Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / පඤ්චපකරණ-මූලටීකා • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
6. සඞ්ඛාරයමකං
6. Saṅkhārayamakaṃ
1. පණ්ණත්තිවාරවණ්ණනා
1. Paṇṇattivāravaṇṇanā
1. ඛන්ධාදයො විය පුබ්බෙ අවිභත්තා කායසඞ්ඛාරාදයොති තෙසං අවිඤ්ඤාතත්තා ‘‘අස්සාසපස්සාසා කායසඞ්ඛාරො’’තිආදිනා (සං. නි. 4.348) තයො සඞ්ඛාරෙ විභජති. කායස්ස සඞ්ඛාරොති පඨමෙ අත්ථෙ සාමිඅත්ථෙ එව සාමිවචනං, දුතියෙ අත්ථෙ කත්තුඅත්ථෙ. වචියා සඞ්ඛාරොති කම්මත්ථෙ සාමිවචනං. චිත්තස්ස සඞ්ඛාරොති ච කත්තුඅත්ථෙයෙව. සො පන කරණවචනස්ස අත්ථොති කත්වා ‘‘කරණත්ථෙ සාමිවචනං කත්වා’’ති වුත්තං.
1. Khandhādayo viya pubbe avibhattā kāyasaṅkhārādayoti tesaṃ aviññātattā ‘‘assāsapassāsā kāyasaṅkhāro’’tiādinā (saṃ. ni. 4.348) tayo saṅkhāre vibhajati. Kāyassa saṅkhāroti paṭhame atthe sāmiatthe eva sāmivacanaṃ, dutiye atthe kattuatthe. Vaciyā saṅkhāroti kammatthe sāmivacanaṃ. Cittassa saṅkhāroti ca kattuattheyeva. So pana karaṇavacanassa atthoti katvā ‘‘karaṇatthe sāmivacanaṃ katvā’’ti vuttaṃ.
2-7. සුද්ධිකඑකෙකපදවසෙන අත්ථාභාවතොති පදසොධනතංමූලකචක්කවාරෙහි යොපි අත්ථො දස්සිතො ද්වීහි පදෙහි ලබ්භමානො එකො අස්සාසපස්සාසාදිකො, තස්ස සුද්ධිකෙහි කායාදිපදෙහි සුද්ධිකෙන ච සඞ්ඛාරපදෙන අවචනීයත්තා යථා රූපපදස්ස ඛන්ධෙකදෙසො ඛන්ධපදස්ස ඛන්ධසමුදායො පදසොධනෙ දස්සිතො යථාධිප්පෙතො අත්ථො අත්ථි, එවං එකෙකපදස්ස යථාධිප්පෙතත්ථාභාවතොති අධිප්පායො. කායො කායසඞ්ඛාරොතිආදි පන වත්තබ්බං සියාති යදි විසුං අදීපෙත්වා සමුදිතො කායසඞ්ඛාරසද්දො එකත්ථ දීපෙති, කායසඞ්ඛාරසද්දො කායසඞ්ඛාරත්ථෙ වත්තමානො ඛන්ධසද්දො විය රූපසද්දෙන කායසද්දෙන විසෙසිතබ්බොති අධිප්පායෙන වදති. සුද්ධසඞ්ඛාරවාරො හෙසාති එතෙන ඉමස්ස වාරස්ස පදසොධනෙන දස්සිතානං යථාධිප්පෙතානමෙව ගහණතො තෙසඤ්ච කායාදිපදෙහි අග්ගහිතත්තා ‘‘කායො කායසඞ්ඛාරො’’තිආදිවචනස්ස අයුත්තිං දස්සෙති. ඉධ පන සඞ්ඛාරයමකෙ කායාදිපදානං සඞ්ඛාරපදස්ස ච අසමානාධිකරණත්තා ‘‘කායො සඞ්ඛාරො, සඞ්ඛාරා කායො’’තිආදිම්හි වුච්චමානෙ අධිප්පෙතත්ථපරිච්චාගො අනධිප්පෙතත්ථපරිග්ගහො ච කතො සියාති සුද්ධසඞ්ඛාරතංමූලචක්කවාරා න වුත්තා. පදසොධනවාරතංමූලචක්කවාරෙහි පන අසමානාධිකරණෙහි කායාදිපදෙහි සඞ්ඛාරසද්දස්ස විසෙසනීයතාය දස්සිතාය සංසයො හොති ‘‘යො අත්ථන්තරප්පවත්තිනා කායසද්දෙන විසෙසිතො කායසඞ්ඛාරො, එසො අත්ථන්තරප්පවත්තීහි වචීචිත්තෙහි විසෙසිතො උදාහු අඤ්ඤො’’ති. එවං සෙසෙසුපි. එත්ථ තෙසං අඤ්ඤත්ථ දස්සනත්ථං ‘‘කායසඞ්ඛාරො වචීසඞ්ඛාරො’’තිආදිනා අනුලොමපටිලොමවසෙන ඡ යමකානි වුත්තානීති දට්ඨබ්බං. අට්ඨකථායං පන සුද්ධසඞ්ඛාරවාරට්ඨානෙ වුත්තත්තා අයං නයො සුද්ධසඞ්ඛාරවාරොති වුත්තො.
2-7. Suddhikaekekapadavasena atthābhāvatoti padasodhanataṃmūlakacakkavārehi yopi attho dassito dvīhi padehi labbhamāno eko assāsapassāsādiko, tassa suddhikehi kāyādipadehi suddhikena ca saṅkhārapadena avacanīyattā yathā rūpapadassa khandhekadeso khandhapadassa khandhasamudāyo padasodhane dassito yathādhippeto attho atthi, evaṃ ekekapadassa yathādhippetatthābhāvatoti adhippāyo. Kāyo kāyasaṅkhārotiādi pana vattabbaṃ siyāti yadi visuṃ adīpetvā samudito kāyasaṅkhārasaddo ekattha dīpeti, kāyasaṅkhārasaddo kāyasaṅkhāratthe vattamāno khandhasaddo viya rūpasaddena kāyasaddena visesitabboti adhippāyena vadati. Suddhasaṅkhāravāro hesāti etena imassa vārassa padasodhanena dassitānaṃ yathādhippetānameva gahaṇato tesañca kāyādipadehi aggahitattā ‘‘kāyo kāyasaṅkhāro’’tiādivacanassa ayuttiṃ dasseti. Idha pana saṅkhārayamake kāyādipadānaṃ saṅkhārapadassa ca asamānādhikaraṇattā ‘‘kāyo saṅkhāro, saṅkhārā kāyo’’tiādimhi vuccamāne adhippetatthapariccāgo anadhippetatthapariggaho ca kato siyāti suddhasaṅkhārataṃmūlacakkavārā na vuttā. Padasodhanavārataṃmūlacakkavārehi pana asamānādhikaraṇehi kāyādipadehi saṅkhārasaddassa visesanīyatāya dassitāya saṃsayo hoti ‘‘yo atthantarappavattinā kāyasaddena visesito kāyasaṅkhāro, eso atthantarappavattīhi vacīcittehi visesito udāhu añño’’ti. Evaṃ sesesupi. Ettha tesaṃ aññattha dassanatthaṃ ‘‘kāyasaṅkhāro vacīsaṅkhāro’’tiādinā anulomapaṭilomavasena cha yamakāni vuttānīti daṭṭhabbaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana suddhasaṅkhāravāraṭṭhāne vuttattā ayaṃ nayo suddhasaṅkhāravāroti vutto.
පණ්ණත්තිවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
Paṇṇattivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
2. පවත්තිවාරවණ්ණනා
2. Pavattivāravaṇṇanā
19. පවත්තිවාරෙ සඞ්ඛාරානං පුග්ගලානඤ්ච ඔකාසත්තා ඣානං භූමි ච විසුං ඔකාසභාවෙන ගහිතාති පුග්ගලවාරෙ ච ඔකාසවසෙන පුග්ගලග්ගහණෙන තෙසං ද්වින්නං ඔකාසානං වසෙන ගහණං හොති, තස්මා ‘‘විනා විතක්කවිචාරෙහි අස්සාසපස්සාසානං උප්පාදක්ඛණෙ’’ති දුතියතතියජ්ඣානොකාසවසෙන ගහිතා පුග්ගලා විසෙසෙත්වා දස්සිතාති දට්ඨබ්බා . පුන පඨමජ්ඣානං සමාපන්නානන්ති ඣානොකාසවසෙන පුග්ගලං දස්සෙති, කාමාවචරානන්ති භූමොකාසවසෙන. ද්විප්පකාරානම්පි පන තෙසං විසෙසනත්ථමාහ ‘‘අස්සාසපස්සාසානං උප්පාදක්ඛණෙ’’ති. තෙන රූපාරූපාවචරෙසු පඨමජ්ඣානසමාපන්නකෙ කාමාවචරෙ ගබ්භගතාදිකෙ ච නිවත්තෙති. කාමාවචරානම්පි හි ගබ්භගතාදීනං විනා අස්සාසපස්සාසෙහි විතක්කවිචාරානං උප්පත්ති අත්ථි. අට්ඨකථායං පන එකන්තිකත්තා රූපාරූපාවචරා නිදස්සිතා. විනා අස්සාසපස්සාසෙහි විතක්කවිචාරානං උප්පාදක්ඛණෙති එතෙන පන දස්සිතා පුග්ගලා පඨමජ්ඣානොකාසා කාමාවචරාදිඔකාසා ච අස්සාසපස්සාසවිරහවිසිට්ඨා දට්ඨබ්බා. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ පුග්ගලවිභාගො වෙදිතබ්බො.
19. Pavattivāre saṅkhārānaṃ puggalānañca okāsattā jhānaṃ bhūmi ca visuṃ okāsabhāvena gahitāti puggalavāre ca okāsavasena puggalaggahaṇena tesaṃ dvinnaṃ okāsānaṃ vasena gahaṇaṃ hoti, tasmā ‘‘vinā vitakkavicārehi assāsapassāsānaṃ uppādakkhaṇe’’ti dutiyatatiyajjhānokāsavasena gahitā puggalā visesetvā dassitāti daṭṭhabbā . Puna paṭhamajjhānaṃ samāpannānanti jhānokāsavasena puggalaṃ dasseti, kāmāvacarānanti bhūmokāsavasena. Dvippakārānampi pana tesaṃ visesanatthamāha ‘‘assāsapassāsānaṃ uppādakkhaṇe’’ti. Tena rūpārūpāvacaresu paṭhamajjhānasamāpannake kāmāvacare gabbhagatādike ca nivatteti. Kāmāvacarānampi hi gabbhagatādīnaṃ vinā assāsapassāsehi vitakkavicārānaṃ uppatti atthi. Aṭṭhakathāyaṃ pana ekantikattā rūpārūpāvacarā nidassitā. Vinā assāsapassāsehi vitakkavicārānaṃ uppādakkhaṇeti etena pana dassitā puggalā paṭhamajjhānokāsā kāmāvacarādiokāsā ca assāsapassāsavirahavisiṭṭhā daṭṭhabbā. Iminā nayena sabbattha puggalavibhāgo veditabbo.
21. ‘‘පඨමජ්ඣානෙ කාමාවචරෙති කාමාවචරභූමියං උප්පන්නෙ පඨමජ්ඣානෙ’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං , එතස්මිං පන අත්ථෙ සති ‘‘චතුත්ථජ්ඣානෙ රූපාවචරෙ අරූපාවචරෙ තත්ථ චිත්තසඞ්ඛාරො උප්පජ්ජති, නො ච තත්ථ කායසඞ්ඛාරො උප්පජ්ජතී’’ති එත්ථාපි රූපාරූපාවචරභූමීසු උප්පන්නෙ චතුත්ථජ්ඣානෙති අත්ථො භවෙය්ය, සො ච අනිට්ඨො භූමීනං ඔකාසභාවස්සෙව අග්ගහිතතාපත්තිතො, සබ්බචතුත්ථජ්ඣානස්ස ඔකාසවසෙන අග්ගහිතතාපත්තිතො ච, තස්මා ඣානභූමොකාසානං සඞ්කරං අකත්වා විසුං එව ඔකාසභාවො යොජෙතබ්බො. පඨමජ්ඣානොකාසෙපි හි කායසඞ්ඛාරො ච උප්පජ්ජති වචීසඞ්ඛාරො ච උප්පජ්ජති කාමාවචරොකාසෙ ච. යදිපි න සබ්බම්හි පඨමජ්ඣානෙ සබ්බම්හි ච කාමාවචරෙ ද්වයං උප්පජ්ජති, තත්ථ පන තංද්වයුප්පත්ති අත්ථීති කත්වා එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. විසුං ඔකාසත්තා ච ‘‘අඞ්ගමත්තවසෙන චෙත්ථා’’තිආදිවචනං න වත්තබ්බං හොතීති. ඉමම්හි ච යමකෙ අවිතක්කවිචාරමත්තං දුතියජ්ඣානං විචාරවසෙන පඨමජ්ඣානෙ සඞ්ගහං ගච්ඡතීති දට්ඨබ්බං. මුද්ධභූතං දුතියජ්ඣානං ගහෙත්වා ඉතරං අසඞ්ගහිතන්ති වා. යස්සයත්ථකෙ ‘‘නිරොධසමාපන්නාන’’න්ති න ලබ්භති. න හි තෙ අසඤ්ඤසත්තා විය ඔකාසෙ හොන්තීති.
21. ‘‘Paṭhamajjhāne kāmāvacareti kāmāvacarabhūmiyaṃ uppanne paṭhamajjhāne’’ti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ , etasmiṃ pana atthe sati ‘‘catutthajjhāne rūpāvacare arūpāvacare tattha cittasaṅkhāro uppajjati, no ca tattha kāyasaṅkhāro uppajjatī’’ti etthāpi rūpārūpāvacarabhūmīsu uppanne catutthajjhāneti attho bhaveyya, so ca aniṭṭho bhūmīnaṃ okāsabhāvasseva aggahitatāpattito, sabbacatutthajjhānassa okāsavasena aggahitatāpattito ca, tasmā jhānabhūmokāsānaṃ saṅkaraṃ akatvā visuṃ eva okāsabhāvo yojetabbo. Paṭhamajjhānokāsepi hi kāyasaṅkhāro ca uppajjati vacīsaṅkhāro ca uppajjati kāmāvacarokāse ca. Yadipi na sabbamhi paṭhamajjhāne sabbamhi ca kāmāvacare dvayaṃ uppajjati, tattha pana taṃdvayuppatti atthīti katvā evaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Visuṃ okāsattā ca ‘‘aṅgamattavasena cetthā’’tiādivacanaṃ na vattabbaṃ hotīti. Imamhi ca yamake avitakkavicāramattaṃ dutiyajjhānaṃ vicāravasena paṭhamajjhāne saṅgahaṃ gacchatīti daṭṭhabbaṃ. Muddhabhūtaṃ dutiyajjhānaṃ gahetvā itaraṃ asaṅgahitanti vā. Yassayatthake ‘‘nirodhasamāpannāna’’nti na labbhati. Na hi te asaññasattā viya okāse hontīti.
37. සුද්ධාවාසානං දුතියෙ චිත්තෙ වත්තමානෙති තෙසං පඨමතො අවිතක්කඅවිචාරතො දුතියෙ සවිතක්කසවිචාරෙපි භවනිකන්තිආවජ්ජනෙ වත්තමානෙ උභයං නුප්පජ්ජිත්ථාති දස්සෙන්තෙන තතො පුරිමචිත්තක්ඛණෙසුපි නුප්පජ්ජිත්ථාති දස්සිතමෙව හොති. යථා පන චිත්තසඞ්ඛාරස්ස ආදිදස්සනත්ථං ‘‘සුද්ධාවාසං උපපජ්ජන්තාන’’න්ති වුත්තං, එවං වචීසඞ්ඛාරස්ස ආදිදස්සනත්ථං ‘‘දුතියෙ චිත්තෙ වත්තමානෙ’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.
37. Suddhāvāsānaṃ dutiye citte vattamāneti tesaṃ paṭhamato avitakkaavicārato dutiye savitakkasavicārepi bhavanikantiāvajjane vattamāne ubhayaṃ nuppajjitthāti dassentena tato purimacittakkhaṇesupi nuppajjitthāti dassitameva hoti. Yathā pana cittasaṅkhārassa ādidassanatthaṃ ‘‘suddhāvāsaṃ upapajjantāna’’nti vuttaṃ, evaṃ vacīsaṅkhārassa ādidassanatthaṃ ‘‘dutiye citte vattamāne’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.
පවත්තිවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
Pavattivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
සඞ්ඛාරයමකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
Saṅkhārayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / අභිධම්මපිටක • Abhidhammapiṭaka / යමකපාළි • Yamakapāḷi / 6. සඞ්ඛාරයමකං • 6. Saṅkhārayamakaṃ
අට්ඨකථා • Aṭṭhakathā / අභිධම්මපිටක (අට්ඨකථා) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / පඤ්චපකරණ-අට්ඨකථා • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā / 6. සඞ්ඛාරයමකං • 6. Saṅkhārayamakaṃ
ටීකා • Tīkā / අභිධම්මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / පඤ්චපකරණ-අනුටීකා • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / 6. සඞ්ඛාරයමකං • 6. Saṅkhārayamakaṃ