| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४४२] ४. सङ्खजातकवण्णना
[442] 4. Saṅkhajātakavaṇṇanā
बहुस्सुतोति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो सब्बपरिक्खारदानं आरब्भ कथेसि। सावत्थियं किरेको उपासको तथागतस्स धम्मदेसनं सुत्वा पसन्नचित्तो स्वातनाय निमन्तेत्वा अत्तनो घरद्वारे मण्डपं कारेत्वा अलङ्करित्वा पुनदिवसे तथागतस्स कालं आरोचापेसि। सत्था पञ्चसतभिक्खुपरिवारो तत्थ गन्त्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि। उपासको सपुत्तदारो सपरिजनो बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं दत्वा पुन स्वातनायाति एवं सत्ताहं निमन्तेत्वा महादानं पवत्तेत्वा सत्तमे दिवसे सब्बपरिक्खारं अदासि। तं पन ददमानो उपाहनदानं उस्सन्नं कत्वा अदासि। दसबलस्स दिन्नो उपाहनसङ्घाटो सहस्सग्घनको अहोसि, द्विन्नं अग्गसावकानं पञ्चसतग्घनको, सेसानं पञ्चन्नं भिक्खुसतानं सतग्घनको। इति सो सब्बपरिक्खारदानं दत्वा अत्तनो परिसाय सद्धिं भगवतो सन्तिके निसीदि। अथस्स सत्था मधुरेन सरेन अनुमोदनं करोन्तो ‘‘उपासक, उळारं ते सब्बपरिक्खारदानं, अत्तमनो होहि, पुब्बे अनुप्पन्ने बुद्धे पच्चेकबुद्धस्स एकं उपाहनसङ्घाटं दत्वा नावाय भिन्नाय अप्पतिट्ठे महासमुद्देपि उपाहनदाननिस्सन्देन पतिट्ठं लभिंसु, त्वं पन बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स सब्बपरिक्खारदानं अदासि, तस्स ते उपाहनदानस्स फलं कस्मा न पतिट्ठा भविस्सती’’ति वत्वा तेन याचितो अतीतं आहरि।
Bahussutoti idaṃ satthā jetavane viharanto sabbaparikkhāradānaṃ ārabbha kathesi. Sāvatthiyaṃ kireko upāsako tathāgatassa dhammadesanaṃ sutvā pasannacitto svātanāya nimantetvā attano gharadvāre maṇḍapaṃ kāretvā alaṅkaritvā punadivase tathāgatassa kālaṃ ārocāpesi. Satthā pañcasatabhikkhuparivāro tattha gantvā paññatte āsane nisīdi. Upāsako saputtadāro saparijano buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ datvā puna svātanāyāti evaṃ sattāhaṃ nimantetvā mahādānaṃ pavattetvā sattame divase sabbaparikkhāraṃ adāsi. Taṃ pana dadamāno upāhanadānaṃ ussannaṃ katvā adāsi. Dasabalassa dinno upāhanasaṅghāṭo sahassagghanako ahosi, dvinnaṃ aggasāvakānaṃ pañcasatagghanako, sesānaṃ pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ satagghanako. Iti so sabbaparikkhāradānaṃ datvā attano parisāya saddhiṃ bhagavato santike nisīdi. Athassa satthā madhurena sarena anumodanaṃ karonto ‘‘upāsaka, uḷāraṃ te sabbaparikkhāradānaṃ, attamano hohi, pubbe anuppanne buddhe paccekabuddhassa ekaṃ upāhanasaṅghāṭaṃ datvā nāvāya bhinnāya appatiṭṭhe mahāsamuddepi upāhanadānanissandena patiṭṭhaṃ labhiṃsu, tvaṃ pana buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa sabbaparikkhāradānaṃ adāsi, tassa te upāhanadānassa phalaṃ kasmā na patiṭṭhā bhavissatī’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
अतीते अयं बाराणसी मोळिनी नाम अहोसि। मोळिनिनगरे ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते सङ्खो नाम ब्राह्मणो अड्ढो महद्धनो महाभोगो पहूतवित्तुपकरणो पहूतधनधञ्ञसुवण्णरजतो चतूसु नगरद्वारेसु नगरमज्झे निवेसनद्वारे चाति छसु ठानेसु छ दानसालायो कारेत्वा देवसिकं छसतसहस्सानि विस्सज्जेन्तो कपणद्धिकानं महादानं पवत्तेसि। सो एकदिवसं चिन्तेसि ‘‘अहं गेहे धने खीणे दातुं न सक्खिस्सामि, अपरिक्खीणेयेव धने नावाय सुवण्णभूमिं गन्त्वा धनं आहरिस्सामी’’ति। सो नावं बन्धापेत्वा भण्डस्स पूरापेत्वा पुत्तदारं आमन्तेत्वा ‘‘यावाहं आगच्छामि , ताव मे दानं अनुपच्छिन्दित्वा पवत्तेय्याथा’’ति वत्वा दासकम्मकरपरिवुतो छत्तं आदाय उपाहनं आरुय्ह मज्झन्हिकसमये पट्टनगामाभिमुखो पायासि। तस्मिं खणे गन्धमादने एको पच्चेकबुद्धो आवज्जेत्वा तं धनाहरणत्थाय गच्छन्तं दिस्वा ‘‘महापुरिसो धनं आहरितुं गच्छति, भविस्सति नु खो अस्स समुद्दे अन्तरायो, नो’’ति आवज्जेत्वा ‘‘भविस्सती’’ति ञत्वा ‘‘एस मं दिस्वा छत्तञ्च उपाहनञ्च मय्हं दत्वा उपाहनदाननिस्सन्देन समुद्दे भिन्नाय नावाय पतिट्ठं लभिस्सति, करिस्सामिस्स अनुग्गह’’न्ति आकासेनागन्त्वा तस्साविदूरे ओतरित्वा चण्डवातातपे अङ्गारसन्थरसदिसं उण्हवालुकं मद्दन्तो तस्स अभिमुखो आगच्छि।
Atīte ayaṃ bārāṇasī moḷinī nāma ahosi. Moḷininagare brahmadatte rajjaṃ kārente saṅkho nāma brāhmaṇo aḍḍho mahaddhano mahābhogo pahūtavittupakaraṇo pahūtadhanadhaññasuvaṇṇarajato catūsu nagaradvāresu nagaramajjhe nivesanadvāre cāti chasu ṭhānesu cha dānasālāyo kāretvā devasikaṃ chasatasahassāni vissajjento kapaṇaddhikānaṃ mahādānaṃ pavattesi. So ekadivasaṃ cintesi ‘‘ahaṃ gehe dhane khīṇe dātuṃ na sakkhissāmi, aparikkhīṇeyeva dhane nāvāya suvaṇṇabhūmiṃ gantvā dhanaṃ āharissāmī’’ti. So nāvaṃ bandhāpetvā bhaṇḍassa pūrāpetvā puttadāraṃ āmantetvā ‘‘yāvāhaṃ āgacchāmi , tāva me dānaṃ anupacchinditvā pavatteyyāthā’’ti vatvā dāsakammakaraparivuto chattaṃ ādāya upāhanaṃ āruyha majjhanhikasamaye paṭṭanagāmābhimukho pāyāsi. Tasmiṃ khaṇe gandhamādane eko paccekabuddho āvajjetvā taṃ dhanāharaṇatthāya gacchantaṃ disvā ‘‘mahāpuriso dhanaṃ āharituṃ gacchati, bhavissati nu kho assa samudde antarāyo, no’’ti āvajjetvā ‘‘bhavissatī’’ti ñatvā ‘‘esa maṃ disvā chattañca upāhanañca mayhaṃ datvā upāhanadānanissandena samudde bhinnāya nāvāya patiṭṭhaṃ labhissati, karissāmissa anuggaha’’nti ākāsenāgantvā tassāvidūre otaritvā caṇḍavātātape aṅgārasantharasadisaṃ uṇhavālukaṃ maddanto tassa abhimukho āgacchi.
सो तं दिस्वाव ‘‘पुञ्ञक्खेत्तं मे आगतं, अज्ज मया एत्थ दानबीजं रोपेतुं वट्टती’’ति तुट्ठचित्तो वेगेन तं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा ‘‘भन्ते, मय्हं अनुग्गहत्थाय थोकं मग्गा ओक्कम्म इमं रुक्खमूलं उपसङ्कमथा’’ति वत्वा तस्मिं रुक्खमूलं उपसङ्कमन्ते रुक्खमूले वालुकं उस्सापेत्वा उत्तरासङ्गं पञ्ञपेत्वा पच्चेकबुद्धं निसीदापेत्वा वन्दित्वा वासितपरिस्सावितेन उदकेन पादे धोवित्वा गन्धतेलेन मक्खेत्वा अत्तनो उपाहना ओमुञ्चित्वा पप्फोटेत्वा गन्धतेलेन मक्खेत्वा तस्स पादेसु पटिमुञ्चित्वा ‘‘भन्ते, इमा उपाहना आरुय्ह छत्तं मत्थके कत्वा गच्छथा’’ति छत्तुपाहनं अदासि। सो अस्स अनुग्गहत्थाय तं गहेत्वा पसादसंवड्ढनत्थं पस्सन्तस्सेवस्स उप्पतित्वा गन्धमादनमेव अगमासि। बोधिसत्तोपि तं दिस्वा अतिविय पसन्नचित्तो पट्टनं गन्त्वा नावं अभिरुहि। अथस्स महासमुद्दं पटिपन्नस्स सत्तमे दिवसे नावा विवरं अदासि, उदकं उस्सिञ्चितुं नासक्खिंसु। महाजनो मरणभयभीतो अत्तनो अत्तनो देवता नमस्सित्वा महाविरवं विरवि। महासत्तो एकं उपट्ठाकं गहेत्वा सकलसरीरं तेलेन मक्खेत्वा सप्पिना सद्धिं सक्खरचुण्णं यावदत्थं खादित्वा तम्पि खादापेत्वा तेन सद्धिं कूपकयट्ठिमत्थकं आरुय्ह ‘‘इमाय दिसाय अम्हाकं नगर’’न्ति दिसं ववत्थपेत्वा मच्छकच्छपपरिपन्थतो अत्तानं मोचेन्तो तेन सद्धिं उसभमत्तं अतिक्कमित्वा पति। महाजनो विनासं पापुणि। महासत्तो पन उपट्ठाकेन सद्धिं समुद्दं तरितुं आरभि। तस्स तरन्तस्सेव सत्तमो दिवसो जातो। सो तस्मिम्पि काले लोणोदकेन मुखं विक्खालेत्वा उपोसथिको अहोसियेव।
So taṃ disvāva ‘‘puññakkhettaṃ me āgataṃ, ajja mayā ettha dānabījaṃ ropetuṃ vaṭṭatī’’ti tuṭṭhacitto vegena taṃ upasaṅkamitvā vanditvā ‘‘bhante, mayhaṃ anuggahatthāya thokaṃ maggā okkamma imaṃ rukkhamūlaṃ upasaṅkamathā’’ti vatvā tasmiṃ rukkhamūlaṃ upasaṅkamante rukkhamūle vālukaṃ ussāpetvā uttarāsaṅgaṃ paññapetvā paccekabuddhaṃ nisīdāpetvā vanditvā vāsitaparissāvitena udakena pāde dhovitvā gandhatelena makkhetvā attano upāhanā omuñcitvā papphoṭetvā gandhatelena makkhetvā tassa pādesu paṭimuñcitvā ‘‘bhante, imā upāhanā āruyha chattaṃ matthake katvā gacchathā’’ti chattupāhanaṃ adāsi. So assa anuggahatthāya taṃ gahetvā pasādasaṃvaḍḍhanatthaṃ passantassevassa uppatitvā gandhamādanameva agamāsi. Bodhisattopi taṃ disvā ativiya pasannacitto paṭṭanaṃ gantvā nāvaṃ abhiruhi. Athassa mahāsamuddaṃ paṭipannassa sattame divase nāvā vivaraṃ adāsi, udakaṃ ussiñcituṃ nāsakkhiṃsu. Mahājano maraṇabhayabhīto attano attano devatā namassitvā mahāviravaṃ viravi. Mahāsatto ekaṃ upaṭṭhākaṃ gahetvā sakalasarīraṃ telena makkhetvā sappinā saddhiṃ sakkharacuṇṇaṃ yāvadatthaṃ khāditvā tampi khādāpetvā tena saddhiṃ kūpakayaṭṭhimatthakaṃ āruyha ‘‘imāya disāya amhākaṃ nagara’’nti disaṃ vavatthapetvā macchakacchapaparipanthato attānaṃ mocento tena saddhiṃ usabhamattaṃ atikkamitvā pati. Mahājano vināsaṃ pāpuṇi. Mahāsatto pana upaṭṭhākena saddhiṃ samuddaṃ tarituṃ ārabhi. Tassa tarantasseva sattamo divaso jāto. So tasmimpi kāle loṇodakena mukhaṃ vikkhāletvā uposathiko ahosiyeva.
तदा पन चतूहि लोकपालेहि मणिमेखला नाम देवधीता ‘‘सचे समुद्दे नावाय भिन्नाय तिसरणगता वा सीलसम्पन्ना वा मातापितुपट्ठाका वा मनुस्सा दुक्खप्पत्ता होन्ति, ते रक्खेय्यासी’’ति समुद्दे आरक्खणत्थाय ठपिता होति। सा अत्तनो इस्सरियेन सत्ताहमनुभवित्वा पमज्जित्वा सत्तमे दिवसे समुद्दं ओलोकेन्ती सीलाचारसंयुत्तं सङ्खब्राह्मणं दिस्वा ‘‘इमस्स सत्तमो दिवसो समुद्दे पतितस्स, सचे सो मरिस्सति अतिविय गारय्हा मे भविस्सती’’ति संविग्गमानहदया हुत्वा एकं सुवण्णपातिं नानग्गरसभोजनस्स पूरेत्वा वातवेगेन तत्थ गन्त्वा तस्स पुरतो आकासे ठत्वा ‘‘ब्राह्मण, त्वं सत्ताहं निराहारो, इदं दिब्बभोजनं भुञ्जा’’ति आह। सो तं ओलोकेत्वा ‘‘अपनेहि तव भत्तं, अहं उपोसथिको’’ति आह। अथस्स उपट्ठाको पच्छतो आगतो देवतं अदिस्वा सद्दमेव सुत्वा ‘‘अयं ब्राह्मणो पकतिसुखुमालो सत्ताहं निराहारताय दुक्खितो मरणभयेन विलपति मञ्ञे, अस्सासेस्सामि न’’न्ति चिन्तेत्वा पठमं गाथमाह –
Tadā pana catūhi lokapālehi maṇimekhalā nāma devadhītā ‘‘sace samudde nāvāya bhinnāya tisaraṇagatā vā sīlasampannā vā mātāpitupaṭṭhākā vā manussā dukkhappattā honti, te rakkheyyāsī’’ti samudde ārakkhaṇatthāya ṭhapitā hoti. Sā attano issariyena sattāhamanubhavitvā pamajjitvā sattame divase samuddaṃ olokentī sīlācārasaṃyuttaṃ saṅkhabrāhmaṇaṃ disvā ‘‘imassa sattamo divaso samudde patitassa, sace so marissati ativiya gārayhā me bhavissatī’’ti saṃviggamānahadayā hutvā ekaṃ suvaṇṇapātiṃ nānaggarasabhojanassa pūretvā vātavegena tattha gantvā tassa purato ākāse ṭhatvā ‘‘brāhmaṇa, tvaṃ sattāhaṃ nirāhāro, idaṃ dibbabhojanaṃ bhuñjā’’ti āha. So taṃ oloketvā ‘‘apanehi tava bhattaṃ, ahaṃ uposathiko’’ti āha. Athassa upaṭṭhāko pacchato āgato devataṃ adisvā saddameva sutvā ‘‘ayaṃ brāhmaṇo pakatisukhumālo sattāhaṃ nirāhāratāya dukkhito maraṇabhayena vilapati maññe, assāsessāmi na’’nti cintetvā paṭhamaṃ gāthamāha –
३९.
39.
‘‘बहुस्सुतो सुतधम्मोसि सङ्ख, दिट्ठा तया समणब्राह्मणा च।
‘‘Bahussuto sutadhammosi saṅkha, diṭṭhā tayā samaṇabrāhmaṇā ca;
अथक्खणे दस्सयसे विलापं, अञ्ञो नु को ते पटिमन्तको मया’’ति॥
Athakkhaṇe dassayase vilāpaṃ, añño nu ko te paṭimantako mayā’’ti.
तत्थ सुतधम्मोसीति धम्मोपि तया धम्मिकसमणब्राह्मणानं सन्तिके सुतो असि। दिट्ठा तयाति तेसं पच्चये देन्तेन वेय्यावच्चं करोन्तेन धम्मिकसमणब्राह्मणा च तया दिट्ठा। एवं अकरोन्तो हि पस्सन्तोपि ते न पस्सतियेव। अथक्खणेति अथ अक्खणे सल्लपन्तस्स कस्सचि अभावेन वचनस्स अनोकासे। दस्सयसेति ‘‘अहं उपोसथिको’’ति वदन्तो विलापं दस्सेसि। पटिमन्तकोति मया अञ्ञो को तव पटिमन्तको पटिवचनदायको, किंकारणा एवं विप्पलपसीति?
Tattha sutadhammosīti dhammopi tayā dhammikasamaṇabrāhmaṇānaṃ santike suto asi. Diṭṭhā tayāti tesaṃ paccaye dentena veyyāvaccaṃ karontena dhammikasamaṇabrāhmaṇā ca tayā diṭṭhā. Evaṃ akaronto hi passantopi te na passatiyeva. Athakkhaṇeti atha akkhaṇe sallapantassa kassaci abhāvena vacanassa anokāse. Dassayaseti ‘‘ahaṃ uposathiko’’ti vadanto vilāpaṃ dassesi. Paṭimantakoti mayā añño ko tava paṭimantako paṭivacanadāyako, kiṃkāraṇā evaṃ vippalapasīti?
सो तस्स वचनं सुत्वा ‘‘इमस्स देवता न पञ्ञायति मञ्ञे’’ति चिन्तेत्वा ‘‘सम्म, नाहं मरणस्स भायामि, अत्थि पन मे अञ्ञो पटिमन्तको’’ति वत्वा दुतियं गाथमाह –
So tassa vacanaṃ sutvā ‘‘imassa devatā na paññāyati maññe’’ti cintetvā ‘‘samma, nāhaṃ maraṇassa bhāyāmi, atthi pana me añño paṭimantako’’ti vatvā dutiyaṃ gāthamāha –
४०.
40.
‘‘सुब्भू सुभा सुप्पटिमुक्ककम्बु, पग्गय्ह सोवण्णमयाय पातिया।
‘‘Subbhū subhā suppaṭimukkakambu, paggayha sovaṇṇamayāya pātiyā;
‘भुञ्जस्सु भत्तं’ इति मं वदेति, सद्धावित्ता, तमहं नोति ब्रूमी’’ति॥
‘Bhuñjassu bhattaṃ’ iti maṃ vadeti, saddhāvittā, tamahaṃ noti brūmī’’ti.
तत्थ सुब्भूति सुभमुखा। सुभाति पासादिका उत्तमरूपधरा। सुप्पटिमुक्ककम्बूति पटिमुक्कसुवण्णालङ्कारा। पग्गय्हाति सुवण्णपातिया भत्तं गहेत्वा उक्खिपित्वा। सद्धावित्ताति सद्धा चेव तुट्ठचित्ता च। ‘‘सद्धं चित्त’’न्तिपि पाठो, तस्सत्थो सद्धन्ति सद्दहन्तं, चित्तन्ति तुट्ठचित्तं। तमहं नोतीति तमहं देवतं उपोसथिकत्ता पटिक्खिपन्तो नोति ब्रूमि, न विप्पलपामि सम्माति।
Tattha subbhūti subhamukhā. Subhāti pāsādikā uttamarūpadharā. Suppaṭimukkakambūti paṭimukkasuvaṇṇālaṅkārā. Paggayhāti suvaṇṇapātiyā bhattaṃ gahetvā ukkhipitvā. Saddhāvittāti saddhā ceva tuṭṭhacittā ca. ‘‘Saddhaṃ citta’’ntipi pāṭho, tassattho saddhanti saddahantaṃ, cittanti tuṭṭhacittaṃ. Tamahaṃnotīti tamahaṃ devataṃ uposathikattā paṭikkhipanto noti brūmi, na vippalapāmi sammāti.
अथस्स सो ततियं गाथमाह –
Athassa so tatiyaṃ gāthamāha –
४१.
41.
‘‘एतादिसं ब्राह्मण दिस्वान यक्खं, पुच्छेय्य पोसो सुखमासिसानो।
‘‘Etādisaṃ brāhmaṇa disvāna yakkhaṃ, puccheyya poso sukhamāsisāno;
उट्ठेहि नं पञ्जलिकाभिपुच्छ, देवी नुसि त्वं उद मानुसी नू’’ति॥
Uṭṭhehi naṃ pañjalikābhipuccha, devī nusi tvaṃ uda mānusī nū’’ti.
तत्थ सुखमासिसानोति एतादिसं यक्खं दिस्वा अत्तनो सुखं आसीसन्तो पण्डितो पुरिसो ‘‘अम्हाकं सुखं भविस्सति, न भविस्सती’’ति पुच्छेय्य। उट्ठेहीति उदकतो उट्ठानाकारं दस्सेन्तो उट्ठह। पञ्जलिकाभिपुच्छाति अञ्जलिको हुत्वा अभिपुच्छ। उद मानुसीति उदाहु महिद्धिका मानुसी त्वन्ति।
Tattha sukhamāsisānoti etādisaṃ yakkhaṃ disvā attano sukhaṃ āsīsanto paṇḍito puriso ‘‘amhākaṃ sukhaṃ bhavissati, na bhavissatī’’ti puccheyya. Uṭṭhehīti udakato uṭṭhānākāraṃ dassento uṭṭhaha. Pañjalikābhipucchāti añjaliko hutvā abhipuccha. Uda mānusīti udāhu mahiddhikā mānusī tvanti.
बोधिसत्तो ‘‘युत्तं कथेसी’’ति तं पुच्छन्तो चतुत्थं गाथमाह –
Bodhisatto ‘‘yuttaṃ kathesī’’ti taṃ pucchanto catutthaṃ gāthamāha –
४२.
42.
‘‘यं त्वं सुखेनाभिसमेक्खसे मं, भुञ्जस्सु भत्तं इति मं वदेसि।
‘‘Yaṃ tvaṃ sukhenābhisamekkhase maṃ, bhuñjassu bhattaṃ iti maṃ vadesi;
पुच्छामि तं नारि महानुभावे, देवी नुसि त्वं उद मानुसी नू’’ति॥
Pucchāmi taṃ nāri mahānubhāve, devī nusi tvaṃ uda mānusī nū’’ti.
तत्थ यं त्वन्ति यस्मा त्वं सुखेन मं अभिसमेक्खसे, पियचक्खूहि ओलोकेसि। पुच्छामि तन्ति तेन कारणेन तं पुच्छामि।
Tattha yaṃ tvanti yasmā tvaṃ sukhena maṃ abhisamekkhase, piyacakkhūhi olokesi. Pucchāmi tanti tena kāraṇena taṃ pucchāmi.
ततो देवधीता द्वे गाथा अभासि –
Tato devadhītā dve gāthā abhāsi –
४३.
43.
‘‘देवी अहं सङ्ख महानुभावा, इधागता सागरवारिमज्झे।
‘‘Devī ahaṃ saṅkha mahānubhāvā, idhāgatā sāgaravārimajjhe;
अनुकम्पिका नो च पदुट्ठचित्ता, तवेव अत्थाय इधागतास्मि॥
Anukampikā no ca paduṭṭhacittā, taveva atthāya idhāgatāsmi.
४४.
44.
‘‘इधन्नपानं सयनासनञ्च, यानानि नानाविविधानि सङ्ख।
‘‘Idhannapānaṃ sayanāsanañca, yānāni nānāvividhāni saṅkha;
सब्बस्स त्याहं पटिपादयामि, यं किञ्चि तुय्हं मनसाभिपत्थित’’न्ति॥
Sabbassa tyāhaṃ paṭipādayāmi, yaṃ kiñci tuyhaṃ manasābhipatthita’’nti.
तत्थ इधाति इमस्मिं महासमुद्दे। नानाविविधानीति बहूनि च अनेकप्पकारानि च हत्थियानअस्सयानादीनि अत्थि। सब्बस्स त्याहन्ति तस्स अन्नपानादिनो सब्बस्स सामिकं कत्वा तं ते अन्नपानादिं पटिपादयामि ददामि। यं किञ्चीति अञ्ञम्पि यं किञ्चि मनसा इच्छितं, तं सब्बं ते दम्मीति।
Tattha idhāti imasmiṃ mahāsamudde. Nānāvividhānīti bahūni ca anekappakārāni ca hatthiyānaassayānādīni atthi. Sabbassa tyāhanti tassa annapānādino sabbassa sāmikaṃ katvā taṃ te annapānādiṃ paṭipādayāmi dadāmi. Yaṃ kiñcīti aññampi yaṃ kiñci manasā icchitaṃ, taṃ sabbaṃ te dammīti.
तं सुत्वा महासत्तो ‘‘अयं देवधीता समुद्दपिट्ठे मय्हं ‘इदञ्चिदञ्च दम्मी’ति वदति, किं नु खो एसा मया कतेन पुञ्ञकम्मेन दातुकामा, उदाहु अत्तनो बलेन, पुच्छिस्सामि ताव न’’न्ति चिन्तेत्वा पुच्छन्तो सत्तमं गाथमाह –
Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘ayaṃ devadhītā samuddapiṭṭhe mayhaṃ ‘idañcidañca dammī’ti vadati, kiṃ nu kho esā mayā katena puññakammena dātukāmā, udāhu attano balena, pucchissāmi tāva na’’nti cintetvā pucchanto sattamaṃ gāthamāha –
४५.
45.
‘‘यं किञ्चि यिट्ठञ्च हुतञ्च मय्हं, सब्बस्स नो इस्सरा त्वं सुगत्ते।
‘‘Yaṃ kiñci yiṭṭhañca hutañca mayhaṃ, sabbassa no issarā tvaṃ sugatte;
सुस्सोणि सुब्भमु सुविलग्गमज्झे, किस्स मे कम्मस्स अयं विपाको’’ति॥
Sussoṇi subbhamu suvilaggamajjhe, kissa me kammassa ayaṃ vipāko’’ti.
तत्थ यिट्ठन्ति दानवसेन यजितं। हुतन्ति आहुनपाहुनवसेन दिन्नं। सब्बस्स नो इस्सरा त्वन्ति तस्स अम्हाकं पुञ्ञकम्मस्स त्वं इस्सरा, ‘‘इमस्स अयं विपाको, इमस्स अय’’न्ति ब्याकरितुं समत्थाति अत्थो। सुस्सोणीति सुन्दरऊरुलक्खणे। सुब्भमूति सुन्दरभमुके । सुविलग्गमज्झेति सुट्ठुविलग्गिततनुमज्झे। किस्स मेति मया कतकम्मेसु कतरकम्मस्स अयं विपाको, येनाहं अप्पतिट्ठे समुद्दे पतिट्ठं लभामीति।
Tattha yiṭṭhanti dānavasena yajitaṃ. Hutanti āhunapāhunavasena dinnaṃ. Sabbassa no issarā tvanti tassa amhākaṃ puññakammassa tvaṃ issarā, ‘‘imassa ayaṃ vipāko, imassa aya’’nti byākarituṃ samatthāti attho. Sussoṇīti sundaraūrulakkhaṇe. Subbhamūti sundarabhamuke . Suvilaggamajjheti suṭṭhuvilaggitatanumajjhe. Kissa meti mayā katakammesu katarakammassa ayaṃ vipāko, yenāhaṃ appatiṭṭhe samudde patiṭṭhaṃ labhāmīti.
तं सुत्वा देवधीता ‘‘अयं ब्राह्मणो ‘यं तेन कुसलं कतं, तं कम्मं न जानाती’ति अञ्ञाय पुच्छति मञ्ञे, कथयिस्सामि दानिस्सा’’ति तं कथेन्ती अट्ठमं गाथमाह –
Taṃ sutvā devadhītā ‘‘ayaṃ brāhmaṇo ‘yaṃ tena kusalaṃ kataṃ, taṃ kammaṃ na jānātī’ti aññāya pucchati maññe, kathayissāmi dānissā’’ti taṃ kathentī aṭṭhamaṃ gāthamāha –
४६.
46.
‘‘घम्मे पथे ब्राह्मण एकभिक्खुं, उग्घट्टपादं तसितं किलन्तं।
‘‘Ghamme pathe brāhmaṇa ekabhikkhuṃ, ugghaṭṭapādaṃ tasitaṃ kilantaṃ;
पटिपादयी सङ्ख उपाहनानि, सा दक्खिणा कामदुहा तवज्जा’’ति॥
Paṭipādayī saṅkha upāhanāni, sā dakkhiṇā kāmaduhā tavajjā’’ti.
तत्थ एकभिक्खुन्ति एकं पच्चेकबुद्धं सन्धायाह। उग्घट्टपादन्ति उण्हवालुकाय घट्टितपादं। तसितन्ति पिपासितं। पटिपादयीति पटिपादेसि, योजेसीति अत्थो। कामदुहाति सब्बकामदायिका।
Tattha ekabhikkhunti ekaṃ paccekabuddhaṃ sandhāyāha. Ugghaṭṭapādanti uṇhavālukāya ghaṭṭitapādaṃ. Tasitanti pipāsitaṃ. Paṭipādayīti paṭipādesi, yojesīti attho. Kāmaduhāti sabbakāmadāyikā.
तं सुत्वा महासत्तो ‘‘एवरूपेपि नाम अप्पतिट्ठे महासमुद्दे मया दिन्नउपाहनदानं मम सब्बकामददं जातं, अहो सुदिन्नं मे पच्चेकबुद्धस्स दान’’न्ति तुट्ठचित्तो नवमं गाथमाह –
Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘evarūpepi nāma appatiṭṭhe mahāsamudde mayā dinnaupāhanadānaṃ mama sabbakāmadadaṃ jātaṃ, aho sudinnaṃ me paccekabuddhassa dāna’’nti tuṭṭhacitto navamaṃ gāthamāha –
४७.
47.
‘‘सा होतु नावा फलकूपपन्ना, अनवस्सुता एरकवातयुत्ता।
‘‘Sā hotu nāvā phalakūpapannā, anavassutā erakavātayuttā;
अञ्ञस्स यानस्स न हेत्थ भूमि, अज्जेव मं मोळिनिं पापयस्सू’’ति॥
Aññassa yānassa na hettha bhūmi, ajjeva maṃ moḷiniṃ pāpayassū’’ti.
तस्सत्थो – देवते, एवं सन्ते मय्हं एकं नावं मापेहि, खुद्दकं पन एकदोणिकनावं मापेहि, यं नावं मापेस्ससि, सा होतु नावा बहूहि सुसिब्बितेहि फलकेहि उपपन्ना, उदकपवेसनस्साभावेन अनवस्सुता, एरकेन सम्मा गहेत्वा गच्छन्तेन वातेन युत्ता, ठपेत्वा दिब्बनावं अञ्ञस्स यानस्स एत्थ भूमि नत्थि, ताय पन दिब्बनावाय अज्जेव मं मोळिनिनगरं पापयस्सूति।
Tassattho – devate, evaṃ sante mayhaṃ ekaṃ nāvaṃ māpehi, khuddakaṃ pana ekadoṇikanāvaṃ māpehi, yaṃ nāvaṃ māpessasi, sā hotu nāvā bahūhi susibbitehi phalakehi upapannā, udakapavesanassābhāvena anavassutā, erakena sammā gahetvā gacchantena vātena yuttā, ṭhapetvā dibbanāvaṃ aññassa yānassa ettha bhūmi natthi, tāya pana dibbanāvāya ajjeva maṃ moḷininagaraṃ pāpayassūti.
देवधीता तस्स वचनं सुत्वा तुट्ठचित्ता सत्तरतनमयं नावं मापेसि। सा दीघतो अट्ठउसभा अहोसि वित्थारतो चतुउसभा, गम्भीरतो वीसतियट्ठिका। तस्सा इन्दनीलमया तयो कूपका, सोवण्णमयानि योत्तानि रजतमयानि पत्तानि सोवण्णमयानि च फियारित्तानि अहेसुं। देवता तं नावं सत्तन्नं रतनानं पूरेत्वा ब्राह्मणं आलिङ्गित्वा अलङ्कतनावाय आरोपेसि, उपट्ठाकं पनस्स न ओलोकेसि। ब्राह्मणो अत्तना कतकल्याणतो तस्स पत्तिं अदासि, सो अनुमोदि। तदा देवता तम्पि आलिङ्गित्वा नावाय पतिट्ठापेसि। अथ नं नावं मोळिनिनगरं नेत्वा ब्राह्मणस्स घरे धनं पतिट्ठापेत्वा अत्तनो वसनट्ठानमेव अगमासि। सत्था अभिसम्बुद्धो हुत्वा –
Devadhītā tassa vacanaṃ sutvā tuṭṭhacittā sattaratanamayaṃ nāvaṃ māpesi. Sā dīghato aṭṭhausabhā ahosi vitthārato catuusabhā, gambhīrato vīsatiyaṭṭhikā. Tassā indanīlamayā tayo kūpakā, sovaṇṇamayāni yottāni rajatamayāni pattāni sovaṇṇamayāni ca phiyārittāni ahesuṃ. Devatā taṃ nāvaṃ sattannaṃ ratanānaṃ pūretvā brāhmaṇaṃ āliṅgitvā alaṅkatanāvāya āropesi, upaṭṭhākaṃ panassa na olokesi. Brāhmaṇo attanā katakalyāṇato tassa pattiṃ adāsi, so anumodi. Tadā devatā tampi āliṅgitvā nāvāya patiṭṭhāpesi. Atha naṃ nāvaṃ moḷininagaraṃ netvā brāhmaṇassa ghare dhanaṃ patiṭṭhāpetvā attano vasanaṭṭhānameva agamāsi. Satthā abhisambuddho hutvā –
४८.
48.
‘‘सा तत्थ वित्ता सुमना पतीता, नावं सुचित्तं अभिनिम्मिनित्वा।
‘‘Sā tattha vittā sumanā patītā, nāvaṃ sucittaṃ abhinimminitvā;
आदाय सङ्खं पुरिसेन सद्धिं, उपानयी नगरं साधुरम्म’’न्ति॥ –
Ādāya saṅkhaṃ purisena saddhiṃ, upānayī nagaraṃ sādhuramma’’nti. –
इमं ओसानगाथं अभासि।
Imaṃ osānagāthaṃ abhāsi.
तत्थ साति भिक्खवे, सा देवता तत्थ समुद्दमज्झे तस्स वचनं सुत्वा वित्तिसङ्खाताय पीतिया समन्नागतत्ता वित्ता। सुमनाति सुन्दरमना पामोज्जेन पतीतचित्ता हुत्वा विचित्रनावं निम्मिनित्वा ब्राह्मणं परिचारकेन सद्धिं आदाय साधुरम्मं अतिरमणीयं नगरं उपानयीति।
Tattha sāti bhikkhave, sā devatā tattha samuddamajjhe tassa vacanaṃ sutvā vittisaṅkhātāya pītiyā samannāgatattā vittā. Sumanāti sundaramanā pāmojjena patītacittā hutvā vicitranāvaṃ nimminitvā brāhmaṇaṃ paricārakena saddhiṃ ādāya sādhurammaṃ atiramaṇīyaṃ nagaraṃ upānayīti.
ब्राह्मणोपि यावजीवं अपरिमितधनं गेहं अज्झावसन्तो दानं दत्वा सीलं रक्खित्वा जीवितपरियोसाने सपरिसो देवनगरं परिपूरेसि।
Brāhmaṇopi yāvajīvaṃ aparimitadhanaṃ gehaṃ ajjhāvasanto dānaṃ datvā sīlaṃ rakkhitvā jīvitapariyosāne sapariso devanagaraṃ paripūresi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्चपरियोसाने उपासको सोतापत्तिफले पतिट्ठहि।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne upāsako sotāpattiphale patiṭṭhahi.
तदा देवधीता उप्पलवण्णा अहोसि, उपट्ठाकपुरिसो आनन्दो, सङ्खब्राह्मणो पन अहमेव अहोसिन्ति।
Tadā devadhītā uppalavaṇṇā ahosi, upaṭṭhākapuriso ānando, saṅkhabrāhmaṇo pana ahameva ahosinti.
सङ्खजातकवण्णना चतुत्था।
Saṅkhajātakavaṇṇanā catutthā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४४२. सङ्खजातकं • 442. Saṅkhajātakaṃ
