| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
६. सङ्खारयमकं
6. Saṅkhārayamakaṃ
१. पण्णत्तिवारवण्णना
1. Paṇṇattivāravaṇṇanā
१. खन्धादयो विय पुब्बे अविभत्ता कायसङ्खारादयोति तेसं अविञ्ञातत्ता ‘‘अस्सासपस्सासा कायसङ्खारो’’तिआदिना (सं॰ नि॰ ४.३४८) तयो सङ्खारे विभजति। कायस्स सङ्खारोति पठमे अत्थे सामिअत्थे एव सामिवचनं, दुतिये अत्थे कत्तुअत्थे। वचिया सङ्खारोति कम्मत्थे सामिवचनं। चित्तस्स सङ्खारोति च कत्तुअत्थेयेव। सो पन करणवचनस्स अत्थोति कत्वा ‘‘करणत्थे सामिवचनं कत्वा’’ति वुत्तं।
1. Khandhādayo viya pubbe avibhattā kāyasaṅkhārādayoti tesaṃ aviññātattā ‘‘assāsapassāsā kāyasaṅkhāro’’tiādinā (saṃ. ni. 4.348) tayo saṅkhāre vibhajati. Kāyassa saṅkhāroti paṭhame atthe sāmiatthe eva sāmivacanaṃ, dutiye atthe kattuatthe. Vaciyā saṅkhāroti kammatthe sāmivacanaṃ. Cittassa saṅkhāroti ca kattuattheyeva. So pana karaṇavacanassa atthoti katvā ‘‘karaṇatthe sāmivacanaṃ katvā’’ti vuttaṃ.
२-७. सुद्धिकएकेकपदवसेन अत्थाभावतोति पदसोधनतंमूलकचक्कवारेहि योपि अत्थो दस्सितो द्वीहि पदेहि लब्भमानो एको अस्सासपस्सासादिको, तस्स सुद्धिकेहि कायादिपदेहि सुद्धिकेन च सङ्खारपदेन अवचनीयत्ता यथा रूपपदस्स खन्धेकदेसो खन्धपदस्स खन्धसमुदायो पदसोधने दस्सितो यथाधिप्पेतो अत्थो अत्थि, एवं एकेकपदस्स यथाधिप्पेतत्थाभावतोति अधिप्पायो। कायो कायसङ्खारोतिआदि पन वत्तब्बं सियाति यदि विसुं अदीपेत्वा समुदितो कायसङ्खारसद्दो एकत्थ दीपेति, कायसङ्खारसद्दो कायसङ्खारत्थे वत्तमानो खन्धसद्दो विय रूपसद्देन कायसद्देन विसेसितब्बोति अधिप्पायेन वदति। सुद्धसङ्खारवारो हेसाति एतेन इमस्स वारस्स पदसोधनेन दस्सितानं यथाधिप्पेतानमेव गहणतो तेसञ्च कायादिपदेहि अग्गहितत्ता ‘‘कायो कायसङ्खारो’’तिआदिवचनस्स अयुत्तिं दस्सेति। इध पन सङ्खारयमके कायादिपदानं सङ्खारपदस्स च असमानाधिकरणत्ता ‘‘कायो सङ्खारो, सङ्खारा कायो’’तिआदिम्हि वुच्चमाने अधिप्पेतत्थपरिच्चागो अनधिप्पेतत्थपरिग्गहो च कतो सियाति सुद्धसङ्खारतंमूलचक्कवारा न वुत्ता। पदसोधनवारतंमूलचक्कवारेहि पन असमानाधिकरणेहि कायादिपदेहि सङ्खारसद्दस्स विसेसनीयताय दस्सिताय संसयो होति ‘‘यो अत्थन्तरप्पवत्तिना कायसद्देन विसेसितो कायसङ्खारो, एसो अत्थन्तरप्पवत्तीहि वचीचित्तेहि विसेसितो उदाहु अञ्ञो’’ति। एवं सेसेसुपि। एत्थ तेसं अञ्ञत्थ दस्सनत्थं ‘‘कायसङ्खारो वचीसङ्खारो’’तिआदिना अनुलोमपटिलोमवसेन छ यमकानि वुत्तानीति दट्ठब्बं। अट्ठकथायं पन सुद्धसङ्खारवारट्ठाने वुत्तत्ता अयं नयो सुद्धसङ्खारवारोति वुत्तो।
2-7. Suddhikaekekapadavasena atthābhāvatoti padasodhanataṃmūlakacakkavārehi yopi attho dassito dvīhi padehi labbhamāno eko assāsapassāsādiko, tassa suddhikehi kāyādipadehi suddhikena ca saṅkhārapadena avacanīyattā yathā rūpapadassa khandhekadeso khandhapadassa khandhasamudāyo padasodhane dassito yathādhippeto attho atthi, evaṃ ekekapadassa yathādhippetatthābhāvatoti adhippāyo. Kāyo kāyasaṅkhārotiādi pana vattabbaṃ siyāti yadi visuṃ adīpetvā samudito kāyasaṅkhārasaddo ekattha dīpeti, kāyasaṅkhārasaddo kāyasaṅkhāratthe vattamāno khandhasaddo viya rūpasaddena kāyasaddena visesitabboti adhippāyena vadati. Suddhasaṅkhāravāro hesāti etena imassa vārassa padasodhanena dassitānaṃ yathādhippetānameva gahaṇato tesañca kāyādipadehi aggahitattā ‘‘kāyo kāyasaṅkhāro’’tiādivacanassa ayuttiṃ dasseti. Idha pana saṅkhārayamake kāyādipadānaṃ saṅkhārapadassa ca asamānādhikaraṇattā ‘‘kāyo saṅkhāro, saṅkhārā kāyo’’tiādimhi vuccamāne adhippetatthapariccāgo anadhippetatthapariggaho ca kato siyāti suddhasaṅkhārataṃmūlacakkavārā na vuttā. Padasodhanavārataṃmūlacakkavārehi pana asamānādhikaraṇehi kāyādipadehi saṅkhārasaddassa visesanīyatāya dassitāya saṃsayo hoti ‘‘yo atthantarappavattinā kāyasaddena visesito kāyasaṅkhāro, eso atthantarappavattīhi vacīcittehi visesito udāhu añño’’ti. Evaṃ sesesupi. Ettha tesaṃ aññattha dassanatthaṃ ‘‘kāyasaṅkhāro vacīsaṅkhāro’’tiādinā anulomapaṭilomavasena cha yamakāni vuttānīti daṭṭhabbaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana suddhasaṅkhāravāraṭṭhāne vuttattā ayaṃ nayo suddhasaṅkhāravāroti vutto.
पण्णत्तिवारवण्णना निट्ठिता।
Paṇṇattivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
२. पवत्तिवारवण्णना
2. Pavattivāravaṇṇanā
१९. पवत्तिवारे सङ्खारानं पुग्गलानञ्च ओकासत्ता झानं भूमि च विसुं ओकासभावेन गहिताति पुग्गलवारे च ओकासवसेन पुग्गलग्गहणेन तेसं द्विन्नं ओकासानं वसेन गहणं होति, तस्मा ‘‘विना वितक्कविचारेहि अस्सासपस्सासानं उप्पादक्खणे’’ति दुतियततियज्झानोकासवसेन गहिता पुग्गला विसेसेत्वा दस्सिताति दट्ठब्बा । पुन पठमज्झानं समापन्नानन्ति झानोकासवसेन पुग्गलं दस्सेति, कामावचरानन्ति भूमोकासवसेन। द्विप्पकारानम्पि पन तेसं विसेसनत्थमाह ‘‘अस्सासपस्सासानं उप्पादक्खणे’’ति। तेन रूपारूपावचरेसु पठमज्झानसमापन्नके कामावचरे गब्भगतादिके च निवत्तेति। कामावचरानम्पि हि गब्भगतादीनं विना अस्सासपस्सासेहि वितक्कविचारानं उप्पत्ति अत्थि। अट्ठकथायं पन एकन्तिकत्ता रूपारूपावचरा निदस्सिता। विना अस्सासपस्सासेहि वितक्कविचारानं उप्पादक्खणेति एतेन पन दस्सिता पुग्गला पठमज्झानोकासा कामावचरादिओकासा च अस्सासपस्सासविरहविसिट्ठा दट्ठब्बा। इमिना नयेन सब्बत्थ पुग्गलविभागो वेदितब्बो।
19. Pavattivāre saṅkhārānaṃ puggalānañca okāsattā jhānaṃ bhūmi ca visuṃ okāsabhāvena gahitāti puggalavāre ca okāsavasena puggalaggahaṇena tesaṃ dvinnaṃ okāsānaṃ vasena gahaṇaṃ hoti, tasmā ‘‘vinā vitakkavicārehi assāsapassāsānaṃ uppādakkhaṇe’’ti dutiyatatiyajjhānokāsavasena gahitā puggalā visesetvā dassitāti daṭṭhabbā . Puna paṭhamajjhānaṃ samāpannānanti jhānokāsavasena puggalaṃ dasseti, kāmāvacarānanti bhūmokāsavasena. Dvippakārānampi pana tesaṃ visesanatthamāha ‘‘assāsapassāsānaṃ uppādakkhaṇe’’ti. Tena rūpārūpāvacaresu paṭhamajjhānasamāpannake kāmāvacare gabbhagatādike ca nivatteti. Kāmāvacarānampi hi gabbhagatādīnaṃ vinā assāsapassāsehi vitakkavicārānaṃ uppatti atthi. Aṭṭhakathāyaṃ pana ekantikattā rūpārūpāvacarā nidassitā. Vinā assāsapassāsehi vitakkavicārānaṃ uppādakkhaṇeti etena pana dassitā puggalā paṭhamajjhānokāsā kāmāvacarādiokāsā ca assāsapassāsavirahavisiṭṭhā daṭṭhabbā. Iminā nayena sabbattha puggalavibhāgo veditabbo.
२१. ‘‘पठमज्झाने कामावचरेति कामावचरभूमियं उप्पन्ने पठमज्झाने’’ति अट्ठकथायं वुत्तं , एतस्मिं पन अत्थे सति ‘‘चतुत्थज्झाने रूपावचरे अरूपावचरे तत्थ चित्तसङ्खारो उप्पज्जति, नो च तत्थ कायसङ्खारो उप्पज्जती’’ति एत्थापि रूपारूपावचरभूमीसु उप्पन्ने चतुत्थज्झानेति अत्थो भवेय्य, सो च अनिट्ठो भूमीनं ओकासभावस्सेव अग्गहिततापत्तितो, सब्बचतुत्थज्झानस्स ओकासवसेन अग्गहिततापत्तितो च, तस्मा झानभूमोकासानं सङ्करं अकत्वा विसुं एव ओकासभावो योजेतब्बो। पठमज्झानोकासेपि हि कायसङ्खारो च उप्पज्जति वचीसङ्खारो च उप्पज्जति कामावचरोकासे च। यदिपि न सब्बम्हि पठमज्झाने सब्बम्हि च कामावचरे द्वयं उप्पज्जति, तत्थ पन तंद्वयुप्पत्ति अत्थीति कत्वा एवं वुत्तन्ति दट्ठब्बं। विसुं ओकासत्ता च ‘‘अङ्गमत्तवसेन चेत्था’’तिआदिवचनं न वत्तब्बं होतीति। इमम्हि च यमके अवितक्कविचारमत्तं दुतियज्झानं विचारवसेन पठमज्झाने सङ्गहं गच्छतीति दट्ठब्बं। मुद्धभूतं दुतियज्झानं गहेत्वा इतरं असङ्गहितन्ति वा। यस्सयत्थके ‘‘निरोधसमापन्नान’’न्ति न लब्भति। न हि ते असञ्ञसत्ता विय ओकासे होन्तीति।
21. ‘‘Paṭhamajjhāne kāmāvacareti kāmāvacarabhūmiyaṃ uppanne paṭhamajjhāne’’ti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ , etasmiṃ pana atthe sati ‘‘catutthajjhāne rūpāvacare arūpāvacare tattha cittasaṅkhāro uppajjati, no ca tattha kāyasaṅkhāro uppajjatī’’ti etthāpi rūpārūpāvacarabhūmīsu uppanne catutthajjhāneti attho bhaveyya, so ca aniṭṭho bhūmīnaṃ okāsabhāvasseva aggahitatāpattito, sabbacatutthajjhānassa okāsavasena aggahitatāpattito ca, tasmā jhānabhūmokāsānaṃ saṅkaraṃ akatvā visuṃ eva okāsabhāvo yojetabbo. Paṭhamajjhānokāsepi hi kāyasaṅkhāro ca uppajjati vacīsaṅkhāro ca uppajjati kāmāvacarokāse ca. Yadipi na sabbamhi paṭhamajjhāne sabbamhi ca kāmāvacare dvayaṃ uppajjati, tattha pana taṃdvayuppatti atthīti katvā evaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Visuṃ okāsattā ca ‘‘aṅgamattavasena cetthā’’tiādivacanaṃ na vattabbaṃ hotīti. Imamhi ca yamake avitakkavicāramattaṃ dutiyajjhānaṃ vicāravasena paṭhamajjhāne saṅgahaṃ gacchatīti daṭṭhabbaṃ. Muddhabhūtaṃ dutiyajjhānaṃ gahetvā itaraṃ asaṅgahitanti vā. Yassayatthake ‘‘nirodhasamāpannāna’’nti na labbhati. Na hi te asaññasattā viya okāse hontīti.
३७. सुद्धावासानं दुतिये चित्ते वत्तमानेति तेसं पठमतो अवितक्कअविचारतो दुतिये सवितक्कसविचारेपि भवनिकन्तिआवज्जने वत्तमाने उभयं नुप्पज्जित्थाति दस्सेन्तेन ततो पुरिमचित्तक्खणेसुपि नुप्पज्जित्थाति दस्सितमेव होति। यथा पन चित्तसङ्खारस्स आदिदस्सनत्थं ‘‘सुद्धावासं उपपज्जन्तान’’न्ति वुत्तं, एवं वचीसङ्खारस्स आदिदस्सनत्थं ‘‘दुतिये चित्ते वत्तमाने’’ति वुत्तन्ति दट्ठब्बं।
37. Suddhāvāsānaṃ dutiye citte vattamāneti tesaṃ paṭhamato avitakkaavicārato dutiye savitakkasavicārepi bhavanikantiāvajjane vattamāne ubhayaṃ nuppajjitthāti dassentena tato purimacittakkhaṇesupi nuppajjitthāti dassitameva hoti. Yathā pana cittasaṅkhārassa ādidassanatthaṃ ‘‘suddhāvāsaṃ upapajjantāna’’nti vuttaṃ, evaṃ vacīsaṅkhārassa ādidassanatthaṃ ‘‘dutiye citte vattamāne’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.
पवत्तिवारवण्णना निट्ठिता।
Pavattivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
सङ्खारयमकवण्णना निट्ठिता।
Saṅkhārayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / यमकपाळि • Yamakapāḷi / ६. सङ्खारयमकं • 6. Saṅkhārayamakaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā / ६. सङ्खारयमकं • 6. Saṅkhārayamakaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / ६. सङ्खारयमकं • 6. Saṅkhārayamakaṃ
