Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਪਞ੍ਚਪਕਰਣ-ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā |
੬. ਸਙ੍ਖਾਰਯਮਕਂ
6. Saṅkhārayamakaṃ
੧. ਪਣ੍ਣਤ੍ਤਿવਾਰવਣ੍ਣਨਾ
1. Paṇṇattivāravaṇṇanā
੧. ਇਦਾਨਿ ਤੇਸਞ੍ਞੇવ ਮੂਲਯਮਕੇ ਦੇਸਿਤਾਨਂ ਕੁਸਲਾਦਿਧਮ੍ਮਾਨਂ ਲਬ੍ਭਮਾਨવਸੇਨ ਏਕਦੇਸਂ ਸਙ੍ਗਣ੍ਹਿਤ੍વਾ ਸਚ੍ਚਯਮਕਾਨਨ੍ਤਰਂ ਦੇਸਿਤਸ੍ਸ ਸਙ੍ਖਾਰਯਮਕਸ੍ਸ વਣ੍ਣਨਾ ਹੋਤਿ। ਤਤ੍ਥਾਪਿ ਹੇਟ੍ਠਾ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ ਪਣ੍ਣਤ੍ਤਿવਾਰਾਦਯੋ ਤਯੋ ਮਹਾવਾਰਾ, ਅਨ੍ਤਰવਾਰਾਦਯੋ ਚ ਅવਸੇਸਪਭੇਦਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਅਯਂ ਪਨੇਤ੍ਥ વਿਸੇਸੋ – ਪਣ੍ਣਤ੍ਤਿવਾਰੇ ਤਾવ ਯਥਾ ਹੇਟ੍ਠਾ ਖਨ੍ਧਾਦਯੋ ਧਮ੍ਮੇ ਉਦ੍ਦਿਸਿਤ੍વਾ ‘‘ਰੂਪਂ ਰੂਪਕ੍ਖਨ੍ਧੋ; ਚਕ੍ਖੁ ਚਕ੍ਖਾਯਤਨਂ; ਚਕ੍ਖੁ ਚਕ੍ਖੁਧਾਤੁ; ਦੁਕ੍ਖਂ ਦੁਕ੍ਖਸਚ੍ਚ’’ਨ੍ਤਿ ਪਦਸੋਧਨવਾਰੋ ਆਰਦ੍ਧੋ। ਤਥਾ ਅਨਾਰਭਿਤ੍વਾ ‘‘ਅਸ੍ਸਾਸਪਸ੍ਸਾਸਾ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋ’’ਤਿ ਪਠਮਂ ਤਯੋਪਿ ਸਙ੍ਖਾਰਾ વਿਭਜਿਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸਿਤਾ।
1. Idāni tesaññeva mūlayamake desitānaṃ kusalādidhammānaṃ labbhamānavasena ekadesaṃ saṅgaṇhitvā saccayamakānantaraṃ desitassa saṅkhārayamakassa vaṇṇanā hoti. Tatthāpi heṭṭhā vuttanayeneva paṇṇattivārādayo tayo mahāvārā, antaravārādayo ca avasesapabhedā veditabbā. Ayaṃ panettha viseso – paṇṇattivāre tāva yathā heṭṭhā khandhādayo dhamme uddisitvā ‘‘rūpaṃ rūpakkhandho; cakkhu cakkhāyatanaṃ; cakkhu cakkhudhātu; dukkhaṃ dukkhasacca’’nti padasodhanavāro āraddho. Tathā anārabhitvā ‘‘assāsapassāsā kāyasaṅkhāro’’ti paṭhamaṃ tayopi saṅkhārā vibhajitvā dassitā.
ਤਤ੍ਥ ਕਾਯਸ੍ਸ ਸਙ੍ਖਾਰੋ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋ। ‘‘ਅਸ੍ਸਾਸਪਸ੍ਸਾਸਾ ਕਾਯਿਕਾ, ਏਤੇ ਧਮ੍ਮਾ ਕਾਯਪ੍ਪਟਿਬਦ੍ਧਾ’’ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੪੬੩; ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੪.੩੪੮ ਅਤ੍ਥਤੋ ਸਮਾਨਂ) ਹਿ વਚਨਤੋ ਕਾਰਣਭੂਤਸ੍ਸ ਕਰਜਕਾਯਸ੍ਸ ਫਲਭੂਤੋ ਏવ ਸਙ੍ਖਾਰੋਤਿ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋ। ਅਪਰੋ ਨਯੋ – ਸਙ੍ਖਰਿਯਤੀਤਿ ਸਙ੍ਖਾਰੋ। ਕੇਨ ਸਙ੍ਖਰਿਯਤੀਤਿ? ਕਾਯੇਨ। ਅਯਞ੍ਹਿ વਾਤੋ વਿਯ ਭਸ੍ਤਾਯ ਕਰਜਕਾਯੇਨ ਸਙ੍ਖਰਿਯਤੀਤਿ। ਏવਮ੍ਪਿ ਕਾਯਸ੍ਸ ਸਙ੍ਖਾਰੋਤਿ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋ। ਕਾਯੇਨ ਕਤੋ ਅਸ੍ਸਾਸਪਸ੍ਸਾਸવਾਤੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ‘‘ਪੁਬ੍ਬੇવ ਖੋ, ਆવੁਸੋ વਿਸਾਖ, વਿਤਕ੍ਕੇਤ੍વਾ વਿਚਾਰੇਤ੍વਾ ਪਚ੍ਛਾ વਾਚਂ ਭਿਨ੍ਦਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ વਿਤਕ੍ਕવਿਚਾਰਾ વਚੀਸਙ੍ਖਾਰੋ’’ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੪੬੩; ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੪.੩੪੮) વਚਨਤੋ ਪਨ ਸਙ੍ਖਰੋਤੀਤਿ ਸਙ੍ਖਾਰੋ। ਕਿਂ ਸਙ੍ਖਰੋਤਿ? વਚਿਂ। વਚਿਯਾ ਸਙ੍ਖਾਰੋਤਿ વਚੀਸਙ੍ਖਾਰੋ। વਚੀਭੇਦਸਮੁਟ੍ਠਾਪਕਸ੍ਸ વਿਤਕ੍ਕવਿਚਾਰਦ੍વਯਸ੍ਸੇਤਂ ਨਾਮਂ। ‘‘ਸਞ੍ਞਾ ਚ વੇਦਨਾ ਚ ਚੇਤਸਿਕਾ ਏਤੇ ਧਮ੍ਮਾ ਚਿਤ੍ਤਪਟਿਬਦ੍ਧਾ’’ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੪੬੩; ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੪.੩੪੮) વਚਨਤੋਯੇવ ਪਨ ਤਤਿਯਪਦੇਪਿ ਸਙ੍ਖਰਿਯਤੀਤਿ ਸਙ੍ਖਾਰੋ। ਕੇਨ ਸਙ੍ਖਰਿਯਤਿ? ਚਿਤ੍ਤੇਨ। ਕਰਣਤ੍ਥੇ ਸਾਮਿવਚਨਂ ਕਤ੍વਾ ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਸਙ੍ਖਾਰੋਤਿ ਚਿਤ੍ਤਸਙ੍ਖਾਰੋ। ਸਬ੍ਬੇਸਮ੍ਪਿ ਚਿਤ੍ਤਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾਨਂ ਚੇਤਸਿਕਧਮ੍ਮਾਨਮੇਤਂ ਅਧਿવਚਨਂ। વਿਤਕ੍ਕવਿਚਾਰਾਨਂ ਪਨ વਚੀਸਙ੍ਖਾਰਭਾવੇਨ વਿਸੁਂ ਗਹਿਤਤ੍ਤਾ ‘‘ਠਪੇਤ੍વਾ વਿਤਕ੍ਕવਿਚਾਰੇ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ।
Tattha kāyassa saṅkhāro kāyasaṅkhāro. ‘‘Assāsapassāsā kāyikā, ete dhammā kāyappaṭibaddhā’’ti (ma. ni. 1.463; saṃ. ni. 4.348 atthato samānaṃ) hi vacanato kāraṇabhūtassa karajakāyassa phalabhūto eva saṅkhāroti kāyasaṅkhāro. Aparo nayo – saṅkhariyatīti saṅkhāro. Kena saṅkhariyatīti? Kāyena. Ayañhi vāto viya bhastāya karajakāyena saṅkhariyatīti. Evampi kāyassa saṅkhāroti kāyasaṅkhāro. Kāyena kato assāsapassāsavātoti attho. ‘‘Pubbeva kho, āvuso visākha, vitakketvā vicāretvā pacchā vācaṃ bhindati, tasmā vitakkavicārā vacīsaṅkhāro’’ti (ma. ni. 1.463; saṃ. ni. 4.348) vacanato pana saṅkharotīti saṅkhāro. Kiṃ saṅkharoti? Vaciṃ. Vaciyā saṅkhāroti vacīsaṅkhāro. Vacībhedasamuṭṭhāpakassa vitakkavicāradvayassetaṃ nāmaṃ. ‘‘Saññā ca vedanā ca cetasikā ete dhammā cittapaṭibaddhā’’ti (ma. ni. 1.463; saṃ. ni. 4.348) vacanatoyeva pana tatiyapadepi saṅkhariyatīti saṅkhāro. Kena saṅkhariyati? Cittena. Karaṇatthe sāmivacanaṃ katvā cittassa saṅkhāroti cittasaṅkhāro. Sabbesampi cittasamuṭṭhānānaṃ cetasikadhammānametaṃ adhivacanaṃ. Vitakkavicārānaṃ pana vacīsaṅkhārabhāvena visuṃ gahitattā ‘‘ṭhapetvā vitakkavicāre’’ti vuttaṃ.
੨-੭. ਇਦਾਨਿ ਕਾਯੋ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋਤਿ ਪਦਸੋਧਨવਾਰੋ ਆਰਦ੍ਧੋ। ਤਸ੍ਸ ਅਨੁਲੋਮਨਯੇ ਤੀਣਿ, ਪਟਿਲੋਮਨਯੇ ਤੀਣੀਤਿ ਛ ਯਮਕਾਨਿ। ਪਦਸੋਧਨਮੂਲਚਕ੍ਕવਾਰੇ ਏਕੇਕਸਙ੍ਖਾਰਮੂਲਕਾਨਿ ਦ੍વੇ ਦ੍વੇ ਕਤ੍વਾ ਅਨੁਲੋਮਨਯੇ ਛ, ਪਟਿਲੋਮਨਯੇ ਛਾਤਿ ਦ੍વਾਦਸ ਯਮਕਾਨਿ। ਸੁਦ੍ਧਸਙ੍ਖਾਰવਾਰੇ ਪਨ ਯਥਾ ਸੁਦ੍ਧਖਨ੍ਧવਾਰਾਦੀਸੁ ‘‘ਰੂਪਂ ਖਨ੍ਧੋ, ਖਨ੍ਧਾ ਰੂਪਂ; ਚਕ੍ਖੁ ਆਯਤਨਂ, ਆਯਤਨਾ ਚਕ੍ਖੂ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਯੇਨ ਯਮਕਾਨਿ વੁਤ੍ਤਾਨਿ। ਏવਂ ‘‘ਕਾਯੋ ਸਙ੍ਖਾਰੋ, ਸਙ੍ਖਾਰਾ ਕਾਯੋ’’ਤਿ ਅવਤ੍વਾ ‘‘ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋ વਚੀਸਙ੍ਖਾਰੋ, વਚੀਸਙ੍ਖਾਰੋ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਯੇਨ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰਮੂਲਕਾਨਿ ਦ੍વੇ, વਚੀਸਙ੍ਖਾਰਮੂਲਕਂ ਏਕਨ੍ਤਿ ਅਨੁਲੋਮੇ ਤੀਣਿ, ਪਟਿਲੋਮੇ ਤੀਣੀਤਿ ਸਬ੍ਬਾਨਿਪਿ ਸੁਦ੍ਧਿਕવਾਰੇ ਛ ਯਮਕਾਨਿ વੁਤ੍ਤਾਨਿ। ਕਿਂ ਕਾਰਣਾ? ਸੁਦ੍ਧਿਕਏਕੇਕਪਦવਸੇਨ ਅਤ੍ਥਾਭਾવਤੋ। ਯਥਾ ਹਿ ਖਨ੍ਧਯਮਕਾਦੀਸੁ ਰੂਪਾਦਿવਿਸਿਟ੍ਠਾਨਂ ਖਨ੍ਧਾਨਂ ਚਕ੍ਖਾਦਿવਿਸਿਟ੍ਠਾਨਞ੍ਚ ਆਯਤਨਾਦੀਨਂ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਤ੍ਤਾ ‘‘ਰੂਪਂ ਖਨ੍ਧੋ , ਖਨ੍ਧਾ ਰੂਪਂ, ਚਕ੍ਖੁ ਆਯਤਨਂ, ਆਯਤਨਾ ਚਕ੍ਖੂ’’ਤਿ ਸੁਦ੍ਧਿਕਏਕੇਕਪਦવਸੇਨ ਅਤ੍ਥੋ ਅਤ੍ਥਿ। ਏવਮਿਧ ‘‘ਕਾਯੋ ਸਙ੍ਖਾਰੋ, ਸਙ੍ਖਾਰਾ ਕਾਯੋ’’ਤਿ ਨਤ੍ਥਿ। ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋਤਿ ਪਨ ਦ੍વੀਹਿਪਿ ਪਦੇਹਿ ਏਕੋવ ਅਤ੍ਥੋ ਲਬ੍ਭਤਿ। ਅਸ੍ਸਾਸੋ વਾ ਪਸ੍ਸਾਸੋ વਾਤਿ ਸੁਦ੍ਧਿਕਏਕੇਕਪਦવਸੇਨ ਅਤ੍ਥਾਭਾવਤੋ ‘‘ਕਾਯੋ ਸਙ੍ਖਾਰੋ, ਸਙ੍ਖਾਰਾ ਕਾਯੋ’’ਤਿ ਨ વੁਤ੍ਤਂ। ‘‘ਕਾਯੋ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋ’’ਤਿਆਦਿ ਪਨ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਸਿਯਾ। ਤਮ੍ਪਿ ਕਾਯવਚੀਚਿਤ੍ਤਪਦੇਹਿ ਇਧ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਾਨਂ ਸਙ੍ਖਾਰਾਨਂ ਅਗ੍ਗਹਿਤਤ੍ਤਾ ਨ ਯੁਜ੍ਜਤਿ। ਸੁਦ੍ਧਸਙ੍ਖਾਰવਾਰੋ ਹੇਸ। ਪਦਸੋਧਨੇ ਪਨ વਿਨਾਪਿ ਅਤ੍ਥੇਨ વਚਨਂ ਯੁਜ੍ਜਤੀਤਿ ਤਤ੍ਥ ਸੋ ਨਯੋ ਗਹਿਤੋવ। ਇਧ ਪਨ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰਸ੍ਸ વਚੀਸਙ੍ਖਾਰਾਦੀਹਿ, વਚੀਸਙ੍ਖਾਰਸ੍ਸ ਚ ਚਿਤ੍ਤਸਙ੍ਖਾਰਾਦੀਹਿ, ਚਿਤ੍ਤਸਙ੍ਖਾਰਸ੍ਸ ਚ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰਾਦੀਹਿ, ਅਞ੍ਞਤ੍ਤਾ ‘‘ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋ વਚੀਸਙ੍ਖਾਰੋ, વਚੀਸਙ੍ਖਾਰੋ, ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋ’’ਤਿ ਏਕੇਕਸਙ੍ਖਾਰਮੂਲਕਾਨਿ ਦ੍વੇ ਦ੍વੇ ਕਤ੍વਾ ਛ ਯਮਕਾਨਿ ਯੁਜ੍ਜਨ੍ਤਿ। ਤੇਸੁ ਅਗ੍ਗਹਿਤਗ੍ਗਹਣੇਨ ਤੀਣੇવ ਲਬ੍ਭਨ੍ਤਿ। ਤਸ੍ਮਾ ਤਾਨੇવ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ਅਨੁਲੋਮਨਯੇ ਤੀਣਿ, ਪਟਿਲੋਮਨਯੇ ਤੀਣੀਤਿ ਛ ਯਮਕਾਨਿ વੁਤ੍ਤਾਨਿ। ਸੁਦ੍ਧਸਙ੍ਖਾਰਮੂਲਚਕ੍ਕવਾਰੋ ਪਨੇਤ੍ਥ ਨ ਗਹਿਤੋਤਿ। ਏવਂ ਪਣ੍ਣਤ੍ਤਿવਾਰਸ੍ਸ ਉਦ੍ਦੇਸવਾਰੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।
2-7. Idāni kāyo kāyasaṅkhāroti padasodhanavāro āraddho. Tassa anulomanaye tīṇi, paṭilomanaye tīṇīti cha yamakāni. Padasodhanamūlacakkavāre ekekasaṅkhāramūlakāni dve dve katvā anulomanaye cha, paṭilomanaye chāti dvādasa yamakāni. Suddhasaṅkhāravāre pana yathā suddhakhandhavārādīsu ‘‘rūpaṃ khandho, khandhā rūpaṃ; cakkhu āyatanaṃ, āyatanā cakkhū’’tiādinā nayena yamakāni vuttāni. Evaṃ ‘‘kāyo saṅkhāro, saṅkhārā kāyo’’ti avatvā ‘‘kāyasaṅkhāro vacīsaṅkhāro, vacīsaṅkhāro kāyasaṅkhāro’’tiādinā nayena kāyasaṅkhāramūlakāni dve, vacīsaṅkhāramūlakaṃ ekanti anulome tīṇi, paṭilome tīṇīti sabbānipi suddhikavāre cha yamakāni vuttāni. Kiṃ kāraṇā? Suddhikaekekapadavasena atthābhāvato. Yathā hi khandhayamakādīsu rūpādivisiṭṭhānaṃ khandhānaṃ cakkhādivisiṭṭhānañca āyatanādīnaṃ adhippetattā ‘‘rūpaṃ khandho , khandhā rūpaṃ, cakkhu āyatanaṃ, āyatanā cakkhū’’ti suddhikaekekapadavasena attho atthi. Evamidha ‘‘kāyo saṅkhāro, saṅkhārā kāyo’’ti natthi. Kāyasaṅkhāroti pana dvīhipi padehi ekova attho labbhati. Assāso vā passāso vāti suddhikaekekapadavasena atthābhāvato ‘‘kāyo saṅkhāro, saṅkhārā kāyo’’ti na vuttaṃ. ‘‘Kāyo kāyasaṅkhāro’’tiādi pana vattabbaṃ siyā. Tampi kāyavacīcittapadehi idha adhippetānaṃ saṅkhārānaṃ aggahitattā na yujjati. Suddhasaṅkhāravāro hesa. Padasodhane pana vināpi atthena vacanaṃ yujjatīti tattha so nayo gahitova. Idha pana kāyasaṅkhārassa vacīsaṅkhārādīhi, vacīsaṅkhārassa ca cittasaṅkhārādīhi, cittasaṅkhārassa ca kāyasaṅkhārādīhi, aññattā ‘‘kāyasaṅkhāro vacīsaṅkhāro, vacīsaṅkhāro, kāyasaṅkhāro’’ti ekekasaṅkhāramūlakāni dve dve katvā cha yamakāni yujjanti. Tesu aggahitaggahaṇena tīṇeva labbhanti. Tasmā tāneva dassetuṃ anulomanaye tīṇi, paṭilomanaye tīṇīti cha yamakāni vuttāni. Suddhasaṅkhāramūlacakkavāro panettha na gahitoti. Evaṃ paṇṇattivārassa uddesavāro veditabbo.
੮-੧੮. ਨਿਦ੍ਦੇਸવਾਰੇ ਪਨਸ੍ਸ ਅਨੁਲੋਮੇ ਤਾવ ਯਸ੍ਮਾ ਨ ਕਾਯਾਦਯੋવ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰਾਦੀਨਂ ਨਾਮਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਨੋਤਿ ਪਟਿਸੇਧੋ ਕਤੋ। ਪਟਿਲੋਮੇ ਨ ਕਾਯੋ ਨ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋਤਿ ਯੋ ਨ ਕਾਯੋ ਸੋ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋਪਿ ਨ ਹੋਤੀਤਿ ਪੁਚ੍ਛਤਿ। ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋ ਨ ਕਾਯੋ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋਤਿ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋ ਕਾਯੋ ਨ ਹੋਤਿ, ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋਯੇવ ਪਨੇਸੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅવਸੇਸਨ੍ਤਿ ਨ ਕੇવਲਂ ਸੇਸਸਙ੍ਖਾਰਦ੍વਯਮੇવ। ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰવਿਨਿਮੁਤ੍ਤਂ ਪਨ ਸੇਸਂ ਸਬ੍ਬਮ੍ਪਿ ਸਙ੍ਖਤਾਸਙ੍ਖਤਪਣ੍ਣਤ੍ਤਿਭੇਦਂ ਧਮ੍ਮਜਾਤਂ ਨੇવ ਕਾਯੋ, ਨ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋਤਿ ਇਮਿਨਾ ਉਪਾਯੇਨ ਸਬ੍ਬવਿਸ੍ਸਜ੍ਜਨੇਸੁ ਅਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋਤਿ।
8-18. Niddesavāre panassa anulome tāva yasmā na kāyādayova kāyasaṅkhārādīnaṃ nāmaṃ, tasmā noti paṭisedho kato. Paṭilome na kāyo na kāyasaṅkhāroti yo na kāyo so kāyasaṅkhāropi na hotīti pucchati. Kāyasaṅkhāro na kāyo kāyasaṅkhāroti kāyasaṅkhāro kāyo na hoti, kāyasaṅkhāroyeva panesoti attho. Avasesanti na kevalaṃ sesasaṅkhāradvayameva. Kāyasaṅkhāravinimuttaṃ pana sesaṃ sabbampi saṅkhatāsaṅkhatapaṇṇattibhedaṃ dhammajātaṃ neva kāyo, na kāyasaṅkhāroti iminā upāyena sabbavissajjanesu attho veditabboti.
ਪਣ੍ਣਤ੍ਤਿવਾਰવਣ੍ਣਨਾ।
Paṇṇattivāravaṇṇanā.
੨. ਪવਤ੍ਤਿવਾਰવਣ੍ਣਨਾ
2. Pavattivāravaṇṇanā
੧੯. ਪવਤ੍ਤਿવਾਰੇ ਪਨੇਤ੍ਥ ਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਕਾਲੇ ਪੁਗ੍ਗਲવਾਰਸ੍ਸ ਅਨੁਲੋਮਨਯੇ ‘‘ਯਸ੍ਸ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਤਸ੍ਸ વਚੀਸਙ੍ਖਾਰੋ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤੀ’’ਤਿ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰਮੂਲਕਾਨਿ ਦ੍વੇ, વਚੀਸਙ੍ਖਾਰਮੂਲਕਂ ਏਕਨ੍ਤਿ ਤੀਣੇવ ਯਮਕਾਨਿ ਲਬ੍ਭਨ੍ਤਿ; ਤਾਨਿ ਗਹਿਤਾਨੇવ। ਤਸ੍ਸ ਪਟਿਲੋਮਨਯੇਪਿ ਓਕਾਸવਾਰਾਦੀਸੁਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ। ਏવਮੇਤ੍ਥ ਸਬ੍ਬવਾਰੇਸੁ ਤਿਣ੍ਣਂ ਤਿਣ੍ਣਂ ਯਮਕਾਨਂ વਸੇਨ ਯਮਕਗਣਨਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।
19. Pavattivāre panettha paccuppannakāle puggalavārassa anulomanaye ‘‘yassa kāyasaṅkhāro uppajjati, tassa vacīsaṅkhāro uppajjatī’’ti kāyasaṅkhāramūlakāni dve, vacīsaṅkhāramūlakaṃ ekanti tīṇeva yamakāni labbhanti; tāni gahitāneva. Tassa paṭilomanayepi okāsavārādīsupi eseva nayo. Evamettha sabbavāresu tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ yamakānaṃ vasena yamakagaṇanā veditabbā.
ਅਤ੍ਥવਿਨਿਚ੍ਛਯੇ ਪਨੇਤ੍ਥ ਇਦਂ ਲਕ੍ਖਣਂ – ਇਮਸ੍ਮਿਞ੍ਹਿ ਸਙ੍ਖਾਰਯਮਕੇ ‘‘ਅਸ੍ਸਾਸਪਸ੍ਸਾਸਾਨਂ ਉਪ੍ਪਾਦਕ੍ਖਣੇ વਿਤਕ੍ਕવਿਚਾਰਾਨਂ ਉਪ੍ਪਾਦਕ੍ਖਣੇ’’ਤਿਆਦਿવਚਨਤੋ ਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾਦਿਕਾਲਭੇਦੋ ਪવਤ੍ਤਿવਸੇਨਾਪਿ ਗਹੇਤਬ੍ਬੋ, ਨ ਚੁਤਿਪਟਿਸਨ੍ਧਿવਸੇਨੇવ। ‘‘ਦੁਤਿਯਜ੍ਝਾਨੇ ਤਤਿਯਜ੍ਝਾਨੇ ਤਤ੍ਥ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤੀ’’ਤਿਆਦਿવਚਨਤੋ ਚ ਝਾਨਮ੍ਪਿ ਓਕਾਸવਸੇਨ ਗਹਿਤਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਏવਮੇਤ੍ਥ ਯਂ ਯਂ ਲਬ੍ਭਤਿ, ਤਸ੍ਸ ਤਸ੍ਸ વਸੇਨ ਅਤ੍ਥવਿਨਿਚ੍ਛਯੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।
Atthavinicchaye panettha idaṃ lakkhaṇaṃ – imasmiñhi saṅkhārayamake ‘‘assāsapassāsānaṃ uppādakkhaṇe vitakkavicārānaṃ uppādakkhaṇe’’tiādivacanato paccuppannādikālabhedo pavattivasenāpi gahetabbo, na cutipaṭisandhivaseneva. ‘‘Dutiyajjhāne tatiyajjhāne tattha kāyasaṅkhāro uppajjatī’’tiādivacanato ca jhānampi okāsavasena gahitanti veditabbaṃ. Evamettha yaṃ yaṃ labbhati, tassa tassa vasena atthavinicchayo veditabbo.
ਤਤ੍ਰਿਦਂ ਨਯਮੁਖਂ – વਿਨਾ વਿਤਕ੍ਕવਿਚਾਰੇਹੀਤਿ ਦੁਤਿਯਤਤਿਯਜ੍ਝਾਨવਸੇਨ વੁਤ੍ਤਂ। ਤੇਸਨ੍ਤਿ ਤੇਸਂ ਦੁਤਿਯਤਤਿਯਜ੍ਝਾਨਸਮਙ੍ਗੀਨਂ। ਕਾਮਾવਚਰਾਨਨ੍ਤਿ ਕਾਮਾવਚਰੇ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਸਤ੍ਤਾਨਂ। ਰੂਪਾવਚਰਦੇવਾਨਂ ਪਨ ਅਸ੍ਸਾਸਪਸ੍ਸਾਸਾ ਨਤ੍ਥਿ। ਅਰੂਪਾવਚਰਾਨਂ ਰੂਪਮੇવ ਨਤ੍ਥਿ। વਿਨਾ ਅਸ੍ਸਾਸਪਸ੍ਸਾਸੇਹੀਤਿ ਰੂਪਾਰੂਪਭવੇਸੁ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਸਤ੍ਤਾਨਂ વਿਤਕ੍ਕવਿਚਾਰੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ।
Tatridaṃ nayamukhaṃ – vinā vitakkavicārehīti dutiyatatiyajjhānavasena vuttaṃ. Tesanti tesaṃ dutiyatatiyajjhānasamaṅgīnaṃ. Kāmāvacarānanti kāmāvacare uppannasattānaṃ. Rūpāvacaradevānaṃ pana assāsapassāsā natthi. Arūpāvacarānaṃ rūpameva natthi. Vinā assāsapassāsehīti rūpārūpabhavesu nibbattasattānaṃ vitakkavicāruppattiṃ sandhāya vuttaṃ.
੨੧. ਪਠਮਜ੍ਝਾਨੇ ਕਾਮਾવਚਰੇਤਿ ਕਾਮਾવਚਰਭੂਮਿਯਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੇ ਪਠਮਜ੍ਝਾਨੇ। ਅਙ੍ਗਮਤ੍ਤવਸੇਨ ਚੇਤ੍ਥ ਪਠਮਜ੍ਝਾਨਂ ਗਹੇਤਬ੍ਬਂ, ਨ ਅਪ੍ਪਨਾવਸੇਨੇવ। ਅਨਪ੍ਪਨਾਪਤ੍ਤੇਪਿ ਹਿ ਸવਿਤਕ੍ਕਸવਿਚਾਰਚਿਤ੍ਤੇ ਇਦਂ ਸਙ੍ਖਾਰਦ੍વਯਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤੇવ।
21. Paṭhamajjhāne kāmāvacareti kāmāvacarabhūmiyaṃ uppanne paṭhamajjhāne. Aṅgamattavasena cettha paṭhamajjhānaṃ gahetabbaṃ, na appanāvaseneva. Anappanāpattepi hi savitakkasavicāracitte idaṃ saṅkhāradvayaṃ uppajjateva.
੨੪. ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਭਙ੍ਗਕ੍ਖਣੇਤਿ ਇਦਂ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰਸ੍ਸ ਏਕਨ੍ਤਚਿਤ੍ਤਸਮੁਟ੍ਠਾਨਤ੍ਤਾ વੁਤ੍ਤਂ। ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਮੇવ ਹਿ ਚਿਤ੍ਤਂ ਰੂਪਂ વਾ ਅਰੂਪਂ વਾ ਸਮੁਟ੍ਠਾਪੇਤਿ, ਨ ਭਿਜ੍ਜਮਾਨਂ।
24. Cittassabhaṅgakkhaṇeti idaṃ kāyasaṅkhārassa ekantacittasamuṭṭhānattā vuttaṃ. Uppajjamānameva hi cittaṃ rūpaṃ vā arūpaṃ vā samuṭṭhāpeti, na bhijjamānaṃ.
੩੭. ਸੁਦ੍ਧਾવਾਸਾਨਂ ਦੁਤਿਯੇ ਚਿਤ੍ਤੇ વਤ੍ਤਮਾਨੇਤਿ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਤੋ ਦੁਤਿਯੇ ਭવਙ੍ਗਚਿਤ੍ਤੇ। ਕਾਮਞ੍ਚੇਤਂ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਚਿਤ੍ਤੇਪਿ વਤ੍ਤਮਾਨੇ ਤੇਸਂ ਤਤ੍ਥ ਨੁਪ੍ਪਜ੍ਜਿਤ੍ਥੇવ। ਯਾવ ਪਨ ਅਬ੍ਬੋਕਿਣ੍ਣਂ વਿਪਾਕਚਿਤ੍ਤਂ વਤ੍ਤਤਿ, ਤਾવ ਨੁਪ੍ਪਜ੍ਜਿਤ੍ਥੇવ ਨਾਮਾਤਿ ਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਮੇਤਂ વੁਤ੍ਤਂ। ਯਸ੍ਸ વਾ ਝਾਨਸ੍ਸ વਿਪਾਕਚਿਤ੍ਤੇਨ ਤੇ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਾ, ਤਂ ਸਤਸੋਪਿ ਸਹਸ੍ਸਸੋਪਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਂ ਪਠਮਚਿਤ੍ਤਮੇવ। વਿਪਾਕਚਿਤ੍ਤੇਨ ਪਨ વਿਸਦਿਸਂ ਭવਨਿਕਨ੍ਤਿਯਾ ਆવਜ੍ਜਨਚਿਤ੍ਤਂ ਦੁਤਿਯਚਿਤ੍ਤਂ ਨਾਮ। ਤਂ ਸਨ੍ਧਾਯੇਤਂ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
37. Suddhāvāsānaṃ dutiye citte vattamāneti paṭisandhito dutiye bhavaṅgacitte. Kāmañcetaṃ paṭisandhicittepi vattamāne tesaṃ tattha nuppajjittheva. Yāva pana abbokiṇṇaṃ vipākacittaṃ vattati, tāva nuppajjittheva nāmāti dassanatthametaṃ vuttaṃ. Yassa vā jhānassa vipākacittena te nibbattā, taṃ satasopi sahassasopi uppajjamānaṃ paṭhamacittameva. Vipākacittena pana visadisaṃ bhavanikantiyā āvajjanacittaṃ dutiyacittaṃ nāma. Taṃ sandhāyetaṃ vuttanti veditabbaṃ.
੪੪. ਪਚ੍ਛਿਮਚਿਤ੍ਤਸਮਙ੍ਗੀਨਨ੍ਤਿ ਸਬ੍ਬਪਚ੍ਛਿਮੇਨ ਅਪ੍ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਕਚਿਤ੍ਤੇਨ ਸਮਙ੍ਗੀਭੂਤਾਨਂ ਖੀਣਾਸવਾਨਂ। ਅવਿਤਕ੍ਕਅવਿਚਾਰਂ ਪਚ੍ਛਿਮਚਿਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਰੂਪਾવਚਰਾਨਂ ਦੁਤਿਯਜ੍ਝਾਨਿਕਾਦਿਚੁਤਿਚਿਤ੍ਤવਸੇਨ, ਅਰੂਪਾવਚਰਾਨਞ੍ਚ ਚਤੁਤ੍ਥਜ੍ਝਾਨਿਕਚੁਤਿਚਿਤ੍ਤવਸੇਨੇਤਂ વੁਤ੍ਤਂ। ਤੇਸਨ੍ਤਿ ਤੇਸਂ ਪਚ੍ਛਿਮਚਿਤ੍ਤਸਮਙ੍ਗੀਆਦੀਨਂ।
44. Pacchimacittasamaṅgīnanti sabbapacchimena appaṭisandhikacittena samaṅgībhūtānaṃ khīṇāsavānaṃ. Avitakkaavicāraṃ pacchimacittanti rūpāvacarānaṃ dutiyajjhānikādicuticittavasena, arūpāvacarānañca catutthajjhānikacuticittavasenetaṃ vuttaṃ. Tesanti tesaṃ pacchimacittasamaṅgīādīnaṃ.
੭੯. ਯਸ੍ਸ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋ ਨਿਰੁਜ੍ਝਤਿ, ਤਸ੍ਸ ਚਿਤ੍ਤਸਙ੍ਖਾਰੋ ਨਿਰੁਜ੍ਝਤੀਤਿ ਏਤ੍ਥ ਨਿਯਮਤੋ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰਸ੍ਸ ਚਿਤ੍ਤਸਙ੍ਖਾਰੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਏਕਕ੍ਖਣੇ ਨਿਰੁਜ੍ਝਨਤੋ ਆਮਨ੍ਤਾਤਿ ਪਟਿવਚਨਂ ਦਿਨ੍ਨਂ। ਨ ਚਿਤ੍ਤਸਙ੍ਖਾਰਸ੍ਸ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ। ਕਿਂ ਕਾਰਣਾ? ਚਿਤ੍ਤਸਙ੍ਖਾਰੋ ਹਿ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੇਨ વਿਨਾਪਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ ਚ ਨਿਰੁਜ੍ਝਤਿ ਚ। ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋ ਪਨ ਚਿਤ੍ਤਸਮੁਟ੍ਠਾਨੋ ਅਸ੍ਸਾਸਪਸ੍ਸਾਸવਾਤੋ। ਚਿਤ੍ਤਸਮੁਟ੍ਠਾਨਰੂਪਞ੍ਚ ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਉਪ੍ਪਾਦਕ੍ਖਣੇ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਿਤ੍વਾ ਯਾવ ਅਞ੍ਞਾਨਿ ਸੋਲ਼ਸਚਿਤ੍ਤਾਨਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਤਾવ ਤਿਟ੍ਠਤਿ। ਤੇਸਂ ਸੋਲ਼ਸਨ੍ਨਂ ਸਬ੍ਬਪਚ੍ਛਿਮੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਨਿਰੁਜ੍ਝਤੀਤਿ ਯੇਨ ਚਿਤ੍ਤੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਤਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਸਤ੍ਤਰਸਮੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਨਿਰੁਜ੍ਝਤਿ। ਨ ਕਸ੍ਸਚਿ ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਉਪ੍ਪਾਦਕ੍ਖਣੇ વਾ ਠਿਤਿਕ੍ਖਣੇ વਾ ਨਿਰੁਜ੍ਝਤਿ, ਨਾਪਿ ਠਿਤਿਕ੍ਖਣੇ વਾ ਭਙ੍ਗਕ੍ਖਣੇ વਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਏਸਾ ਚਿਤ੍ਤਸਮੁਟ੍ਠਾਨਰੂਪਸ੍ਸ ਧਮ੍ਮਤਾਤਿ ਨਿਯਮਤੋ ਚਿਤ੍ਤਸਙ੍ਖਾਰੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਏਕਕ੍ਖਣੇ ਨਿਰੁਜ੍ਝਨਤੋ ਆਮਨ੍ਤਾਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਯਂ ਪਨ વਿਭਙ੍ਗਪ੍ਪਕਰਣਸ੍ਸ ਸੀਹਲ਼ਟ੍ਠਕਥਾਯਂ ‘‘ਚਿਤ੍ਤਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ ਰੂਪਂ ਸਤ੍ਤਰਸਮਸ੍ਸ ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਉਪ੍ਪਾਦਕ੍ਖਣੇ ਨਿਰੁਜ੍ਝਤੀ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ, ਤਂ ਇਮਾਯ ਪਾਲ਼ਿਯਾ વਿਰੂਜ੍ਝਤਿ। ਅਟ੍ਠਕਥਾਤੋ ਚ ਪਾਲ਼ਿਯੇવ ਬਲવਤਰਾਤਿ ਪਾਲ਼ਿਯਂ વੁਤ੍ਤਮੇવ ਪਮਾਣਂ।
79. Yassa kāyasaṅkhāro nirujjhati, tassa cittasaṅkhāro nirujjhatīti ettha niyamato kāyasaṅkhārassa cittasaṅkhārena saddhiṃ ekakkhaṇe nirujjhanato āmantāti paṭivacanaṃ dinnaṃ. Na cittasaṅkhārassa kāyasaṅkhārena saddhiṃ. Kiṃ kāraṇā? Cittasaṅkhāro hi kāyasaṅkhārena vināpi uppajjati ca nirujjhati ca. Kāyasaṅkhāro pana cittasamuṭṭhāno assāsapassāsavāto. Cittasamuṭṭhānarūpañca cittassa uppādakkhaṇe uppajjitvā yāva aññāni soḷasacittāni uppajjanti, tāva tiṭṭhati. Tesaṃ soḷasannaṃ sabbapacchimena saddhiṃ nirujjhatīti yena cittena saddhiṃ uppajjati, tato paṭṭhāya sattarasamena saddhiṃ nirujjhati. Na kassaci cittassa uppādakkhaṇe vā ṭhitikkhaṇe vā nirujjhati, nāpi ṭhitikkhaṇe vā bhaṅgakkhaṇe vā uppajjati. Esā cittasamuṭṭhānarūpassa dhammatāti niyamato cittasaṅkhārena saddhiṃ ekakkhaṇe nirujjhanato āmantāti vuttaṃ. Yaṃ pana vibhaṅgappakaraṇassa sīhaḷaṭṭhakathāyaṃ ‘‘cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ sattarasamassa cittassa uppādakkhaṇe nirujjhatī’’ti vuttaṃ, taṃ imāya pāḷiyā virūjjhati. Aṭṭhakathāto ca pāḷiyeva balavatarāti pāḷiyaṃ vuttameva pamāṇaṃ.
੧੨੮. ਯਸ੍ਸ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਤਸ੍ਸ વਚੀਸਙ੍ਖਾਰੋ ਨਿਰੁਜ੍ਝਤੀਤਿ ਏਤ੍ਥ ਯਸ੍ਮਾ ਕਾਯਸਙ੍ਖਾਰੋ ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਉਪ੍ਪਾਦਕ੍ਖਣੇ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਨ ਚ ਤਸ੍ਮਿਂ ਖਣੇ વਿਤਕ੍ਕવਿਚਾਰਾ ਨਿਰੁਜ੍ਝਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਨੋਤਿ ਪਟਿਸੇਧੋ ਕਤੋਤਿ। ਇਮਿਨਾ ਨਯਮੁਖੇਨ ਸਬ੍ਬਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥવਿਨਿਚ੍ਛਯੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਪਰਿਞ੍ਞਾવਾਰੋ ਪਾਕਤਿਕੋਯੇવਾਤਿ।
128. Yassa kāyasaṅkhāro uppajjati, tassa vacīsaṅkhāro nirujjhatīti ettha yasmā kāyasaṅkhāro cittassa uppādakkhaṇe uppajjati, na ca tasmiṃ khaṇe vitakkavicārā nirujjhanti, tasmā noti paṭisedho katoti. Iminā nayamukhena sabbattha atthavinicchayo veditabbo. Pariññāvāro pākatikoyevāti.
ਪવਤ੍ਤਿવਾਰવਣ੍ਣਨਾ।
Pavattivāravaṇṇanā.
ਸਙ੍ਖਾਰਯਮਕવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Saṅkhārayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ਤਿਪਿਟਕ (ਮੂਲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ • Abhidhammapiṭaka / ਯਮਕਪਾਲ਼ਿ • Yamakapāḷi / ੬. ਸਙ੍ਖਾਰਯਮਕਂ • 6. Saṅkhārayamakaṃ
ਟੀਕਾ • Tīkā / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ (ਟੀਕਾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ਪਞ੍ਚਪਕਰਣ-ਮੂਲਟੀਕਾ • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ੬. ਸਙ੍ਖਾਰਯਮਕਂ • 6. Saṅkhārayamakaṃ
ਟੀਕਾ • Tīkā / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ (ਟੀਕਾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ਪਞ੍ਚਪਕਰਣ-ਅਨੁਟੀਕਾ • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / ੬. ਸਙ੍ਖਾਰਯਮਕਂ • 6. Saṅkhārayamakaṃ