| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
९. सङ्खारुपेक्खाञाणनिद्देसवण्णना
9. Saṅkhārupekkhāñāṇaniddesavaṇṇanā
५४. सङ्खारुपेक्खाञाणनिद्देसे उप्पादादीनि वुत्तत्थानेव। दुक्खन्ति भयन्ति सामिसन्ति सङ्खाराति उप्पादादिमुञ्चनञाणस्स कारणवचनानि। एवञ्च लक्खणतो सङ्खारुपेक्खं दस्सेत्वा इदानि अत्थतो दस्सेतुं उप्पादो सङ्खारा, ते सङ्खारे अज्झुपेक्खतीति सङ्खारुपेक्खातिआदिमाह। तत्थ सङ्खारे अज्झुपेक्खतीति तस्स आरद्धविपस्सकस्स विपस्सनाञाणेन लक्खणत्तयस्स दिट्ठत्ता लक्खणविचिनने पहीनब्यापारस्स आदित्ते विय तयो भवे पस्सतो सङ्खारग्गहणे मज्झत्तस्स तं विपस्सनाञाणं ते सङ्खारे विसेसेन च इक्खति, गहणेन वज्जितञ्च हुत्वा इक्खति ओलोकेतीति सङ्खारुपेक्खा नामाति अत्थो। यथा लोके विसेसेन जयन्तो अधिजयतीति, अन्नेन वज्जितो वसन्तो उपवसतीति वुच्चति। पुन सङ्खारे अनिच्चादितो विपस्सित्वा गहणे मज्झत्तभावसण्ठितं सङ्खारुपेक्खम्पि अनिच्चादितो विपस्सित्वा तस्सापि सङ्खारुपेक्खाय गहणे मज्झत्ताकारसण्ठिताय सङ्खारुपेक्खाय सब्भावतो ये च सङ्खारा या च उपेक्खातिआदि वुत्तं।
54. Saṅkhārupekkhāñāṇaniddese uppādādīni vuttatthāneva. Dukkhanti bhayanti sāmisanti saṅkhārāti uppādādimuñcanañāṇassa kāraṇavacanāni. Evañca lakkhaṇato saṅkhārupekkhaṃ dassetvā idāni atthato dassetuṃ uppādo saṅkhārā, te saṅkhāre ajjhupekkhatīti saṅkhārupekkhātiādimāha. Tattha saṅkhāre ajjhupekkhatīti tassa āraddhavipassakassa vipassanāñāṇena lakkhaṇattayassa diṭṭhattā lakkhaṇavicinane pahīnabyāpārassa āditte viya tayo bhave passato saṅkhāraggahaṇe majjhattassa taṃ vipassanāñāṇaṃ te saṅkhāre visesena ca ikkhati, gahaṇena vajjitañca hutvā ikkhati oloketīti saṅkhārupekkhā nāmāti attho. Yathā loke visesena jayanto adhijayatīti, annena vajjito vasanto upavasatīti vuccati. Puna saṅkhāre aniccādito vipassitvā gahaṇe majjhattabhāvasaṇṭhitaṃ saṅkhārupekkhampi aniccādito vipassitvā tassāpi saṅkhārupekkhāya gahaṇe majjhattākārasaṇṭhitāya saṅkhārupekkhāya sabbhāvato ye ca saṅkhārā yā ca upekkhātiādi vuttaṃ.
५५. इदानि सङ्खारुपेक्खाय चित्ताभिनीहारभेदं दस्सेतुं कतिहाकारेहीतिआदिमाह। तत्थ सङ्खारुपेक्खायाति भुम्मवचनं। चित्तस्स अभिनीहारोति सङ्खारुपेक्खालाभिनो ततो अञ्ञस्स चित्तस्स सङ्खारुपेक्खाभिमुखं कत्वा भुसं हरणं। अभिमुखत्थो हि एत्थ अभिसद्दो, भुसत्थो नीसद्दो। कतिहाकारेहीति पुच्छितं पुच्छं अट्ठहाकारेहीति विस्सज्जेत्वा दुतियपुच्छाविस्सज्जनेनेव ते अट्ठाकारे दस्सेतुकामो ते अदस्सेत्वाव पुथुज्जनस्स कतिहाकारेहीतिआदि पुच्छं अकासि। पुथुज्जनस्साति एत्थ पन –
55. Idāni saṅkhārupekkhāya cittābhinīhārabhedaṃ dassetuṃ katihākārehītiādimāha. Tattha saṅkhārupekkhāyāti bhummavacanaṃ. Cittassa abhinīhāroti saṅkhārupekkhālābhino tato aññassa cittassa saṅkhārupekkhābhimukhaṃ katvā bhusaṃ haraṇaṃ. Abhimukhattho hi ettha abhisaddo, bhusattho nīsaddo. Katihākārehīti pucchitaṃ pucchaṃ aṭṭhahākārehīti vissajjetvā dutiyapucchāvissajjaneneva te aṭṭhākāre dassetukāmo te adassetvāva puthujjanassa katihākārehītiādi pucchaṃ akāsi. Puthujjanassāti ettha pana –
दुवे पुथुज्जना वुत्ता, बुद्धेनादिच्चबन्धुना।
Duve puthujjanā vuttā, buddhenādiccabandhunā;
अन्धो पुथुज्जनो एको, कल्याणेको पुथुज्जनोति॥
Andho puthujjano eko, kalyāṇeko puthujjanoti.
तत्थ यस्स खन्धधातुआयतनादीसु उग्गहपरिपुच्छासवनधारणपच्चवेक्खणादीनि नत्थि, अयं अन्धपुथुज्जनो। यस्स तानि अत्थि, सो कल्याणपुथुज्जनो। दुविधोपि पनेस –
Tattha yassa khandhadhātuāyatanādīsu uggahaparipucchāsavanadhāraṇapaccavekkhaṇādīni natthi, ayaṃ andhaputhujjano. Yassa tāni atthi, so kalyāṇaputhujjano. Duvidhopi panesa –
पुथूनं जननादीहि, कारणेहि पुथुज्जनो।
Puthūnaṃ jananādīhi, kāraṇehi puthujjano;
पुथुज्जनन्तोगधत्ता, पुथुवायं जनो इति॥
Puthujjanantogadhattā, puthuvāyaṃ jano iti.
सो हि पुथूनं नानप्पकारानं किलेसादीनं जननादीहि कारणेहि पुथुज्जनो। यथाह – ‘‘पुथु किलेसे जनेन्तीति पुथुज्जना, पुथु अविहतसक्कायदिट्ठिकाति पुथुज्जना, पुथु सत्थारानं मुखुल्लोकिकाति पुथुज्जना, पुथु सब्बगतीहि अवुट्ठिताति पुथुज्जना, पुथु नानाभिसङ्खारे अभिसङ्खरोन्तीति पुथुज्जना, पुथु नानाओघेहि वुय्हन्तीति पुथुज्जना, पुथु नानासन्तापेहि सन्तप्पेन्तीति पुथुज्जना, पुथु नानापरिळाहेहि परिडय्हन्तीति पुथुज्जना, पुथु पञ्चसु कामगुणेसु रत्ता गिद्धा गधिता मुच्छिता अज्झोसन्ना लग्गा लग्गिता पलिबुद्धाति पुथुज्जना, पुथु पञ्चहि नीवरणेहि आवुता निवुता ओवुता पिहिता पटिच्छन्ना पटिकुज्जिताति पुथुज्जना’’ति (महानि॰ ९४)। पुथूनं वा गणनपथातीतानं अरियधम्मपरम्मुखानं नीचधम्मसमाचारानं जनानं अन्तोगधत्तापि पुथुज्जना, पुथु वा अयं विसुंयेव सङ्खं गतो, विसंसट्ठो सीलसुतादिगुणयुत्तेहि अरियेहि जनोतिपि पुथुज्जनो। तेसु कल्याणपुथुज्जनो इधाधिप्पेतो इतरस्स भावनाय एव अभावा।
So hi puthūnaṃ nānappakārānaṃ kilesādīnaṃ jananādīhi kāraṇehi puthujjano. Yathāha – ‘‘puthu kilese janentīti puthujjanā, puthu avihatasakkāyadiṭṭhikāti puthujjanā, puthu satthārānaṃ mukhullokikāti puthujjanā, puthu sabbagatīhi avuṭṭhitāti puthujjanā, puthu nānābhisaṅkhāre abhisaṅkharontīti puthujjanā, puthu nānāoghehi vuyhantīti puthujjanā, puthu nānāsantāpehi santappentīti puthujjanā, puthu nānāpariḷāhehi pariḍayhantīti puthujjanā, puthu pañcasu kāmaguṇesu rattā giddhā gadhitā mucchitā ajjhosannā laggā laggitā palibuddhāti puthujjanā, puthu pañcahi nīvaraṇehi āvutā nivutā ovutā pihitā paṭicchannā paṭikujjitāti puthujjanā’’ti (mahāni. 94). Puthūnaṃ vā gaṇanapathātītānaṃ ariyadhammaparammukhānaṃ nīcadhammasamācārānaṃ janānaṃ antogadhattāpi puthujjanā, puthu vā ayaṃ visuṃyeva saṅkhaṃ gato, visaṃsaṭṭho sīlasutādiguṇayuttehi ariyehi janotipi puthujjano. Tesu kalyāṇaputhujjano idhādhippeto itarassa bhāvanāya eva abhāvā.
सेक्खस्साति एत्थ सत्त सेक्खा सोतापत्तिमग्गफलसकदागामिमग्गफलअनागामिमग्गफलअरहत्तमग्गट्ठा। ते हि तिस्सो सिक्खा सिक्खन्तीति सेक्खा। तेसु सोतापत्तिसकदागामिअनागामिफलट्ठा तयो इधाधिप्पेता मग्गट्ठानं सङ्खारुपेक्खाय चित्ताभिनीहाराभावा।
Sekkhassāti ettha satta sekkhā sotāpattimaggaphalasakadāgāmimaggaphalaanāgāmimaggaphalaarahattamaggaṭṭhā. Te hi tisso sikkhā sikkhantīti sekkhā. Tesu sotāpattisakadāgāmianāgāmiphalaṭṭhā tayo idhādhippetā maggaṭṭhānaṃ saṅkhārupekkhāya cittābhinīhārābhāvā.
वीतरागस्साति एत्थ समुच्छेदविगमेन विगतो रागो अस्साति वीतरागो। अरहतो एतं अधिवचनं। तीसुपि पदेसु जातिग्गहणेन एकवचनं कतं।
Vītarāgassāti ettha samucchedavigamena vigato rāgo assāti vītarāgo. Arahato etaṃ adhivacanaṃ. Tīsupi padesu jātiggahaṇena ekavacanaṃ kataṃ.
सङ्खारुपेक्खं अभिनन्दतीति तस्मिं उपेक्खाविहारे फासुविहारसञ्ञं पटिलभित्वा फासुविहारनिकन्तिया सङ्खारुपेक्खाभिमुखो हुत्वा नन्दति, सप्पीतिकं तण्हं उप्पादेतीति अत्थो। विपस्सतीति सोतापत्तिमग्गपटिलाभत्थं अनिच्चादिवसेन विविधा पस्सति, सेक्खो उपरिमग्गत्थं, वीतरागो दिट्ठधम्मसुखविहारत्थं विपस्सति। पटिसङ्खायाति अनिच्चादिवसेनेव उपपरिक्खित्वा। यस्मा पन सोतापन्नादयो अरिया सकं सकं फलसमापत्तिं समापज्जमाना उदयब्बयञाणादीहि नवहि विपस्सनाञाणेहि अविपस्सित्वा समापज्जितुं न सक्कोन्ति, तस्मा पटिसङ्खाय वा फलसमापत्तिं समापज्जतीति वुत्तं।
Saṅkhārupekkhaṃ abhinandatīti tasmiṃ upekkhāvihāre phāsuvihārasaññaṃ paṭilabhitvā phāsuvihāranikantiyā saṅkhārupekkhābhimukho hutvā nandati, sappītikaṃ taṇhaṃ uppādetīti attho. Vipassatīti sotāpattimaggapaṭilābhatthaṃ aniccādivasena vividhā passati, sekkho uparimaggatthaṃ, vītarāgo diṭṭhadhammasukhavihāratthaṃ vipassati. Paṭisaṅkhāyāti aniccādivaseneva upaparikkhitvā. Yasmā pana sotāpannādayo ariyā sakaṃ sakaṃ phalasamāpattiṃ samāpajjamānā udayabbayañāṇādīhi navahi vipassanāñāṇehi avipassitvā samāpajjituṃ na sakkonti, tasmā paṭisaṅkhāya vā phalasamāpattiṃ samāpajjatīti vuttaṃ.
फलसमापत्तिया पवत्तिदस्सनत्थं पन तेसं इदं पञ्हकम्मं – का फलसमापत्ति? के तं समापज्जन्ति? के न समापज्जन्ति? कस्मा समापज्जन्ति? कथञ्चस्सा समापज्जनं होति? कथं ठानं? कथं वुट्ठानं? किं फलस्स अनन्तरं? कस्स च फलं अनन्तरन्ति?
Phalasamāpattiyā pavattidassanatthaṃ pana tesaṃ idaṃ pañhakammaṃ – kā phalasamāpatti? Ke taṃ samāpajjanti? Ke na samāpajjanti? Kasmā samāpajjanti? Kathañcassā samāpajjanaṃ hoti? Kathaṃ ṭhānaṃ? Kathaṃ vuṭṭhānaṃ? Kiṃ phalassa anantaraṃ? Kassa ca phalaṃ anantaranti?
तत्थ का फलसमापत्तीति? या अरियफलस्स निरोधे अप्पना।
Tattha kā phalasamāpattīti? Yā ariyaphalassa nirodhe appanā.
के तं समापज्जन्ति? के न समापज्जन्तीति? सब्बेपि पुथुज्जना न समापज्जन्ति। कस्मा? अनधिगतत्ता। अरिया पन सब्बेपि समापज्जन्ति। कस्मा ? अधिगतत्ता। उपरिमा पन हेट्ठिमं न समापज्जन्ति पुग्गलन्तरभावूपगमनेन पटिप्पस्सद्धत्ता, हेट्ठिमा च उपरिमं अनधिगतत्ता। अत्तनो अत्तनोयेव पन फलं सब्बेपि समापज्जन्तीति इदमेत्थ सन्निट्ठानं।
Ke taṃ samāpajjanti? Ke na samāpajjantīti? Sabbepi puthujjanā na samāpajjanti. Kasmā? Anadhigatattā. Ariyā pana sabbepi samāpajjanti. Kasmā ? Adhigatattā. Uparimā pana heṭṭhimaṃ na samāpajjanti puggalantarabhāvūpagamanena paṭippassaddhattā, heṭṭhimā ca uparimaṃ anadhigatattā. Attano attanoyeva pana phalaṃ sabbepi samāpajjantīti idamettha sanniṭṭhānaṃ.
केचि पन ‘‘सोतापन्नसकदागामिनोपि न समापज्जन्ति, उपरिमा द्वेयेव समापज्जन्ती’’ति वदन्ति। इदञ्च नेसं कारणं – एते हि समाधिस्मिं परिपूरकारिनोति। तं पुथुज्जनस्सापि अत्तना पटिलद्धं लोकियसमाधिं समापज्जनतो अकारणमेव। किञ्चेत्थ कारणाकारणचिन्ताय। ननु इधेव पाळियं ‘‘कतमे दस सङ्खारुपेक्खा विपस्सनावसेन उप्पज्जन्ति, कतमे दस गोत्रभुधम्मा विपस्सनावसेन उप्पज्जन्ती’’ति (पटि॰ म॰ १.६०) इमेसं पञ्हानं विस्सज्जने ‘‘सोतापत्तिफलसमापत्तत्थाय सकदागामिफलसमापत्तत्थाया’’ति (पटि॰ म॰ १.६०) विसुं विसुं वुत्ता। तस्मा सब्बेपि अरिया अत्तनो अत्तनो फलं समापज्जन्तीति निट्ठमेत्थ गन्तब्बं।
Keci pana ‘‘sotāpannasakadāgāminopi na samāpajjanti, uparimā dveyeva samāpajjantī’’ti vadanti. Idañca nesaṃ kāraṇaṃ – ete hi samādhismiṃ paripūrakārinoti. Taṃ puthujjanassāpi attanā paṭiladdhaṃ lokiyasamādhiṃ samāpajjanato akāraṇameva. Kiñcettha kāraṇākāraṇacintāya. Nanu idheva pāḷiyaṃ ‘‘katame dasa saṅkhārupekkhā vipassanāvasena uppajjanti, katame dasa gotrabhudhammā vipassanāvasena uppajjantī’’ti (paṭi. ma. 1.60) imesaṃ pañhānaṃ vissajjane ‘‘sotāpattiphalasamāpattatthāya sakadāgāmiphalasamāpattatthāyā’’ti (paṭi. ma. 1.60) visuṃ visuṃ vuttā. Tasmā sabbepi ariyā attano attano phalaṃ samāpajjantīti niṭṭhamettha gantabbaṃ.
कस्मा समापज्जन्तीति? दिट्ठधम्मसुखविहारत्थं। यथा हि राजानो रज्जसुखं, देवता दिब्बसुखमनुभवन्ति, एवं अरिया ‘‘लोकुत्तरसुखं अनुभविस्सामा’’ति अद्धानपरिच्छेदं कत्वा इच्छितिच्छितक्खणे फलसमापत्तिं समापज्जन्ति।
Kasmā samāpajjantīti? Diṭṭhadhammasukhavihāratthaṃ. Yathā hi rājāno rajjasukhaṃ, devatā dibbasukhamanubhavanti, evaṃ ariyā ‘‘lokuttarasukhaṃ anubhavissāmā’’ti addhānaparicchedaṃ katvā icchiticchitakkhaṇe phalasamāpattiṃ samāpajjanti.
कथञ्चस्सा समापज्जनं होति, कथं ठानं, कथं वुट्ठानन्ति? द्वीहि ताव आकारेहि अस्सा समापज्जनं होति निब्बानतो अञ्ञस्स आरम्मणस्स अमनसिकारा, निब्बानस्स च मनसिकारा। यथाह – ‘‘द्वे खो, आवुसो, पच्चया अनिमित्ताय चेतोविमुत्तिया समापत्तिया सब्बनिमित्तानञ्च अमनसिकारो, अनिमित्ताय च धातुया मनसिकारो’’ति (म॰ नि॰ १.४५८)। अयं पनेत्थ समापज्जनक्कमो – फलसमापत्तत्थिकेन हि अरियसावकेन रहोगतेन पटिसल्लीनेन उदयब्बयादिवसेन सङ्खारा विपस्सितब्बा। तस्स पवत्तानुपुब्बविपस्सनस्स सङ्खारारम्मणगोत्रभुञाणानन्तरं फलसमापत्तिवसेन निरोधे चित्तं अप्पेति। फलसमापत्तिनिन्नताय चेत्थ सेक्खस्सापि फलमेव उप्पज्जति, न मग्गो। ये पन वदन्ति ‘‘सोतापन्नो ‘फलसमापत्तिं समापज्जिस्सामी’ति विपस्सनं पट्ठपेत्वा सकदागामी होति, सकदागामी च अनागामी’’ति। ते वत्तब्बा ‘‘एवं सति अनागामी अरहा भविस्सति, अरहा पच्चेकबुद्धो, पच्चेकबुद्धो च बुद्धो’’ति।
Kathañcassā samāpajjanaṃ hoti, kathaṃ ṭhānaṃ, kathaṃ vuṭṭhānanti? Dvīhi tāva ākārehi assā samāpajjanaṃ hoti nibbānato aññassa ārammaṇassa amanasikārā, nibbānassa ca manasikārā. Yathāha – ‘‘dve kho, āvuso, paccayā animittāya cetovimuttiyā samāpattiyā sabbanimittānañca amanasikāro, animittāya ca dhātuyā manasikāro’’ti (ma. ni. 1.458). Ayaṃ panettha samāpajjanakkamo – phalasamāpattatthikena hi ariyasāvakena rahogatena paṭisallīnena udayabbayādivasena saṅkhārā vipassitabbā. Tassa pavattānupubbavipassanassa saṅkhārārammaṇagotrabhuñāṇānantaraṃ phalasamāpattivasena nirodhe cittaṃ appeti. Phalasamāpattininnatāya cettha sekkhassāpi phalameva uppajjati, na maggo. Ye pana vadanti ‘‘sotāpanno ‘phalasamāpattiṃ samāpajjissāmī’ti vipassanaṃ paṭṭhapetvā sakadāgāmī hoti, sakadāgāmī ca anāgāmī’’ti. Te vattabbā ‘‘evaṃ sati anāgāmī arahā bhavissati, arahā paccekabuddho, paccekabuddho ca buddho’’ti.
तस्मा न किञ्चि एतं, पाळिवसेनेव च पटिक्खित्तन्तिपि न गहेतब्बं। इदमेव पन गहेतब्बं। सेक्खस्सापि फलमेव उप्पज्जति, न मग्गो। फलञ्चस्स सचे अनेन पठमज्झानिको मग्गो अधिगतो होति, पठमज्झानिकमेव उप्पज्जति, सचे दुतियादीसु अञ्ञतरज्झानिको, दुतियादीसु अञ्ञतरज्झानिकमेवाति एवं तावस्सा समापज्जनं होति।
Tasmā na kiñci etaṃ, pāḷivaseneva ca paṭikkhittantipi na gahetabbaṃ. Idameva pana gahetabbaṃ. Sekkhassāpi phalameva uppajjati, na maggo. Phalañcassa sace anena paṭhamajjhāniko maggo adhigato hoti, paṭhamajjhānikameva uppajjati, sace dutiyādīsu aññatarajjhāniko, dutiyādīsu aññatarajjhānikamevāti evaṃ tāvassā samāpajjanaṃ hoti.
‘‘तयो खो, आवुसो, पच्चया अनिमित्ताय चेतोविमुत्तिया ठितिया सब्बनिमित्तानञ्च अमनसिकारो, अनिमित्ताय च धातुया मनसिकारो, पुब्बे च अभिसङ्खारो’’ति (म॰ नि॰ १.४५८) वचनतो पनस्सा तीहाकारेहि ठानं होति। तत्थ पुब्बे च अभिसङ्खारोति समापत्तितो पुब्बे कालपरिच्छेदो। ‘‘असुकस्मिं नाम काले वुट्ठहिस्सामी’’ति परिच्छिन्नत्ता हिस्सा याव सो कालो नागच्छति, ताव ठानं होति। एवमस्स ठानं होति।
‘‘Tayo kho, āvuso, paccayā animittāya cetovimuttiyā ṭhitiyā sabbanimittānañca amanasikāro, animittāya ca dhātuyā manasikāro, pubbe ca abhisaṅkhāro’’ti (ma. ni. 1.458) vacanato panassā tīhākārehi ṭhānaṃ hoti. Tattha pubbe ca abhisaṅkhāroti samāpattito pubbe kālaparicchedo. ‘‘Asukasmiṃ nāma kāle vuṭṭhahissāmī’’ti paricchinnattā hissā yāva so kālo nāgacchati, tāva ṭhānaṃ hoti. Evamassa ṭhānaṃ hoti.
‘‘द्वे खो, आवुसो, पच्चया अनिमित्ताय चेतोविमुत्तिया वुट्ठानाय सब्बनिमित्तानञ्च मनसिकारो, अनिमित्ताय च धातुया अमनसिकारो’’ति (म॰ नि॰ १.४५८) वचनतो पनस्सा द्वीहाकारेहि वुट्ठानं होति। तत्थ सब्बनिमित्तानन्ति रूपनिमित्तवेदनासञ्ञासङ्खारविञ्ञाणनिमित्तानं। कामञ्च न सब्बानेवेतानि एकतो मनसि करोति, सब्बसङ्गाहिकवसेन पनेतं वुत्तं। तस्मा यं भवङ्गस्स आरम्मणं होति, तं मनसिकरोतो फलसमापत्तितो वुट्ठानं होतीति एवमस्सा वुट्ठानं वेदितब्बं।
‘‘Dve kho, āvuso, paccayā animittāya cetovimuttiyā vuṭṭhānāya sabbanimittānañca manasikāro, animittāya ca dhātuyā amanasikāro’’ti (ma. ni. 1.458) vacanato panassā dvīhākārehi vuṭṭhānaṃ hoti. Tattha sabbanimittānanti rūpanimittavedanāsaññāsaṅkhāraviññāṇanimittānaṃ. Kāmañca na sabbānevetāni ekato manasi karoti, sabbasaṅgāhikavasena panetaṃ vuttaṃ. Tasmā yaṃ bhavaṅgassa ārammaṇaṃ hoti, taṃ manasikaroto phalasamāpattito vuṭṭhānaṃ hotīti evamassā vuṭṭhānaṃ veditabbaṃ.
किं फलस्स अनन्तरं, कस्स च फलं अनन्तरन्ति? फलस्स ताव फलमेव वा अनन्तरं होति भवङ्गं वा। फलं पन अत्थि मग्गानन्तरं, अत्थि फलानन्तरं, अत्थि गोत्रभुअनन्तरं, अत्थि नेवसञ्ञानासञ्ञायतनानन्तरन्ति। तत्थ मग्गवीथियं मग्गानन्तरं, पुरिमस्स पुरिमस्स पच्छिमं पच्छिमं फलानन्तरं, फलसमापत्तीसु पुरिमं पुरिमं गोत्रभुअनन्तरं। गोत्रभूति चेत्थ अनुलोमं वेदितब्बं। वुत्तञ्हेतं पट्ठाने ‘‘अरहतो अनुलोमं फलसमापत्तिया अनन्तरपच्चयेन पच्चयो। सेक्खानं अनुलोमं फलसमापत्तिया अनन्तरपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ १.१.४१७)। येन फलेन निरोधा वुट्ठानं होति, तं नेवसञ्ञानासञ्ञायतनानन्तरन्ति। तत्थ ठपेत्वा मग्गवीथियं उप्पन्नफलं अवसेसं सब्बं फलसमापत्तिवसेन पवत्तं नाम। एवमेतं मग्गवीथियं वा फलसमापत्तियं वा उप्पज्जनवसेन –
Kiṃ phalassa anantaraṃ, kassa ca phalaṃ anantaranti? Phalassa tāva phalameva vā anantaraṃ hoti bhavaṅgaṃ vā. Phalaṃ pana atthi maggānantaraṃ, atthi phalānantaraṃ, atthi gotrabhuanantaraṃ, atthi nevasaññānāsaññāyatanānantaranti. Tattha maggavīthiyaṃ maggānantaraṃ, purimassa purimassa pacchimaṃ pacchimaṃ phalānantaraṃ, phalasamāpattīsu purimaṃ purimaṃ gotrabhuanantaraṃ. Gotrabhūti cettha anulomaṃ veditabbaṃ. Vuttañhetaṃ paṭṭhāne ‘‘arahato anulomaṃ phalasamāpattiyā anantarapaccayena paccayo. Sekkhānaṃ anulomaṃ phalasamāpattiyā anantarapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.417). Yena phalena nirodhā vuṭṭhānaṃ hoti, taṃ nevasaññānāsaññāyatanānantaranti. Tattha ṭhapetvā maggavīthiyaṃ uppannaphalaṃ avasesaṃ sabbaṃ phalasamāpattivasena pavattaṃ nāma. Evametaṃ maggavīthiyaṃ vā phalasamāpattiyaṃ vā uppajjanavasena –
‘‘पटिप्पस्सद्धदरथं, अमतारम्मणं सुभं।
‘‘Paṭippassaddhadarathaṃ, amatārammaṇaṃ subhaṃ;
वन्तलोकामिसं सन्तं, सामञ्ञफलमुत्तम’’न्ति॥
Vantalokāmisaṃ santaṃ, sāmaññaphalamuttama’’nti.
अयमेत्थ फलसमापत्तिकथा।
Ayamettha phalasamāpattikathā.
तदज्झुपेक्खित्वाति तं सङ्खारुपेक्खं अञ्ञेन तादिसेनेव विपस्सनाञाणेन अज्झुपेक्खित्वा। सुञ्ञतविहारेन वातिआदीसु फलसमापत्तिं विना विपस्सनाविहारेनेव विहरितुकामस्स अरहतो अत्ताभिनिवेसं भयतो दिस्वा सुञ्ञताधिमुत्तस्स सङ्खारुपेक्खाय वयं पस्सन्तस्स विपस्सनत्तयविहारो सुञ्ञतविहारो नाम, सङ्खारनिमित्तं भयतो दिस्वा अनिमित्ताधिमुत्तस्स सङ्खारुपेक्खाय वयं पस्सन्तस्स विपस्सनत्तयविहारो अनिमित्तविहारो नाम, तण्हापणिधिं भयतो दिस्वा अप्पणिहिताधिमुत्तस्स सङ्खारुपेक्खाय वयं पस्सन्तस्स विपस्सनत्तयविहारो अप्पणिहितविहारो नाम। तथा हि परतो वुत्तं –
Tadajjhupekkhitvāti taṃ saṅkhārupekkhaṃ aññena tādiseneva vipassanāñāṇena ajjhupekkhitvā. Suññatavihārena vātiādīsu phalasamāpattiṃ vinā vipassanāvihāreneva viharitukāmassa arahato attābhinivesaṃ bhayato disvā suññatādhimuttassa saṅkhārupekkhāya vayaṃ passantassa vipassanattayavihāro suññatavihāro nāma, saṅkhāranimittaṃ bhayato disvā animittādhimuttassa saṅkhārupekkhāya vayaṃ passantassa vipassanattayavihāro animittavihāro nāma, taṇhāpaṇidhiṃ bhayato disvā appaṇihitādhimuttassa saṅkhārupekkhāya vayaṃ passantassa vipassanattayavihāro appaṇihitavihāro nāma. Tathā hi parato vuttaṃ –
‘‘अभिनिवेसं भयतो सम्पस्समानो सुञ्ञते अधिमुत्तत्ता फुस्स फुस्स वयं पस्सति, सुञ्ञतो विहारो। निमित्तं भयतो सम्पस्समानो अनिमित्ते अधिमुत्तत्ता फुस्स फुस्स वयं पस्सति, अनिमित्तो विहारो। पणिधिं भयतो सम्पस्समानो अप्पणिहिते अधिमुत्तत्ता फुस्स फुस्स वयं पस्सति, अप्पणिहितो विहारो’’ति (पटि॰ म॰ १.७८)।
‘‘Abhinivesaṃ bhayato sampassamāno suññate adhimuttattā phussa phussa vayaṃ passati, suññato vihāro. Nimittaṃ bhayato sampassamāno animitte adhimuttattā phussa phussa vayaṃ passati, animitto vihāro. Paṇidhiṃ bhayato sampassamāno appaṇihite adhimuttattā phussa phussa vayaṃ passati, appaṇihito vihāro’’ti (paṭi. ma. 1.78).
छळङ्गुपेक्खासब्भावेन च पटिकूले अप्पटिकूलसञ्ञादिविहारसब्भावेन च अरहतोयेव सब्बाकारेन चित्तं वसे वत्तति, ततो अयं विपस्सनाविहारो अरहतोयेव इज्झतीति वुत्तं होति। वीतरागो सङ्खारुपेक्खं विपस्सति वाति एत्थ पन तिधा च भयं, तिधा च अधिमुत्तिं अनापज्जित्वा केवलं विपस्सनाति वेदितब्बा। एवञ्हि सति पुब्बापरविसेसो होति।
Chaḷaṅgupekkhāsabbhāvena ca paṭikūle appaṭikūlasaññādivihārasabbhāvena ca arahatoyeva sabbākārena cittaṃ vase vattati, tato ayaṃ vipassanāvihāro arahatoyeva ijjhatīti vuttaṃ hoti. Vītarāgo saṅkhārupekkhaṃ vipassati vāti ettha pana tidhā ca bhayaṃ, tidhā ca adhimuttiṃ anāpajjitvā kevalaṃ vipassanāti veditabbā. Evañhi sati pubbāparaviseso hoti.
५६. इदानि द्विन्नं तिण्णं पुग्गलानं वसेन सङ्खारुपेक्खाय एकत्तनानत्तभेदं दस्सेतुकामो कथं पुथुज्जनस्स च सेक्खस्स चातिआदिमाह। तत्थ चित्तस्स अभिनीहारो एकत्तं होतीति एको होति, सकत्थे भाववचनन्ति वेदितब्बं। यथा इदप्पच्चया एव इदप्पच्चयताति वुत्तं, तथा एकोव एकत्तं। अभिनीहारोति सामिअत्थे पच्चत्तवचनं वा, अभिनीहारस्साति अत्थो। ‘‘सो देसो सम्मज्जित्वा’’तिआदीसु (महाव॰ १६८) विय विभत्तिविपल्लासो कतोति वेदितब्बो। चित्तं किलिस्सतीति विपस्सनानिकन्तिसङ्खातेन लोभकिलेसेन चित्तं किलिस्सति, तापीयति बाधीयतीति अत्थो। भावनाय परिपन्थो होतीति पटिलद्धाय विपस्सनाभावनाय उपघातो होति। पटिवेधस्स अन्तरायो होतीति विपस्सनाभावनाय पटिलभितब्बस्स सच्चप्पटिवेधस्स पटिलाभन्तरायो होति। आयतिं पटिसन्धिया पच्चयो होतीति सङ्खारुपेक्खासम्पयुत्तकम्मस्स बलवत्ता तेनेव सुगतिपटिसन्धिया दीयमानाय अतिनन्दनसङ्खातो लोभकिलेसो अनागते कामावचरसुगतिपटिसन्धिया पच्चयो होति । यस्मा किलेससहायं कम्मं विपाकं जनेति, तस्मा कम्मं जनकपच्चयो होति, किलेसो उपत्थम्भकपच्चयो। सेक्खस्स पन उत्तरिपटिवेधस्साति सकदागामिमग्गादिवसेन सच्चप्पटिवेधस्स। आयतिं पटिसन्धिया पच्चयो होतीति सेक्खेसु सोतापन्नसकदागामीनं अनधिगतज्झानानं सङ्खारुपेक्खाकम्मेन दीयमानाय कामावचरसुगतिपटिसन्धिया अभिनन्दनकिलेसो पच्चयो होति, झानलाभीनं पन अनागामिस्स च ब्रह्मलोकेयेव पटिसन्धानतो पच्चयो न होति, अनुलोमगोत्रभूहि च दीयमानाय पटिसन्धिया अयमेव किलेसो पच्चयो होतीति वेदितब्बो।
56. Idāni dvinnaṃ tiṇṇaṃ puggalānaṃ vasena saṅkhārupekkhāya ekattanānattabhedaṃ dassetukāmo kathaṃ puthujjanassa ca sekkhassa cātiādimāha. Tattha cittassa abhinīhāro ekattaṃ hotīti eko hoti, sakatthe bhāvavacananti veditabbaṃ. Yathā idappaccayā eva idappaccayatāti vuttaṃ, tathā ekova ekattaṃ. Abhinīhāroti sāmiatthe paccattavacanaṃ vā, abhinīhārassāti attho. ‘‘So deso sammajjitvā’’tiādīsu (mahāva. 168) viya vibhattivipallāso katoti veditabbo. Cittaṃ kilissatīti vipassanānikantisaṅkhātena lobhakilesena cittaṃ kilissati, tāpīyati bādhīyatīti attho. Bhāvanāya paripantho hotīti paṭiladdhāya vipassanābhāvanāya upaghāto hoti. Paṭivedhassa antarāyo hotīti vipassanābhāvanāya paṭilabhitabbassa saccappaṭivedhassa paṭilābhantarāyo hoti. Āyatiṃ paṭisandhiyā paccayo hotīti saṅkhārupekkhāsampayuttakammassa balavattā teneva sugatipaṭisandhiyā dīyamānāya atinandanasaṅkhāto lobhakileso anāgate kāmāvacarasugatipaṭisandhiyā paccayo hoti . Yasmā kilesasahāyaṃ kammaṃ vipākaṃ janeti, tasmā kammaṃ janakapaccayo hoti, kileso upatthambhakapaccayo. Sekkhassa pana uttaripaṭivedhassāti sakadāgāmimaggādivasena saccappaṭivedhassa. Āyatiṃ paṭisandhiyā paccayo hotīti sekkhesu sotāpannasakadāgāmīnaṃ anadhigatajjhānānaṃ saṅkhārupekkhākammena dīyamānāya kāmāvacarasugatipaṭisandhiyā abhinandanakileso paccayo hoti, jhānalābhīnaṃ pana anāgāmissa ca brahmalokeyeva paṭisandhānato paccayo na hoti, anulomagotrabhūhi ca dīyamānāya paṭisandhiyā ayameva kileso paccayo hotīti veditabbo.
अनिच्चतोति हुत्वा अभावट्ठेन अनिच्चन्तिकताय आदिअन्तवन्तताय च अनिच्चतो। दुक्खतोति अभिण्हं पटिपीळनट्ठेन उप्पादवयपटिपीळनताय दुक्खवत्थुताय च दुक्खतो। अनत्ततोति अवसवत्तनट्ठेन पच्चयायत्तवुत्तिताय सामिनिवासीकारकवेदकाभावेन च अनत्ततो। अनुपस्सनट्ठेनाति अनु अनु अनिच्चादितो पस्सनट्ठेन। अभिनीहारो नानत्तं होतीति अभिनीहारो नाना होतीति वा अभिनीहारस्स नानाभावो होतीति वा वेदितब्बं।
Aniccatoti hutvā abhāvaṭṭhena aniccantikatāya ādiantavantatāya ca aniccato. Dukkhatoti abhiṇhaṃ paṭipīḷanaṭṭhena uppādavayapaṭipīḷanatāya dukkhavatthutāya ca dukkhato. Anattatoti avasavattanaṭṭhena paccayāyattavuttitāya sāminivāsīkārakavedakābhāvena ca anattato. Anupassanaṭṭhenāti anu anu aniccādito passanaṭṭhena. Abhinīhāro nānattaṃ hotīti abhinīhāro nānā hotīti vā abhinīhārassa nānābhāvo hotīti vā veditabbaṃ.
कुसलाति आरोग्यट्ठेन अनवज्जट्ठेन कोसल्लसम्भूतट्ठेन च। अब्याकताति कुसलाकुसलभावेन न ब्याकता। किञ्चिकाले सुविदिताति विपस्सनाकाले सुट्ठु विदिता। किञ्चिकाले न सुविदिताति अभिनन्दनकाले न सुट्ठु विदिता। अच्चन्तं सुविदिताति अभिनन्दनाय पहीनत्ता एकन्तेन सुविदिता। विदितट्ठेन च अविदितट्ठेन चाति एत्थ पुथुज्जनसेक्खानं सुविदितट्ठोपि वीतरागस्स अच्चन्तसुविदितट्ठोपि विदितट्ठोव होति, द्विन्नम्पि न सुविदितट्ठो अविदितट्ठोव।
Kusalāti ārogyaṭṭhena anavajjaṭṭhena kosallasambhūtaṭṭhena ca. Abyākatāti kusalākusalabhāvena na byākatā. Kiñcikāle suviditāti vipassanākāle suṭṭhu viditā. Kiñcikāle na suviditāti abhinandanakāle na suṭṭhu viditā. Accantaṃ suviditāti abhinandanāya pahīnattā ekantena suviditā. Viditaṭṭhena ca aviditaṭṭhena cāti ettha puthujjanasekkhānaṃ suviditaṭṭhopi vītarāgassa accantasuviditaṭṭhopi viditaṭṭhova hoti, dvinnampi na suviditaṭṭho aviditaṭṭhova.
अतित्तत्ताति विपस्सनाय करणीयस्स अपरियोसितत्ता अप्पणीतभावेन। तब्बिपरीतेन तित्तत्ता। तिण्णं सञ्ञोजनानं पहानायाति सक्कायदिट्ठिविचिकिच्छासीलब्बतपरामासानं पहानत्थं। पच्छिमभविकापि बोधिसत्ता एत्थेव सङ्गहं गच्छन्ति। अपच्छिमभविका पन विपस्सनं सङ्खारुपेक्खं पापेत्वा ठपेन्ति। सोतापत्तिमग्गं पटिलाभत्थायाति असमासेत्वा पठन्ति, समासेत्वा पाठो सुन्दरतरो। सेक्खो तिण्णं सञ्ञोजनानं पहीनत्ताति सोतापन्नसकदागामिअनागामीनं सामञ्ञेन वुत्तं। सकदागामिअनागामीनम्पि हि तानि पहीनानेव। उत्तरिपटिलाभत्थायाति उपरूपरिमग्गपटिलाभत्थं। दिट्ठधम्मसुखविहारत्थायाति दिट्ठेव धम्मे पच्चक्खे अत्तभावे यो सुखो विहारो, तदत्थाय। विहारसमापत्तट्ठेनाति सेक्खस्स फलसमापत्तट्ठेन, वीतरागस्स विपस्सनाविहारफलसमापत्तट्ठेन।
Atittattāti vipassanāya karaṇīyassa apariyositattā appaṇītabhāvena. Tabbiparītena tittattā. Tiṇṇaṃ saññojanānaṃ pahānāyāti sakkāyadiṭṭhivicikicchāsīlabbataparāmāsānaṃ pahānatthaṃ. Pacchimabhavikāpi bodhisattā ettheva saṅgahaṃ gacchanti. Apacchimabhavikā pana vipassanaṃ saṅkhārupekkhaṃ pāpetvā ṭhapenti. Sotāpattimaggaṃ paṭilābhatthāyāti asamāsetvā paṭhanti, samāsetvā pāṭho sundarataro. Sekkho tiṇṇaṃ saññojanānaṃ pahīnattāti sotāpannasakadāgāmianāgāmīnaṃ sāmaññena vuttaṃ. Sakadāgāmianāgāmīnampi hi tāni pahīnāneva. Uttaripaṭilābhatthāyāti uparūparimaggapaṭilābhatthaṃ. Diṭṭhadhammasukhavihāratthāyāti diṭṭheva dhamme paccakkhe attabhāve yo sukho vihāro, tadatthāya. Vihārasamāpattaṭṭhenāti sekkhassa phalasamāpattaṭṭhena, vītarāgassa vipassanāvihāraphalasamāpattaṭṭhena.
५७. इदानि सङ्खारुपेक्खानं गणनपरिच्छेदं दस्सेतुं कति सङ्खारुपेक्खातिआदिमाह। तत्थ समथवसेनाति समाधिवसेन। अयमेव वा पाठो। नीवरणे पटिसङ्खाति पञ्च नीवरणानि पहातब्बभावेन परिग्गहेत्वा। सन्तिट्ठनाति नीवरणानं पहानाभिमुखीभूतत्ता तेसं पहानेपि अब्यापारभावूपगमनेन मज्झत्तताय सन्तिट्ठना। सङ्खारुपेक्खासूति नीवरणप्पहाने ब्यापाराकरणेन नीवरणसङ्खातानं सङ्खारानं उपेक्खनासु। एस नयो वितक्कविचारादीसु च। समथे सङ्खारुपेक्खा नाम अप्पनावीथिया आसन्नपुब्बभागे बलप्पत्तभावनामयञाणं। सोतापत्तिमग्गं पटिलाभत्थायातिआदीसु चतूसु मग्गवारेसु सुञ्ञतानिमित्तअप्पणिहितमग्गानं अञ्ञतरञ्ञतरो मग्गो लब्भति। सोतापत्तिफलसमापत्तत्थायातिआदीसु चतूसु फलवारेसु पन अप्पणिहिता फलसमापत्ति वेदितब्बा। कस्मा? ‘‘सुञ्ञतविहारसमापत्तत्थाय अनिमित्तविहारसमापत्तत्थाया’’ति इतरासं द्विन्नं फलसमापत्तीनं विसुं वुत्तत्ता। अनिच्चानुपस्सनावुट्ठानवसेन हि अनिमित्तमग्गो, तथेव फलसमापत्तिकाले अनिमित्तफलसमापत्ति, दुक्खानुपस्सनावुट्ठानवसेन अप्पणिहितमग्गफलसमापत्तियो, अनत्तानुपस्सनावुट्ठानवसेन सुञ्ञतमग्गफलसमापत्तियो सुत्तन्तनयेनेव वेदितब्बा।
57. Idāni saṅkhārupekkhānaṃ gaṇanaparicchedaṃ dassetuṃ kati saṅkhārupekkhātiādimāha. Tattha samathavasenāti samādhivasena. Ayameva vā pāṭho. Nīvaraṇe paṭisaṅkhāti pañca nīvaraṇāni pahātabbabhāvena pariggahetvā. Santiṭṭhanāti nīvaraṇānaṃ pahānābhimukhībhūtattā tesaṃ pahānepi abyāpārabhāvūpagamanena majjhattatāya santiṭṭhanā. Saṅkhārupekkhāsūti nīvaraṇappahāne byāpārākaraṇena nīvaraṇasaṅkhātānaṃ saṅkhārānaṃ upekkhanāsu. Esa nayo vitakkavicārādīsu ca. Samathe saṅkhārupekkhā nāma appanāvīthiyā āsannapubbabhāge balappattabhāvanāmayañāṇaṃ. Sotāpattimaggaṃ paṭilābhatthāyātiādīsu catūsu maggavāresu suññatānimittaappaṇihitamaggānaṃ aññataraññataro maggo labbhati. Sotāpattiphalasamāpattatthāyātiādīsu catūsu phalavāresu pana appaṇihitā phalasamāpatti veditabbā. Kasmā? ‘‘Suññatavihārasamāpattatthāya animittavihārasamāpattatthāyā’’ti itarāsaṃ dvinnaṃ phalasamāpattīnaṃ visuṃ vuttattā. Aniccānupassanāvuṭṭhānavasena hi animittamaggo, tatheva phalasamāpattikāle animittaphalasamāpatti, dukkhānupassanāvuṭṭhānavasena appaṇihitamaggaphalasamāpattiyo, anattānupassanāvuṭṭhānavasena suññatamaggaphalasamāpattiyo suttantanayeneva veditabbā.
एत्थ च चतूसु मग्गवारेसु उप्पादन्तिआदीनि पञ्च मूलपदानि, गतिन्तिआदीनि दस वेवचनपदानीति पन्नरस पदानि वुत्तानि। छसु पन फलसमापत्तिवारेसु पञ्च मूलपदानेव वुत्तानि। तं कस्मा इति चे? सङ्खारुपेक्खाय तिक्खभावे सति किलेसप्पहाने समत्थस्स मग्गस्स सम्भवतो तस्सा तिक्खभावदस्सनत्थं वेवचनपदेहि सह दळ्हं कत्वा मूलपदानि वुत्तानि। फलस्स निरुस्साहभावेन सन्तसभावत्ता मग्गायत्तत्ता च मन्दभूतापि सङ्खारुपेक्खा फलस्स पच्चयो होतीति दस्सनत्थं मूलपदानेव वुत्तानीति वेदितब्बानि।
Ettha ca catūsu maggavāresu uppādantiādīni pañca mūlapadāni, gatintiādīni dasa vevacanapadānīti pannarasa padāni vuttāni. Chasu pana phalasamāpattivāresu pañca mūlapadāneva vuttāni. Taṃ kasmā iti ce? Saṅkhārupekkhāya tikkhabhāve sati kilesappahāne samatthassa maggassa sambhavato tassā tikkhabhāvadassanatthaṃ vevacanapadehi saha daḷhaṃ katvā mūlapadāni vuttāni. Phalassa nirussāhabhāvena santasabhāvattā maggāyattattā ca mandabhūtāpi saṅkhārupekkhā phalassa paccayo hotīti dassanatthaṃ mūlapadāneva vuttānīti veditabbāni.
५८. इदानि जातिवसेन पुच्छित्वा लब्भमानवसेन विस्सज्जेतुं कति सङ्खारुपेक्खा कुसलातिआदिमाह। तत्थ पन्नरस सङ्खारुपेक्खाति समथवसेन अट्ठ, चतुन्नं मग्गानं तिण्णं फलानं वसेन सत्ताति पन्नरस। समथवसेन अट्ठ सङ्खारुपेक्खा अरहतो नीवरणपटिसङ्खाअभावतो, वितक्कविचारादीनं पहानब्यापारं विना सुखेन पहानतो च सङ्खारुपेक्खानामस्स अननुरूपाति कत्वा तासं अब्याकतता न वुत्ताति वेदितब्बा। अरहता पन फलसमापत्तिं समापज्जन्तेन सङ्खारुपेक्खं विना समापज्जितुं न सक्काति तिस्सो सङ्खारुपेक्खा अब्याकताति वुत्ता। अप्पणिहितसुञ्ञतानिमित्तवसेन हि अरहतो तिस्सो सङ्खारुपेक्खा।
58. Idāni jātivasena pucchitvā labbhamānavasena vissajjetuṃ kati saṅkhārupekkhā kusalātiādimāha. Tattha pannarasa saṅkhārupekkhāti samathavasena aṭṭha, catunnaṃ maggānaṃ tiṇṇaṃ phalānaṃ vasena sattāti pannarasa. Samathavasena aṭṭha saṅkhārupekkhā arahato nīvaraṇapaṭisaṅkhāabhāvato, vitakkavicārādīnaṃ pahānabyāpāraṃ vinā sukhena pahānato ca saṅkhārupekkhānāmassa ananurūpāti katvā tāsaṃ abyākatatā na vuttāti veditabbā. Arahatā pana phalasamāpattiṃ samāpajjantena saṅkhārupekkhaṃ vinā samāpajjituṃ na sakkāti tisso saṅkhārupekkhā abyākatāti vuttā. Appaṇihitasuññatānimittavasena hi arahato tisso saṅkhārupekkhā.
इदानि सङ्खारुपेक्खानं संवण्णनावसेन वुत्तासु तीसु गाथासु पटिसङ्खासन्तिट्ठना पञ्ञाति सङ्खारुपेक्खा । अट्ठ चित्तस्स गोचराति समथवसेन वुत्ता अट्ठ सङ्खारुपेक्खा समाधिस्स विसया, भूमियोति अत्थो। ‘‘चित्तं पञ्ञञ्च भावय’’न्तिआदीसु (सं॰ नि॰ १.२३, १९२) विय चित्तसीसेन समाधि निद्दिट्ठो, ‘‘गोचरे, भिक्खवे, चरथ सके पेत्तिके विसये’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ ५.३७२) विय गोचरसद्देन विसयो। यञ्हि यदायत्तं, तस्सेसो विसयोति वुच्चति। पुथुज्जनस्स द्वेति समथवसेन विपस्सनावसेन च। तयो सेक्खस्साति समथविपस्सनासमापत्तिवसेन। तयो च वीतरागस्साति अप्पणिहितसुञ्ञतानिमित्तफलसमापत्तिवसेन। ‘‘तिस्सो’’ति वत्तब्बे ‘‘तयो’’ति च लिङ्गविपल्लासो कतो। तयो सङ्खारुपेक्खा धम्माति वा योजेतब्बं। येहि चित्तं विवट्टतीति येहि सङ्खारुपेक्खाधम्मेहि वितक्कविचारादितो, उप्पादादितो वा चित्तं अपगच्छति। वीतरागस्सापि हि सङ्खारुपेक्खासब्भावतो च सङ्खारतो चित्तं विवट्टित्वा निब्बानं पक्खन्दतीति वुत्तं होति। अट्ठ समाधिस्स पच्चयाति समथवसेन वुत्ता अट्ठ अप्पनासम्पापकत्ता अप्पनासमाधिस्स पच्चया। दस ञाणस्स गोचराति विपस्सनावसेन वुत्ता दस मग्गञाणस्स फलञाणस्स च भूमियो। तिण्णं विमोक्खान पच्चयाति सुञ्ञतानिमित्तअप्पणिहितविमोक्खानं उपनिस्सयपच्चया। नानादिट्ठीसु न कम्पतीति भङ्गं अविस्सज्जित्वाव सङ्खारे अनिच्चादिवसेन विपस्सन्तो सस्सतदिट्ठिआदीसु नानप्पकारासु दिट्ठीसु न वेधतीति।
Idāni saṅkhārupekkhānaṃ saṃvaṇṇanāvasena vuttāsu tīsu gāthāsu paṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññāti saṅkhārupekkhā . Aṭṭha cittassa gocarāti samathavasena vuttā aṭṭha saṅkhārupekkhā samādhissa visayā, bhūmiyoti attho. ‘‘Cittaṃ paññañca bhāvaya’’ntiādīsu (saṃ. ni. 1.23, 192) viya cittasīsena samādhi niddiṭṭho, ‘‘gocare, bhikkhave, caratha sake pettike visaye’’tiādīsu (saṃ. ni. 5.372) viya gocarasaddena visayo. Yañhi yadāyattaṃ, tasseso visayoti vuccati. Puthujjanassa dveti samathavasena vipassanāvasena ca. Tayosekkhassāti samathavipassanāsamāpattivasena. Tayo ca vītarāgassāti appaṇihitasuññatānimittaphalasamāpattivasena. ‘‘Tisso’’ti vattabbe ‘‘tayo’’ti ca liṅgavipallāso kato. Tayo saṅkhārupekkhā dhammāti vā yojetabbaṃ. Yehi cittaṃ vivaṭṭatīti yehi saṅkhārupekkhādhammehi vitakkavicārādito, uppādādito vā cittaṃ apagacchati. Vītarāgassāpi hi saṅkhārupekkhāsabbhāvato ca saṅkhārato cittaṃ vivaṭṭitvā nibbānaṃ pakkhandatīti vuttaṃ hoti. Aṭṭha samādhissa paccayāti samathavasena vuttā aṭṭha appanāsampāpakattā appanāsamādhissa paccayā. Dasa ñāṇassa gocarāti vipassanāvasena vuttā dasa maggañāṇassa phalañāṇassa ca bhūmiyo. Tiṇṇaṃ vimokkhāna paccayāti suññatānimittaappaṇihitavimokkhānaṃ upanissayapaccayā. Nānādiṭṭhīsu na kampatīti bhaṅgaṃ avissajjitvāva saṅkhāre aniccādivasena vipassanto sassatadiṭṭhiādīsu nānappakārāsu diṭṭhīsu na vedhatīti.
सङ्खारुपेक्खाञाणनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Saṅkhārupekkhāñāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ९. सङ्खारुपेक्खाञाणनिद्देसो • 9. Saṅkhārupekkhāñāṇaniddeso
