| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[५२४] ४. सङ्खपालजातकवण्णना
[524] 4. Saṅkhapālajātakavaṇṇanā
अरियावकासोसीति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो उपोसथकम्मं आरब्भ कथेसि। तदा हि सत्था उपोसथिके उपासके सम्पहंसेत्वा ‘‘पोराणकपण्डिता महतिं नागसम्पत्तिं पहाय उपोसथवासं उपवसिंसुयेवा’’ति वत्वा तेहि याचितो अतीतं आहरि।
Ariyāvakāsosīti idaṃ satthā jetavane viharanto uposathakammaṃ ārabbha kathesi. Tadā hi satthā uposathike upāsake sampahaṃsetvā ‘‘porāṇakapaṇḍitā mahatiṃ nāgasampattiṃ pahāya uposathavāsaṃ upavasiṃsuyevā’’ti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.
अतीते राजगहे मगधराजा नाम रज्जं कारेसि। तदा बोधिसत्तो तस्स रञ्ञो अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि निब्बत्ति, ‘‘दुय्योधनो’’तिस्स नामं करिंसु। सो वयप्पत्तो तक्कसिलायं सब्बसिप्पानि उग्गण्हित्वा आगन्त्वा पितु सिप्पं दस्सेसि। अथ नं पिता रज्जे अभिसिञ्चित्वा इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा उय्याने वसि। बोधिसत्तो दिवसस्स तिक्खत्तुं पितु सन्तिकं अगमासि। तस्स महालाभसक्कारो उदपादि। सो तेनेव पलिबोधेन कसिणपरिकम्ममत्तम्पि कातुं असक्कोन्तो चिन्तेसि – ‘‘महा मे लाभसक्कारो, न सक्का मया इध वसन्तेन इमं जटं छिन्दितुं, पुत्तस्स मे अनारोचेत्वाव अञ्ञत्थ गमिस्सामी’’ति। सो कञ्चि अजानापेत्वा उय्याना निक्खमित्वा मगधरट्ठं अतिक्कमित्वा महिसकरट्ठे सङ्खपालदहतो नाम निक्खन्ताय कण्णवेण्णाय नदिया निवत्तने चन्दकपब्बतं उपनिस्साय पण्णसालं कत्वा तत्थ वसन्तो कसिणपरिकम्मं कत्वा झानाभिञ्ञा निब्बत्तेत्वा उञ्छाचरियाय यापेसि। तमेनं सङ्खपालो नाम नागराजा महन्तेन परिवारेन कण्णवेण्णनदितो निक्खमित्वा अन्तरन्तरा उपसङ्कमति। सो तस्स धम्मं देसेसि। अथस्स पुत्तो पितरं दट्ठुकामो गतट्ठानं अजानन्तो अनुविचारापेत्वा ‘‘असुकट्ठाने नाम वसती’’ति ञत्वा तस्स दस्सनत्थाय महन्तेन परिवारेन तत्थ गन्त्वा एकमन्ते खन्धवारं निवासेत्वा कतिपयेहि अमच्चेहि सद्धिं अस्समपदाभिमुखो पायासि।
Atīte rājagahe magadharājā nāma rajjaṃ kāresi. Tadā bodhisatto tassa rañño aggamahesiyā kucchimhi nibbatti, ‘‘duyyodhano’’tissa nāmaṃ kariṃsu. So vayappatto takkasilāyaṃ sabbasippāni uggaṇhitvā āgantvā pitu sippaṃ dassesi. Atha naṃ pitā rajje abhisiñcitvā isipabbajjaṃ pabbajitvā uyyāne vasi. Bodhisatto divasassa tikkhattuṃ pitu santikaṃ agamāsi. Tassa mahālābhasakkāro udapādi. So teneva palibodhena kasiṇaparikammamattampi kātuṃ asakkonto cintesi – ‘‘mahā me lābhasakkāro, na sakkā mayā idha vasantena imaṃ jaṭaṃ chindituṃ, puttassa me anārocetvāva aññattha gamissāmī’’ti. So kañci ajānāpetvā uyyānā nikkhamitvā magadharaṭṭhaṃ atikkamitvā mahisakaraṭṭhe saṅkhapāladahato nāma nikkhantāya kaṇṇaveṇṇāya nadiyā nivattane candakapabbataṃ upanissāya paṇṇasālaṃ katvā tattha vasanto kasiṇaparikammaṃ katvā jhānābhiññā nibbattetvā uñchācariyāya yāpesi. Tamenaṃ saṅkhapālo nāma nāgarājā mahantena parivārena kaṇṇaveṇṇanadito nikkhamitvā antarantarā upasaṅkamati. So tassa dhammaṃ desesi. Athassa putto pitaraṃ daṭṭhukāmo gataṭṭhānaṃ ajānanto anuvicārāpetvā ‘‘asukaṭṭhāne nāma vasatī’’ti ñatvā tassa dassanatthāya mahantena parivārena tattha gantvā ekamante khandhavāraṃ nivāsetvā katipayehi amaccehi saddhiṃ assamapadābhimukho pāyāsi.
तस्मिं खणे सङ्खपालो महन्तेन परिवारेन धम्मं सुणन्तो निसीदि। सो तं राजानं आगच्छन्तं दिस्वा इसिं वन्दित्वा उट्ठायासना पक्कामि। राजा पितरं वन्दित्वा पटिसन्थारं कत्वा निसीदित्वा पुच्छि – ‘‘भन्ते, कतरराजा नामेस तुम्हाकं सन्तिकं आगतो’’ति। तात, सङ्खपालनागराजा नामेसोति। सो तस्स सम्पत्तिं निस्साय नागभवने लोभं कत्वा कतिपाहं वसित्वा पितु भिक्खाहारं निबद्धं दापेत्वा अत्तनो नगरमेव गन्त्वा चतूसु द्वारेसु दानसालायो कारेत्वा सकलजम्बुदीपं सङ्खोभेन्तो दानं दत्वा सीलं रक्खित्वा उपोसथकम्मं कत्वा नागभवनं पत्थेत्वा आयुपरियोसाने नागभवने निब्बत्तित्वा सङ्खपालनागराजा अहोसि । सो गच्छन्ते काले ताय सम्पत्तिया विप्पटिसारी हुत्वा ततो पट्ठाय मनुस्सयोनिं पत्थेन्तो उपोसथवासं वसि। अथस्स नागभवने वसन्तस्स उपोसथवासो न सम्पज्जति, सीलविनासं पापुणाति। सो ततो पट्ठाय नागभवना निक्खमित्वा कण्णवेण्णाय नदिया अविदूरे महामग्गस्स च एकपदिकमग्गस्स च अन्तरे एकं वम्मिकं परिक्खिपित्वा उपोसथं अधिट्ठाय समादिन्नसीलो ‘‘मम चम्ममंसादीहि अत्थिका चम्ममंसादीनि हरन्तू’’ति अत्तानं दानमुखे विस्सज्जेत्वा वम्मिकमत्थके निपन्नो समणधम्मं करोन्तो चातुद्दसे पन्नरसे वसित्वा पाटिपदे नागभवनं गच्छति।
Tasmiṃ khaṇe saṅkhapālo mahantena parivārena dhammaṃ suṇanto nisīdi. So taṃ rājānaṃ āgacchantaṃ disvā isiṃ vanditvā uṭṭhāyāsanā pakkāmi. Rājā pitaraṃ vanditvā paṭisanthāraṃ katvā nisīditvā pucchi – ‘‘bhante, katararājā nāmesa tumhākaṃ santikaṃ āgato’’ti. Tāta, saṅkhapālanāgarājā nāmesoti. So tassa sampattiṃ nissāya nāgabhavane lobhaṃ katvā katipāhaṃ vasitvā pitu bhikkhāhāraṃ nibaddhaṃ dāpetvā attano nagarameva gantvā catūsu dvāresu dānasālāyo kāretvā sakalajambudīpaṃ saṅkhobhento dānaṃ datvā sīlaṃ rakkhitvā uposathakammaṃ katvā nāgabhavanaṃ patthetvā āyupariyosāne nāgabhavane nibbattitvā saṅkhapālanāgarājā ahosi . So gacchante kāle tāya sampattiyā vippaṭisārī hutvā tato paṭṭhāya manussayoniṃ patthento uposathavāsaṃ vasi. Athassa nāgabhavane vasantassa uposathavāso na sampajjati, sīlavināsaṃ pāpuṇāti. So tato paṭṭhāya nāgabhavanā nikkhamitvā kaṇṇaveṇṇāya nadiyā avidūre mahāmaggassa ca ekapadikamaggassa ca antare ekaṃ vammikaṃ parikkhipitvā uposathaṃ adhiṭṭhāya samādinnasīlo ‘‘mama cammamaṃsādīhi atthikā cammamaṃsādīni harantū’’ti attānaṃ dānamukhe vissajjetvā vammikamatthake nipanno samaṇadhammaṃ karonto cātuddase pannarase vasitvā pāṭipade nāgabhavanaṃ gacchati.
तस्मिं एकदिवसं एवं सीलं समादियित्वा निपन्ने पच्चन्तगामवासिनो सोळस जना ‘‘मंसं आहरिस्सामा’’ति आवुधहत्था अरञ्ञे विचरन्ता किञ्चि अलभित्वा निक्खन्ता तं वम्मिकमत्थके निपन्नं दिस्वा ‘‘मयं अज्ज गोधापोतकम्पि न लभिम्हा, इमं नागराजानं वधित्वा खादिस्सामा’’ति चिन्तेत्वा ‘‘महा खो पनेस गय्हमानो पलायेय्य, यथानिपन्नमेव तं भोगेसु सूलेहि विज्झित्वा दुब्बलं कत्वा गण्हिस्सामा’’ति सूलानि आदाय उपसङ्कमिंसु। बोधिसत्तस्स सरीरं महन्तं एकदोणिकनावप्पमाणं वट्टेत्वा ठपितसुमनपुप्फदामं विय जिञ्जुकफलसन्निभेहि अक्खीहि जयसुमनपुप्फसदिसेन च सीसेन समन्नागतं अतिविय सोभति। सो तेसं सोळसन्नं जनानं पदसद्देन भोगन्तरतो सीसं नीहरित्वा रत्तक्खीनि उम्मीलेत्वा ते सूलहत्थे आगच्छन्ते दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘अज्ज मय्हं मनोरथो मत्थकं पापुणिस्सति, अहं अत्तानं दानमुखे निय्यादेत्वा वीरियं अधिट्ठहित्वा निपन्नो, इमे मम सरीरं सत्तीहि कोट्टेत्वा छिद्दावछिद्दं करोन्ते कोधवसेन अक्खीनि उम्मीलेत्वा न ओलोकेस्सामी’’ति अत्तनो सीलभेदभयेन दळ्हं अधिट्ठाय सीसं भोगन्तरेयेव पवेसेत्वा निपज्जि। अथ नं ते उपगन्त्वा नङ्गुट्ठे गहेत्वा कड्ढन्ता भूमियं पोथेत्वा तिखिणसूलेहि अट्ठसु ठानेसु विज्झित्वा सकण्टककाळवेत्तयट्ठियो पहारमुखेहि पवेसेत्वा अट्ठसु ठानेसु काजेनादाय महामग्गं पटिपज्जिंसु, महासत्तो सूलेहि विज्झनतो पट्ठाय एकट्ठानेपि कोधवसेन अक्खीनि उम्मीलेत्वा ते न ओलोकेसि। तस्स अट्ठहि काजेहि आदाय नीयमानस्स सीसं ओलम्बेत्वा भूमियं पहरि। अथ नं ‘‘सीसमस्स ओलम्बती’’ति महामग्गे निपज्जापेत्वा तरुणसूलेन नासापुटं विज्झित्वा रज्जुकं पवेसेत्वा सीसं उक्खिपित्वा काजकोटियं लग्गित्वा पुनपि उक्खिपित्वा मग्गं पटिपज्जिंसु।
Tasmiṃ ekadivasaṃ evaṃ sīlaṃ samādiyitvā nipanne paccantagāmavāsino soḷasa janā ‘‘maṃsaṃ āharissāmā’’ti āvudhahatthā araññe vicarantā kiñci alabhitvā nikkhantā taṃ vammikamatthake nipannaṃ disvā ‘‘mayaṃ ajja godhāpotakampi na labhimhā, imaṃ nāgarājānaṃ vadhitvā khādissāmā’’ti cintetvā ‘‘mahā kho panesa gayhamāno palāyeyya, yathānipannameva taṃ bhogesu sūlehi vijjhitvā dubbalaṃ katvā gaṇhissāmā’’ti sūlāni ādāya upasaṅkamiṃsu. Bodhisattassa sarīraṃ mahantaṃ ekadoṇikanāvappamāṇaṃ vaṭṭetvā ṭhapitasumanapupphadāmaṃ viya jiñjukaphalasannibhehi akkhīhi jayasumanapupphasadisena ca sīsena samannāgataṃ ativiya sobhati. So tesaṃ soḷasannaṃ janānaṃ padasaddena bhogantarato sīsaṃ nīharitvā rattakkhīni ummīletvā te sūlahatthe āgacchante disvā cintesi – ‘‘ajja mayhaṃ manoratho matthakaṃ pāpuṇissati, ahaṃ attānaṃ dānamukhe niyyādetvā vīriyaṃ adhiṭṭhahitvā nipanno, ime mama sarīraṃ sattīhi koṭṭetvā chiddāvachiddaṃ karonte kodhavasena akkhīni ummīletvā na olokessāmī’’ti attano sīlabhedabhayena daḷhaṃ adhiṭṭhāya sīsaṃ bhogantareyeva pavesetvā nipajji. Atha naṃ te upagantvā naṅguṭṭhe gahetvā kaḍḍhantā bhūmiyaṃ pothetvā tikhiṇasūlehi aṭṭhasu ṭhānesu vijjhitvā sakaṇṭakakāḷavettayaṭṭhiyo pahāramukhehi pavesetvā aṭṭhasu ṭhānesu kājenādāya mahāmaggaṃ paṭipajjiṃsu, mahāsatto sūlehi vijjhanato paṭṭhāya ekaṭṭhānepi kodhavasena akkhīni ummīletvā te na olokesi. Tassa aṭṭhahi kājehi ādāya nīyamānassa sīsaṃ olambetvā bhūmiyaṃ pahari. Atha naṃ ‘‘sīsamassa olambatī’’ti mahāmagge nipajjāpetvā taruṇasūlena nāsāpuṭaṃ vijjhitvā rajjukaṃ pavesetvā sīsaṃ ukkhipitvā kājakoṭiyaṃ laggitvā punapi ukkhipitvā maggaṃ paṭipajjiṃsu.
तस्मिं खणे विदेहरट्ठे मिथिलनगरवासी आळारो नाम कुटुम्बिको पञ्च सकटसतानि आदाय सुखयानके निसीदित्वा गच्छन्तो ते भोजपुत्ते बोधिसत्तं तथा गण्हित्वा गच्छन्ते दिस्वा तेसं सोळसन्नम्पि सोळसहि वाहगोणेहि सद्धिं पसतं पसतं सुवण्णमासके सब्बेसं निवासनपारुपनानि भरियानम्पि नेसं वत्थाभरणानि दत्वा विस्सज्जापेसि। अथ सो नागभवनं गन्त्वा तत्थ पपञ्चं अकत्वा महन्तेन परिवारेन निक्खमित्वा आळारं उपसङ्कमित्वा नागभवनस्स वण्णं कथेत्वा तं आदाय नागभवनं गन्त्वा तीहि नागकञ्ञासतेहि सद्धिं महन्तमस्स यसं दत्वा दिब्बेहि कामेहि सन्तप्पेसि। आळारो नागभवने एकवस्सं वसित्वा दिब्बकामे परिभुञ्जित्वा ‘‘इच्छामहं, सम्म, पब्बजितु’’न्ति नागराजस्स कथेत्वा पब्बजितपरिक्खारे गहेत्वा नागभवनतो हिमवन्तप्पदेसं गन्त्वा पब्बजित्वा तत्थ चिरं वसित्वा अपरभागे चारिकं चरन्तो बाराणसिं पत्वा राजुय्याने वसित्वा पुनदिवसे भिक्खाय नगरं पविसित्वा राजद्वारं अगमासि। अथ नं बाराणसिराजा दिस्वा इरियापथे पसीदित्वा पक्कोसापेत्वा पञ्ञत्तासने निसीदापेत्वा नानग्गरसभोजनं भोजेत्वा अञ्ञतरस्मिं नीचे आसने निसिन्नो वन्दित्वा तेन सद्धिं सल्लपन्तो पठमं गाथमाह –
Tasmiṃ khaṇe videharaṭṭhe mithilanagaravāsī āḷāro nāma kuṭumbiko pañca sakaṭasatāni ādāya sukhayānake nisīditvā gacchanto te bhojaputte bodhisattaṃ tathā gaṇhitvā gacchante disvā tesaṃ soḷasannampi soḷasahi vāhagoṇehi saddhiṃ pasataṃ pasataṃ suvaṇṇamāsake sabbesaṃ nivāsanapārupanāni bhariyānampi nesaṃ vatthābharaṇāni datvā vissajjāpesi. Atha so nāgabhavanaṃ gantvā tattha papañcaṃ akatvā mahantena parivārena nikkhamitvā āḷāraṃ upasaṅkamitvā nāgabhavanassa vaṇṇaṃ kathetvā taṃ ādāya nāgabhavanaṃ gantvā tīhi nāgakaññāsatehi saddhiṃ mahantamassa yasaṃ datvā dibbehi kāmehi santappesi. Āḷāro nāgabhavane ekavassaṃ vasitvā dibbakāme paribhuñjitvā ‘‘icchāmahaṃ, samma, pabbajitu’’nti nāgarājassa kathetvā pabbajitaparikkhāre gahetvā nāgabhavanato himavantappadesaṃ gantvā pabbajitvā tattha ciraṃ vasitvā aparabhāge cārikaṃ caranto bārāṇasiṃ patvā rājuyyāne vasitvā punadivase bhikkhāya nagaraṃ pavisitvā rājadvāraṃ agamāsi. Atha naṃ bārāṇasirājā disvā iriyāpathe pasīditvā pakkosāpetvā paññattāsane nisīdāpetvā nānaggarasabhojanaṃ bhojetvā aññatarasmiṃ nīce āsane nisinno vanditvā tena saddhiṃ sallapanto paṭhamaṃ gāthamāha –
१४३.
143.
‘‘अरियावकासोसि पसन्ननेत्तो, मञ्ञे भवं पब्बजितो कुलम्हा।
‘‘Ariyāvakāsosi pasannanetto, maññe bhavaṃ pabbajito kulamhā;
कथं नु वित्तानि पहाय भोगे, पब्बजि निक्खम्म घरा सपञ्ञा’’ति॥
Kathaṃ nu vittāni pahāya bhoge, pabbaji nikkhamma gharā sapaññā’’ti.
तत्थ अरियावकासोसीति निद्दोससुन्दरसरीरावकासोसि, अभिरूपोसीति अत्थो। पसन्ननेत्तोति पञ्चहि पसादेहि युत्तनेत्तो। कुलम्हाति खत्तियकुला वा ब्राह्मणकुला वा सेट्ठिकुला वा पब्बजितोसीति मञ्ञामि। कथं नूति केन कारणेन किं आरम्मणं कत्वा धनञ्च उपभोगे च पहाय घरा निक्खमित्वा पब्बजितोसि सपञ्ञ पण्डितपुरिसाति पुच्छति।
Tattha ariyāvakāsosīti niddosasundarasarīrāvakāsosi, abhirūposīti attho. Pasannanettoti pañcahi pasādehi yuttanetto. Kulamhāti khattiyakulā vā brāhmaṇakulā vā seṭṭhikulā vā pabbajitosīti maññāmi. Kathaṃ nūti kena kāraṇena kiṃ ārammaṇaṃ katvā dhanañca upabhoge ca pahāya gharā nikkhamitvā pabbajitosi sapañña paṇḍitapurisāti pucchati.
ततो परं तापसस्स च रञ्ञो च वचनप्पटिवचनवसेन गाथानं सम्बन्धो वेदितब्बो –
Tato paraṃ tāpasassa ca rañño ca vacanappaṭivacanavasena gāthānaṃ sambandho veditabbo –
१४४.
144.
‘‘सयं विमानं नरदेव दिस्वा, महानुभावस्स महोरगस्स।
‘‘Sayaṃ vimānaṃ naradeva disvā, mahānubhāvassa mahoragassa;
दिस्वान पुञ्ञान महाविपाकं, सद्धायहं पब्बजितोम्हि राज॥
Disvāna puññāna mahāvipākaṃ, saddhāyahaṃ pabbajitomhi rāja.
१४५.
145.
‘‘न कामकामा न भया न दोसा, वाचं मुसा पब्बजिता भणन्ति।
‘‘Na kāmakāmā na bhayā na dosā, vācaṃ musā pabbajitā bhaṇanti;
अक्खाहि मे पुच्छितो एतमत्थं, सुत्वान मे जायिहितिप्पसादो॥
Akkhāhi me pucchito etamatthaṃ, sutvāna me jāyihitippasādo.
१४६.
146.
‘‘वाणिज्ज रट्ठाधिप गच्छमानो, पथे अद्दसासिम्हि भोजपुत्ते।
‘‘Vāṇijja raṭṭhādhipa gacchamāno, pathe addasāsimhi bhojaputte;
पवड्ढकायं उरगं महन्तं, आदाय गच्छन्ते पमोदमाने॥
Pavaḍḍhakāyaṃ uragaṃ mahantaṃ, ādāya gacchante pamodamāne.
१४७.
147.
‘‘सोहं समागम्म जनिन्द तेहि, पहट्ठलोमो अवचम्हि भीतो।
‘‘Sohaṃ samāgamma janinda tehi, pahaṭṭhalomo avacamhi bhīto;
कुहिं अयं नीयति भीमकायो, नागेन किं काहथ भोजपुत्ता॥
Kuhiṃ ayaṃ nīyati bhīmakāyo, nāgena kiṃ kāhatha bhojaputtā.
१४८.
148.
‘‘नागो अयं नीयति भोजनत्था, पवड्ढकायो उरगो महन्तो।
‘‘Nāgo ayaṃ nīyati bhojanatthā, pavaḍḍhakāyo urago mahanto;
सादुञ्च थूलञ्च मुदुञ्च मंसं, न त्वं रसञ्ञासि विदेहपुत्त॥
Sāduñca thūlañca muduñca maṃsaṃ, na tvaṃ rasaññāsi videhaputta.
१४९.
149.
‘‘इतो मयं गन्त्वा सकं निकेतं, आदाय सत्थानि विकोपयित्वा।
‘‘Ito mayaṃ gantvā sakaṃ niketaṃ, ādāya satthāni vikopayitvā;
मंसानि भोक्खाम पमोदमाना, मयञ्हि वे सत्तवो पन्नगानं॥
Maṃsāni bhokkhāma pamodamānā, mayañhi ve sattavo pannagānaṃ.
१५०.
150.
‘‘सचे अयं नीयति भोजनत्था, पवड्ढकायो उरगो महन्तो।
‘‘Sace ayaṃ nīyati bhojanatthā, pavaḍḍhakāyo urago mahanto;
ददामि वो बलिबद्दानि सोळस, नागं इमं मुञ्चथ बन्धनस्मा॥
Dadāmi vo balibaddāni soḷasa, nāgaṃ imaṃ muñcatha bandhanasmā.
१५१.
151.
‘‘अद्धा हि नो भक्खो अयं मनापो, बहू च नो उरगा भुत्तपुब्बा।
‘‘Addhā hi no bhakkho ayaṃ manāpo, bahū ca no uragā bhuttapubbā;
करोम ते तं वचनं अळार, मित्तञ्च नो होहि विदेहपुत्त॥
Karoma te taṃ vacanaṃ aḷāra, mittañca no hohi videhaputta.
१५२.
152.
‘‘तदास्सु ते बन्धना मोचयिंसु, यं नत्थुतो पटिमोक्कस्स पासे।
‘‘Tadāssu te bandhanā mocayiṃsu, yaṃ natthuto paṭimokkassa pāse;
मुत्तो च सो बन्धना नागराजा, पक्कामि पाचीनमुखो मुहुत्तं॥
Mutto ca so bandhanā nāgarājā, pakkāmi pācīnamukho muhuttaṃ.
१५३.
153.
‘‘गन्त्वान पाचीनमुखो मुहुत्तं, पुण्णेहि नेत्तेहि पलोकयी मं।
‘‘Gantvāna pācīnamukho muhuttaṃ, puṇṇehi nettehi palokayī maṃ;
तदास्सहं पिट्ठितो अन्वगच्छिं, दसङ्गुलिं अञ्जलिं पग्गहेत्वा॥
Tadāssahaṃ piṭṭhito anvagacchiṃ, dasaṅguliṃ añjaliṃ paggahetvā.
१५४.
154.
‘‘गच्छेव खो त्वं तरमानरूपो, मा तं अमित्ता पुनरग्गहेसुं।
‘‘Gaccheva kho tvaṃ taramānarūpo, mā taṃ amittā punaraggahesuṃ;
दुक्खो हि लुद्देहि पुना समागमो, अदस्सनं भोजपुत्तान गच्छ॥
Dukkho hi luddehi punā samāgamo, adassanaṃ bhojaputtāna gaccha.
१५५.
155.
‘‘अगमासि सो रहदं विप्पसन्नं, नीलोभासं रमणीयं सुतित्थं।
‘‘Agamāsi so rahadaṃ vippasannaṃ, nīlobhāsaṃ ramaṇīyaṃ sutitthaṃ;
समोततं जम्बुहि वेतसाहि, पावेक्खि नित्तिण्णभयो पतीतो॥
Samotataṃ jambuhi vetasāhi, pāvekkhi nittiṇṇabhayo patīto.
१५६.
156.
‘‘सो तं पविस्स नचिरस्स नागो, दिब्बेन मे पातुरहू जनिन्द।
‘‘So taṃ pavissa nacirassa nāgo, dibbena me pāturahū janinda;
उपट्ठही मं पितरंव पुत्तो, हदयङ्गमं कण्णसुखं भणन्तो॥
Upaṭṭhahī maṃ pitaraṃva putto, hadayaṅgamaṃ kaṇṇasukhaṃ bhaṇanto.
१५७.
157.
‘‘त्वं मेसि माता च पिता अळार, अब्भन्तरो पाणददो सहायो।
‘‘Tvaṃ mesi mātā ca pitā aḷāra, abbhantaro pāṇadado sahāyo;
सकञ्च इद्धिं पटिलाभकोस्मि, अळार पस्स मे निवेसनानि।
Sakañca iddhiṃ paṭilābhakosmi, aḷāra passa me nivesanāni;
पहूतभक्खं बहुअन्नपानं, मसक्कसारं विय वासवस्सा’’ति॥
Pahūtabhakkhaṃ bahuannapānaṃ, masakkasāraṃ viya vāsavassā’’ti.
तत्थ विमानन्ति सङ्खपालनागरञ्ञो अनेकसतनाटकसम्पत्तिसम्पन्नं कञ्चनमणिविमानं। पुञ्ञानन्ति तेन कतपुञ्ञानं महन्तं विपाकं दिस्वा कम्मञ्च फलञ्च परलोकञ्च सद्दहित्वा पवत्ताय सद्धाय अहं पब्बजितो। न कामकामाति न वत्थुकामेनपि भयेनपि दोसेनपि मुसा भणन्ति। जायिहितीति, भन्ते, तुम्हाकं वचनं सुत्वा मय्हम्पि पसादो सोमनस्सं जायिस्सति। वाणिज्जन्ति वाणिज्जकम्मं करिस्सामीति गच्छन्तो। पथे अद्दसासिम्हीति पञ्चन्नं सकटसतानं पुरतो सुखयानके निसीदित्वा गच्छन्तो महामग्गे जनपदमनुस्से अद्दसं। पवड्ढकायन्ति वड्ढितकायं। आदायाति अट्ठहि काजेहि गहेत्वा। अवचम्हीति अभासिं। भीमकायोति भयजनककायो। भोजपुत्ताति लुद्दपुत्तके पियसमुदाचारेनालपति। विदेहपुत्ताति विदेहरट्ठवासिताय आळारं आलपिंसु। विकोपयित्वाति छिन्दित्वा। मयञ्हि वो सत्तवोति मयं पन नागानं वेरिनो नाम। भोजनत्थाति भोजनत्थाय। मित्तञ्च नो होहीति त्वं अम्हाकं मित्तो होहि, कतगुणं जान।
Tattha vimānanti saṅkhapālanāgarañño anekasatanāṭakasampattisampannaṃ kañcanamaṇivimānaṃ. Puññānanti tena katapuññānaṃ mahantaṃ vipākaṃ disvā kammañca phalañca paralokañca saddahitvā pavattāya saddhāya ahaṃ pabbajito. Na kāmakāmāti na vatthukāmenapi bhayenapi dosenapi musā bhaṇanti. Jāyihitīti, bhante, tumhākaṃ vacanaṃ sutvā mayhampi pasādo somanassaṃ jāyissati. Vāṇijjanti vāṇijjakammaṃ karissāmīti gacchanto. Pathe addasāsimhīti pañcannaṃ sakaṭasatānaṃ purato sukhayānake nisīditvā gacchanto mahāmagge janapadamanusse addasaṃ. Pavaḍḍhakāyanti vaḍḍhitakāyaṃ. Ādāyāti aṭṭhahi kājehi gahetvā. Avacamhīti abhāsiṃ. Bhīmakāyoti bhayajanakakāyo. Bhojaputtāti luddaputtake piyasamudācārenālapati. Videhaputtāti videharaṭṭhavāsitāya āḷāraṃ ālapiṃsu. Vikopayitvāti chinditvā. Mayañhi vo sattavoti mayaṃ pana nāgānaṃ verino nāma. Bhojanatthāti bhojanatthāya. Mittañca no hohīti tvaṃ amhākaṃ mitto hohi, kataguṇaṃ jāna.
तदास्सु तेति, महाराज, तेहि भोजपुत्तेहि एवं वुत्ते अहं तेसं सोळस वाहगोणे निवासनपारुपनानि पसतं पसतं सुवण्णमासके भरियानञ्च नेसं वत्थालङ्कारं अदासिं, अथ ते सङ्खपालनागराजानं भूमियं निपज्जापेत्वा अत्तनो कक्खळताय सकण्टककाळवेत्तलताय कोटियं गहेत्वा आकड्ढितुं आरभिंसु। अथाहं नागराजानं किलमन्तं दिस्वा अकिलमेन्तोव असिना ता लता छिन्दित्वा दारकानं कण्णवेधतो वट्टिनीहरणनियामेन अदुक्खापेन्तो सणिकं नीहरिं, तस्मिं काले ते भोजपुत्ता यं बन्धनं अस्स नत्थुतो पवेसेत्वा पासे पटिमोक्कं, तस्मा बन्धना तं उरगं मोचयिंसु। तस्स नासतो सह पासेन तं रज्जुकं नीहरिंसूति दीपेति। इति ते उरगं विस्सज्जेत्वा थोकं गन्त्वा ‘‘अयं उरगो दुब्बलो, मतकाले नं गहेत्वा गमिस्सामा’’ति निलीयिंसु।
Tadāssu teti, mahārāja, tehi bhojaputtehi evaṃ vutte ahaṃ tesaṃ soḷasa vāhagoṇe nivāsanapārupanāni pasataṃ pasataṃ suvaṇṇamāsake bhariyānañca nesaṃ vatthālaṅkāraṃ adāsiṃ, atha te saṅkhapālanāgarājānaṃ bhūmiyaṃ nipajjāpetvā attano kakkhaḷatāya sakaṇṭakakāḷavettalatāya koṭiyaṃ gahetvā ākaḍḍhituṃ ārabhiṃsu. Athāhaṃ nāgarājānaṃ kilamantaṃ disvā akilamentova asinā tā latā chinditvā dārakānaṃ kaṇṇavedhato vaṭṭinīharaṇaniyāmena adukkhāpento saṇikaṃ nīhariṃ, tasmiṃ kāle te bhojaputtā yaṃ bandhanaṃ assa natthuto pavesetvā pāse paṭimokkaṃ, tasmā bandhanā taṃ uragaṃ mocayiṃsu. Tassa nāsato saha pāsena taṃ rajjukaṃ nīhariṃsūti dīpeti. Iti te uragaṃ vissajjetvā thokaṃ gantvā ‘‘ayaṃ urago dubbalo, matakāle naṃ gahetvā gamissāmā’’ti nilīyiṃsu.
पुण्णेहीति सोपि मुहुत्तं पाचीनाभिमुखो गन्त्वा अस्सुपुण्णेहि नेत्तेहि मं पलोकयि। तदास्सहन्ति तदा अस्स अहं। गच्छेवाति एवं तं अवचन्ति वदति। रहदन्ति कण्णवेण्णदहं। समोततन्ति उभयतीरेसु जम्बुरुक्खवेतसरुक्खेहि ओततं विततं। नित्तिण्णभयो पतीतोति सो किर तं दहं पविसन्तो आळारस्स निपच्चकारं दस्सेत्वा याव नङ्गुट्ठा ओतरि, उदके पविट्ठट्ठानमेवस्स निब्भयं अहोसि, तस्मा नित्तिण्णभयो पतीतो हट्ठतुट्ठो पावेक्खीति। पविस्साति पविसित्वा। दिब्बेन मेति नागभवने पमादं अनापज्जित्वा मयि कण्णवेण्णतीरं अनतिक्कन्तेयेव दिब्बेन परिवारेन मम पुरतो पातुरहोसि। उपट्ठहीति उपागमि। अब्भन्तरोति हदयमंससदिसो। त्वं मम बहुपकारो, सक्कारं ते करिस्सामि। पस्स मे निवेसनानीति मम नागभवनं पस्स। मसक्कसारं वियाति मसक्कसारो वुच्चति ओसक्कनपरिसक्कनाभावेन घनसारताय च सिनेरुपब्बतराजा। अयं तत्थ मापितं तावतिंसभवनं सन्धायेवमाह।
Puṇṇehīti sopi muhuttaṃ pācīnābhimukho gantvā assupuṇṇehi nettehi maṃ palokayi. Tadāssahanti tadā assa ahaṃ. Gacchevāti evaṃ taṃ avacanti vadati. Rahadanti kaṇṇaveṇṇadahaṃ. Samotatanti ubhayatīresu jamburukkhavetasarukkhehi otataṃ vitataṃ. Nittiṇṇabhayo patītoti so kira taṃ dahaṃ pavisanto āḷārassa nipaccakāraṃ dassetvā yāva naṅguṭṭhā otari, udake paviṭṭhaṭṭhānamevassa nibbhayaṃ ahosi, tasmā nittiṇṇabhayo patīto haṭṭhatuṭṭho pāvekkhīti. Pavissāti pavisitvā. Dibbena meti nāgabhavane pamādaṃ anāpajjitvā mayi kaṇṇaveṇṇatīraṃ anatikkanteyeva dibbena parivārena mama purato pāturahosi. Upaṭṭhahīti upāgami. Abbhantaroti hadayamaṃsasadiso. Tvaṃ mama bahupakāro, sakkāraṃ te karissāmi. Passa me nivesanānīti mama nāgabhavanaṃ passa. Masakkasāraṃ viyāti masakkasāro vuccati osakkanaparisakkanābhāvena ghanasāratāya ca sinerupabbatarājā. Ayaṃ tattha māpitaṃ tāvatiṃsabhavanaṃ sandhāyevamāha.
महाराज! एवं वत्वा सो नागराजा उत्तरि अत्तनो नागभवनं वण्णेन्तो गाथाद्वयमाह –
Mahārāja! Evaṃ vatvā so nāgarājā uttari attano nāgabhavanaṃ vaṇṇento gāthādvayamāha –
१५८.
158.
‘‘तं भूमिभागेहि उपेतरूपं, असक्खरा चेव मुदू सुभा च।
‘‘Taṃ bhūmibhāgehi upetarūpaṃ, asakkharā ceva mudū subhā ca;
नीचत्तिणा अप्परजा च भूमि, पासादिका यत्थ जहन्ति सोकं॥
Nīcattiṇā apparajā ca bhūmi, pāsādikā yattha jahanti sokaṃ.
१५९.
159.
‘‘अनावकुला वेळुरियूपनीला, चतुद्दिसं अम्बवनं सुरम्मं।
‘‘Anāvakulā veḷuriyūpanīlā, catuddisaṃ ambavanaṃ surammaṃ;
पक्का च पेसी च फला सुफुल्ला, निच्चोतुका धारयन्ती फलानी’’ति॥
Pakkā ca pesī ca phalā suphullā, niccotukā dhārayantī phalānī’’ti.
तत्थ असक्खराति या तत्थ भूमि पासाणसक्खररहिता मुदु सुभा कञ्चनरजतमणिमया सत्तरतनवालुकाकिण्णा। नीचत्तिणाति इन्दगोपकपिट्ठिसदिसवण्णेहि नीचतिणेहि समन्नागता। अप्परजाति पंसुरहिता। यत्थ जहन्ति सोकन्ति यत्थ पविट्ठमत्ताव निस्सोका होन्ति। अनावकुलाति न अवकुला अखाणुमा उपरि उक्कुलविकुलभावरहिता वा समसण्ठिता। वेळुरियूपनीलाति वेळुरियेन उपनीला, तस्मिं नागभवने वेळुरियमया पसन्नसलिला नीलोभासा अनेकवण्णकमलुप्पलसञ्छन्ना पोक्खरणीति अत्थो। चतुद्दिसन्ति तस्सा पोक्खरणिया चतूसु दिसासु। पक्का चाति तस्मिं अम्बवने अम्बरुक्खा पक्कफला च अड्ढपक्कफला च तरुणफला च फुल्लितायेवाति अत्थो। निच्चोतुकाति छन्नम्पि उतूनं अनुरूपेहि पुप्फफलेहि समन्नागताति।
Tattha asakkharāti yā tattha bhūmi pāsāṇasakkhararahitā mudu subhā kañcanarajatamaṇimayā sattaratanavālukākiṇṇā. Nīcattiṇāti indagopakapiṭṭhisadisavaṇṇehi nīcatiṇehi samannāgatā. Apparajāti paṃsurahitā. Yattha jahanti sokanti yattha paviṭṭhamattāva nissokā honti. Anāvakulāti na avakulā akhāṇumā upari ukkulavikulabhāvarahitā vā samasaṇṭhitā. Veḷuriyūpanīlāti veḷuriyena upanīlā, tasmiṃ nāgabhavane veḷuriyamayā pasannasalilā nīlobhāsā anekavaṇṇakamaluppalasañchannā pokkharaṇīti attho. Catuddisanti tassā pokkharaṇiyā catūsu disāsu. Pakkā cāti tasmiṃ ambavane ambarukkhā pakkaphalā ca aḍḍhapakkaphalā ca taruṇaphalā ca phullitāyevāti attho. Niccotukāti channampi utūnaṃ anurūpehi pupphaphalehi samannāgatāti.
१६०.
160.
तेसं वनानं नरदेव मज्झे, निवेसनं भस्सरसन्निकासं।
Tesaṃ vanānaṃ naradeva majjhe, nivesanaṃ bhassarasannikāsaṃ;
रजतग्गळं सोवण्णमयं उळारं, ओभासती विज्जुरिवन्तलिक्खे॥
Rajataggaḷaṃ sovaṇṇamayaṃ uḷāraṃ, obhāsatī vijjurivantalikkhe.
१६१.
161.
‘‘मणीमया सोण्णमया उळारा, अनेकचित्ता सततं सुनिम्मिता।
‘‘Maṇīmayā soṇṇamayā uḷārā, anekacittā satataṃ sunimmitā;
परिपूरा कञ्ञाहि अलङ्कताहि, सुवण्णकायूरधराहि राज॥
Paripūrā kaññāhi alaṅkatāhi, suvaṇṇakāyūradharāhi rāja.
१६२.
162.
‘‘सो सङ्खपालो तरमानरूपो, पासादमारुय्ह अनोमवण्णो।
‘‘So saṅkhapālo taramānarūpo, pāsādamāruyha anomavaṇṇo;
सहस्सथम्भं अतुलानुभावं, यत्थस्स भरिया महेसी अहोसि॥
Sahassathambhaṃ atulānubhāvaṃ, yatthassa bhariyā mahesī ahosi.
१६३.
163.
‘‘एका च नारी तरमानरूपा, आदाय वेळुरियमयं महग्घं।
‘‘Ekā ca nārī taramānarūpā, ādāya veḷuriyamayaṃ mahagghaṃ;
सुभं मणिं जातिमन्तूपपन्नं, अचोदिता आसनमब्भिहासि॥
Subhaṃ maṇiṃ jātimantūpapannaṃ, acoditā āsanamabbhihāsi.
१६४.
164.
‘‘ततो मं उरगो हत्थे गहेत्वा, निसीदयी पामुखआसनस्मिं।
‘‘Tato maṃ urago hatthe gahetvā, nisīdayī pāmukhaāsanasmiṃ;
इदमासनं अत्र भवं निसीदतु, भवञ्हि मे अञ्ञतरो गरूनं॥
Idamāsanaṃ atra bhavaṃ nisīdatu, bhavañhi me aññataro garūnaṃ.
१६५.
165.
‘‘अञ्ञा च नारी तरमानरूपा, आदाय वारिं उपसङ्कमित्वा।
‘‘Aññā ca nārī taramānarūpā, ādāya vāriṃ upasaṅkamitvā;
पादानि पक्खालयी मे जनिन्द, भरियाव भत्तू पतिनो पियस्स॥
Pādāni pakkhālayī me janinda, bhariyāva bhattū patino piyassa.
१६६.
166.
‘‘अपरा च नारी तरमानरूपा, पग्गय्ह सोवण्णमयाय पातिया।
‘‘Aparā ca nārī taramānarūpā, paggayha sovaṇṇamayāya pātiyā;
अनेकसूपं विविधं वियञ्जनं, उपनामयी भत्त मनुञ्ञरूपं॥
Anekasūpaṃ vividhaṃ viyañjanaṃ, upanāmayī bhatta manuññarūpaṃ.
१६७.
167.
‘‘तुरियेहि मं भारत भुत्तवन्तं, उपट्ठहुं भत्तु मनो विदित्वा।
‘‘Turiyehi maṃ bhārata bhuttavantaṃ, upaṭṭhahuṃ bhattu mano viditvā;
ततुत्तरिं मं निपती महन्तं, दिब्बेहि कामेहि अनप्पकेही’’ति॥
Tatuttariṃ maṃ nipatī mahantaṃ, dibbehi kāmehi anappakehī’’ti.
तत्थ निवेसनन्ति पासादो। भस्सरसन्निकासन्ति पभस्सरदस्सनं। रजतग्गळन्ति रजतद्वारकवाटं। मणीमयाति एवरूपा तत्थ कूटागारा च गब्भा च। परिपूराति सम्पुण्णा। सो सङ्खपालोति, महाराज, अहं एवं तस्मिं नागभवनं वण्णेन्ते तं दट्ठुकामो अहोसिं, अथ मं तत्थ नेत्वा सो सङ्खपालो हत्थे गहेत्वा तरमानो वेळुरियथम्भेहि सहस्सथम्भं पासादं आरुय्ह यस्मिं ठाने अस्स महेसी अहोसि, तं ठानं नेतीति दीपेति। एका चाति मयि पासादं अभिरुळ्हे एका इत्थी अञ्ञेहि मणीहि जातिमहन्तेहि उपेतं सुभं वेळुरियासनं तेन नागराजेन अवुत्ताव। अब्भिहासीति अभिहरि, अत्थरीति वुत्तं होति।
Tattha nivesananti pāsādo. Bhassarasannikāsanti pabhassaradassanaṃ. Rajataggaḷanti rajatadvārakavāṭaṃ. Maṇīmayāti evarūpā tattha kūṭāgārā ca gabbhā ca. Paripūrāti sampuṇṇā. So saṅkhapāloti, mahārāja, ahaṃ evaṃ tasmiṃ nāgabhavanaṃ vaṇṇente taṃ daṭṭhukāmo ahosiṃ, atha maṃ tattha netvā so saṅkhapālo hatthe gahetvā taramāno veḷuriyathambhehi sahassathambhaṃ pāsādaṃ āruyha yasmiṃ ṭhāne assa mahesī ahosi, taṃ ṭhānaṃ netīti dīpeti. Ekā cāti mayi pāsādaṃ abhiruḷhe ekā itthī aññehi maṇīhi jātimahantehi upetaṃ subhaṃ veḷuriyāsanaṃ tena nāgarājena avuttāva. Abbhihāsīti abhihari, attharīti vuttaṃ hoti.
पामुखआसनस्मिन्ति पमुखासनस्मिं, उत्तमासने निसीदापेसीति अत्थो। गरूनन्ति मातापितूनं मे त्वं अञ्ञतरोति एवं वत्वा निसीदापेसि। विविधं वियञ्जनन्ति विविधं ब्यञ्जनं। भत्त मनुञ्ञरूपन्ति भत्तं मनुञ्ञरूपं। भारताति राजानं आलपति। भुत्तवन्तन्ति भुत्ताविं कतभत्तकिच्चं। उपट्ठहुन्ति अनेकसतेहि तुरियेहि गन्धब्बं कुरुमाना उपट्ठहिंसु। भत्तु मनो विदित्वाति अत्तनो पतिनो चित्तं जानित्वा। ततुत्तरिन्ति ततो गन्धब्बकरणतो उत्तरिं। मं निपतीति सो नागराजा मं उपसङ्कमि। महन्तं दिब्बेहीति महन्तेहि उळारेहि दिब्बेहि कामेहि तेहि च अनप्पकेहि।
Pāmukhaāsanasminti pamukhāsanasmiṃ, uttamāsane nisīdāpesīti attho. Garūnanti mātāpitūnaṃ me tvaṃ aññataroti evaṃ vatvā nisīdāpesi. Vividhaṃ viyañjananti vividhaṃ byañjanaṃ. Bhatta manuññarūpanti bhattaṃ manuññarūpaṃ. Bhāratāti rājānaṃ ālapati. Bhuttavantanti bhuttāviṃ katabhattakiccaṃ. Upaṭṭhahunti anekasatehi turiyehi gandhabbaṃ kurumānā upaṭṭhahiṃsu. Bhattu mano viditvāti attano patino cittaṃ jānitvā. Tatuttarinti tato gandhabbakaraṇato uttariṃ. Maṃ nipatīti so nāgarājā maṃ upasaṅkami. Mahantaṃ dibbehīti mahantehi uḷārehi dibbehi kāmehi tehi ca anappakehi.
एवं उपसङ्कमित्वा च पन गाथमाह –
Evaṃ upasaṅkamitvā ca pana gāthamāha –
१६८.
168.
‘‘भरिया ममेता तिसता अळार, सब्बत्तमज्झा पदुमुत्तराभा।
‘‘Bhariyā mametā tisatā aḷāra, sabbattamajjhā padumuttarābhā;
अळार एतास्सु ते कामकारा, ददामि ते ता परिचारयस्सू’’ति॥
Aḷāra etāssu te kāmakārā, dadāmi te tā paricārayassū’’ti.
तत्थ सब्बत्तमज्झाति सब्बा अत्तमज्झा, पाणिना गहितप्पमाणमज्झाति अत्थो। अट्ठकथायं पन ‘‘सुमज्झा’’ति पाठो। पदुमुत्तराभाति पदुमवण्णउत्तराभा, पदुमवण्णउत्तरच्छवियोति अत्थो। परिचारयस्सूति ता अत्तनो पादपरिचारिका करोहीति वत्वा तीहि इत्थिसतेहि सद्धिं महासम्पत्तिं मय्हं अदासि।
Tattha sabbattamajjhāti sabbā attamajjhā, pāṇinā gahitappamāṇamajjhāti attho. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘sumajjhā’’ti pāṭho. Padumuttarābhāti padumavaṇṇauttarābhā, padumavaṇṇauttaracchaviyoti attho. Paricārayassūti tā attano pādaparicārikā karohīti vatvā tīhi itthisatehi saddhiṃ mahāsampattiṃ mayhaṃ adāsi.
सो आह –
So āha –
१६९.
169.
‘‘संवच्छरं दिब्बरसानुभुत्वा, तदास्सुहं उत्तरिमज्झभासिं।
‘‘Saṃvaccharaṃ dibbarasānubhutvā, tadāssuhaṃ uttarimajjhabhāsiṃ;
नागस्सिदं किन्ति कथञ्च लद्धं, कथज्झगमासि विमानसेट्ठं॥
Nāgassidaṃ kinti kathañca laddhaṃ, kathajjhagamāsi vimānaseṭṭhaṃ.
१७०.
170.
‘‘अधिच्चलद्धं परिणामजं ते, सयंकतं उदाहु देवेहि दिन्नं।
‘‘Adhiccaladdhaṃ pariṇāmajaṃ te, sayaṃkataṃ udāhu devehi dinnaṃ;
पुच्छामि तं नागराजेतमत्थं, कथज्झगमासि विमानसेट्ठ’’न्ति॥
Pucchāmi taṃ nāgarājetamatthaṃ, kathajjhagamāsi vimānaseṭṭha’’nti.
तत्थ दिब्बरसानुभुत्वाति दिब्बे कामगुणरसे अनुभवित्वा। तदास्सुहन्ति तदा अस्सु अहं। नागस्सिदन्ति भद्रमुखस्स सङ्खपालनागराजस्स इदं सम्पत्तिजातं किन्ति किं नाम कम्मं कत्वा कथञ्च कत्वा लद्धं, कथमेतं विमानसेट्ठं त्वं अज्झगमासि, इति नं अहं पुच्छिं। अधिच्चलद्धन्ति अहेतुना लद्धं। परिणामजं तेति केनचि तव अत्थाय परिणामितत्ता परिणामतो जातं। सयंकतन्ति कारके पक्कोसापेत्वा रतनानि दत्वा कारितन्ति।
Tattha dibbarasānubhutvāti dibbe kāmaguṇarase anubhavitvā. Tadāssuhanti tadā assu ahaṃ. Nāgassidanti bhadramukhassa saṅkhapālanāgarājassa idaṃ sampattijātaṃ kinti kiṃ nāma kammaṃ katvā kathañca katvā laddhaṃ, kathametaṃ vimānaseṭṭhaṃ tvaṃ ajjhagamāsi, iti naṃ ahaṃ pucchiṃ. Adhiccaladdhanti ahetunā laddhaṃ. Pariṇāmajaṃ teti kenaci tava atthāya pariṇāmitattā pariṇāmato jātaṃ. Sayaṃkatanti kārake pakkosāpetvā ratanāni datvā kāritanti.
ततो परा द्विन्नम्पि वचनप्पटिवचनगाथाव –
Tato parā dvinnampi vacanappaṭivacanagāthāva –
१७१.
171.
‘‘नाधिच्चलद्धं न परिणामजं मे, न सयंकतं नापि देवेहि दिन्नं।
‘‘Nādhiccaladdhaṃ na pariṇāmajaṃ me, na sayaṃkataṃ nāpi devehi dinnaṃ;
सकेहि कम्मेहि अपापकेहि, पुञ्ञेहि मे लद्धमिदं विमानं॥
Sakehi kammehi apāpakehi, puññehi me laddhamidaṃ vimānaṃ.
१७२.
172.
‘‘किं ते वतं किं पन ब्रह्मचरियं, किस्स सुचिण्णस्स अयं विपाको।
‘‘Kiṃ te vataṃ kiṃ pana brahmacariyaṃ, kissa suciṇṇassa ayaṃ vipāko;
अक्खाहि मे नागराजेतमत्थं, कथं नु ते लद्धमिदं विमानं॥
Akkhāhi me nāgarājetamatthaṃ, kathaṃ nu te laddhamidaṃ vimānaṃ.
१७३.
173.
‘‘राजा अहोसिं मगधानमिस्सरो, दुय्योधनो नाम महानुभावो।
‘‘Rājā ahosiṃ magadhānamissaro, duyyodhano nāma mahānubhāvo;
सो इत्तरं जीवितं संविदित्वा, असस्सतं विपरिणामधम्मं॥
So ittaraṃ jīvitaṃ saṃviditvā, asassataṃ vipariṇāmadhammaṃ.
१७४.
174.
‘‘अन्नञ्च पानञ्च पसन्नचित्तो, सक्कच्च दानं विपुलं अदासिं।
‘‘Annañca pānañca pasannacitto, sakkacca dānaṃ vipulaṃ adāsiṃ;
ओपानभूतं मे घरं तदासि, सन्तप्पिता समणब्राह्मणा च॥
Opānabhūtaṃ me gharaṃ tadāsi, santappitā samaṇabrāhmaṇā ca.
१७५.
175.
‘‘मालञ्च गन्धञ्च विलेपनञ्च, पदीपियं यानमुपस्सयञ्च।
‘‘Mālañca gandhañca vilepanañca, padīpiyaṃ yānamupassayañca;
अच्छादनं सयनमथन्नपानं, सक्कच्च दानानि अदम्ह तत्थ॥
Acchādanaṃ sayanamathannapānaṃ, sakkacca dānāni adamha tattha.
१७६.
176.
‘‘तं मे वतं तं पन ब्रह्मचरियं, तस्स सुचिण्णस्स अयं विपाको।
‘‘Taṃ me vataṃ taṃ pana brahmacariyaṃ, tassa suciṇṇassa ayaṃ vipāko;
तेनेव मे लद्धमिदं विमानं, पहूतभक्खं बहुअन्नपानं।
Teneva me laddhamidaṃ vimānaṃ, pahūtabhakkhaṃ bahuannapānaṃ;
नच्चेहि गीतेहि चुपेतरूपं, चिरट्ठितिकं न च सस्सतायं॥
Naccehi gītehi cupetarūpaṃ, ciraṭṭhitikaṃ na ca sassatāyaṃ.
१७७.
177.
‘‘अप्पानुभावा तं महानुभावं, तेजस्सिनं हन्ति अतेजवन्तो।
‘‘Appānubhāvā taṃ mahānubhāvaṃ, tejassinaṃ hanti atejavanto;
किमेव दाठावुध किं पटिच्च, हत्थत्तमागच्छि वनिब्बकानं॥
Kimeva dāṭhāvudha kiṃ paṭicca, hatthattamāgacchi vanibbakānaṃ.
१७८.
178.
‘‘भयं नु ते अन्वगतं महन्तं, तेजो नु ते नान्वगं दन्तमूलं।
‘‘Bhayaṃ nu te anvagataṃ mahantaṃ, tejo nu te nānvagaṃ dantamūlaṃ;
किमेव दाठावुध किं पटिच्च, किलेसमापज्जि वनिब्बकानं॥
Kimeva dāṭhāvudha kiṃ paṭicca, kilesamāpajji vanibbakānaṃ.
१७९.
179.
‘‘न मे भयं अन्वगतं महन्तं, तेजो न सक्का मम तेहि हन्तुं।
‘‘Na me bhayaṃ anvagataṃ mahantaṃ, tejo na sakkā mama tehi hantuṃ;
सतञ्च धम्मानि सुकित्तितानि, समुद्दवेलाव दुरच्चयानि॥
Satañca dhammāni sukittitāni, samuddavelāva duraccayāni.
१८०.
180.
‘‘चातुद्दसिं पञ्चदसिं अळार, उपोसथं निच्चमुपावसामि।
‘‘Cātuddasiṃ pañcadasiṃ aḷāra, uposathaṃ niccamupāvasāmi;
अथागमुं सोळस भोजपुत्ता, रज्जुं गहेत्वान दळ्हञ्च पासं॥
Athāgamuṃ soḷasa bhojaputtā, rajjuṃ gahetvāna daḷhañca pāsaṃ.
१८१.
181.
‘‘भेत्वान नासं अतिकस्स रज्जुं, नयिंसु मं सम्परिगय्ह लुद्दा।
‘‘Bhetvāna nāsaṃ atikassa rajjuṃ, nayiṃsu maṃ samparigayha luddā;
एतादिसं दुक्खमहं तितिक्खं, उपोसथं अप्पटिकोपयन्तो॥
Etādisaṃ dukkhamahaṃ titikkhaṃ, uposathaṃ appaṭikopayanto.
१८२.
182.
‘‘एकायने तं पथे अद्दसंसु, बलेन वण्णेन चुपेतरूपं।
‘‘Ekāyane taṃ pathe addasaṃsu, balena vaṇṇena cupetarūpaṃ;
सिरिया पञ्ञाय च भावितोसि, किं पत्थयं नाग तपो करोसि॥
Siriyā paññāya ca bhāvitosi, kiṃ patthayaṃ nāga tapo karosi.
१८३.
183.
‘‘न पुत्तहेतू न धनस्स हेतू, न आयुनो चापि अळार हेतु।
‘‘Na puttahetū na dhanassa hetū, na āyuno cāpi aḷāra hetu;
मनुस्सयोनिं अभिपत्थयानो, तस्मा परक्कम तपो करोमि॥
Manussayoniṃ abhipatthayāno, tasmā parakkama tapo karomi.
१८४.
184.
‘‘त्वं लोहितक्खो विहतन्तरंसो, अलङ्कतो कप्पितकेसमस्सु।
‘‘Tvaṃ lohitakkho vihatantaraṃso, alaṅkato kappitakesamassu;
सुरोसितो लोहितचन्दनेन, गन्धब्बराजाव दिसा पभाससि॥
Surosito lohitacandanena, gandhabbarājāva disā pabhāsasi.
१८५.
185.
‘‘देविद्धिपत्तोसि महानुभावो, सब्बेहि कामेहि समङ्गिभूतो।
‘‘Deviddhipattosi mahānubhāvo, sabbehi kāmehi samaṅgibhūto;
पुच्छामि तं नागराजेतमत्थं, सेय्यो इतो केन मनुस्सलोको॥
Pucchāmi taṃ nāgarājetamatthaṃ, seyyo ito kena manussaloko.
१८६.
186.
‘‘अळार नाञ्ञत्र मनुस्सलोका, सुद्धीव संविज्जति संयमो वा।
‘‘Aḷāra nāññatra manussalokā, suddhīva saṃvijjati saṃyamo vā;
अहञ्च लद्धान मनुस्सयोनिं, काहामि जातिमरणस्स अन्तं॥
Ahañca laddhāna manussayoniṃ, kāhāmi jātimaraṇassa antaṃ.
१८७.
187.
‘‘संवच्छरो मे वसतो तवन्तिके, अन्नेन पानेन उपट्ठितोस्मि।
‘‘Saṃvaccharo me vasato tavantike, annena pānena upaṭṭhitosmi;
आमन्तयित्वान पलेमि नाग, चिरप्पवुट्ठोस्मि अहं जनिन्द॥
Āmantayitvāna palemi nāga, cirappavuṭṭhosmi ahaṃ janinda.
१८८.
188.
‘‘पुत्ता च दारा अनुजीविनो च, निच्चानुसिट्ठा उपतिट्ठथेतं।
‘‘Puttā ca dārā anujīvino ca, niccānusiṭṭhā upatiṭṭhathetaṃ;
कच्चिन्नु तं नाभिसपित्थ कोचि, पियञ्हि मे दस्सनं तुय्हं अळार॥
Kaccinnu taṃ nābhisapittha koci, piyañhi me dassanaṃ tuyhaṃ aḷāra.
१८९.
189.
‘‘यथापि मातू च पितू अगारे, पुत्तो पियो पटिविहितो वसेय्य।
‘‘Yathāpi mātū ca pitū agāre, putto piyo paṭivihito vaseyya;
ततोपि मय्हं इधमेव सेय्यो, चित्तञ्हि ते नाग मयी पसन्नं॥
Tatopi mayhaṃ idhameva seyyo, cittañhi te nāga mayī pasannaṃ.
१९०.
190.
‘‘मणी ममं विज्जति लोहितङ्को, धनाहरो मणिरतनं उळारं।
‘‘Maṇī mamaṃ vijjati lohitaṅko, dhanāharo maṇiratanaṃ uḷāraṃ;
आदाय त्वं गच्छ सकं निकेतं, लद्धा धनं तं मणिमोस्सजस्सू’’ति॥
Ādāya tvaṃ gaccha sakaṃ niketaṃ, laddhā dhanaṃ taṃ maṇimossajassū’’ti.
तत्थ किं ते वतन्ति किं तव वतसमादानं। ब्रह्मचरियन्ति सेट्ठचरियं। ओपानभूतन्ति चतुमहापथे खतपोक्खरणी विय धम्मिकसमणब्राह्मणानं यथासुखं परिभुञ्जितब्बविभवं। न च सस्सतायन्ति चिरट्ठितिकं समानम्पि चे तं मय्हं सस्सतं न होतीति मे कथेति।
Tattha kiṃ te vatanti kiṃ tava vatasamādānaṃ. Brahmacariyanti seṭṭhacariyaṃ. Opānabhūtanti catumahāpathe khatapokkharaṇī viya dhammikasamaṇabrāhmaṇānaṃ yathāsukhaṃ paribhuñjitabbavibhavaṃ. Na ca sassatāyanti ciraṭṭhitikaṃ samānampi ce taṃ mayhaṃ sassataṃ na hotīti me katheti.
अप्पानुभावाति भोजपुत्ते सन्धायाह। हन्तीति अट्ठसु ठानेसु सूलेहि विज्झन्ता किंकारणा हनिंसु। किं पटिच्चाति किं सन्धाय त्वं तदा तेसं हत्थत्तं आगच्छि वसं उपगतो। वनिब्बकानन्ति भोजपुत्ता इध ‘‘वनिब्बका’’ति वुत्ता। तेजो नु ते नान्वगं दन्तमूलन्ति किं नु तव तेजो भोजपुत्ते दिस्वा तदा भयं महन्तं अन्वगतं, उदाहु विसं दन्तमूलं न अन्वगतं। किलेसन्ति दुक्खं। वनिब्बकानन्ति भोजपुत्तानं सन्तिके, भोजपुत्ते निस्सायाति अत्थो।
Appānubhāvāti bhojaputte sandhāyāha. Hantīti aṭṭhasu ṭhānesu sūlehi vijjhantā kiṃkāraṇā haniṃsu. Kiṃ paṭiccāti kiṃ sandhāya tvaṃ tadā tesaṃ hatthattaṃ āgacchi vasaṃ upagato. Vanibbakānanti bhojaputtā idha ‘‘vanibbakā’’ti vuttā. Tejo nu te nānvagaṃ dantamūlanti kiṃ nu tava tejo bhojaputte disvā tadā bhayaṃ mahantaṃ anvagataṃ, udāhu visaṃ dantamūlaṃ na anvagataṃ. Kilesanti dukkhaṃ. Vanibbakānanti bhojaputtānaṃ santike, bhojaputte nissāyāti attho.
तेजो न सक्का मम तेहि हन्तुन्ति मम विसतेजो अञ्ञस्स तेजेन अभिहन्तुम्पि न सक्का। सतन्ति बुद्धादीनं। धम्मानीति सीलसमाधिपञ्ञाखन्तिअनुद्दयमेत्ताभावनासङ्खातानि धम्मानि। सुकित्तितानीति सुवण्णितानि सुकथितानि। किन्ति कत्वा? समुद्दवेलाव दुरच्चयानीति तेहि समुद्दवेला विय सप्पुरिसेहि जीवितत्थम्पि दुरच्चयानीति वण्णितानि, तस्मा अहं सीलभेदभयेन खन्तिमेत्तादिसमन्नागतो हुत्वा मम कोपस्स सीलवेलन्तं अतिक्कमितुं न अदासिन्ति आह।
Tejo na sakkā mama tehi hantunti mama visatejo aññassa tejena abhihantumpi na sakkā. Satanti buddhādīnaṃ. Dhammānīti sīlasamādhipaññākhantianuddayamettābhāvanāsaṅkhātāni dhammāni. Sukittitānīti suvaṇṇitāni sukathitāni. Kinti katvā? Samuddavelāva duraccayānīti tehi samuddavelā viya sappurisehi jīvitatthampi duraccayānīti vaṇṇitāni, tasmā ahaṃ sīlabhedabhayena khantimettādisamannāgato hutvā mama kopassa sīlavelantaṃ atikkamituṃ na adāsinti āha.
‘‘इमिस्सा पन सङ्खपालधम्मदेसनाय दसपि पारमियो लब्भन्ति। तदा हि महासत्तेन सरीरस्स परिच्चत्तभावो दानपारमी नाम होति, तथारूपेनापि विसतेजेन सीलस्स अभिन्नता सीलपारमी, नागभवनतो निक्खमित्वा समणधम्मकरणं नेक्खम्मपारमी, ‘इदञ्चिदञ्च कातुं वट्टती’ति संविदहनं पञ्ञापारमी, अधिवासनवीरियं वीरियपारमी, अधिवासनखन्ति खन्तिपारमी, सच्चसमादानं सच्चपारमी, ‘मम सीलं न भिन्दिस्सामी’ति अधिट्ठानं अधिट्ठानपारमी, अनुद्दयभावो मेत्तापारमी, वेदनाय मज्झत्तभावो उपेक्खापारमी’’ति।
‘‘Imissā pana saṅkhapāladhammadesanāya dasapi pāramiyo labbhanti. Tadā hi mahāsattena sarīrassa pariccattabhāvo dānapāramī nāma hoti, tathārūpenāpi visatejena sīlassa abhinnatā sīlapāramī, nāgabhavanato nikkhamitvā samaṇadhammakaraṇaṃ nekkhammapāramī, ‘idañcidañca kātuṃ vaṭṭatī’ti saṃvidahanaṃ paññāpāramī, adhivāsanavīriyaṃ vīriyapāramī, adhivāsanakhanti khantipāramī, saccasamādānaṃ saccapāramī, ‘mama sīlaṃ na bhindissāmī’ti adhiṭṭhānaṃ adhiṭṭhānapāramī, anuddayabhāvo mettāpāramī, vedanāya majjhattabhāvo upekkhāpāramī’’ti.
अथागमुन्ति अथेकदिवसं वम्मिकमत्थके निपन्नं दिस्वा सोळस भोजपुत्ता खररज्जुञ्च दळ्हपासञ्च सूलानि च गहेत्वा मम सन्तिकं आगता। भेत्वानाति मम सरीरं अट्ठसु ठानेसु भिन्दित्वा सकण्टककाळवेत्तलता पवेसेत्वा। नासं अतिकस्स रज्जुन्ति थोकं गन्त्वा सीसं मे ओलम्बन्तं दिस्वा महामग्गे निपज्जापेत्वा पुन नासम्पि मे भिन्दित्वा वट्टरज्जुं अतिकस्स आवुनित्वा काजकोटियं लग्गेत्वा समन्ततो परिग्गहेत्वा मं नयिंसु।
Athāgamunti athekadivasaṃ vammikamatthake nipannaṃ disvā soḷasa bhojaputtā khararajjuñca daḷhapāsañca sūlāni ca gahetvā mama santikaṃ āgatā. Bhetvānāti mama sarīraṃ aṭṭhasu ṭhānesu bhinditvā sakaṇṭakakāḷavettalatā pavesetvā. Nāsaṃ atikassa rajjunti thokaṃ gantvā sīsaṃ me olambantaṃ disvā mahāmagge nipajjāpetvā puna nāsampi me bhinditvā vaṭṭarajjuṃ atikassa āvunitvā kājakoṭiyaṃ laggetvā samantato pariggahetvā maṃ nayiṃsu.
अद्दसंसूति, सम्म सङ्खपाल, ते भोजपुत्ता एकायने एकगमने जङ्घपदिकमग्गे तं बलेन च वण्णेन च उपेतरूपं पस्सिंसु, त्वं पन इस्सरियसोभग्गसिरिया च पञ्ञाय च भावितो वड्ढितो, सो त्वं एवरूपो समानोपि किमत्थं तपं करोसि, किमिच्छन्तो उपोसथवासं वससि, सीलं रक्खसि। ‘‘अद्दसासि’’न्तिपि पाठो, अहं एकायने महामग्गे तं अद्दसिन्ति अत्थो। अभिपत्थयानोति पत्थेन्तो। तस्माति यस्मा मनुस्सयोनिं पत्थेमि, तस्मा वीरियेन परक्कमित्वा तपोकम्मं करोमि।
Addasaṃsūti, samma saṅkhapāla, te bhojaputtā ekāyane ekagamane jaṅghapadikamagge taṃ balena ca vaṇṇena ca upetarūpaṃ passiṃsu, tvaṃ pana issariyasobhaggasiriyā ca paññāya ca bhāvito vaḍḍhito, so tvaṃ evarūpo samānopi kimatthaṃ tapaṃ karosi, kimicchanto uposathavāsaṃ vasasi, sīlaṃ rakkhasi. ‘‘Addasāsi’’ntipi pāṭho, ahaṃ ekāyane mahāmagge taṃ addasinti attho. Abhipatthayānoti patthento. Tasmāti yasmā manussayoniṃ patthemi, tasmā vīriyena parakkamitvā tapokammaṃ karomi.
सुरोसितोति सुट्ठु मनुलित्तो। इतोति इमम्हा नागभवना मनुस्सलोको केन उत्तरितरो। सुद्धीति मग्गफलनिब्बानसङ्खाता विसुद्धि। संयमोति सीलं। इदं सो मनुस्सलोकेयेव बुद्धपच्चेकबुद्धानं उप्पत्तिं सन्धायाह। काहामीति अत्तनो अप्पटिसन्धिकभावं करोन्तो जातिजरामरणस्सन्तं करिस्सामीति। एवं, महाराज, सो सङ्खपालो मनुस्सलोकं वण्णेसि। संवच्छरो मेति एवं, महाराज, तस्मिं मनुस्सलोकं वण्णेन्ते अहं पब्बज्जाय सिनेहं कत्वा एतदवोचं। तत्थ उपट्ठितोस्मीति अन्नपानेन चेव दिब्बेहि च कामगुणेहि परिचिण्णो मानितो अस्मि। पलेमीति परेमि गच्छामि। चिरप्पवुट्ठोस्मीति अहं मनुस्सलोकतो चिरप्पवुट्ठो अस्मि।
Surositoti suṭṭhu manulitto. Itoti imamhā nāgabhavanā manussaloko kena uttaritaro. Suddhīti maggaphalanibbānasaṅkhātā visuddhi. Saṃyamoti sīlaṃ. Idaṃ so manussalokeyeva buddhapaccekabuddhānaṃ uppattiṃ sandhāyāha. Kāhāmīti attano appaṭisandhikabhāvaṃ karonto jātijarāmaraṇassantaṃ karissāmīti. Evaṃ, mahārāja, so saṅkhapālo manussalokaṃ vaṇṇesi. Saṃvaccharo meti evaṃ, mahārāja, tasmiṃ manussalokaṃ vaṇṇente ahaṃ pabbajjāya sinehaṃ katvā etadavocaṃ. Tattha upaṭṭhitosmīti annapānena ceva dibbehi ca kāmaguṇehi pariciṇṇo mānito asmi. Palemīti paremi gacchāmi. Cirappavuṭṭhosmīti ahaṃ manussalokato cirappavuṭṭho asmi.
नाभिसपित्थाति कच्चि नु खो मम पुत्तादीसु कोचि तं न अक्कोसि न परिभासीति पुच्छति। ‘‘नाभिसज्जेथा’’तिपि पाठो, न कोपेसीति अत्थो। पटिविहितोति पटिजग्गितो। मणी ममन्ति सचे, सम्म आळार, गच्छसियेव, एवं सन्ते मम लोहितङ्को धनहारको सब्बकामददो मणि संविज्जति, तं उळारं मणिरतनं आदाय तव गेहं गच्छ, तत्थ इमस्सानुभावेन यावदिच्छकं धनं लद्धा पुन इमं मणिं ओस्सजस्सु, ओस्सजन्तो च अञ्ञत्थ अनोस्सजित्वा अत्तनो उदकचाटियं ओस्सजेय्यासीति वत्वा मय्हं मणिरतनं उपनेसीति वदति।
Nābhisapitthāti kacci nu kho mama puttādīsu koci taṃ na akkosi na paribhāsīti pucchati. ‘‘Nābhisajjethā’’tipi pāṭho, na kopesīti attho. Paṭivihitoti paṭijaggito. Maṇī mamanti sace, samma āḷāra, gacchasiyeva, evaṃ sante mama lohitaṅko dhanahārako sabbakāmadado maṇi saṃvijjati, taṃ uḷāraṃ maṇiratanaṃ ādāya tava gehaṃ gaccha, tattha imassānubhāvena yāvadicchakaṃ dhanaṃ laddhā puna imaṃ maṇiṃ ossajassu, ossajanto ca aññattha anossajitvā attano udakacāṭiyaṃ ossajeyyāsīti vatvā mayhaṃ maṇiratanaṃ upanesīti vadati.
एवं वत्वा आळारो ‘‘अथाहं, महाराज, नागराजानं एतदवोचं – ‘सम्म, नाहं धनेनत्थिको, पब्बजितुं पन इच्छामी’ति पब्बजितपरिक्खारं याचित्वा तेनेव सद्धिं नागभवना निक्खमित्वा तं निवत्तेत्वा हिमवन्तं पविसित्वा पब्बजितोम्ही’’ति वत्वा रञ्ञो धम्मकथं कथेन्तो गाथाद्वयमाह –
Evaṃ vatvā āḷāro ‘‘athāhaṃ, mahārāja, nāgarājānaṃ etadavocaṃ – ‘samma, nāhaṃ dhanenatthiko, pabbajituṃ pana icchāmī’ti pabbajitaparikkhāraṃ yācitvā teneva saddhiṃ nāgabhavanā nikkhamitvā taṃ nivattetvā himavantaṃ pavisitvā pabbajitomhī’’ti vatvā rañño dhammakathaṃ kathento gāthādvayamāha –
१९१.
191.
‘‘दिट्ठा मया मानुसकापि कामा, असस्सता विपरिणामधम्मा।
‘‘Diṭṭhā mayā mānusakāpi kāmā, asassatā vipariṇāmadhammā;
आदीनवं कामगुणेसु दिस्वा, सद्धायहं पब्बजितोम्हि राज॥
Ādīnavaṃ kāmaguṇesu disvā, saddhāyahaṃ pabbajitomhi rāja.
१९२.
192.
‘‘दुमप्फलानीव पतन्ति माणवा, दहरा च वुद्धा च सरीरभेदा।
‘‘Dumapphalānīva patanti māṇavā, daharā ca vuddhā ca sarīrabhedā;
एतम्पि दिस्वा पब्बजितोम्हि राज, अपण्णकं सामञ्ञमेव सेय्यो’’ति॥
Etampi disvā pabbajitomhi rāja, apaṇṇakaṃ sāmaññameva seyyo’’ti.
तत्थ सद्धायाति कम्मञ्च फलञ्च निब्बानञ्च सद्दहित्वा। दुमप्फलानीव पतन्तीति यथा रुक्खफलानि पक्कानिपि अपक्कानिपि पतन्ति, तथा माणवा दहरा च वुद्धा च पतन्ति। अपण्णकन्ति अविरद्धं निय्यानिकं। सामञ्ञमेव सेय्योति पब्बज्जाव उत्तमाति पब्बज्जाय गुणं दिस्वा पब्बजितोम्हि, महाराजाति।
Tattha saddhāyāti kammañca phalañca nibbānañca saddahitvā. Dumapphalānīva patantīti yathā rukkhaphalāni pakkānipi apakkānipi patanti, tathā māṇavā daharā ca vuddhā ca patanti. Apaṇṇakanti aviraddhaṃ niyyānikaṃ. Sāmaññameva seyyoti pabbajjāva uttamāti pabbajjāya guṇaṃ disvā pabbajitomhi, mahārājāti.
तं सुत्वा राजा अनन्तरं गाथमाह –
Taṃ sutvā rājā anantaraṃ gāthamāha –
१९३.
193.
‘‘अद्धा हवे सेवितब्बा सपञ्ञा, बहुस्सुता ये बहुठानचिन्तिनो।
‘‘Addhā have sevitabbā sapaññā, bahussutā ye bahuṭhānacintino;
नागञ्च सुत्वान तवञ्चळार, काहामि पुञ्ञानि अनप्पकानी’’ति॥
Nāgañca sutvāna tavañcaḷāra, kāhāmi puññāni anappakānī’’ti.
तत्थ ये बहुठानचिन्तिनोति ये बहूनि कारणानि जानन्ति। नागञ्चाति तथा अप्पमादविहारिनं नागराजानञ्च तव च वचनं सुत्वा।
Tattha ye bahuṭhānacintinoti ye bahūni kāraṇāni jānanti. Nāgañcāti tathā appamādavihārinaṃ nāgarājānañca tava ca vacanaṃ sutvā.
अथस्स उस्साहं जनेन्तो तापसो ओसानगाथमाह –
Athassa ussāhaṃ janento tāpaso osānagāthamāha –
१९४.
194.
‘‘अद्धा हवे सेवितब्बा सपञ्ञा, बहुस्सुता ये बहुठानचिन्तिनो।
‘‘Addhā have sevitabbā sapaññā, bahussutā ye bahuṭhānacintino;
नागञ्च सुत्वान ममञ्च राज, करोहि पुञ्ञानि अनप्पकानी’’ति॥
Nāgañca sutvāna mamañca rāja, karohi puññāni anappakānī’’ti.
एवं सो रञ्ञो धम्मं देसेत्वा तत्थेव चत्तारो वस्सानमासे वसित्वा पुन हिमवन्तं गन्त्वा यावजीवं चत्तारो ब्रह्मविहारे भावेत्वा ब्रह्मलोकूपगो अहोसि। सङ्खपालोपि यावजीवं उपोसथवासं वसित्वा राजा च दानादीनि पुञ्ञानि करित्वा यथाकम्मं गता।
Evaṃ so rañño dhammaṃ desetvā tattheva cattāro vassānamāse vasitvā puna himavantaṃ gantvā yāvajīvaṃ cattāro brahmavihāre bhāvetvā brahmalokūpago ahosi. Saṅkhapālopi yāvajīvaṃ uposathavāsaṃ vasitvā rājā ca dānādīni puññāni karitvā yathākammaṃ gatā.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा पिता तापसो कस्सपो अहोसि, बाराणसिराजा आनन्दो, आळारो सारिपुत्तो, सङ्खपालनागराजा पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā pitā tāpaso kassapo ahosi, bārāṇasirājā ānando, āḷāro sāriputto, saṅkhapālanāgarājā pana ahameva ahosi’’nti.
सङ्खपालजातकवण्णना चतुत्था।
Saṅkhapālajātakavaṇṇanā catutthā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५२४. सङ्खपालजातकं • 524. Saṅkhapālajātakaṃ
