Upanishads |
Sanyasa Upanishad
Sanskrit Devanagari with Roman transliteration (IAST)
॥ संन्यासोपनिषत् ॥
॥ saṃnyāsopaniṣat ॥
संन्यासोपनिषद्वेद्यं संन्यासिपटलाश्रयम् ।
सत्तासामान्यविभवं स्वमात्रमिति भावये ॥
saṃnyāsopaniṣadvedyaṃ saṃnyāsipaṭalāśrayam ।
sattāsāmānyavibhavaṃ svamātramiti bhāvaye ॥
ॐ आप्यायन्तु मामाङ्गानि वाक्प्राणश्चक्षुः
श्रोत्रमथो बलमिन्द्रियाणि च ॥ सर्वाणि सर्वं ब्रह्मोपनिषदं
माहं ब्रह्म निराकुर्यां मा मा ब्रह्म निराकरोदनिराकरण-
मस्त्वनिराकरणं मेस्तु तदात्मनि निरते य उपनिषत्सु धर्मास्ते
मयि सन्तु ते मयि सन्तु । ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ āpyāyantu māmāṅgāni vākprāṇaścakṣuḥ
śrotramatho balamindriyāṇi ca ॥ sarvāṇi sarvaṃ brahmopaniṣadaṃ
māhaṃ brahma nirākuryāṃ mā mā brahma nirākarodanirākaraṇa-
mastvanirākaraṇaṃ mestu tadātmani nirate ya upaniṣatsu dharmāste
mayi santu te mayi santu । oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
हरिः ॐ अथातः संन्यासोपनिषदं व्याख्यास्यामो
योऽनुक्रमेण संन्यस्यति स संन्यस्तो भवति । कोऽयं संन्यास
उच्यते कथं संन्यस्तो भवति । य आत्मानं क्रियाभिर्गुप्तं करोति
मातरं पितरं भार्यां पुत्रान्बन्धूननुमोदयित्वा ये
चास्यर्त्विजस्तान्सर्वांश्च पूर्ववत्प्राणित्वा वैश्वानरेष्टिं
निर्वपेत्सर्वस्वं दद्याद्यजमानस्य गा ऋत्विजः सर्वैः पात्रैः
समारोप्य यदाहवनीये गार्हपत्ये वान्वहार्यपचने
सभ्यावसथ्योश्च प्राणापानव्यानोदानसमानान्सर्वान्सर्वेषु
समारोपयेत् । सशिखान्केशान्विसृज्य यज्ञोपवीतं छित्त्वा पुत्रं
दृष्ट्वा त्वं यज्ञस्त्वं सर्वमित्यनुमन्त्रयेत् ।
यद्यपुत्रो भवत्यात्मानमेवेमं ध्यात्वाऽनवेक्षमाणः
प्राचीमुदीचिं वा दिशं प्रव्रजेच्च । त्रिषु वर्णेषु
भिक्षाचर्यं चरेत् । पाणिपात्रेणानाशनं कुर्यात् ।
औषधवदहनमाचरेत् । औषधवदशनं प्राश्नीयात् ।
यथालाभमश्नीयात्प्राणसन्धारणार्थं यथा मेदोवृद्धिर्न
जायते । कृशो भूत्वा ग्राम एकरात्रं नगरे पञ्चरात्रं
चतुरोमासान्वार्षिकान्ग्रामे वा नगरे वापि वसेत् ।
विशीर्णवस्त्रं वल्कलं वा प्रतिगृह्णीयानान्यत्प्रतिगृह्णीयाद्यद्यशक्तो
भवति क्लेशतस्तप्यते तप इति । यो वा एवं क्रमेण संन्यस्यति यो वा
एवं पश्यति किमस्य यज्ञोपवीतं कास्य शिखा कथं वास्योपस्पर्शनमिति ।
तं होवाचेदमेवास्य तद्यज्ञोपवीतं यदात्मध्यानं विद्या शिखा
नीरैः सर्वत्रावस्थितैः कार्यं निर्वर्तयन्नुदरपात्रेण जलतीरे निकेतनम् ।
ब्रह्मवादिनो वदन्त्यस्तमित आदित्ये कथं वास्योपस्पर्शनमिति ।
तान्होवाच यथाहनि तथा रात्रौ नास्य नक्तं न दिवा तदप्येतदृषिणोक्तम् ।
संकृद्दिवा हैवास्मै भवति य एवंविद्वानेतेनात्मानं संधत्ते ॥
hariḥ oṃ athātaḥ saṃnyāsopaniṣadaṃ vyākhyāsyāmo
yo'nukrameṇa saṃnyasyati sa saṃnyasto bhavati । ko'yaṃ saṃnyāsa
ucyate kathaṃ saṃnyasto bhavati । ya ātmānaṃ kriyābhirguptaṃ karoti
mātaraṃ pitaraṃ bhāryāṃ putrānbandhūnanumodayitvā ye
cāsyartvijastānsarvāṃśca pūrvavatprāṇitvā vaiśvānareṣṭiṃ
nirvapetsarvasvaṃ dadyādyajamānasya gā ṛtvijaḥ sarvaiḥ pātraiḥ
samāropya yadāhavanīye gārhapatye vānvahāryapacane
sabhyāvasathyośca prāṇāpānavyānodānasamānānsarvānsarveṣu
samāropayet । saśikhānkeśānvisṛjya yajñopavītaṃ chittvā putraṃ
dṛṣṭvā tvaṃ yajñastvaṃ sarvamityanumantrayet ।
yadyaputro bhavatyātmānamevemaṃ dhyātvā'navekṣamāṇaḥ
prācīmudīciṃ vā diśaṃ pravrajecca । triṣu varṇeṣu
bhikṣācaryaṃ caret । pāṇipātreṇānāśanaṃ kuryāt ।
auṣadhavadahanamācaret । auṣadhavadaśanaṃ prāśnīyāt ।
yathālābhamaśnīyātprāṇasandhāraṇārthaṃ yathā medovṛddhirna
jāyate । kṛśo bhūtvā grāma ekarātraṃ nagare pañcarātraṃ
caturomāsānvārṣikāngrāme vā nagare vāpi vaset ।
viśīrṇavastraṃ valkalaṃ vā pratigṛhṇīyānānyatpratigṛhṇīyādyadyaśakto
bhavati kleśatastapyate tapa iti । yo vā evaṃ krameṇa saṃnyasyati yo vā
evaṃ paśyati kimasya yajñopavītaṃ kāsya śikhā kathaṃ vāsyopasparśanamiti ।
taṃ hovācedamevāsya tadyajñopavītaṃ yadātmadhyānaṃ vidyā śikhā
nīraiḥ sarvatrāvasthitaiḥ kāryaṃ nirvartayannudarapātreṇa jalatīre niketanam ।
brahmavādino vadantyastamita āditye kathaṃ vāsyopasparśanamiti ।
tānhovāca yathāhani tathā rātrau nāsya naktaṃ na divā tadapyetadṛṣiṇoktam ।
saṃkṛddivā haivāsmai bhavati ya evaṃvidvānetenātmānaṃ saṃdhatte ॥
इति प्रथमोऽध्यायः ॥ १॥
iti prathamo'dhyāyaḥ ॥ 1॥
ॐ चत्वारिंषत्संस्कारसम्पन्नः सर्वतो
विरक्तश्चित्तशुद्धिमेत्याशासूयेर्ष्याहंकारं
दग्ध्वा साधनचतुष्टयसम्पन्न एव संन्यस्तुमर्हति ।
संन्यासं निश्चयं कृत्वा पुनर्न च करोति यः ।
स कुर्यात्कृच्छ्रमात्रं तु पुनः संन्यस्तुमर्हति ॥ १॥
oṃ catvāriṃṣatsaṃskārasampannaḥ sarvato
viraktaścittaśuddhimetyāśāsūyerṣyāhaṃkāraṃ
dagdhvā sādhanacatuṣṭayasampanna eva saṃnyastumarhati ।
saṃnyāsaṃ niścayaṃ kṛtvā punarna ca karoti yaḥ ।
sa kuryātkṛcchramātraṃ tu punaḥ saṃnyastumarhati ॥ 1॥
संन्यासं पातयेद्यस्तु पतितं न्यासयेत्तु यः ।
संन्यासविघ्नकर्ता च त्रीनेतान्पतितान्विदुः ॥ २॥
saṃnyāsaṃ pātayedyastu patitaṃ nyāsayettu yaḥ ।
saṃnyāsavighnakartā ca trīnetānpatitānviduḥ ॥ 2॥
इति॥
अथ षण्डः पतितोऽङ्गविकलः स्त्रैणो बधिरोऽर्भको मूकः
पाषण्डश्चक्री लिङ्गी कुष्ठी वैखानसहरद्विजौ
भृतकाध्यापकः शिपिविष्टोऽनग्निको नास्तिको वैराग्यवन्तोऽप्येते
न संन्यासार्हाः । संन्यस्ता यद्यपि महावाक्योपदेशे नाधिकारिणः ॥
iti॥
atha ṣaṇḍaḥ patito'ṅgavikalaḥ straiṇo badhiro'rbhako mūkaḥ
pāṣaṇḍaścakrī liṅgī kuṣṭhī vaikhānasaharadvijau
bhṛtakādhyāpakaḥ śipiviṣṭo'nagniko nāstiko vairāgyavanto'pyete
na saṃnyāsārhāḥ । saṃnyastā yadyapi mahāvākyopadeśe nādhikāriṇaḥ ॥
आरूढपतितापत्यं कुनखी श्यावदन्तकः ।
क्षीबस्तथाङ्गविकलो नैव संन्यस्तुमर्हति ॥ ३॥
ārūḍhapatitāpatyaṃ kunakhī śyāvadantakaḥ ।
kṣībastathāṅgavikalo naiva saṃnyastumarhati ॥ 3॥
सम्प्रत्यवसितानां च महापातकिनां तथा ।
व्रात्यानामभिशस्तानां संन्यासं न कारयेत् ॥ ४॥
sampratyavasitānāṃ ca mahāpātakināṃ tathā ।
vrātyānāmabhiśastānāṃ saṃnyāsaṃ na kārayet ॥ 4॥
व्रतयज्ञतपोदानहोमस्वाध्यायवर्जितम् ।
सत्यशौचपरिभ्रष्टं संन्यासं न कारयेत् ॥ ५॥
vratayajñatapodānahomasvādhyāyavarjitam ।
satyaśaucaparibhraṣṭaṃ saṃnyāsaṃ na kārayet ॥ 5॥
एते नार्हन्ति संन्यासमातुरेण विना क्रमम् ।
ॐ भूः स्वाहेति शिखामुत्पाट्य यज्ञोपवीतं
बहिर्न निवसेत् । यशो बलं ज्ञानं वैराग्यं
मेधां प्रयच्छेति यज्ञोपवीतं छित्त्वा ॐ भूः
स्वाहेत्यप्सु वस्त्रं कटिसूयं च विसृज्य संन्यस्तं
मयेति त्रिवारमभिमन्त्रयेत् ।
संन्यासिनं द्विजं दृष्ट्वा स्थानाच्चलति भास्करः ।
एष मे मण्डलं भित्त्वा परं ब्रह्माधिगच्छति ॥ ६॥
ete nārhanti saṃnyāsamātureṇa vinā kramam ।
oṃ bhūḥ svāheti śikhāmutpāṭya yajñopavītaṃ
bahirna nivaset । yaśo balaṃ jñānaṃ vairāgyaṃ
medhāṃ prayaccheti yajñopavītaṃ chittvā oṃ bhūḥ
svāhetyapsu vastraṃ kaṭisūyaṃ ca visṛjya saṃnyastaṃ
mayeti trivāramabhimantrayet ।
saṃnyāsinaṃ dvijaṃ dṛṣṭvā sthānāccalati bhāskaraḥ ।
eṣa me maṇḍalaṃ bhittvā paraṃ brahmādhigacchati ॥ 6॥
षष्टिं कुलान्यतीतानि षष्टिमागामिकानि च ।
कुलान्युद्धरते प्राज्ञः संन्यस्तमिति यो वदेत् ॥ ७॥
ṣaṣṭiṃ kulānyatītāni ṣaṣṭimāgāmikāni ca ।
kulānyuddharate prājñaḥ saṃnyastamiti yo vadet ॥ 7॥
ये च सन्तानजा दोषा ये दोषा देहसंभवाः ।
प्रैषाग्निर्निर्दहेत्सर्वांस्तुषारिन्निव काञ्चनम् ॥ ८॥
ye ca santānajā doṣā ye doṣā dehasaṃbhavāḥ ।
praiṣāgnirnirdahetsarvāṃstuṣārinniva kāñcanam ॥ 8॥
सखा मा गोपायेति दण्डं परिग्रहेत् ।
दण्डं तु वाणवं सौम्यं सत्वचं समपर्वकम् ।
पुण्यस्थलसमुत्पन्नं नानाकल्मषशोधितम् ॥ ९॥
sakhā mā gopāyeti daṇḍaṃ parigrahet ।
daṇḍaṃ tu vāṇavaṃ saumyaṃ satvacaṃ samaparvakam ।
puṇyasthalasamutpannaṃ nānākalmaṣaśodhitam ॥ 9॥
अदग्धमहतं कीटैः पर्वग्रन्थिविराजितम् ।
नासादघ्नं शिरस्तुल्यं भ्रुवोर्वा बिभृयाद्यतिः ॥ १०॥
adagdhamahataṃ kīṭaiḥ parvagranthivirājitam ।
nāsādaghnaṃ śirastulyaṃ bhruvorvā bibhṛyādyatiḥ ॥ 10॥
दण्डात्मनोस्तु संयोगः सर्वथा तु विधीयते ।
न दण्डेन विना गच्छेदिषुक्षेपत्रयं बुधः ॥ ११॥
daṇḍātmanostu saṃyogaḥ sarvathā tu vidhīyate ।
na daṇḍena vinā gacchediṣukṣepatrayaṃ budhaḥ ॥ 11॥
जगज्जीवनं जीवनाधारभूतं माते मामन्त्रयस्व सर्वसौम्येति
कमण्डलुं परिगृह्य योगपट्टाभिषिक्तो भूत्वा यथासुखं विहरेत् ॥
jagajjīvanaṃ jīvanādhārabhūtaṃ māte māmantrayasva sarvasaumyeti
kamaṇḍaluṃ parigṛhya yogapaṭṭābhiṣikto bhūtvā yathāsukhaṃ viharet ॥
त्यज धर्ममधर्मं च उभे सत्यानृते त्यज ।
उभे सत्यानृते त्यक्त्वा येन त्यजसि तत्त्यज ॥ १२॥
tyaja dharmamadharmaṃ ca ubhe satyānṛte tyaja ।
ubhe satyānṛte tyaktvā yena tyajasi tattyaja ॥ 12॥
वैराग्यसंन्यासी ज्ञानसंन्यासी ज्ञानवैराग्यसंन्यासी
कर्मसंन्यासीति चातुर्विध्यमुपागतः । तद्यथेति दृष्टानुश्रविक-
विषयवैतृष्ण्यमेत्य प्राक्पुण्यकर्मविशेषात्संन्यस्तः
स वैराग्यसंन्यासी । शास्त्रज्ञानात्पापपुण्यलोकानुभवश्रवणा-
त्प्रपञ्चोपरतो देहवासनां शास्त्रवासनां लोकवासनां त्यक्त्वा
वमनान्नमिव प्रवृत्तिं सर्वं हेयं मत्वा साधनचतुष्टयसम्पन्नो
यः संन्यस्यति स एव ज्ञानसंन्यासी । क्रमेण सर्वमभ्यस्य सर्वमनुभूय
ज्ञानवैराग्याभ्यां स्वरूपानुसन्धानेन देहमात्रावशिष्टः संन्यस्य
जातरूपधरो भवति स ज्ञानवैराग्यसंन्यासी । ब्रह्मचर्यं समाप्य
गृही भूत्वा वानप्रस्थाश्रममेत्य वैराग्याभावेऽप्याश्रमक्रमानुसारेण
यः संन्यस्यति स कर्मसंन्यासी । स संन्यासः षड्विधो भवति
कुटीचकबहूदकहंसपरमहंसतुरीयातीतावधूताश्चेति । कुटीचकः
शिखायज्ञोपवीति दण्डकमण्डलुधरः कौपीनशाटीकन्थाधरः
पितृमातृगुर्वाराधनपरः पिठरखनित्रशिक्यादिमात्रसाधनपर
एकत्रान्नादनपरः श्वेतोर्ध्वपुण्ड्रधारी त्रिदण्डः । बहूदकः शिखादिकन्थाधर-
स्त्रिपुण्ड्रधारी कुटीचकवत्सर्वसमो मधुकरवृत्त्याष्टकवलाशी ।
हंसो जटाधारी त्रिपुण्ड्रोर्ध्वपुण्ड्रधारी असंक्लृप्तमाधूकरान्नाशी
कौपीनखण्डतुण्डधारी । परमहंसः शिखायज्ञोपवीतरहितः पञ्चगृहेषु
करपात्री एककौपीनधारी शाटीमेकामेकं वैणवं दण्डमेकशाटीधरो वा
भस्मोद्धृलनपरः सर्वत्यागी तुरीयातीतो गोमुखवृत्त्या फलाहारी अन्नाहारी
चेद्गृहत्रये देहमात्रावशिष्टो दिगंबरः कुणपवच्छरीन्वृत्तिकः ।
अवधूतस्त्वनियमः पतिताभिशस्तवर्जनपूर्वकं सर्ववर्णेष्वजगरवृत्त्याहारपरः स्वरूपानुसन्धानपरः ।
जगत्तावदिदं नाहं सवृक्षतृणपर्वतम् । यद्बाह्यं
जडमत्यन्तं तत्स्यां कथमहं विभुः ॥ १३॥
vairāgyasaṃnyāsī jñānasaṃnyāsī jñānavairāgyasaṃnyāsī
karmasaṃnyāsīti cāturvidhyamupāgataḥ । tadyatheti dṛṣṭānuśravika-
viṣayavaitṛṣṇyametya prākpuṇyakarmaviśeṣātsaṃnyastaḥ
sa vairāgyasaṃnyāsī । śāstrajñānātpāpapuṇyalokānubhavaśravaṇā-
tprapañcoparato dehavāsanāṃ śāstravāsanāṃ lokavāsanāṃ tyaktvā
vamanānnamiva pravṛttiṃ sarvaṃ heyaṃ matvā sādhanacatuṣṭayasampanno
yaḥ saṃnyasyati sa eva jñānasaṃnyāsī । krameṇa sarvamabhyasya sarvamanubhūya
jñānavairāgyābhyāṃ svarūpānusandhānena dehamātrāvaśiṣṭaḥ saṃnyasya
jātarūpadharo bhavati sa jñānavairāgyasaṃnyāsī । brahmacaryaṃ samāpya
gṛhī bhūtvā vānaprasthāśramametya vairāgyābhāve'pyāśramakramānusāreṇa
yaḥ saṃnyasyati sa karmasaṃnyāsī । sa saṃnyāsaḥ ṣaḍvidho bhavati
kuṭīcakabahūdakahaṃsaparamahaṃsaturīyātītāvadhūtāśceti । kuṭīcakaḥ
śikhāyajñopavīti daṇḍakamaṇḍaludharaḥ kaupīnaśāṭīkanthādharaḥ
pitṛmātṛgurvārādhanaparaḥ piṭharakhanitraśikyādimātrasādhanapara
ekatrānnādanaparaḥ śvetordhvapuṇḍradhārī tridaṇḍaḥ । bahūdakaḥ śikhādikanthādhara-
stripuṇḍradhārī kuṭīcakavatsarvasamo madhukaravṛttyāṣṭakavalāśī ।
haṃso jaṭādhārī tripuṇḍrordhvapuṇḍradhārī asaṃklṛptamādhūkarānnāśī
kaupīnakhaṇḍatuṇḍadhārī । paramahaṃsaḥ śikhāyajñopavītarahitaḥ pañcagṛheṣu
karapātrī ekakaupīnadhārī śāṭīmekāmekaṃ vaiṇavaṃ daṇḍamekaśāṭīdharo vā
bhasmoddhṛlanaparaḥ sarvatyāgī turīyātīto gomukhavṛttyā phalāhārī annāhārī
cedgṛhatraye dehamātrāvaśiṣṭo digaṃbaraḥ kuṇapavaccharīnvṛttikaḥ ।
avadhūtastvaniyamaḥ patitābhiśastavarjanapūrvakaṃ sarvavarṇeṣvajagaravṛttyāhāraparaḥ svarūpānusandhānaparaḥ ।
jagattāvadidaṃ nāhaṃ savṛkṣatṛṇaparvatam । yadbāhyaṃ
jaḍamatyantaṃ tatsyāṃ kathamahaṃ vibhuḥ ॥ 13॥
कालेनाल्पेन विलयी देहो नाहमचेतनः ।
जडया कर्णशष्कुल्या कल्पमानक्षणस्थया ॥ १४॥
kālenālpena vilayī deho nāhamacetanaḥ ।
jaḍayā karṇaśaṣkulyā kalpamānakṣaṇasthayā ॥ 14॥
शून्याकृतिः शून्यभवः शब्दो नाहमचेतनः ।
त्वचा क्षणविनाशिन्या प्राप्योऽप्राप्योऽयमन्यथा ॥ १५॥
śūnyākṛtiḥ śūnyabhavaḥ śabdo nāhamacetanaḥ ।
tvacā kṣaṇavināśinyā prāpyo'prāpyo'yamanyathā ॥ 15॥
चित्प्रसादोपलब्धात्मा स्पर्शो नाहमचेतनः ।
लब्धात्मा जिह्वया तुच्छो लोलया लोलसत्तया ॥ १६॥
citprasādopalabdhātmā sparśo nāhamacetanaḥ ।
labdhātmā jihvayā tuccho lolayā lolasattayā ॥ 16॥
स्वल्पस्यन्दो द्रव्यनिष्ठो रसो नाहमचेतनः ।
दृश्यदर्शनयोर्लीनं क्षयिक्षणविनाशिनोः ॥ १७॥
svalpasyando dravyaniṣṭho raso nāhamacetanaḥ ।
dṛśyadarśanayorlīnaṃ kṣayikṣaṇavināśinoḥ ॥ 17॥
केवले द्रष्टरि क्षीणं रूपं नाहमचेतनम् ।
नासया गन्धजडया क्षयिण्या परिकल्पितः ॥ १८॥
kevale draṣṭari kṣīṇaṃ rūpaṃ nāhamacetanam ।
nāsayā gandhajaḍayā kṣayiṇyā parikalpitaḥ ॥ 18॥
पेलवो नियताकारो गन्धो नाहमचेतनः ।
निर्ममोऽमननः शान्तो गतपञ्चेन्द्रियभ्रमः ॥ १९॥
pelavo niyatākāro gandho nāhamacetanaḥ ।
nirmamo'mananaḥ śānto gatapañcendriyabhramaḥ ॥ 19॥
शुद्धचेतन एवाहं कलाकलनवर्जितः ।
चैत्यवर्जितचिन्मात्रमहमेषोऽवभासकः ॥ २०॥
śuddhacetana evāhaṃ kalākalanavarjitaḥ ।
caityavarjitacinmātramahameṣo'vabhāsakaḥ ॥ 20॥
सबाह्याभ्यन्तरव्यापी निष्कलोऽहं निरञ्जनः ।
निर्विकल्पचिदाभास एक आत्मास्मि सर्वगः ॥ २१॥
sabāhyābhyantaravyāpī niṣkalo'haṃ nirañjanaḥ ।
nirvikalpacidābhāsa eka ātmāsmi sarvagaḥ ॥ 21॥
मयैव चेतनेनेमे सर्वे घटपटादयः ।
सूर्यान्ता अवभास्यन्ते दीपेनेवात्मतेजसा ॥ २२॥
mayaiva cetaneneme sarve ghaṭapaṭādayaḥ ।
sūryāntā avabhāsyante dīpenevātmatejasā ॥ 22॥
मयैवैताः स्फुरन्तीह विचित्रेन्द्रियवृत्तयः ।
तेजसान्तःप्रकाशेन यथाग्निकणपङ्क्तयः ॥ २३॥
mayaivaitāḥ sphurantīha vicitrendriyavṛttayaḥ ।
tejasāntaḥprakāśena yathāgnikaṇapaṅktayaḥ ॥ 23॥
अनन्तानन्दसंभोगा परोपशमशालिनी ।
शुद्धेयं चिन्मयी दृष्टिर्जयत्यखिलदृष्टिषु ॥ २४॥
anantānandasaṃbhogā paropaśamaśālinī ।
śuddheyaṃ cinmayī dṛṣṭirjayatyakhiladṛṣṭiṣu ॥ 24॥
सर्वभावान्तरस्थाय चैत्यमुक्तचिदात्मने ।
प्रत्यक्चैतन्यरूपाय मह्यमेव नमो नमः ॥ २५॥
sarvabhāvāntarasthāya caityamuktacidātmane ।
pratyakcaitanyarūpāya mahyameva namo namaḥ ॥ 25॥
विचित्राः शक्तयः स्वच्छाः समा या निर्विकारया ।
चिता क्रियन्ते समया कलाकलनमुक्तया ॥ २६॥
vicitrāḥ śaktayaḥ svacchāḥ samā yā nirvikārayā ।
citā kriyante samayā kalākalanamuktayā ॥ 26॥
कालत्रयमुपेक्षित्र्या हीनायाश्चैत्यबन्धनैः ।
चितश्चैत्यमुपेक्षित्र्याः समतैवावशिष्यते ॥ २७॥
kālatrayamupekṣitryā hīnāyāścaityabandhanaiḥ ।
citaścaityamupekṣitryāḥ samataivāvaśiṣyate ॥ 27॥
सा हि वाचामगम्यत्वादसत्तामिव शाश्वतीम् ।
नैरात्मसिद्धात्मदशामुपयातैव शिष्यते ॥ २८॥
sā hi vācāmagamyatvādasattāmiva śāśvatīm ।
nairātmasiddhātmadaśāmupayātaiva śiṣyate ॥ 28॥
ईहानीहामयैरन्तर्या चिदावलिता मलैः ।
सा चिन्नोत्पादितुं शक्ता पाशबद्धेव पक्षिणी ॥ २९॥
īhānīhāmayairantaryā cidāvalitā malaiḥ ।
sā cinnotpādituṃ śaktā pāśabaddheva pakṣiṇī ॥ 29॥
इच्छाद्वेषसमुत्थेन द्वन्द्वमोहेन जन्तवः ।
धराविवरमग्नानां कीटानां समतां गताः ॥ ३०॥
icchādveṣasamutthena dvandvamohena jantavaḥ ।
dharāvivaramagnānāṃ kīṭānāṃ samatāṃ gatāḥ ॥ 30॥
आत्मनेऽस्तु नमो मह्यमविच्छिन्नचिदात्मने ।
परामृष्टोऽस्मि लब्धोऽस्मि प्रोदितोऽस्म्यचिरादहम् ।
उद्धृतोऽस्मि विकल्पेभ्यो योऽस्मि सोऽस्मि नमोऽस्तु ते ॥ ३१॥
ātmane'stu namo mahyamavicchinnacidātmane ।
parāmṛṣṭo'smi labdho'smi prodito'smyacirādaham ।
uddhṛto'smi vikalpebhyo yo'smi so'smi namo'stu te ॥ 31॥
तुभ्यं मह्यमनन्ताय मह्यं तुभ्यं चिदात्मने ।
नमस्तुभ्यं परेशाय नमो मह्यं शिवाय च ॥ ३२॥
tubhyaṃ mahyamanantāya mahyaṃ tubhyaṃ cidātmane ।
namastubhyaṃ pareśāya namo mahyaṃ śivāya ca ॥ 32॥
तिष्ठन्नपि हि नासीनो गच्छन्नपि न गच्छति ।
शान्तोऽपि व्यवहारस्थः कुर्वन्नपि न लिप्यते ॥ ३३॥
tiṣṭhannapi hi nāsīno gacchannapi na gacchati ।
śānto'pi vyavahārasthaḥ kurvannapi na lipyate ॥ 33॥
सुलभश्चायमत्यन्तं सुज्ञेयश्चाप्तबन्धुवत् ।
शरीरपद्मकुहरे सर्वेषामेव षट्पदः ॥ ३४॥
sulabhaścāyamatyantaṃ sujñeyaścāptabandhuvat ।
śarīrapadmakuhare sarveṣāmeva ṣaṭpadaḥ ॥ 34॥
न मे भोगस्थितौ वाञ्छा न मे भोगविसर्जने ।
यदायाति तदायातु यत्प्रयाति प्रयातु तत् ॥ ३५॥
na me bhogasthitau vāñchā na me bhogavisarjane ।
yadāyāti tadāyātu yatprayāti prayātu tat ॥ 35॥
मनसा मनसि च्छिन्ने निरहंकारं गते ।
भावेन गलिते भावे स्वस्थस्तिष्ठामि केवलः ॥ ३६॥
manasā manasi cchinne nirahaṃkāraṃ gate ।
bhāvena galite bhāve svasthastiṣṭhāmi kevalaḥ ॥ 36॥
निर्भावं निरहंकारं निर्मनस्कमनीहितम् ।
केवलास्पन्दशुद्धात्मन्येव तिष्ठति मे रिपुः ॥ ३७॥
nirbhāvaṃ nirahaṃkāraṃ nirmanaskamanīhitam ।
kevalāspandaśuddhātmanyeva tiṣṭhati me ripuḥ ॥ 37॥
तृष्णारज्जुगणं छित्वा मच्छरीरकपञ्जरात् ।
न जाने क्व गतोड्डीय निरहंकारपक्षिणी ॥ ३८॥
tṛṣṇārajjugaṇaṃ chitvā maccharīrakapañjarāt ।
na jāne kva gatoḍḍīya nirahaṃkārapakṣiṇī ॥ 38॥
यस्य नाहंकृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते ।
यः समः सर्वभूतेषु जीवितं तस्य शोभते ॥ ३९॥
yasya nāhaṃkṛto bhāvo buddhiryasya na lipyate ।
yaḥ samaḥ sarvabhūteṣu jīvitaṃ tasya śobhate ॥ 39॥
योऽन्तःशीतलया बुद्ध्या रागद्वेषविमुक्तया ।
साक्षिवत्पश्यतीदं हि जीवितं तस्य शोभते ॥ ४०॥
yo'ntaḥśītalayā buddhyā rāgadveṣavimuktayā ।
sākṣivatpaśyatīdaṃ hi jīvitaṃ tasya śobhate ॥ 40॥
येन सम्यक्परिज्ञाय हेयोपादेयमुज्झता ।
चित्तस्यान्तेऽर्पितं चित्तं जीवितं तस्य शोभते ॥ ४१॥
yena samyakparijñāya heyopādeyamujjhatā ।
cittasyānte'rpitaṃ cittaṃ jīvitaṃ tasya śobhate ॥ 41॥
ग्राह्यग्राहकसंबन्धे क्षीणे शान्तिरुदेत्यलम् ।
स्थितिमभ्यागता शान्तिर्मोक्षनामाभिधीयते ॥ ४२॥
grāhyagrāhakasaṃbandhe kṣīṇe śāntirudetyalam ।
sthitimabhyāgatā śāntirmokṣanāmābhidhīyate ॥ 42॥
भ्रष्टबीजोपमा भूयो जन्माङ्कुअरविवर्जिता ।
हृदि जीवद्विमुक्तानां शुद्धा भवति वासना ॥ ४३॥
bhraṣṭabījopamā bhūyo janmāṅkuaravivarjitā ।
hṛdi jīvadvimuktānāṃ śuddhā bhavati vāsanā ॥ 43॥
पावनी परमोदारा शुद्धसत्त्वानुपातिनी ।
आत्मध्यानमयी नित्या सुषुप्तिस्थेव तिष्ठति ॥ ४४॥
pāvanī paramodārā śuddhasattvānupātinī ।
ātmadhyānamayī nityā suṣuptistheva tiṣṭhati ॥ 44॥
चेतनं चित्तरिक्तं हि प्रत्यक्चेतनमुच्यते ।
निर्मनस्कस्वभावत्वान्न तत्र कलनामलम् ॥ ४५॥
cetanaṃ cittariktaṃ hi pratyakcetanamucyate ।
nirmanaskasvabhāvatvānna tatra kalanāmalam ॥ 45॥
सा सत्यता सा शिवता सावस्था पारमात्मिकी ।
सर्वज्ञता सा संतृप्तिर्नतु यत्र मनः क्षतम् ॥ ४६॥
sā satyatā sā śivatā sāvasthā pāramātmikī ।
sarvajñatā sā saṃtṛptirnatu yatra manaḥ kṣatam ॥ 46॥
प्रलपन्विसृजन्गृह्णन्नुन्मिषन्निमिषन्नपि ।
निरस्तमननानन्दः संविन्मात्रपरोऽस्म्यहम् ॥ ४७॥
pralapanvisṛjangṛhṇannunmiṣannimiṣannapi ।
nirastamananānandaḥ saṃvinmātraparo'smyaham ॥ 47॥
मलं संवेद्यमुत्सृज्य मनो निर्मूलयन्परम् ।
आशापाशानलं छित्त्वा संविन्मात्रपरोऽस्म्यहम् ॥ ४८॥
malaṃ saṃvedyamutsṛjya mano nirmūlayanparam ।
āśāpāśānalaṃ chittvā saṃvinmātraparo'smyaham ॥ 48॥
अशुभाशुभसंकल्पः संशान्तोऽस्मि निरामयः ।
नष्टेष्टानिष्टकलनः संमात्रपरोस्म्यहम् ॥ ४९॥
aśubhāśubhasaṃkalpaḥ saṃśānto'smi nirāmayaḥ ।
naṣṭeṣṭāniṣṭakalanaḥ saṃmātraparosmyaham ॥ 49॥
आत्मतापरते त्यक्त्वा निर्विभागो जगत्स्थितौ ।
वज्रस्तंभवदात्मानमवलंब्य स्थिरोऽस्म्यहम् ॥ ५०॥
ātmatāparate tyaktvā nirvibhāgo jagatsthitau ।
vajrastaṃbhavadātmānamavalaṃbya sthiro'smyaham ॥ 50॥
निर्मलायां निराशायां स्वसंवित्तौ स्थितोऽस्म्यहम् ।
ईहितानीहितैर्मुक्तो हेयोपादेयवर्जितः ॥ ५१॥
nirmalāyāṃ nirāśāyāṃ svasaṃvittau sthito'smyaham ।
īhitānīhitairmukto heyopādeyavarjitaḥ ॥ 51॥
कदान्तस्तोषमेष्यामि स्वप्रकाशपदे स्थितः ।
कदोपशान्तमननो धरणीधरकन्दरे ॥ ५२॥
kadāntastoṣameṣyāmi svaprakāśapade sthitaḥ ।
kadopaśāntamanano dharaṇīdharakandare ॥ 52॥
समेष्यामि शिलासाम्यं निर्विकल्पसमाधिना ।
निरंशध्यानविश्रान्तिमूकस्य मम मस्तके ॥ ५३॥
sameṣyāmi śilāsāmyaṃ nirvikalpasamādhinā ।
niraṃśadhyānaviśrāntimūkasya mama mastake ॥ 53॥
कदा तार्णं करिष्यन्ति कुलायं वनपुत्रिकाः ।
संकल्पपादपं तृष्णालतं छित्त्वा मनोवनम् ॥ ५४॥
kadā tārṇaṃ kariṣyanti kulāyaṃ vanaputrikāḥ ।
saṃkalpapādapaṃ tṛṣṇālataṃ chittvā manovanam ॥ 54॥
विततां भुवमासाद्य विहराभि यथासुखम् ।
पदं तदनु यातोऽस्मि केवलोऽस्मि जयाम्यहम् ॥ ५५॥
vitatāṃ bhuvamāsādya viharābhi yathāsukham ।
padaṃ tadanu yāto'smi kevalo'smi jayāmyaham ॥ 55॥
निर्वाणोऽस्मि निरीहोऽस्मि निरंशोऽस्मि निरीप्सितः ।
स्वच्छतोर्जितता सत्ता हृद्यता सत्यता ज्ञता ॥ ५६॥
nirvāṇo'smi nirīho'smi niraṃśo'smi nirīpsitaḥ ।
svacchatorjitatā sattā hṛdyatā satyatā jñatā ॥ 56॥
आनन्दितोपशमता सदा प्रमुदितोदिता ।
पूर्णतोदारता सत्या कान्तिसत्ता सदैकता ॥ ५७॥
ānanditopaśamatā sadā pramuditoditā ।
pūrṇatodāratā satyā kāntisattā sadaikatā ॥ 57॥
इत्येवं चिन्तयन्भिक्षुः स्वरूपस्थितिमञ्जसा ।
निर्विकल्पस्वरूपज्ञो निर्विकल्पो बभूव ह ॥ ५८॥
ityevaṃ cintayanbhikṣuḥ svarūpasthitimañjasā ।
nirvikalpasvarūpajño nirvikalpo babhūva ha ॥ 58॥
आतुरो जीवति चेत्क्रमसंन्यासः कर्तव्यः ।
न शूद्रस्त्रीपतितोदक्या संभाषणम् ।
न यतेर्देवपूजनोत्सवदर्शनम् ।
तस्मान्न संन्यासिन एष लोकः ।
आतुरकुटीचकयोर्भूलोकभुवर्लोकौ ।
बहूदकस्य स्वर्गलोकः ।
हंसस्य तपोलोकः । परमहंसस्य सत्यलोकः ।
तुरीयातीतावधूतयोः स्वात्मन्येव कैवल्यं
स्वरूपानुसन्धानेन भ्रमरकीटन्यायवत् ।
स्वरूपानुसन्धानव्यतिरिक्तान्यशास्त्राभ्यास
उष्ट्रकुंकुमभारवद्व्यर्थः । न योगशास्त्रप्रवृत्तिः ।
न सांख्यशास्त्राभ्यासः । न मन्त्रतन्त्रव्यापारः ।
नेतरशास्त्रप्रवृत्तिर्यतेरस्ति । अस्ति चेच्छवालंकारव-
त्कर्माचर विद्यादूरः ।
न परिव्राण्नामसंकीर्तनपरो यद्यत्कर्म करोति तत्तत्फलमनुभवति ।
एरण्डतैलफेनवत्सर्वं परित्यजेत् । न देवताप्रसादग्रहणम् ।
न बाह्यदेवाभ्यर्चनं कुर्यात् । स्वव्यतिरिक्तं सर्वं त्यक्त्वा
मधुकरवृत्त्याहारमाहरन्कृशीभूत्वा मेदोवृद्धिमकुर्वन्विहरेत् ।
माधूकरेण करपात्रेणास्यपात्रेण वा कालं नयेत् ।
आत्मसंमितमाहारमाहरेदात्मवान्यतिः ।
आहारस्य च भागौ द्वौ तृतीयमुदकस्य च ।
वायोः संचरणार्थाय चतुर्थमवशेषयेत् ॥५९॥
āturo jīvati cetkramasaṃnyāsaḥ kartavyaḥ ।
na śūdrastrīpatitodakyā saṃbhāṣaṇam ।
na yaterdevapūjanotsavadarśanam ।
tasmānna saṃnyāsina eṣa lokaḥ ।
āturakuṭīcakayorbhūlokabhuvarlokau ।
bahūdakasya svargalokaḥ ।
haṃsasya tapolokaḥ । paramahaṃsasya satyalokaḥ ।
turīyātītāvadhūtayoḥ svātmanyeva kaivalyaṃ
svarūpānusandhānena bhramarakīṭanyāyavat ।
svarūpānusandhānavyatiriktānyaśāstrābhyāsa
uṣṭrakuṃkumabhāravadvyarthaḥ । na yogaśāstrapravṛttiḥ ।
na sāṃkhyaśāstrābhyāsaḥ । na mantratantravyāpāraḥ ।
netaraśāstrapravṛttiryaterasti । asti cecchavālaṃkārava-
tkarmācara vidyādūraḥ ।
na parivrāṇnāmasaṃkīrtanaparo yadyatkarma karoti tattatphalamanubhavati ।
eraṇḍatailaphenavatsarvaṃ parityajet । na devatāprasādagrahaṇam ।
na bāhyadevābhyarcanaṃ kuryāt । svavyatiriktaṃ sarvaṃ tyaktvā
madhukaravṛttyāhāramāharankṛśībhūtvā medovṛddhimakurvanviharet ।
mādhūkareṇa karapātreṇāsyapātreṇa vā kālaṃ nayet ।
ātmasaṃmitamāhāramāharedātmavānyatiḥ ।
āhārasya ca bhāgau dvau tṛtīyamudakasya ca ।
vāyoḥ saṃcaraṇārthāya caturthamavaśeṣayet ॥59॥
भैक्षेण वर्तयेन्नित्यं नैकान्नाशी भवेत्क्वचित् ।
निरीक्षन्ते त्वनुद्विग्नास्तद्गृहं यत्नतो व्रजेत् ॥ ६०॥
bhaikṣeṇa vartayennityaṃ naikānnāśī bhavetkvacit ।
nirīkṣante tvanudvignāstadgṛhaṃ yatnato vrajet ॥ 60॥
पञ्चसप्तगृहाणां तु भिक्षामिच्छेत्क्रियावताम् ।
गोदोहमात्रमाकाङ्क्षेन्निष्क्रान्तो न पुनर्व्रजेत् ॥ ६१॥
pañcasaptagṛhāṇāṃ tu bhikṣāmicchetkriyāvatām ।
godohamātramākāṅkṣenniṣkrānto na punarvrajet ॥ 61॥
नक्ताद्वरश्चोपवास उपवासादयाचितः ।
अयाचिताद्वरं भैक्ष्यं तस्मात्भैक्षेण वर्धयेत् ॥ ६२॥
naktādvaraścopavāsa upavāsādayācitaḥ ।
ayācitādvaraṃ bhaikṣyaṃ tasmātbhaikṣeṇa vardhayet ॥ 62॥
नैव सव्यापसव्येन भिक्षाकाले विशेद्गृहान् ।
नातिक्रामेद्गृहं मोहाद्यत्र दोषो न विद्यते ॥ ६३॥
naiva savyāpasavyena bhikṣākāle viśedgṛhān ।
nātikrāmedgṛhaṃ mohādyatra doṣo na vidyate ॥ 63॥
श्रोत्रियान्नं न भिक्षेत श्रद्धाभक्तिबहिष्कृतम् ।
व्रात्यस्यापि गृहे भिक्षेच्छ्रद्धाभक्तिपुरस्कृते ॥ ६४॥
śrotriyānnaṃ na bhikṣeta śraddhābhaktibahiṣkṛtam ।
vrātyasyāpi gṛhe bhikṣecchraddhābhaktipuraskṛte ॥ 64॥
माधूकरमसंक्लृप्तं प्राक्प्रणीतमयाचितम् ।
तात्कालिकं चोपपन्नं भैक्षं पञ्चविधं स्मृतम् ॥ ६५॥
mādhūkaramasaṃklṛptaṃ prākpraṇītamayācitam ।
tātkālikaṃ copapannaṃ bhaikṣaṃ pañcavidhaṃ smṛtam ॥ 65॥
मनःसंकल्परहितांस्त्रीन्गृहान्पञ्च सप्त वा ।
मधुमक्षिकवत्कृत्वा माधूकरमिति स्मृतम् ॥ ६६॥
manaḥsaṃkalparahitāṃstrīngṛhānpañca sapta vā ।
madhumakṣikavatkṛtvā mādhūkaramiti smṛtam ॥ 66॥
प्रातःकाले च पूर्वेद्युर्यद्भक्तैः प्राथितं मुहुः ।
तद्भैक्षं प्राक्प्रणीतं स्यात्स्थितिं कुर्यात्तथापि वा ॥ ६७॥
prātaḥkāle ca pūrvedyuryadbhaktaiḥ prāthitaṃ muhuḥ ।
tadbhaikṣaṃ prākpraṇītaṃ syātsthitiṃ kuryāttathāpi vā ॥ 67॥
भिक्षाटनसमुद्योगाद्येन केन निमन्त्रितम् ।
अयाचितं तु तद्भैक्षं भोक्तव्यं च मुमुक्षुभिः ॥ ६८॥
bhikṣāṭanasamudyogādyena kena nimantritam ।
ayācitaṃ tu tadbhaikṣaṃ bhoktavyaṃ ca mumukṣubhiḥ ॥ 68॥
उपस्थानेन यत्प्रोक्तं भिक्षार्थं ब्राह्मणेन तत् ।
तात्कालिकमिति ख्यातं भोक्तव्यं यतिभिस्तदा ॥ ६९॥
upasthānena yatproktaṃ bhikṣārthaṃ brāhmaṇena tat ।
tātkālikamiti khyātaṃ bhoktavyaṃ yatibhistadā ॥ 69॥
सिद्धमन्नं यदानीतं ब्राह्मणेन मठं प्रति ।
उपपन्नमिति प्राहुर्मुनयो मोक्षकाङ्क्षिणः ॥ ७०॥
siddhamannaṃ yadānītaṃ brāhmaṇena maṭhaṃ prati ।
upapannamiti prāhurmunayo mokṣakāṅkṣiṇaḥ ॥ 70॥
चरेन्माधूकरं भैक्षं यतिर्म्लेच्छकुलादपि ।
एकान्नं नतु भुञ्जीत बृहस्पतिसमादपि ।
याचितायाचिताभ्यां च भिक्षाभ्यां कल्पयेत्स्थितम् ॥ ७१॥
carenmādhūkaraṃ bhaikṣaṃ yatirmlecchakulādapi ।
ekānnaṃ natu bhuñjīta bṛhaspatisamādapi ।
yācitāyācitābhyāṃ ca bhikṣābhyāṃ kalpayetsthitam ॥ 71॥
न वायुः स्पर्शदोषेण नाग्निर्दहनकर्मणा ।
नापो मूत्रपुरीषाभ्यां नान्नदोषेण मस्करी ॥ ७२॥
na vāyuḥ sparśadoṣeṇa nāgnirdahanakarmaṇā ।
nāpo mūtrapurīṣābhyāṃ nānnadoṣeṇa maskarī ॥ 72॥
विधूमे सन्नमुसले व्यङ्गारे भुक्तवज्जने ।
कालेऽपराह्णे भूयिष्ठे भिक्षाचरणमाचरेत् ॥ ७३॥
vidhūme sannamusale vyaṅgāre bhuktavajjane ।
kāle'parāhṇe bhūyiṣṭhe bhikṣācaraṇamācaret ॥ 73॥
अभिशतं च पतितं पापण्डं देवपूजकम् ।
वर्जयित्वा चरेद्भैक्षं सर्ववर्णेषु चापदि ॥ ७४॥
abhiśataṃ ca patitaṃ pāpaṇḍaṃ devapūjakam ।
varjayitvā caredbhaikṣaṃ sarvavarṇeṣu cāpadi ॥ 74॥
घृतं स्वमूत्रसदृशं मधु स्यात्सुरया समम् ।
तैलं सूकरमूत्रं स्यात्सूपं लशुनसंमितम् ॥ ७५॥
ghṛtaṃ svamūtrasadṛśaṃ madhu syātsurayā samam ।
tailaṃ sūkaramūtraṃ syātsūpaṃ laśunasaṃmitam ॥ 75॥
माषापूषादि गोमांसं क्षीरं मूत्रसमं भवेत् ।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन घृतादीन्वर्जयेद्यतिः ।
घृतसूपादिसंयुक्तमन्नं नाद्यात्कदाचन ॥ ७६॥
māṣāpūṣādi gomāṃsaṃ kṣīraṃ mūtrasamaṃ bhavet ।
tasmātsarvaprayatnena ghṛtādīnvarjayedyatiḥ ।
ghṛtasūpādisaṃyuktamannaṃ nādyātkadācana ॥ 76॥
पात्रमस्य भवेत्पाणिस्तेन नित्यं स्थितिं नयेत् ।
पाणिपात्रश्चरन्योगी नासकृद्भैक्षमाचरेत् ॥ ७७॥
pātramasya bhavetpāṇistena nityaṃ sthitiṃ nayet ।
pāṇipātraścaranyogī nāsakṛdbhaikṣamācaret ॥ 77॥
आस्येन तु यदाहारं गोवन्मृगयते मुनिः ।
तदा समः स्यात्सर्वेषु सोऽमृतत्वाय कल्पते ॥ ७८॥
āsyena tu yadāhāraṃ govanmṛgayate muniḥ ।
tadā samaḥ syātsarveṣu so'mṛtatvāya kalpate ॥ 78॥
आज्यं रुधिरमिव त्यजेदेकत्रान्नं पललमिव
गन्धलेपनमशुद्धलेपनमिव क्षारमन्त्यजमिव
वस्त्रमुच्छिष्टपात्रमिवाभ्यङ्गं स्त्रीसङ्गमिव
मित्राह्लादकं मूत्रमिव स्पृहां गोमांसमिव
ज्ञातचरदेशं चण्डालवाटिकादिव स्त्रियमहिमिव
सुवर्णं कालकूटमिव सभास्थलं श्मशानस्थलमिव
राजधानीं कुंभीपाकमिव शवपिण्डवदेकत्रान्नं न
देवतार्चनम् । प्रपञ्चवृत्तिं परित्यय जीवन्मुक्तो भवेत् ॥
ājyaṃ rudhiramiva tyajedekatrānnaṃ palalamiva
gandhalepanamaśuddhalepanamiva kṣāramantyajamiva
vastramucchiṣṭapātramivābhyaṅgaṃ strīsaṅgamiva
mitrāhlādakaṃ mūtramiva spṛhāṃ gomāṃsamiva
jñātacaradeśaṃ caṇḍālavāṭikādiva striyamahimiva
suvarṇaṃ kālakūṭamiva sabhāsthalaṃ śmaśānasthalamiva
rājadhānīṃ kuṃbhīpākamiva śavapiṇḍavadekatrānnaṃ na
devatārcanam । prapañcavṛttiṃ parityaya jīvanmukto bhavet ॥
आसनं पात्रलोपश्च संचयः शिष्यसंचयः ।
दिवास्वापो वृथालापो यतेर्बन्धकराणि षट् ॥ ७९॥
āsanaṃ pātralopaśca saṃcayaḥ śiṣyasaṃcayaḥ ।
divāsvāpo vṛthālāpo yaterbandhakarāṇi ṣaṭ ॥ 79॥
वर्षाभ्योऽन्यत्र यत्स्थानमासनं तदुदाहृतम् ।
उत्कालाब्वादिपात्राणामेकस्यापीह संग्रहः ॥ ८०॥
varṣābhyo'nyatra yatsthānamāsanaṃ tadudāhṛtam ।
utkālābvādipātrāṇāmekasyāpīha saṃgrahaḥ ॥ 80॥
यतेः संव्यवहराय पात्रलोपः स उच्यते ।
गृहीतस्य तु दण्डादेर्द्वितीयस्य परिग्रहः ॥ ८१॥
yateḥ saṃvyavaharāya pātralopaḥ sa ucyate ।
gṛhītasya tu daṇḍāderdvitīyasya parigrahaḥ ॥ 81॥
कालान्तरोपभोगार्थं संचयः परिकीर्तितः ।
शुश्रूषालाभपूजार्थं यशोर्थं वा परिग्रहः ॥ ८२॥
kālāntaropabhogārthaṃ saṃcayaḥ parikīrtitaḥ ।
śuśrūṣālābhapūjārthaṃ yaśorthaṃ vā parigrahaḥ ॥ 82॥
शिष्याणां नतु कारुण्याच्छिष्यसंग्रह ईरितः ।
विद्या दिवा प्रकाशत्वादविद्या रात्रिरुच्यते ॥ ८३॥
śiṣyāṇāṃ natu kāruṇyācchiṣyasaṃgraha īritaḥ ।
vidyā divā prakāśatvādavidyā rātrirucyate ॥ 83॥
विद्याभ्यासे प्रमादो यः स दिवास्वाप उच्यते ।
आध्यात्मिकीं कथां मुक्त्वा भिक्षावार्तां विना तथा ॥ ८४॥
vidyābhyāse pramādo yaḥ sa divāsvāpa ucyate ।
ādhyātmikīṃ kathāṃ muktvā bhikṣāvārtāṃ vinā tathā ॥ 84॥
अनुग्रहं परिप्रश्नं वृथाजल्पोऽन्य उच्यते ।
एकान्नं मदमात्सर्यं गन्धपुष्पविभूषणम् ॥ ८५॥
anugrahaṃ paripraśnaṃ vṛthājalpo'nya ucyate ।
ekānnaṃ madamātsaryaṃ gandhapuṣpavibhūṣaṇam ॥ 85॥
ताम्बूलाभ्यञ्जने क्रीडा भोगाकाङ्क्षा रसायनम् ।
कत्थनं कुत्सनं स्वस्ति ज्योतिश्च क्रयविक्रयम् ॥ ८६॥
tāmbūlābhyañjane krīḍā bhogākāṅkṣā rasāyanam ।
katthanaṃ kutsanaṃ svasti jyotiśca krayavikrayam ॥ 86॥
क्रियाकर्मविवादश्च गुरुवाक्यविलङ्घनम् ।
संधिश्च विग्रहो यानं मञ्चकं शुक्लवस्त्रकम् ॥ ८७॥
kriyākarmavivādaśca guruvākyavilaṅghanam ।
saṃdhiśca vigraho yānaṃ mañcakaṃ śuklavastrakam ॥ 87॥
शुक्लोत्सर्गो दिवास्वापो भिक्षाधारस्तु तैजसम् ।
विषं चैवायुधं बीजं हिंसां तैक्ष्ण्यं च मैथुनम् ॥ ८८॥
śuklotsargo divāsvāpo bhikṣādhārastu taijasam ।
viṣaṃ caivāyudhaṃ bījaṃ hiṃsāṃ taikṣṇyaṃ ca maithunam ॥ 88॥
त्यक्तं संन्यासयोगेन गृहधर्मादिकं व्रतम् ।
गोत्रादिचरणं सर्वं पितृमातृकुलं धनम् ।
प्रतिषिद्धानि चैतानि सेवमानो व्रजेदधः ॥ ८९॥
tyaktaṃ saṃnyāsayogena gṛhadharmādikaṃ vratam ।
gotrādicaraṇaṃ sarvaṃ pitṛmātṛkulaṃ dhanam ।
pratiṣiddhāni caitāni sevamāno vrajedadhaḥ ॥ 89॥
सुजीर्णोऽपि सुजीर्णासु विद्वांस्त्रीषु न विश्वसेत् ।
सुजीर्णास्वपि कन्थासु सज्जते जीर्णमम्बरम् ॥ ९०॥
sujīrṇo'pi sujīrṇāsu vidvāṃstrīṣu na viśvaset ।
sujīrṇāsvapi kanthāsu sajjate jīrṇamambaram ॥ 90॥
स्थावरं जङ्गमं बीजं तैजसं विषमायुधम् ।
षडेतानि न गृह्णीयाद्यतिर्मूत्रपुरीषवत् ॥ ९१॥
sthāvaraṃ jaṅgamaṃ bījaṃ taijasaṃ viṣamāyudham ।
ṣaḍetāni na gṛhṇīyādyatirmūtrapurīṣavat ॥ 91॥
नैवाददीत पाथेयं यतिः किंचिदनापदि ।
पक्वमापत्सु गृण्हीयाद्यावदन्नं न लभ्यते ॥ ९२॥
naivādadīta pātheyaṃ yatiḥ kiṃcidanāpadi ।
pakvamāpatsu gṛṇhīyādyāvadannaṃ na labhyate ॥ 92॥
नीरुजश्च युवा चैव भिक्षुर्नावसथे वसेत् ।
परार्थं न प्रतिग्राह्यं न दद्याच्च कथंचन ॥ ९३॥
nīrujaśca yuvā caiva bhikṣurnāvasathe vaset ।
parārthaṃ na pratigrāhyaṃ na dadyācca kathaṃcana ॥ 93॥
दैन्यभावात्तु भूतानां सौभगाय यतिश्चरेत् ।
पक्वं वा यदि वाऽपक्वं याचमानो व्रजेदधः ॥ ९४॥
dainyabhāvāttu bhūtānāṃ saubhagāya yatiścaret ।
pakvaṃ vā yadi vā'pakvaṃ yācamāno vrajedadhaḥ ॥ 94॥
अन्नपानपरो भिक्षुर्वस्त्रादीनां प्रतिग्रही ।
आविकं वानाविकं वा तथा पट्टपटानपि ॥ ९५॥
annapānaparo bhikṣurvastrādīnāṃ pratigrahī ।
āvikaṃ vānāvikaṃ vā tathā paṭṭapaṭānapi ॥ 95॥
प्रतिगृह्य यतिश्चैतान्पतत्येव न संशयः ।
अद्वैतं नावमाश्रित्य जीवन्मुक्तत्वमाप्नुयात् ॥ ९६॥
pratigṛhya yatiścaitānpatatyeva na saṃśayaḥ ।
advaitaṃ nāvamāśritya jīvanmuktatvamāpnuyāt ॥ 96॥
वाग्दण्डे मौनमातिष्टेत्कायदण्डे त्वभोजनम् ।
मानसे तु कृते दण्डे प्राणायामो विधीयते ॥ ९७॥
vāgdaṇḍe maunamātiṣṭetkāyadaṇḍe tvabhojanam ।
mānase tu kṛte daṇḍe prāṇāyāmo vidhīyate ॥ 97॥
कर्मणा बध्यते जन्तुर्विद्यया च विमुच्यते ।
तस्मात्कर्म न कुर्वन्ति यतयः पारदर्शिनः ॥ ९८॥
karmaṇā badhyate janturvidyayā ca vimucyate ।
tasmātkarma na kurvanti yatayaḥ pāradarśinaḥ ॥ 98॥
रथ्यायां बहुवस्त्राणि भिक्षा सर्वत्र लभ्यते ।
भूमिः शय्यास्ति विस्तीर्णा यतयः केन दुःखितः ॥ ९९॥
rathyāyāṃ bahuvastrāṇi bhikṣā sarvatra labhyate ।
bhūmiḥ śayyāsti vistīrṇā yatayaḥ kena duḥkhitaḥ ॥ 99॥
प्रपञ्चमखिलं यस्तु ज्ञानाग्नौ जुहुयाद्यतिः ।
आत्मन्यग्नीन्समारोप्य सोऽग्निहोत्री महायतिः ॥ १००॥
prapañcamakhilaṃ yastu jñānāgnau juhuyādyatiḥ ।
ātmanyagnīnsamāropya so'gnihotrī mahāyatiḥ ॥ 100॥
प्रवृत्तिर्द्विविधा प्रोक्ता मार्जारी चैव वानरी ।
ज्ञानाभ्यासवतामोतुर्वानरीभाक्त्वमेव च ॥ १०१॥
pravṛttirdvividhā proktā mārjārī caiva vānarī ।
jñānābhyāsavatāmoturvānarībhāktvameva ca ॥ 101॥
नापृष्टः कस्यचिद्ब्रूयान्न चान्यायेन पृच्छतः ।
जानन्नपि हि मेधावी जडवल्लोकमाचरेत् ॥ १०२॥
nāpṛṣṭaḥ kasyacidbrūyānna cānyāyena pṛcchataḥ ।
jānannapi hi medhāvī jaḍavallokamācaret ॥ 102॥
सर्वेषामेव पापानां सङ्घाते समुपस्थिते ।
तारं द्वादशसाहस्रमभ्यसेच्छेदनं हि तत् ॥ १०३॥
sarveṣāmeva pāpānāṃ saṅghāte samupasthite ।
tāraṃ dvādaśasāhasramabhyasecchedanaṃ hi tat ॥ 103॥
यस्तु द्वादशसाहस्रं प्रणवं जपतेऽन्वहम् ।
तस्य द्वादशभिर्मासैः परं ब्रह्म प्रकाशते॥ १०४॥
yastu dvādaśasāhasraṃ praṇavaṃ japate'nvaham ।
tasya dvādaśabhirmāsaiḥ paraṃ brahma prakāśate॥ 104॥
इत्युपनिषत् हरिः ॐ तत्सत् ॥
ityupaniṣat hariḥ oṃ tatsat ॥
इति द्वितीयोऽध्यायः ॥ २॥
iti dvitīyo'dhyāyaḥ ॥ 2॥
ॐ आप्यायन्तु मामाङ्गानि वाक्प्राणश्चक्षुः
श्रोत्रमथो बलमिन्द्रियाणि च ॥ सर्वाणि सर्वं ब्रह्मोपनिषदं
माहं ब्रह्म निराकुर्यां मा मा ब्रह्म निराकरोदनिराकरण-
मस्त्वनिराकरणं मेस्तु तदात्मनि निरते य उपनिषत्सु धर्मास्ते
मयि सन्तु ते मयि सन्तु । ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ āpyāyantu māmāṅgāni vākprāṇaścakṣuḥ
śrotramatho balamindriyāṇi ca ॥ sarvāṇi sarvaṃ brahmopaniṣadaṃ
māhaṃ brahma nirākuryāṃ mā mā brahma nirākarodanirākaraṇa-
mastvanirākaraṇaṃ mestu tadātmani nirate ya upaniṣatsu dharmāste
mayi santu te mayi santu । oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
इति संन्यासोपनिषत्समाप्ता ॥
iti saṃnyāsopaniṣatsamāptā ॥