapito, sā saparidaṇḍā. Bhariyābhāvatthaṃ dhanena kītā dhanakkītā. Chandena vasantī chandavāsinī. Bhogatthaṃ vasantī bhogavāsinī. Paṭatthaṃ vasantī paṭavāsinī. Udakapattaṃ āmasitvā gahitā odapattakinī. Cumbaṭaṃ apanetvā gahitā obhatacumbaṭā. Karamarānītā dhajāhaṭā. Taṅkhaṇikā muhuttikā. Abhibhavitvā vītikkame micchācāro mahāsāvajjo, na tathā dvinnaṃ samānacchandatāya. ‘‘Abhibhavitvā vītikkamane satipi maggenamaggapaṭipattiadhivāsane purimuppannasevanābhisandhipayogābhāvato micchācāro na hoti abhibhuyyamānassā’’ti vadanti. Sevanacitte sati payogābhāvo appamāṇaṃ yebhuyyena itthiyā sevanapayogassa abhāvato. Tasmiṃ asati puretaraṃ sevanacittassa upaṭṭhāpanepi tassā micchācāro na siyā, tathā purisassapi sevanapayogābhāveti. Tasmā attano ruciyā pavattitassa vasena tayo balakkārena pavattitassa vasena tayoti sabbepi aggahitaggahaṇena ‘‘cattāro sambhārā’’ti vuttaṃ.

    ឧបសគ្គវសេន អត្ថវិសេសវាចិនោ ធាតុសទ្ទាតិ ‘‘អភិជ្ឈាយតី’’តិ បទស្ស ‘‘បរភណ្ឌាភិមុខី’’តិអាទិនា អត្ថោ វុត្តោ។ តត្ថ តន្និន្នតាយាតិ តស្មិំ បរភណ្ឌេ លុព្ភនវសេន និន្នតាយាតិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ វេទិតព្ពោ។ អភិបុព្ពោ វា ឈា-សទ្ទោ លុព្ភនេ និរុឡ្ហោ ទដ្ឋព្ពោ។ ឧបសគ្គវសេន អត្ថវិសេសវាចិនោ ឯវ ធាតុសទ្ទា។ អទិន្នាទានស្ស អប្បសាវជ្ជមហាសាវជ្ជតា ព្រហ្មជាលវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ចូឡសីលវណ្ណនា) វុត្តាតិ អាហ ‘‘អទិន្នាទានំ វិយ អប្បសាវជ្ជា, មហាសាវជ្ជា ចា’’តិ។ តស្មា ‘‘យស្ស ភណ្ឌំ អភិជ្ឈាយតិ, តស្ស អប្បគុណតាយ អប្បសាវជ្ជតា, មហាគុណតាយ មហាសាវជ្ជតា’’តិអាទិនា អប្បសាវជ្ជមហាសាវជ្ជវិភាគោ វេទិតព្ពោ។ អត្តនោ បរិណាមនំ ចិត្តេនេវាតិ វេទិតព្ពំ។

    Upasaggavasena atthavisesavācino dhātusaddāti ‘‘abhijjhāyatī’’ti padassa ‘‘parabhaṇḍābhimukhī’’tiādinā attho vutto. Tattha tanninnatāyāti tasmiṃ parabhaṇḍe lubbhanavasena ninnatāyāti ayamettha adhippāyo veditabbo. Abhipubbo vā jhā-saddo lubbhane niruḷho daṭṭhabbo. Upasaggavasena atthavisesavācino eva dhātusaddā. Adinnādānassa appasāvajjamahāsāvajjatā brahmajālavaṇṇanāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. cūḷasīlavaṇṇanā) vuttāti āha ‘‘adinnādānaṃ viya appasāvajjā, mahāsāvajjā cā’’ti. Tasmā ‘‘yassa bhaṇḍaṃ abhijjhāyati, tassa appaguṇatāya appasāvajjatā, mahāguṇatāya mahāsāvajjatā’’tiādinā appasāvajjamahāsāvajjavibhāgo veditabbo. Attano pariṇāmanaṃ cittenevāti veditabbaṃ.

    ហិតសុខំ ព្យាបាទយតីតិ យោ នំ ឧប្បាទេតិ, តស្ស យំ បតិ ចិត្តំ ឧប្បាទេតិ, តស្ស តស្ស សតិ សមវាយេ ហិតសុខំ វិនាសេតិ។ ផរុសវាចាយ អប្បសាវជ្ជមហាសាវជ្ជតា ព្រហ្មជាលវណ្ណនាយំ វិភាវិតាតិ អាហ ‘‘ផរុសវាចា វិយា’’តិអាទិ។ តស្មា ‘‘យំ បតិ ចិត្តំ ព្យាបាទេតិ, តស្ស អប្បគុណតាយ អប្បសាវជ្ជោ, មហាគុណតាយ មហាសាវជ្ជោ’’តិអាទិនា តទុភយវិភាគោ វេទិតព្ពោ។ ‘‘អហោ វតា’’តិ ឥមិនា បរស្ស អច្ចន្តាយ វិនាសចិន្តនំ ទីបេតិ។ ឯវញ្ហិ ស្ស ទារុណប្បវត្តិយា កម្មបថប្បវត្តិ។

    Hitasukhaṃbyāpādayatīti yo naṃ uppādeti, tassa yaṃ pati cittaṃ uppādeti, tassa tassa sati samavāye hitasukhaṃ vināseti. Pharusavācāya appasāvajjamahāsāvajjatā brahmajālavaṇṇanāyaṃ vibhāvitāti āha ‘‘pharusavācā viyā’’tiādi. Tasmā ‘‘yaṃ pati cittaṃ byāpādeti, tassa appaguṇatāya appasāvajjo, mahāguṇatāya mahāsāvajjo’’tiādinā tadubhayavibhāgo veditabbo. ‘‘Aho vatā’’ti iminā parassa accantāya vināsacintanaṃ dīpeti. Evañhi ssa dāruṇappavattiyā kammapathappavatti.

    យថាភុច្ចគហណាភាវេនាតិ យាថាវគហណស្ស អភាវេន អនិច្ចាទិសភាវស្ស និច្ចាទិតោ គហណេន។ មិច្ឆា បស្សតីតិ វិតថំ បស្សតិ។ ‘‘សម្ផប្បលាបោ វិយា’’តិ ឥមិនា អាសេវនស្ស មន្ទតាយ អប្បសាវជ្ជតំ, មហន្តតាយ មហាសាវជ្ជតំ ទស្សេតិ។ គហិតាការវិបរីតតាតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិយា គហិតាការវិបរីតភាវោ។ វត្ថុនោតិ តស្ស អយថាភូតសភាវមាហ។ តថាភាវេនាតិ គហិតាការេនេវ វិបរីតាការេនេវ។ តស្ស ទិដ្ឋិគតិកស្ស, តស្ស វា វត្ថុនោ ឧបដ្ឋានំ, ‘‘ឯវមេតំ ន ឥតោ អញ្ញថា’’តិ។

    Yathābhuccagahaṇābhāvenāti yāthāvagahaṇassa abhāvena aniccādisabhāvassa niccādito gahaṇena. Micchā passatīti vitathaṃ passati. ‘‘Samphappalāpo viyā’’ti iminā āsevanassa mandatāya appasāvajjataṃ, mahantatāya mahāsāvajjataṃ dasseti. Gahitākāraviparītatāti micchādiṭṭhiyā gahitākāraviparītabhāvo. Vatthunoti tassa ayathābhūtasabhāvamāha. Tathābhāvenāti gahitākāreneva viparītākāreneva. Tassa diṭṭhigatikassa, tassa vā vatthuno upaṭṭhānaṃ, ‘‘evametaṃ na ito aññathā’’ti.

    ធម្មតោតិ សភាវតោ។ កោដ្ឋាសតោតិ ផស្សបញ្ចមកាទីសុ ចិត្តង្គកោដ្ឋាសេសុ យេ កោដ្ឋាសា ហោន្តិ, តតោតិ អត្ថោ។

    Dhammatoti sabhāvato. Koṭṭhāsatoti phassapañcamakādīsu cittaṅgakoṭṭhāsesu ye koṭṭhāsā honti, tatoti attho.

    ចេតនាធម្មាតិ ចេតនាសភាវា។

    Cetanādhammāti cetanāsabhāvā.

    ‘‘បដិបាដិយា សត្តា’’តិ ឯត្ថ ននុ ចេតនា អភិធម្មេ កម្មបថេសុ ន វុត្តាតិ បដិបាដិយា សត្តន្នំ កម្មបថភាវោ ន យុត្តោតិ? ន, អវចនស្ស អញ្ញហេតុកត្តា។ ន ហិ តត្ថ ចេតនាយ អកម្មបថប្បត្តត្តា (ធ. ស. មូលដី. អកុសលកម្មបថកថាវណ្ណនា) កម្មបថរាសិម្ហិ អវចនំ, កទាចិ បន កម្មបថោ ហោតិ, ន សព្ពទាតិ កម្មបថភាវស្ស អនិយតត្តា អវចនំ។ យទា បន កម្មបថោ ហោតិ, តទា កម្មបថរាសិសង្គហោ ន និវារិតោ។

    ‘‘Paṭipāṭiyā sattā’’ti ettha nanu cetanā abhidhamme kammapathesu na vuttāti paṭipāṭiyā sattannaṃ kammapathabhāvo na yuttoti? Na, avacanassa aññahetukattā. Na hi tattha cetanāya akammapathappattattā (dha. sa. mūlaṭī. akusalakammapathakathāvaṇṇanā) kammapatharāsimhi avacanaṃ, kadāci pana kammapatho hoti, na sabbadāti kammapathabhāvassa aniyatattā avacanaṃ. Yadā pana kammapatho hoti, tadā kammapatharāsisaṅgaho na nivārito.

    ឯត្ថាហ – យទិ ចេតនាយ សព្ពទា កម្មបថភាវាភាវតោ អនិយតោ កម្មបថភាវោតិ កម្មបថរាសិម្ហិ អវចនំ, ននុ អភិជ្ឈាទីនម្បិ កម្មបថភាវំ អប្បត្តានំ អត្ថិតាយ អនិយតោ កម្មបថភាវោតិ តេសម្បិ កម្មបថរាសិម្ហិ អវចនំ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ កម្មបថតាតំសភាគតា ហិ តេសំ តត្ថ វុត្តត្តា។ យទិ ឯវំ ចេតនាបិ តត្ថ វត្តព្ពា សិយាតិ? សច្ចមេតំ, សា បន បាណាតិបាតាទិកាវាតិ បាកដោ តស្សា កម្មបថភាវោតិ ន វុត្តំ សិយា។ ចេតនាយ ហិ ‘‘ចេតនាហំ, ភិក្ខវេ, កម្មំ វទាមិ (អ. និ. ៦.៦៣; កថា. ៥៣៩), តិវិធា, ភិក្ខវេ, កាយសញ្ចេតនា អកុសលំ កាយកម្ម’’ន្តិ (កថា. ៥៣៩) វចនតោ កម្មភាវោ បាកដោ; កម្មំយេវ ច សុគតិទុគ្គតីនំ, តទុប្បជ្ជនសុខទុក្ខានញ្ច បថភាវេន បវត្តំ ‘‘កម្មបថោ’’តិ វុច្ចតីតិ បាកដោ តស្សា កម្មបថភាវោ។ អភិជ្ឈាទីនំ បន ចេតនាសមីហនភាវេន សុចរិតទុច្ចរិតភាវោ, ចេតនាជនិតភាវេន [ចេតនាជនិតតំពន្ធតិភាវេន (ធ. ស. អនុដី. អកុសលកម្មបថាវណ្ណនា)] សុគតិទុគ្គតិតទុប្បជ្ជនសុខទុក្ខានំ បថភាវោ ចាតិ ន តថា បាកដោ កម្មបថភាវោតិ តេ ឯវ តេន សភាវេន ទស្សេតុំ អភិធម្មេ ចេតនា កម្មបថភាវេ ន វុត្តា, អតថាជាតិយត្តា វា ចេតនា តេហិ សទ្ធិំ ន វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ មូលំ បត្វាតិ មូលទេសនំ បត្វា, មូលសភាវេសុ ធម្មេសុ ទេសិយមានេសូតិ អត្ថោ។

    Etthāha – yadi cetanāya sabbadā kammapathabhāvābhāvato aniyato kammapathabhāvoti kammapatharāsimhi avacanaṃ, nanu abhijjhādīnampi kammapathabhāvaṃ appattānaṃ atthitāya aniyato kammapathabhāvoti tesampi kammapatharāsimhi avacanaṃ āpajjatīti? Nāpajjati kammapathatātaṃsabhāgatā hi tesaṃ tattha vuttattā. Yadi evaṃ cetanāpi tattha vattabbā siyāti? Saccametaṃ, sā pana pāṇātipātādikāvāti pākaṭo tassā kammapathabhāvoti na vuttaṃ siyā. Cetanāya hi ‘‘cetanāhaṃ, bhikkhave, kammaṃ vadāmi (a. ni. 6.63; kathā. 539), tividhā, bhikkhave, kāyasañcetanā akusalaṃ kāyakamma’’nti (kathā. 539) vacanato kammabhāvo pākaṭo; kammaṃyeva ca sugatiduggatīnaṃ, taduppajjanasukhadukkhānañca pathabhāvena pavattaṃ ‘‘kammapatho’’ti vuccatīti pākaṭo tassā kammapathabhāvo. Abhijjhādīnaṃ pana cetanāsamīhanabhāvena sucaritaduccaritabhāvo, cetanājanitabhāvena [cetanājanitataṃbandhatibhāvena (dha. sa. anuṭī. akusalakammapathāvaṇṇanā)] sugatiduggatitaduppajjanasukhadukkhānaṃ pathabhāvo cāti na tathā pākaṭo kammapathabhāvoti te eva tena sabhāvena dassetuṃ abhidhamme cetanā kammapathabhāve na vuttā, atathājātiyattā vā cetanā tehi saddhiṃ na vuttāti daṭṭhabbaṃ. Mūlaṃ patvāti mūladesanaṃ patvā, mūlasabhāvesu dhammesu desiyamānesūti attho.

    ‘‘អទិន្នាទានំ សត្តារម្មណ’’ន្តិ ឥទំ ‘‘បញ្ចសិក្ខាបទា បរិត្តារម្មណា ឯវា’’តិ ឥមាយ បញ្ហបុច្ឆកបាឡិយា (វិភ. ៧១៥) វិរុជ្ឈតិ។ យញ្ហិ បាណាតិបាតាទិទុស្សីល្យស្ស អារម្មណំ , តទេវ តំវេរមណិយា អារម្មណំ។ វីតិក្កមិតព្ពវត្ថុតោ ឯវ ហិ វិរតីតិ។ សត្តារម្មណន្តិ វា សត្តសង្ខាតសង្ខារារម្មណំ, តមេវ ឧបាទាយ វុត្តន្តិ ន កោចិ វិរោធោ។ តថា ហិ វុត្តំ សម្មោហវិនោទនិយំ ‘‘យានិ សិក្ខាបទានិ ឯត្ថ ‘សត្តារម្មណានី’តិ វុត្តានិ, តានិ យស្មា សត្តោតិ សង្ខំ គតេ សង្ខារេយេវ អារម្មណំ ករោន្តី’’តិ។ (វិភ. អដ្ឋ. ៧១៤) ឯស នយោ ឥតោ បរេសុបិ។ វិសភាគវត្ថុនោ ‘‘ឥត្ថី បុរិសោ’’តិ គហេតព្ពតោ ‘‘សត្តារម្មណោ’’តិ ឯកេ។ ‘‘ឯកោ ទិដ្ឋោ, ទ្វេ សុតា’’តិអាទិនា សម្ផប្បលាបេន ទិដ្ឋសុតមុតវិញ្ញាតវសេន។ តថា អភិជ្ឈាតិ ឯត្ថ តថា-សទ្ទោ ‘‘ទិដ្ឋសុតមុតវិញ្ញាតវសេនា’’ តិទម្បិ ឧបសំហរតិ, ន សត្តសង្ខារារម្មណតមេវ ទស្សនាទិវសេន អភិជ្ឈាយនតោ។ ‘‘នត្ថិ សត្តា ឱបបាតិកា’’តិ (ទី. និ. ១.១៧១) បវត្តមានាបិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ តេភូមកធម្មវិសយា ឯវាតិ អធិប្បាយេនស្សា សង្ខារារម្មណតា វុត្តា។ កថំ បន មិច្ឆាទិដ្ឋិយា សព្ពេ តេភូមកធម្មា អារម្មណំ ហោតីតិ? សាធារណតោ។ ‘‘នត្ថិ សុកតទុក្កដានំ កម្មានំ ផលំ វិបាកោ’’តិ (ទី. និ. ១.១៧១; ម. និ. ២.៩៤) បវត្តមានាយ អត្ថតោ រូបារូបាវចរធម្មាបិ គហិតា ឯវ ហោន្តីតិ។

    ‘‘Adinnādānaṃ sattārammaṇa’’nti idaṃ ‘‘pañcasikkhāpadā parittārammaṇā evā’’ti imāya pañhapucchakapāḷiyā (vibha. 715) virujjhati. Yañhi pāṇātipātādidussīlyassa ārammaṇaṃ , tadeva taṃveramaṇiyā ārammaṇaṃ. Vītikkamitabbavatthuto eva hi viratīti. Sattārammaṇanti vā sattasaṅkhātasaṅkhārārammaṇaṃ, tameva upādāya vuttanti na koci virodho. Tathā hi vuttaṃ sammohavinodaniyaṃ ‘‘yāni sikkhāpadāni ettha ‘sattārammaṇānī’ti vuttāni, tāni yasmā sattoti saṅkhaṃ gate saṅkhāreyeva ārammaṇaṃ karontī’’ti. (Vibha. aṭṭha. 714) esa nayo ito paresupi. Visabhāgavatthuno ‘‘itthī puriso’’ti gahetabbato ‘‘sattārammaṇo’’ti eke. ‘‘Eko diṭṭho, dve sutā’’tiādinā samphappalāpena diṭṭhasutamutaviññātavasena. Tathā abhijjhāti ettha tathā-saddo ‘‘diṭṭhasutamutaviññātavasenā’’ tidampi upasaṃharati, na sattasaṅkhārārammaṇatameva dassanādivasena abhijjhāyanato. ‘‘Natthi sattā opapātikā’’ti (dī. ni. 1.171) pavattamānāpi micchādiṭṭhi tebhūmakadhammavisayā evāti adhippāyenassā saṅkhārārammaṇatā vuttā. Kathaṃ pana micchādiṭṭhiyā sabbe tebhūmakadhammā ārammaṇaṃ hotīti? Sādhāraṇato. ‘‘Natthi sukatadukkaṭānaṃ kammānaṃ phalaṃ vipāko’’ti (dī. ni. 1.171; ma. ni. 2.94) pavattamānāya atthato rūpārūpāvacaradhammāpi gahitā eva hontīti.

    សុខពហុលតាយ រាជានោ ហសមានាបិ ‘‘ឃាតេថា’’តិ វទន្តិ , ហាសោ បន នេសំ អត្តវូបសមាទិអញ្ញវិសយោតិ អាហ ‘‘សន្និដ្ឋាបក…បេ.… ហោតី’’តិ។ មជ្ឈត្តវេទនោ ន ហោតិ, សុខវេទនោវ ឯត្ថ សម្ភវតីតិ។ មុសាវាទោ លោភសមុដ្ឋានោ សុខវេទនោ វា សិយា មជ្ឈត្តវេទនោ វា, ទោសសមុដ្ឋានោ ទុក្ខវេទនោ វាតិ មុសាវាទោ តិវេទនោ។ ឥមិនា នយេន សេសេសុបិ យថារហំ វេទនាភេទោ វេទិតព្ពោ។

    Sukhabahulatāya rājāno hasamānāpi ‘‘ghātethā’’ti vadanti , hāso pana nesaṃ attavūpasamādiaññavisayoti āha ‘‘sanniṭṭhāpaka…pe… hotī’’ti. Majjhattavedano na hoti, sukhavedanova ettha sambhavatīti. Musāvādo lobhasamuṭṭhāno sukhavedano vā siyā majjhattavedano vā, dosasamuṭṭhāno dukkhavedano vāti musāvādo tivedano. Iminā nayena sesesupi yathārahaṃ vedanābhedo veditabbo.

    ទោសមោហវសេន ទ្វិមូលកោតិ សម្បយុត្តមូលមេវ សន្ធាយ វុត្តំ។ តស្ស ហិ មូលដ្ឋេន ឧបការកភាវោ។ និទានមូលេ បន គយ្ហមានេ ‘‘លោភមោហវសេនបី’’តិ វត្តព្ពំ សិយា។ អាមិសកិញ្ជក្ខហេតុបិ បាណំ ហនន្តិ។ តេនេវាហ – ‘‘លោភោ និទានំ កម្មានំ សមុទយាយា’’តិអាទិ (អ. និ. ៣.៣៤)។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។

    Dosamohavasenadvimūlakoti sampayuttamūlameva sandhāya vuttaṃ. Tassa hi mūlaṭṭhena upakārakabhāvo. Nidānamūle pana gayhamāne ‘‘lobhamohavasenapī’’ti vattabbaṃ siyā. Āmisakiñjakkhahetupi pāṇaṃ hananti. Tenevāha – ‘‘lobho nidānaṃ kammānaṃ samudayāyā’’tiādi (a. ni. 3.34). Sesesupi eseva nayo.

    កុសលកម្មបថទសកវណ្ណនា

    Kusalakammapathadasakavaṇṇanā

    បាណាតិបាតា …បេ.… វេទិតព្ពានិ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកវសេនេត្ថ កុសលកម្មបថានំ ទេសិតត្តា។ វេរហេតុតាយ វេរសញ្ញិតំ បាណាតិបាតាទិបាបធម្មំ មណតិ ‘‘មយិ ឥធ ឋិតាយ កថំ អាគច្ឆសី’’តិ តជ្ជន្តី វិយ នីហរតីតិ វេរមណី, វិរមតិ ឯតាយាតិ វា ‘‘វិរមណី’’តិ វត្តព្ពេ និរុត្តិនយេន ‘‘វេរមណី’’តិ វុត្តំ។ សមាទានវសេន ឧប្បន្នា វិរតិ សមាទានវិរតិ។ អសមាទិន្នសីលស្ស សម្បត្តតោ យថាឧបដ្ឋិតវីតិក្កមិតព្ពវត្ថុតោ វិរតិ សម្បត្តវិរតិ។ កិលេសានំ សមុច្ឆិន្ទនវសេន បវត្តា មគ្គសម្បយុត្តា វិរតិ សមុច្ឆេទវិរតិ។ កាមញ្ចេត្ថ បាឡិយំ វិរតិយេវ អាគតា, សិក្ខាបទវិភង្គេ (វិភ. ៧០៣) បន ចេតនាបិ អាហរិត្វា ទស្សិតាតិ តទុភយម្បិ គណ្ហន្តោ ‘‘ចេតនាបិ វត្តន្តិ វិរតិយោបី’’តិ អាហ។ អនភិជ្ឈា ហិ មូលំ បត្វាតិ កម្មបថកោដ្ឋាសេ ‘‘អនភិជ្ឈា’’តិ វុត្តធម្មោ មូលតោ អលោភោ កុសលមូលំ ហោតីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ សេសបទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ។

    Pāṇātipātā…pe… veditabbāni lokiyalokuttaramissakavasenettha kusalakammapathānaṃ desitattā. Verahetutāya verasaññitaṃ pāṇātipātādipāpadhammaṃ maṇati ‘‘mayi idha ṭhitāya kathaṃ āgacchasī’’ti tajjantī viya nīharatīti veramaṇī, viramati etāyāti vā ‘‘viramaṇī’’ti vattabbe niruttinayena ‘‘veramaṇī’’ti vuttaṃ. Samādānavasena uppannā virati samādānavirati. Asamādinnasīlassa sampattato yathāupaṭṭhitavītikkamitabbavatthuto virati sampattavirati. Kilesānaṃ samucchindanavasena pavattā maggasampayuttā virati samucchedavirati. Kāmañcettha pāḷiyaṃ viratiyeva āgatā, sikkhāpadavibhaṅge (vibha. 703) pana cetanāpi āharitvā dassitāti tadubhayampi gaṇhanto ‘‘cetanāpi vattanti viratiyopī’’ti āha. Anabhijjhā hi mūlaṃ patvāti kammapathakoṭṭhāse ‘‘anabhijjhā’’ti vuttadhammo mūlato alobho kusalamūlaṃ hotīti evamettha attho daṭṭhabbo. Sesapadadvayepi eseva nayo.

    ទុស្សីល្យារម្មណា តទារម្មណជីវិតិន្ទ្រិយាទិអារម្មណា កថំ ទុស្សីល្យានិ បជហន្តីតិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘យថា បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ បជហន្តីតិ វេទិតព្ពា បាណាតិបាតាទីហិ វិរមណវសេនេវ បវត្តនតោ។ អថ តទារម្មណភាវេ, ន សោ តានិ បជហតិ។ ន ហិ តទេវ អារព្ភ តំ បជហិតុំ សក្កា តតោ អវិនិស្សដភាវតោ។

    Dussīlyārammaṇā tadārammaṇajīvitindriyādiārammaṇā kathaṃ dussīlyāni pajahantīti taṃ dassetuṃ ‘‘yathā panā’’tiādi vuttaṃ. Pajahantīti veditabbā pāṇātipātādīhi viramaṇavaseneva pavattanato. Atha tadārammaṇabhāve, na so tāni pajahati. Na hi tadeva ārabbha taṃ pajahituṃ sakkā tato avinissaṭabhāvato.

    អនភិជ្ឈា…បេ.… វិរមន្តស្សាតិ អភិជ្ឈំ បជហន្តស្សាតិ អត្ថោ។ ន ហិ មនោទុច្ចរិតតោ វិរតិ អត្ថិ អនភិជ្ឈាទីហេវ តប្បហានសិទ្ធិតោ។

    Anabhijjhā…pe… viramantassāti abhijjhaṃ pajahantassāti attho. Na hi manoduccaritato virati atthi anabhijjhādīheva tappahānasiddhito.

    អរិយវាសទសកវណ្ណនា

    Ariyavāsadasakavaṇṇanā

    ៣៤៨. អរិយានមេវ វាសាតិ អរិយវាសា អនរិយានំ តាទិសានំ អសម្ភវតោ។ អរិយាតិ ចេត្ថ ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសេន ខីណាសវា គហិតា, តេ ច យស្មា តេហិ សព្ពកាលំ អវិរហិតវាសា ឯវ, តស្មា វុត្តំ ‘‘អរិយា ឯវ វសិំសុ វសន្តិ វសិស្សន្តី’’តិ។ តត្ថ វសិំសូតិ និស្សាយ វសិំសុ។ បញ្ចង្គវិប្បហីនត្តាទយោ ហិ អរិយានំ អបស្សយា។ តេសុ បញ្ចង្គវិប្បហានបច្ចេកសច្ចបនោទនឯសនាសមវយវិស្សជ្ជនានិ ‘‘សង្ខាយេកំ បដិសេវតិ, អធិវាសេតិ, បរិវជ្ជេតិ, វិនោទេតី’’តិ វុត្តេសុ អបស្សេនេសុ វិនោទនញ្ច មគ្គកិច្ចានេវ, ឥតរេ មគ្គេនេវ សមិជ្ឈន្តិ។

    348. Ariyānameva vāsāti ariyavāsā anariyānaṃ tādisānaṃ asambhavato. Ariyāti cettha ukkaṭṭhaniddesena khīṇāsavā gahitā, te ca yasmā tehi sabbakālaṃ avirahitavāsā eva, tasmā vuttaṃ ‘‘ariyā eva vasiṃsu vasanti vasissantī’’ti. Tattha vasiṃsūti nissāya vasiṃsu. Pañcaṅgavippahīnattādayo hi ariyānaṃ apassayā. Tesu pañcaṅgavippahānapaccekasaccapanodanaesanāsamavayavissajjanāni ‘‘saṅkhāyekaṃ paṭisevati, adhivāseti, parivajjeti, vinodetī’’ti vuttesu apassenesu vinodanañca maggakiccāneva, itare maggeneva samijjhanti.

    ញាណាទយោតិ ញាណញ្ចេវ តំសម្បយុត្តធម្មា ច។ តេនាហ ‘‘ញាណន្តិ វុត្តេ’’តិអាទិ។ តត្ថ វត្តព្ពំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ។

    Ñāṇādayoti ñāṇañceva taṃsampayuttadhammā ca. Tenāha ‘‘ñāṇanti vutte’’tiādi. Tattha vattabbaṃ heṭṭhā vuttameva.

    អារក្ខកិច្ចំ សាធេតិ សតិវេបុល្លប្បត្តត្តា។ ‘‘ចរតោ’’តិអាទិនា និច្ចសមាទានំ ទស្សេតិ, តំ វិក្ខេបាភាវេន ទដ្ឋព្ពំ។

    Ārakkhakiccaṃ sādheti sativepullappattattā. ‘‘Carato’’tiādinā niccasamādānaṃ dasseti, taṃ vikkhepābhāvena daṭṭhabbaṃ.

    បព្ពជ្ជុបគតាតិ យំ កិញ្ចិ បព្ពជ្ជំ ឧបគតា, ន សមិតបាបា។ ភោវាទិនោតិ ជាតិមត្តព្រាហ្មណេ វទតិ។ បាដេក្កសច្ចានីតិ តេហិ តេហិ ទិដ្ឋិគតិកេហិ បាដិយេក្កំ គហិតានិ ‘‘ឥទមេវ សច្ច’’ន្តិ (ម. និ. ២.១៨៧, ២០៣, ៤២៧; ៣.២៧; ឧទា. ៥៥; នេត្តិ. ៥៩) អភិនិវិដ្ឋានិ ទិដ្ឋិសច្ចាទីនិ។ ទិដ្ឋិគតានិបិ ហិ ‘‘ឥទមេវ សច្ច’’ន្តិ (ម. និ. ២.១៨៧, ២០២, ៤២៧; ៣.២៧, ២៩; នេត្តិ. ៥៩) គហណំ ឧបាទាយ ‘‘សច្ចានី’’តិ វោហរីយន្តិ។ តេនាហ ‘‘ឥទមេវា’’តិអាទិ។ នីហដានីតិ អត្តនោ សន្តានតោ នីហរិតានិ អបនីតានិ។ គហិតគ្គហណស្សាតិ អរិយមគ្គាធិគមតោ បុព្ពេ គហិតស្ស ទិដ្ឋិគាហស្ស។ វិស្សដ្ឋភាវវេវចនានីតិ អរិយមគ្គេន សព្ពសោ បរិច្ចាគភាវស្ស អធិវចនានិ។

    Pabbajjupagatāti yaṃ kiñci pabbajjaṃ upagatā, na samitapāpā. Bhovādinoti jātimattabrāhmaṇe vadati. Pāṭekkasaccānīti tehi tehi diṭṭhigatikehi pāṭiyekkaṃ gahitāni ‘‘idameva sacca’’nti (ma. ni. 2.187, 203, 427; 3.27; udā. 55; netti. 59) abhiniviṭṭhāni diṭṭhisaccādīni. Diṭṭhigatānipi hi ‘‘idameva sacca’’nti (ma. ni. 2.187, 202, 427; 3.27, 29; netti. 59) gahaṇaṃ upādāya ‘‘saccānī’’ti voharīyanti. Tenāha ‘‘idamevā’’tiādi. Nīhaṭānīti attano santānato nīharitāni apanītāni. Gahitaggahaṇassāti ariyamaggādhigamato pubbe gahitassa diṭṭhigāhassa. Vissaṭṭhabhāvavevacanānīti ariyamaggena sabbaso pariccāgabhāvassa adhivacanāni.

    នត្ថិ ឯតាសំ វយោ វេកល្យន្តិ អវយាតិ អាហ ‘‘អនូនា’’តិ, អនវសេសាតិ អត្ថោ។ ឯសនាតិ ហេដ្ឋា វុត្តកាមេសនាទយោ។

    Natthi etāsaṃ vayo vekalyanti avayāti āha ‘‘anūnā’’ti, anavasesāti attho. Esanāti heṭṭhā vuttakāmesanādayo.

    មគ្គស្ស កិច្ចនិប្ផត្តិ កថិតា រាគាទីនំ បហីនភាវទីបនតោ។

    Maggassa kiccanipphatti kathitā rāgādīnaṃ pahīnabhāvadīpanato.

    បច្ចវេក្ខណាយ ផលំ កថិតន្តិ បច្ចវេក្ខណមុខេន អរិយផលំ កថិតំ។ អធិគតេ ហិ អគ្គផលេ សព្ពសោ រាគាទីនំ អនុប្បាទធម្មតំ បជានាតិ, តញ្ច បជាននំ បច្ចវេក្ខណញាណន្តិ។

    Paccavekkhaṇāya phalaṃ kathitanti paccavekkhaṇamukhena ariyaphalaṃ kathitaṃ. Adhigate hi aggaphale sabbaso rāgādīnaṃ anuppādadhammataṃ pajānāti, tañca pajānanaṃ paccavekkhaṇañāṇanti.

    អសេក្ខធម្មទសកវណ្ណនា

    Asekkhadhammadasakavaṇṇanā

    ផលញ្ច តេ សម្បយុត្តធម្មា ចាតិ ផលសម្បយុត្តធម្មា, អរិយផលសភាវា សម្បយុត្តា ធម្មាតិ អត្ថោ។ ផលសម្បយុត្តធម្មាតិ ផលធម្មា ចេវ តំសម្បយុត្តធម្មា ចាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ទ្វីសុបិ ឋានេសុ បញ្ញាវ កថិតា សម្មា ទស្សនដ្ឋេន សម្មាទិដ្ឋិ, សម្មា ជាននដ្ឋេន សម្មាញាណន្តិ ច។ អត្ថិ ហិ ទស្សនជាននានំ សវិសយេ បវត្តិអាការវិសេសោ, ស្វាយំ ហេដ្ឋា ទស្សិតោ ឯវ។ ផលសមាបត្តិធម្មាតិ ផលសមាបត្តិយំ ធម្មា, ផលសមាបត្តិសហគតធម្មាតិ អត្ថោ។ អរិយផលសម្បយុត្តធម្មាបិ ហិ សព្ពសោ បដិបក្ខតោ វិមុត្តតំ ឧបាទាយ ‘‘វិមុត្តី’’តិ វត្តព្ពតំ លភន្តិ។ កេនចិ បន យថា អសេក្ខា ផលបញ្ញា ទស្សនកិច្ចំ ឧបាទាយ ‘‘សម្មាទិដ្ឋី’’តិ វុត្តា, ជាននកិច្ចំ ឧបាទាយ ‘‘សម្មាញាណ’’ន្តិបិ វុត្តា ឯវ; ឯវំ អរិយផលសមាធិ សមាទានដ្ឋំ ឧបាទាយ ‘‘សម្មាសមាធី’’តិ វុត្តោ, វិមុច្ចនដ្ឋំ ឧបាទាយ ‘‘សម្មាវិមុត្តី’’ តិបិ វុត្តោ។ ឯវញ្ច កត្វា ‘‘អនាសវំ ចេតោវិមុត្តិ’’ន្តិ ទុតិយវិមុត្តិគ្គហណញ្ច សមត្ថិតំ ហោតីតិ។

    Phalañca te sampayuttadhammā cāti phalasampayuttadhammā, ariyaphalasabhāvā sampayuttā dhammāti attho. Phalasampayuttadhammāti phaladhammā ceva taṃsampayuttadhammā cāti evamettha attho veditabbo. Dvīsupi ṭhānesu paññāva kathitā sammā dassanaṭṭhena sammādiṭṭhi, sammā jānanaṭṭhena sammāñāṇanti ca. Atthi hi dassanajānanānaṃ savisaye pavattiākāraviseso, svāyaṃ heṭṭhā dassito eva. Phalasamāpattidhammāti phalasamāpattiyaṃ dhammā, phalasamāpattisahagatadhammāti attho. Ariyaphalasampayuttadhammāpi hi sabbaso paṭipakkhato vimuttataṃ upādāya ‘‘vimuttī’’ti vattabbataṃ labhanti. Kenaci pana yathā asekkhā phalapaññā dassanakiccaṃ upādāya ‘‘sammādiṭṭhī’’ti vuttā, jānanakiccaṃ upādāya ‘‘sammāñāṇa’’ntipi vuttā eva; evaṃ ariyaphalasamādhi samādānaṭṭhaṃ upādāya ‘‘sammāsamādhī’’ti vutto, vimuccanaṭṭhaṃ upādāya ‘‘sammāvimuttī’’ tipi vutto. Evañca katvā ‘‘anāsavaṃ cetovimutti’’nti dutiyavimuttiggahaṇañca samatthitaṃ hotīti.

    ទសកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Dasakavaṇṇanā niṭṭhitā.

    បញ្ហសមោធានវណ្ណនា

    Pañhasamodhānavaṇṇanā

    សមោធានេតព្ពាតិ សមាហរិតព្ពា។

    Samodhānetabbāti samāharitabbā.

    ៣៤៩. ឱកប្បនាតិ ពលវសទ្ធា។ អាយតិំ ភិក្ខូនំ អវិវាទហេតុភូតំ តត្ថ តត្ថ ភគវតា ទេសិតានំ អត្ថានំ សង្គាយនំ សង្គីតិ, តស្ស ច ការណំ អយំ សុត្តទេសនា តថា បវត្តត្តាតិ វុត្តំ ‘‘សង្គីតិបរិយាយន្តិ សាមគ្គិយា ការណ’’ន្តិ។ សមនុញ្ញោ សត្ថា អហោសិ ‘‘បដិភាតុ ត,ំ សារិបុត្ត, ភិក្ខូនំ ធម្មិំ កថា’’តិ ឧស្សាហេត្វា អាទិតោ បដ្ឋាយ យាវ បរិយោសានា សុណន្តោ, សា បនេត្ថ ភគវតោ សមនុញ្ញតា ‘‘សាធុ, សាធូ’’តិ អនុមោទនេន បាកដា ជាតាតិ វុត្តំ ‘‘អនុមោទនេន សមនុញ្ញោ អហោសី’’តិ។ ជិនភាសិតោ នាម ជាតោ, ន សាវកភាសិតោ។ យថា ហិ រាជយុត្តេហិ លិខិតបណ្ណំ យាវ រាជមុទ្ទិកាយ ន លញ្ជិតំ ហោតិ, ន តាវ ‘‘រាជបណ្ណ’’ន្តិ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ, លញ្ជិតមត្តំ បន រាជបណ្ណំ នាម ហោតិ។ ឯវមេវ ‘‘សាធុ, សាធុ សារិបុត្តា’’តិអាទិ អនុមោទនវចនសំសូចិតាយ សមនុញ្ញាសង្ខាតាយ ជិនវចនមុទ្ទាយ លញ្ជិតត្តា អយំ សុត្តន្តោ ជិនភាសិតោ នាម ជាតោ អាហច្ចវចនោ។ យំ បនេត្ថ អត្ថតោ ន វិភត្តំ, តំ សុវិញ្ញេយ្យមេវាតិ។

    349.Okappanāti balavasaddhā. Āyatiṃ bhikkhūnaṃ avivādahetubhūtaṃ tattha tattha bhagavatā desitānaṃ atthānaṃ saṅgāyanaṃ saṅgīti, tassa ca kāraṇaṃ ayaṃ suttadesanā tathā pavattattāti vuttaṃ ‘‘saṅgītipariyāyanti sāmaggiyā kāraṇa’’nti. Samanuñño satthā ahosi ‘‘paṭibhātu ta,ṃ sāriputta, bhikkhūnaṃ dhammiṃ kathā’’ti ussāhetvā ādito paṭṭhāya yāva pariyosānā suṇanto, sā panettha bhagavato samanuññatā ‘‘sādhu, sādhū’’ti anumodanena pākaṭā jātāti vuttaṃ ‘‘anumodanena samanuñño ahosī’’ti. Jinabhāsito nāma jāto, na sāvakabhāsito. Yathā hi rājayuttehi likhitapaṇṇaṃ yāva rājamuddikāya na lañjitaṃ hoti, na tāva ‘‘rājapaṇṇa’’nti saṅkhyaṃ gacchati, lañjitamattaṃ pana rājapaṇṇaṃ nāma hoti. Evameva ‘‘sādhu, sādhu sāriputtā’’tiādi anumodanavacanasaṃsūcitāya samanuññāsaṅkhātāya jinavacanamuddāya lañjitattā ayaṃ suttanto jinabhāsito nāma jāto āhaccavacano. Yaṃ panettha atthato na vibhattaṃ, taṃ suviññeyyamevāti.

    សង្គីតិសុត្តវណ្ណនាយ លីនត្ថប្បកាសនា។

    Saṅgītisuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā.




    Next: ១១. ទសុត្តរសុត្តវណ្ណនា • 11. Dasuttarasuttavaṇṇanā




    Related texts:



    តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / ទីឃនិកាយ • Dīghanikāya / ១០. សង្គីតិសុត្តំ • 10. Saṅgītisuttaṃ

    អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / សុត្តបិដក (អដ្ឋកថា) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / ទីឃ និកាយ (អដ្ឋកថា) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) / ១០. សង្គីតិសុត្តវណ្ណនា • 10. Saṅgītisuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact