| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चरियापिटक-अट्ठकथा • Cariyāpiṭaka-aṭṭhakathā |
१०. सङ्खपालचरियावण्णना
10. Saṅkhapālacariyāvaṇṇanā
८५. दसमे सङ्खपालोतिआदीसु अयं सङ्खेपत्थो – देवभोगसम्पत्तिसदिसाय महतिया नागिद्धिया समन्नागतत्ता महिद्धिको। हेट्ठा द्वे, उपरि द्वेति चतस्सो दाठा आवुधा एतस्साति दाठावुधो। उग्गतेजविसताय घोरविसो। नागयोनिसिद्धाहि द्वीहि जिव्हाहि समन्नागतोति द्विजिव्हो। महानुभावानम्पि उरेन गमनतो ‘‘उरगा’’ति लद्धनामानं नागानं अधिपतिभावतो उरगाधिभू।
85. Dasame saṅkhapālotiādīsu ayaṃ saṅkhepattho – devabhogasampattisadisāya mahatiyā nāgiddhiyā samannāgatattā mahiddhiko. Heṭṭhā dve, upari dveti catasso dāṭhā āvudhā etassāti dāṭhāvudho. Uggatejavisatāya ghoraviso. Nāgayonisiddhāhi dvīhi jivhāhi samannāgatoti dvijivho. Mahānubhāvānampi urena gamanato ‘‘uragā’’ti laddhanāmānaṃ nāgānaṃ adhipatibhāvato uragādhibhū.
८६. द्विन्नं मग्गानं विनिविज्झित्वा सन्धिभावेन गतट्ठानसङ्खाते चतुप्पथे। अपरापरं महाजनसञ्चरणट्ठानभूते महामग्गे। ततो एव महाजनसमाकिण्णभावेन नानाजनसमाकुले। इदानि वक्खमानानं चतुन्नं अङ्गानं वसेन चतुरो अङ्गे। अधिट्ठाय अधिट्ठहित्वा, चित्ते ठपेत्वा। यदाहं सङ्खपालो नाम यथावुत्तरूपो नागराजा होमि, तदा हेट्ठा वुत्तप्पकारे ठाने वासं उपोसथवासवसेन निवासं अकप्पयिं कप्पेसिं।
86. Dvinnaṃ maggānaṃ vinivijjhitvā sandhibhāvena gataṭṭhānasaṅkhāte catuppathe. Aparāparaṃ mahājanasañcaraṇaṭṭhānabhūte mahāmagge. Tato eva mahājanasamākiṇṇabhāvena nānājanasamākule. Idāni vakkhamānānaṃ catunnaṃ aṅgānaṃ vasena caturo aṅge. Adhiṭṭhāya adhiṭṭhahitvā, citte ṭhapetvā. Yadāhaṃ saṅkhapālo nāma yathāvuttarūpo nāgarājā homi, tadā heṭṭhā vuttappakāre ṭhāne vāsaṃ uposathavāsavasena nivāsaṃ akappayiṃ kappesiṃ.
महासत्तो हि दानसीलादिपुञ्ञपसुतो हुत्वा बोधिपरियेसनवसेन अपरापरं देवमनुस्सगतीसु संसरन्तो कदाचि देवभोगसदिससम्पत्तिके नागभवने निब्बत्तित्वा सङ्खपालो नाम नागराजा अहोसि महिद्धिको महानुभावो। सो गच्छन्ते काले ताय सम्पत्तिया विप्पटिसारी हुत्वा मनुस्सयोनिं पत्थेन्तो उपोसथवासं वसि। अथस्स नागभवने वसन्तस्स उपोसथवासो न सम्पज्जति, सीलं संकिलिस्सति, तेन सो नागभवना निक्खमित्वा कण्हवण्णाय नदिया अविदूरे महामग्गस्स च एकपदिकमग्गस्स च अन्तरे एकं वम्मिकं परिक्खिपित्वा उपोसथं अधिट्ठाय चातुद्दसपन्नरसेसु समादिन्नसीलो ‘‘मम चम्मादीनि अत्थिका गण्हन्तू’’ति अत्तानं दानमुखे विस्सज्जेत्वा निपज्जति, पाटिपदे नागभवनं गच्छति। तेन वुत्तं ‘‘पुनापरं यदा होमि, सङ्खपालो’’तिआदि। तस्सत्थो वुत्तो एव।
Mahāsatto hi dānasīlādipuññapasuto hutvā bodhipariyesanavasena aparāparaṃ devamanussagatīsu saṃsaranto kadāci devabhogasadisasampattike nāgabhavane nibbattitvā saṅkhapālo nāma nāgarājā ahosi mahiddhiko mahānubhāvo. So gacchante kāle tāya sampattiyā vippaṭisārī hutvā manussayoniṃ patthento uposathavāsaṃ vasi. Athassa nāgabhavane vasantassa uposathavāso na sampajjati, sīlaṃ saṃkilissati, tena so nāgabhavanā nikkhamitvā kaṇhavaṇṇāya nadiyā avidūre mahāmaggassa ca ekapadikamaggassa ca antare ekaṃ vammikaṃ parikkhipitvā uposathaṃ adhiṭṭhāya cātuddasapannarasesu samādinnasīlo ‘‘mama cammādīni atthikā gaṇhantū’’ti attānaṃ dānamukhe vissajjetvā nipajjati, pāṭipade nāgabhavanaṃ gacchati. Tena vuttaṃ ‘‘punāparaṃ yadā homi, saṅkhapālo’’tiādi. Tassattho vutto eva.
८७. यं पनेत्थ छविया चम्मेनातिआदिकं ‘‘चतुरो अङ्गे अधिट्ठाया’’ति वुत्तं चतुरङ्गाधिट्ठानदस्सनं। छविचम्मानि हि इध एकमङ्गं। एवं उपोसथवासं वसन्तस्स महासत्तस्स दीघो अद्धा वीतिवत्तो।
87. Yaṃ panettha chaviyā cammenātiādikaṃ ‘‘caturo aṅge adhiṭṭhāyā’’ti vuttaṃ caturaṅgādhiṭṭhānadassanaṃ. Chavicammāni hi idha ekamaṅgaṃ. Evaṃ uposathavāsaṃ vasantassa mahāsattassa dīgho addhā vītivatto.
अथेकदिवसं तस्मिं तथा सीलं समादियित्वा निपन्ने सोळस भोजपुत्ता ‘‘मंसं आहरिस्सामा’’ति आवुधहत्था अरञ्ञे चरन्ता किञ्चि अलभित्वा निक्खमन्ता तं वम्मिकमत्थके निपन्नं दिस्वा ‘‘मयं अज्ज गोधापोतकम्पि न लभिम्हा, इमं नागराजानं वधित्वा खादिस्सामा’’ति चिन्तेत्वा ‘‘महा खो पनेस गय्हमानो पलायेय्याति यथानिपन्नकंयेव नं भोगेसु सूलेहि विज्झित्वा दुब्बलं कत्वा गण्हिस्सामा’’ति सूलानि आदाय उपसङ्कमिंसु। बोधिसत्तस्सापि सरीरं महन्तं एकदोणिकनावप्पमाणं वट्टेत्वा ठपितसुमनपुप्फदामं विय जिञ्जुकफलसदिसेहि अक्खीहि जयसुमनपुप्फसदिसेन च सीसेन समन्नागतं अतिविय सोभति। सो तेसं सोळसन्नं जनानं पदसद्देन भोगन्तरतो सीसं नीहरित्वा रत्तक्खीनि उम्मीलेत्वा ते सूलहत्थे आगच्छन्ते दिस्वा ‘‘अज्ज मय्हं मनोरथो मत्थकं पापुणिस्सती’’ति अत्तानं दानमुखे निय्यातेत्वा ‘‘इमे मम सरीरं सत्तीहि कोट्टेत्वा छिद्दावछिद्दं करोन्ते न ओलोकेस्सामी’’ति अत्तनो सीलखण्डभयेन दळ्हं अधिट्ठानं अधिट्ठहित्वा सीसं भोगन्तरे एव पवेसेत्वा निपज्जि।
Athekadivasaṃ tasmiṃ tathā sīlaṃ samādiyitvā nipanne soḷasa bhojaputtā ‘‘maṃsaṃ āharissāmā’’ti āvudhahatthā araññe carantā kiñci alabhitvā nikkhamantā taṃ vammikamatthake nipannaṃ disvā ‘‘mayaṃ ajja godhāpotakampi na labhimhā, imaṃ nāgarājānaṃ vadhitvā khādissāmā’’ti cintetvā ‘‘mahā kho panesa gayhamāno palāyeyyāti yathānipannakaṃyeva naṃ bhogesu sūlehi vijjhitvā dubbalaṃ katvā gaṇhissāmā’’ti sūlāni ādāya upasaṅkamiṃsu. Bodhisattassāpi sarīraṃ mahantaṃ ekadoṇikanāvappamāṇaṃ vaṭṭetvā ṭhapitasumanapupphadāmaṃ viya jiñjukaphalasadisehi akkhīhi jayasumanapupphasadisena ca sīsena samannāgataṃ ativiya sobhati. So tesaṃ soḷasannaṃ janānaṃ padasaddena bhogantarato sīsaṃ nīharitvā rattakkhīni ummīletvā te sūlahatthe āgacchante disvā ‘‘ajja mayhaṃ manoratho matthakaṃ pāpuṇissatī’’ti attānaṃ dānamukhe niyyātetvā ‘‘ime mama sarīraṃ sattīhi koṭṭetvā chiddāvachiddaṃ karonte na olokessāmī’’ti attano sīlakhaṇḍabhayena daḷhaṃ adhiṭṭhānaṃ adhiṭṭhahitvā sīsaṃ bhogantare eva pavesetvā nipajji.
अथ नं ते उपगन्त्वा नङ्गुट्ठे गहेत्वा आकड्ढन्ता भूमियं पातेत्वा तिखिणसूलेहि अट्ठसु ठानेसु विज्झित्वा सकण्टका काळवेत्तयट्ठियो पहारमुखेहि पवेसेत्वा अट्ठसु ठानेसु काजेहि आदाय महामग्गं पटिपज्जिंसु। महासत्तो सूलेहि विज्झनतो पट्ठाय एकट्ठानेपि अक्खीनि उम्मीलेत्वा ते न ओलोकेसि। तस्स अट्ठहि काजेहि आदाय नीयमानस्स सीसं ओलम्बित्वा भूमिं पहरति । अथ नं ‘‘सीसमस्स ओलम्बती’’ति महामग्गे निपज्जापेत्वा सुखुमेन सूलेन नासापुटे विज्झित्वा रज्जुकं पवेसेत्वा सीसं उक्खिपित्वा काजकोटियं लग्गेत्वा पुनपि उक्खिपित्वा मग्गं पटिपज्जिंसु। तेन वुत्तं –
Atha naṃ te upagantvā naṅguṭṭhe gahetvā ākaḍḍhantā bhūmiyaṃ pātetvā tikhiṇasūlehi aṭṭhasu ṭhānesu vijjhitvā sakaṇṭakā kāḷavettayaṭṭhiyo pahāramukhehi pavesetvā aṭṭhasu ṭhānesu kājehi ādāya mahāmaggaṃ paṭipajjiṃsu. Mahāsatto sūlehi vijjhanato paṭṭhāya ekaṭṭhānepi akkhīni ummīletvā te na olokesi. Tassa aṭṭhahi kājehi ādāya nīyamānassa sīsaṃ olambitvā bhūmiṃ paharati . Atha naṃ ‘‘sīsamassa olambatī’’ti mahāmagge nipajjāpetvā sukhumena sūlena nāsāpuṭe vijjhitvā rajjukaṃ pavesetvā sīsaṃ ukkhipitvā kājakoṭiyaṃ laggetvā punapi ukkhipitvā maggaṃ paṭipajjiṃsu. Tena vuttaṃ –
८८.
88.
‘‘अद्दसंसु भोजपुत्ता, खरा लुद्दा अकारुणा।
‘‘Addasaṃsu bhojaputtā, kharā luddā akāruṇā;
उपगञ्छुं ममं तत्थ, दण्डमुग्गरपाणिनो॥
Upagañchuṃ mamaṃ tattha, daṇḍamuggarapāṇino.
८९.
89.
‘‘नासाय विनिविज्झित्वा, नङ्गुट्ठे पिट्ठिकण्टके।
‘‘Nāsāya vinivijjhitvā, naṅguṭṭhe piṭṭhikaṇṭake;
काजे आरोपयित्वान, भोजपुत्ता हरिंसु म’’न्ति॥
Kāje āropayitvāna, bhojaputtā hariṃsu ma’’nti.
तत्थ भोजपुत्ताति लुद्दपुत्ता। खराति कक्खळा, फरुसकायवचीकम्मन्ता। लुद्दाति दारुणा, घोरमानसा। अकारुणाति निक्करुणा। दण्डमुग्गरपाणिनोति चतुरस्सदण्डहत्था। नासाय विनिविज्झित्वाति रज्जुकं पवेसेतुं सुखुमेन सूलेन नासापुटे विज्झित्वा। नङ्गुट्ठे पिट्ठिकण्टकेति नङ्गुट्ठप्पदेसे तत्थ तत्थ पिट्ठिकण्टकसमीपे च विनिविज्झित्वाति सम्बन्धो। काजे आरोपयित्वानाति अट्ठसु ठानेसु विनिविज्झित्वा बद्धेसु अट्ठसु वेत्तलतामण्डलेसु एकेकस्मिं ओविज्झितं एकेकं काजं द्वे द्वे भोजपुत्ता अत्तनो अत्तनो खन्धं आरोपेत्वा।
Tattha bhojaputtāti luddaputtā. Kharāti kakkhaḷā, pharusakāyavacīkammantā. Luddāti dāruṇā, ghoramānasā. Akāruṇāti nikkaruṇā. Daṇḍamuggarapāṇinoti caturassadaṇḍahatthā. Nāsāya vinivijjhitvāti rajjukaṃ pavesetuṃ sukhumena sūlena nāsāpuṭe vijjhitvā. Naṅguṭṭhe piṭṭhikaṇṭaketi naṅguṭṭhappadese tattha tattha piṭṭhikaṇṭakasamīpe ca vinivijjhitvāti sambandho. Kāje āropayitvānāti aṭṭhasu ṭhānesu vinivijjhitvā baddhesu aṭṭhasu vettalatāmaṇḍalesu ekekasmiṃ ovijjhitaṃ ekekaṃ kājaṃ dve dve bhojaputtā attano attano khandhaṃ āropetvā.
९०. ससागरन्तं पथविन्ति समुद्दपरियन्तं महापथविं। सकाननं सपब्बतन्ति सद्धिं काननेहि पब्बतेहि चाति सकाननं सपब्बतञ्च। नासावातेन झापयेति सचाहं इच्छमानो इच्छन्तो कुज्झित्वा नासावातं विस्सज्जेय्यं, समुद्दपरियन्तं सकाननं सपब्बतं इमं महापथविं झापेय्यं, सह नासावातविस्सज्जनेन छारिकं करेय्यं, एतादिसो तदा मय्हं आनुभावो।
90.Sasāgarantaṃ pathavinti samuddapariyantaṃ mahāpathaviṃ. Sakānanaṃ sapabbatanti saddhiṃ kānanehi pabbatehi cāti sakānanaṃ sapabbatañca. Nāsāvātena jhāpayeti sacāhaṃ icchamāno icchanto kujjhitvā nāsāvātaṃ vissajjeyyaṃ, samuddapariyantaṃ sakānanaṃ sapabbataṃ imaṃ mahāpathaviṃ jhāpeyyaṃ, saha nāsāvātavissajjanena chārikaṃ kareyyaṃ, etādiso tadā mayhaṃ ānubhāvo.
९१. एवं सन्तेपि सूलेहि विनिविज्झन्ते, कोट्टयन्तेपि सत्तिभि। भोजपुत्ते न कुप्पामीति दुब्बलभावकरणत्थं वेत्तलतापवेसनत्थञ्च सारदारूहि तच्छेत्वा कतेहि तिखिणसूलेहि अट्ठसु ठानेसु विज्झन्तेपि दुब्बलभावकरणत्थं तिखिणाहि सत्तीहि तहिं तहिं कोट्टयन्तेपि भोजपुत्तानं लुद्दानं न कुप्पामि। एसा मे सीलपारमीति एवं महानुभावस्स तथा अधिट्ठहन्तस्स या मे मय्हं सीलखण्डभयेन तेसं अकुज्झना, एसा एकन्तेनेव जीवितनिरपेक्खभावेन पवत्ता मय्हं सीलपारमी, सीलवसेन परमत्थपारमीति अत्थो।
91. Evaṃ santepi sūlehi vinivijjhante, koṭṭayantepi sattibhi. Bhojaputte na kuppāmīti dubbalabhāvakaraṇatthaṃ vettalatāpavesanatthañca sāradārūhi tacchetvā katehi tikhiṇasūlehi aṭṭhasu ṭhānesu vijjhantepi dubbalabhāvakaraṇatthaṃ tikhiṇāhi sattīhi tahiṃ tahiṃ koṭṭayantepi bhojaputtānaṃ luddānaṃ na kuppāmi. Esā me sīlapāramīti evaṃ mahānubhāvassa tathā adhiṭṭhahantassa yā me mayhaṃ sīlakhaṇḍabhayena tesaṃ akujjhanā, esā ekanteneva jīvitanirapekkhabhāvena pavattā mayhaṃ sīlapāramī, sīlavasena paramatthapāramīti attho.
तथा पन बोधिसत्ते तेहि नीयमाने मिथिलनगरवासी आळारो नाम कुटुम्बिको पञ्चसकटसतानि आदाय सुखयानके निसीदित्वा गच्छन्तो ते भोजपुत्ते महासत्तं हरन्ते दिस्वा कारुञ्ञं उप्पादेत्वा ते लुद्दे पुच्छि – ‘‘किस्सायं नागो नीयति, नेत्वा चिमं किं करिस्सथा’’ति? ते ‘‘इमस्स नागस्स मंसं सादुञ्च मुदुञ्च थूलञ्च पचित्वा खादिस्सामा’’ति आहंसु। अथ सो तेसं सोळसवाहगोणे पसतं पसतं सुवण्णमासके सब्बेसं निवासनपारुपनानि भरियानम्पि तेसं वत्थाभरणानि दत्वा ‘‘सम्मा, अयं महानुभावो नागराजा, अत्तनो सीलगुणेन तुम्हाकं न दुब्भि, इमं किलमन्तेहि बहुं तुम्हेहि अपुञ्ञं पसुतं, विस्सज्जेथा’’ति आह। ते ‘‘अयं अम्हाकं मनापो भक्खो, बहू च नो उरगा भुत्तपुब्बा, तथापि तव वचनं अम्हेहि पूजेतब्बं, तस्मा इमं नागं विस्सज्जेस्सामा’’ति विस्सज्जेत्वा महासत्तं भूमियं निपज्जापेत्वा अत्तनो कक्खळताय ता कण्टकाचिता आवुता काळवेत्तलता कोटियं गहेत्वा आकड्ढितुं आरभिंसु।
Tathā pana bodhisatte tehi nīyamāne mithilanagaravāsī āḷāro nāma kuṭumbiko pañcasakaṭasatāni ādāya sukhayānake nisīditvā gacchanto te bhojaputte mahāsattaṃ harante disvā kāruññaṃ uppādetvā te ludde pucchi – ‘‘kissāyaṃ nāgo nīyati, netvā cimaṃ kiṃ karissathā’’ti? Te ‘‘imassa nāgassa maṃsaṃ sāduñca muduñca thūlañca pacitvā khādissāmā’’ti āhaṃsu. Atha so tesaṃ soḷasavāhagoṇe pasataṃ pasataṃ suvaṇṇamāsake sabbesaṃ nivāsanapārupanāni bhariyānampi tesaṃ vatthābharaṇāni datvā ‘‘sammā, ayaṃ mahānubhāvo nāgarājā, attano sīlaguṇena tumhākaṃ na dubbhi, imaṃ kilamantehi bahuṃ tumhehi apuññaṃ pasutaṃ, vissajjethā’’ti āha. Te ‘‘ayaṃ amhākaṃ manāpo bhakkho, bahū ca no uragā bhuttapubbā, tathāpi tava vacanaṃ amhehi pūjetabbaṃ, tasmā imaṃ nāgaṃ vissajjessāmā’’ti vissajjetvā mahāsattaṃ bhūmiyaṃ nipajjāpetvā attano kakkhaḷatāya tā kaṇṭakācitā āvutā kāḷavettalatā koṭiyaṃ gahetvā ākaḍḍhituṃ ārabhiṃsu.
अथ सो नागराजानं किलमन्तं दिस्वा अकिलमेन्तोव असिना लता छिन्दित्वा दारकानं कण्णवेधतो पटिहरणनियामेन अदुक्खापेन्तो सणिकं नीहरि। तस्मिं काले ते भोजपुत्ता यं बन्धनं तस्स नत्थुतो पवेसेत्वा पटिमुक्कं, तं बन्धनं सणिकं मोचयिंसु। महासत्तो मुहुत्तं पाचीनाभिमुखो गन्त्वा अस्सुपुण्णेहि नेत्तेहि आळारं ओलोकेसि। लुद्दा थोकं गन्त्वा ‘‘उरगो दुब्बलो, मतकाले गहेत्वाव नं गमिस्सामा’’ति निलीयिंसु। आळारो महासत्तस्स अञ्जलिं पग्गय्ह ‘‘गच्छेव खो त्वं, महानाग, मा तं लुद्दा पुन गहेसु’’न्ति वदन्तो थोकं तं नागं अनुगन्त्वा निवत्ति।
Atha so nāgarājānaṃ kilamantaṃ disvā akilamentova asinā latā chinditvā dārakānaṃ kaṇṇavedhato paṭiharaṇaniyāmena adukkhāpento saṇikaṃ nīhari. Tasmiṃ kāle te bhojaputtā yaṃ bandhanaṃ tassa natthuto pavesetvā paṭimukkaṃ, taṃ bandhanaṃ saṇikaṃ mocayiṃsu. Mahāsatto muhuttaṃ pācīnābhimukho gantvā assupuṇṇehi nettehi āḷāraṃ olokesi. Luddā thokaṃ gantvā ‘‘urago dubbalo, matakāle gahetvāva naṃ gamissāmā’’ti nilīyiṃsu. Āḷāro mahāsattassa añjaliṃ paggayha ‘‘gaccheva kho tvaṃ, mahānāga, mā taṃ luddā puna gahesu’’nti vadanto thokaṃ taṃ nāgaṃ anugantvā nivatti.
बोधिसत्तो नागभवनं गन्त्वा तत्थ पपञ्चं अकत्वा महन्तेन परिवारेन निक्खमित्वा आळारं उपसङ्कमित्वा नागभवनस्स वण्णं कथेत्वा तं तत्थ नेत्वा तीहि कञ्ञासतेहि सद्धिं महन्तमस्स यसं दत्वा दिब्बेहि कामेहि सन्तप्पेसि। आळारो नागभवने एकवस्सं वसित्वा दिब्बे कामे परिभुञ्जित्वा ‘‘इच्छामहं, सम्म, पब्बजितु’’न्ति नागराजस्स कथेत्वा पब्बजितपरिक्खारे गहेत्वा ततो निक्खमित्वा हिमवन्तप्पदेसं गन्त्वा पब्बजित्वा तत्थ चिरं वसित्वा अपरभागे चारिकं चरन्तो बाराणसिं पत्वा बाराणसिरञ्ञा समागतो तेन आचारसम्पत्तिं निस्साय पसन्नेन ‘‘त्वं उळारभोगा मञ्ञे कुला पब्बजितो, केन नु खो कारणेन पब्बजितोसी’’ति पुट्ठो अत्तनो पब्बज्जाकारणं कथेन्तो लुद्दानं हत्थतो बोधिसत्तस्स विस्सज्जापनं आदिं कत्वा सब्बं पवत्तिं रञ्ञो आचिक्खित्वा –
Bodhisatto nāgabhavanaṃ gantvā tattha papañcaṃ akatvā mahantena parivārena nikkhamitvā āḷāraṃ upasaṅkamitvā nāgabhavanassa vaṇṇaṃ kathetvā taṃ tattha netvā tīhi kaññāsatehi saddhiṃ mahantamassa yasaṃ datvā dibbehi kāmehi santappesi. Āḷāro nāgabhavane ekavassaṃ vasitvā dibbe kāme paribhuñjitvā ‘‘icchāmahaṃ, samma, pabbajitu’’nti nāgarājassa kathetvā pabbajitaparikkhāre gahetvā tato nikkhamitvā himavantappadesaṃ gantvā pabbajitvā tattha ciraṃ vasitvā aparabhāge cārikaṃ caranto bārāṇasiṃ patvā bārāṇasiraññā samāgato tena ācārasampattiṃ nissāya pasannena ‘‘tvaṃ uḷārabhogā maññe kulā pabbajito, kena nu kho kāraṇena pabbajitosī’’ti puṭṭho attano pabbajjākāraṇaṃ kathento luddānaṃ hatthato bodhisattassa vissajjāpanaṃ ādiṃ katvā sabbaṃ pavattiṃ rañño ācikkhitvā –
‘‘दिट्ठा मया मानुसकापि कामा, असस्सता विपरिणामधम्मा।
‘‘Diṭṭhā mayā mānusakāpi kāmā, asassatā vipariṇāmadhammā;
आदीनवं कामगुणेसु दिस्वा, सद्धायहं पब्बजितोम्हि, राज॥
Ādīnavaṃ kāmaguṇesu disvā, saddhāyahaṃ pabbajitomhi, rāja.
‘‘दुमप्फलानीव पतन्ति माणवा, दहरा च वुद्धा च सरीरभेदा।
‘‘Dumapphalānīva patanti māṇavā, daharā ca vuddhā ca sarīrabhedā;
एतम्पि दिस्वा पब्बजितोम्हि राज, अपण्णकं सामञ्ञमेव सेय्यो’’ति॥ (जा॰ २.१७.१९१-१९२) –
Etampi disvā pabbajitomhi rāja, apaṇṇakaṃ sāmaññameva seyyo’’ti. (jā. 2.17.191-192) –
इमाहि गाथाहि धम्मं देसेसि।
Imāhi gāthāhi dhammaṃ desesi.
तं सुत्वा राजा –
Taṃ sutvā rājā –
‘‘अद्धा हवे सेवितब्बा सपञ्ञा, बहुस्सुता ये बहुठानचिन्तिनो।
‘‘Addhā have sevitabbā sapaññā, bahussutā ye bahuṭhānacintino;
नागञ्च सुत्वान तवञ्चळार, काहामि पुञ्ञानि अनप्पकानी’’ति॥ (जा॰ २.१७.१९३) –
Nāgañca sutvāna tavañcaḷāra, kāhāmi puññāni anappakānī’’ti. (jā. 2.17.193) –
आह।
Āha.
अथस्स तापसो –
Athassa tāpaso –
‘‘अद्धा हवे सेवितब्बा सपञ्ञा, बहुस्सुता ये बहुठानचिन्तिनो।
‘‘Addhā have sevitabbā sapaññā, bahussutā ye bahuṭhānacintino;
नागञ्च सुत्वान ममञ्च राज, करोहि पुञ्ञानि अनप्पकानी’’ति॥ (जा॰ २.१७.१९४) –
Nāgañca sutvāna mamañca rāja, karohi puññāni anappakānī’’ti. (jā. 2.17.194) –
एवं धम्मं देसेत्वा तत्थेव चत्तारो वस्सानमासे वसित्वा पुन हिमवन्तं गन्त्वा यावजीवं चत्तारो ब्रह्मविहारे भावेत्वा ब्रह्मलोकूपगो अहोसि। बोधिसत्तोपि यावजीवं उपोसथवासं वसित्वा सग्गपुरं पूरेसि। सोपि राजा दानादीनि पुञ्ञानि कत्वा यथाकम्मं गतो।
Evaṃ dhammaṃ desetvā tattheva cattāro vassānamāse vasitvā puna himavantaṃ gantvā yāvajīvaṃ cattāro brahmavihāre bhāvetvā brahmalokūpago ahosi. Bodhisattopi yāvajīvaṃ uposathavāsaṃ vasitvā saggapuraṃ pūresi. Sopi rājā dānādīni puññāni katvā yathākammaṃ gato.
तदा आळारो सारिपुत्तत्थेरो अहोसि, बाराणसिराजा आनन्दत्थेरो, सङ्खपालनागराजा लोकनाथो।
Tadā āḷāro sāriputtatthero ahosi, bārāṇasirājā ānandatthero, saṅkhapālanāgarājā lokanātho.
तस्स सरीरपरिच्चागो दानपारमी, तथारूपेनपि विसतेजेन समन्नागतस्स तथारूपायपि पीळाय सति सीलस्स अभिन्नता सीलपारमी, देवभोगसम्पत्तिसदिसं भोगं पहाय नागभवनतो निक्खमित्वा समणधम्मकरणं नेक्खम्मपारमी, ‘‘दानादिअत्थं इदञ्चिदञ्च कातुं वट्टती’’ति संविदहनं पञ्ञापारमी, कामवितक्कविनोदनं अधिवासनवीरियञ्च वीरियपारमी, अधिवासनखन्ति खन्तिपारमी, सच्चसमादानं सच्चपारमी, अचलसमादानाधिट्ठानं अधिट्ठानपारमी, भोजपुत्ते उपादाय सब्बसत्तेसु मेत्तानुद्दयभावो मेत्तापारमी, वेदनाय सत्तसङ्खारकतविप्पकारेसु च मज्झत्तभावो उपेक्खापारमीति एवं दस पारमियो लब्भन्ति। सीलपारमी पन अतिसयवतीति कत्वा सा एव देसनं आरुळ्हा। तथा इध बोधिसत्तस्स गुणानुभावा ‘‘योजनसतिके नागभवनट्ठाने’’तिआदिना भूरिदत्तचरियायं (चरिया॰ २.११ आदयो) वुत्तनयेनेव यथारहं विभावेतब्बाति।
Tassa sarīrapariccāgo dānapāramī, tathārūpenapi visatejena samannāgatassa tathārūpāyapi pīḷāya sati sīlassa abhinnatā sīlapāramī, devabhogasampattisadisaṃ bhogaṃ pahāya nāgabhavanato nikkhamitvā samaṇadhammakaraṇaṃ nekkhammapāramī, ‘‘dānādiatthaṃ idañcidañca kātuṃ vaṭṭatī’’ti saṃvidahanaṃ paññāpāramī, kāmavitakkavinodanaṃ adhivāsanavīriyañca vīriyapāramī, adhivāsanakhanti khantipāramī, saccasamādānaṃ saccapāramī, acalasamādānādhiṭṭhānaṃ adhiṭṭhānapāramī, bhojaputte upādāya sabbasattesu mettānuddayabhāvo mettāpāramī, vedanāya sattasaṅkhārakatavippakāresu ca majjhattabhāvo upekkhāpāramīti evaṃ dasa pāramiyo labbhanti. Sīlapāramī pana atisayavatīti katvā sā eva desanaṃ āruḷhā. Tathā idha bodhisattassa guṇānubhāvā ‘‘yojanasatike nāgabhavanaṭṭhāne’’tiādinā bhūridattacariyāyaṃ (cariyā. 2.11 ādayo) vuttanayeneva yathārahaṃ vibhāvetabbāti.
सङ्खपालचरियावण्णना निट्ठिता।
Saṅkhapālacariyāvaṇṇanā niṭṭhitā.
एतेति ये हत्थिनागचरियादयो इमस्मिं वग्गे निद्दिट्ठा अनन्तरगाथाय च ‘‘हत्थिनागो भूरिदत्तो’’तिआदिना उद्दानवसेन सङ्गहेत्वा दस्सिता नव चरिया, ते सब्बे विसेसतो सीलपारमिपूरणवसेन पवत्तिया सीलं बलं एतेसन्ति सीलबला। सीलस्स परमत्थपारमिभूतस्स परिक्खरणतो सन्तानस्स च परिभावनावसेन अभिसङ्खरणतो परिक्खारा। उक्कंसगताय सीलपरमत्थपारमिया असम्पुण्णत्ता पदेसो एतेसं अत्थि, न निप्पदेसोति पदेसिका सप्पदेसा। कस्माति चे? आह ‘‘जीवितं परिरक्खित्वा, सीलानि अनुरक्खिस’’न्ति, यस्मा एतेसु हत्थिनागचरियादीसु (चरिया॰ २.१ आदयो) अहं अत्तनो जीवितं एकदेसेन परिरक्खित्वाव सीलानि अनुरक्खिं, जीवितं न सब्बथा परिच्चजिं, एकन्तेनेव पन सङ्खपालस्स मे सतो सब्बकालम्पि जीवितं यस्स कस्सचि निय्यत्तं, सङ्खपालनागराजस्स पन मे महानुभावस्स उग्गविसतेजस्स सतो समानस्स सब्बकालम्पि तेहि लुद्देहि समागमे ततो पुब्बेपि पच्छापि सतो एवं पुग्गलविभागं अकत्वा यस्स कस्सचि सीलानुरक्खणत्थमेव जीवितं एकंसेनेव निय्यत्तं नीयातितं दानमुखे निस्सट्ठं, तस्मा सा सीलपारमीति यस्मा चेतदेवं, तस्मा तेन कारणेन सा परमत्थपारमिभावं पत्ता मय्हं सीलपारमीति दस्सेतीति।
Eteti ye hatthināgacariyādayo imasmiṃ vagge niddiṭṭhā anantaragāthāya ca ‘‘hatthināgo bhūridatto’’tiādinā uddānavasena saṅgahetvā dassitā nava cariyā, te sabbe visesato sīlapāramipūraṇavasena pavattiyā sīlaṃ balaṃ etesanti sīlabalā. Sīlassa paramatthapāramibhūtassa parikkharaṇato santānassa ca paribhāvanāvasena abhisaṅkharaṇato parikkhārā. Ukkaṃsagatāya sīlaparamatthapāramiyā asampuṇṇattā padeso etesaṃ atthi, na nippadesoti padesikā sappadesā. Kasmāti ce? Āha ‘‘jīvitaṃ parirakkhitvā, sīlāni anurakkhisa’’nti, yasmā etesu hatthināgacariyādīsu (cariyā. 2.1 ādayo) ahaṃ attano jīvitaṃ ekadesena parirakkhitvāva sīlāni anurakkhiṃ, jīvitaṃ na sabbathā pariccajiṃ, ekanteneva pana saṅkhapālassa me sato sabbakālampi jīvitaṃ yassa kassaci niyyattaṃ, saṅkhapālanāgarājassa pana me mahānubhāvassa uggavisatejassa sato samānassa sabbakālampi tehi luddehi samāgame tato pubbepi pacchāpi sato evaṃ puggalavibhāgaṃ akatvā yassa kassaci sīlānurakkhaṇatthameva jīvitaṃ ekaṃseneva niyyattaṃ nīyātitaṃ dānamukhe nissaṭṭhaṃ, tasmā sā sīlapāramīti yasmā cetadevaṃ, tasmā tena kāraṇena sā paramatthapāramibhāvaṃ pattā mayhaṃ sīlapāramīti dassetīti.
परमत्थदीपनिया चरियापिटकसंवण्णनाय
Paramatthadīpaniyā cariyāpiṭakasaṃvaṇṇanāya
दसविधचरियासङ्गहस्स विसेसतो
Dasavidhacariyāsaṅgahassa visesato
सीलपारमिविभावनस्स
Sīlapāramivibhāvanassa
दुतियवग्गस्स अत्थवण्णना निट्ठिता।
Dutiyavaggassa atthavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / चरियापिटकपाळि • Cariyāpiṭakapāḷi / १०. सङ्खपालचरिया • 10. Saṅkhapālacariyā
