| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४८३] १०. सरभमिगजातकवण्णना
[483] 10. Sarabhamigajātakavaṇṇanā
आसीसेथेव पुरिसोति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो अत्तना संखित्तेन पुच्छितपञ्हस्स धम्मसेनापतिनो वित्थारेन ब्याकरणं आरब्भ कथेसि। कदा पन सत्था थेरं संखित्तेन पञ्हं पुच्छीति? देवोरोहने। तत्रायं सङ्खेपतो अनुपुब्बिकथा। राजगहसेट्ठिनो हि सन्तके चन्दनपत्ते आयस्मता पिण्डोलभारद्वाजेन इद्धिया गहिते सत्था भिक्खूनं इद्धिपाटिहारियकरणं पटिक्खिपि। तदा तित्थिया ‘‘पटिक्खित्तं समणेन गोतमेन इद्धिपाटिहारियकरणं, इदानि सयम्पि न करिस्सती’’ति चिन्तेत्वा मङ्कुभूतेहि अत्तनो सावकेहि ‘‘किं, भन्ते, इद्धिया पत्तं न गण्हथा’’ति वुच्चमाना ‘‘नेतं आवुसो, अम्हाकं दुक्करं, छवस्स पन दारुपत्तस्सत्थाय अत्तनो सण्हसुखुमगुणं को गिहीनं पकासेस्सतीति न गण्हिम्ह, समणा पन सक्यपुत्तिया लोलताय इद्धिं दस्सेत्वा गण्हिंसु। मा ‘अम्हाकं इद्धिकरणं भारो’ति चिन्तयित्थ, मयञ्हि तिट्ठन्तु समणस्स गोतमस्स सावका, आकङ्खमाना पन समणेन गोतमेन सद्धिं इद्धिं दस्सेस्साम, सचे हि समणो गोतमो एकं पाटिहारियं करिस्सति, मयं द्विगुणं करिस्सामा’’ति कथयिंसु।
Āsīsetheva purisoti idaṃ satthā jetavane viharanto attanā saṃkhittena pucchitapañhassa dhammasenāpatino vitthārena byākaraṇaṃ ārabbha kathesi. Kadā pana satthā theraṃ saṃkhittena pañhaṃ pucchīti? Devorohane. Tatrāyaṃ saṅkhepato anupubbikathā. Rājagahaseṭṭhino hi santake candanapatte āyasmatā piṇḍolabhāradvājena iddhiyā gahite satthā bhikkhūnaṃ iddhipāṭihāriyakaraṇaṃ paṭikkhipi. Tadā titthiyā ‘‘paṭikkhittaṃ samaṇena gotamena iddhipāṭihāriyakaraṇaṃ, idāni sayampi na karissatī’’ti cintetvā maṅkubhūtehi attano sāvakehi ‘‘kiṃ, bhante, iddhiyā pattaṃ na gaṇhathā’’ti vuccamānā ‘‘netaṃ āvuso, amhākaṃ dukkaraṃ, chavassa pana dārupattassatthāya attano saṇhasukhumaguṇaṃ ko gihīnaṃ pakāsessatīti na gaṇhimha, samaṇā pana sakyaputtiyā lolatāya iddhiṃ dassetvā gaṇhiṃsu. Mā ‘amhākaṃ iddhikaraṇaṃ bhāro’ti cintayittha, mayañhi tiṭṭhantu samaṇassa gotamassa sāvakā, ākaṅkhamānā pana samaṇena gotamena saddhiṃ iddhiṃ dassessāma, sace hi samaṇo gotamo ekaṃ pāṭihāriyaṃ karissati, mayaṃ dviguṇaṃ karissāmā’’ti kathayiṃsu.
तं सुत्वा भिक्खू भगवतो आरोचेसुं ‘‘भन्ते, तित्थिया किर पाटिहारियं करिस्सन्ती’’ति। सत्था ‘‘भिक्खवे, करोन्तु, अहम्पि करिस्सामी’’ति आह। तं सुत्वा बिम्बिसारो आगन्त्वा भगवन्तं पुच्छि ‘‘भन्ते, पाटिहारियं किर करिस्सथा’’ति? ‘‘आम, महाराजा’’ति। ‘‘ननु, भन्ते, सिक्खापदं पञ्ञत्त’’न्ति। ‘‘महाराज, तं मया सावकानं पञ्ञत्तं, बुद्धानं पन सिक्खापदं नाम नत्थि। ‘‘यथा हि, महाराज, तव उय्याने पुप्फफलं अञ्ञेसं वारितं, न तव, एवंसम्पदमिदं दट्ठब्ब’’न्ति। ‘‘कत्थ पन, भन्ते, पाटिहारियं करिस्सथा’’ति? ‘‘सावत्थिनगरद्वारे कण्डम्बरुक्खमूले’’ति। ‘‘अम्हेहि तत्थ किं कत्तब्ब’’न्ति? ‘‘नत्थि किञ्चि महाराजा’’ति। पुनदिवसे सत्था कतभत्तकिच्चो चारिकं पक्कामि। मनुस्सा ‘‘कुहिं, भन्ते, सत्था गच्छती’’ति पुच्छन्ति। ‘‘सावत्थिनगरद्वारे कण्डम्बरुक्खमूले तित्थियमद्दनं यमकपाटिहारियं कातु’’न्ति तेसं भिक्खू कथयन्ति। महाजनो ‘‘अच्छरियरूपं किर पाटिहारियं भविस्सति, पस्सिस्साम न’’न्ति घरद्वारानि छड्डेत्वा सत्थारा सद्धिंयेव अगमासि।
Taṃ sutvā bhikkhū bhagavato ārocesuṃ ‘‘bhante, titthiyā kira pāṭihāriyaṃ karissantī’’ti. Satthā ‘‘bhikkhave, karontu, ahampi karissāmī’’ti āha. Taṃ sutvā bimbisāro āgantvā bhagavantaṃ pucchi ‘‘bhante, pāṭihāriyaṃ kira karissathā’’ti? ‘‘Āma, mahārājā’’ti. ‘‘Nanu, bhante, sikkhāpadaṃ paññatta’’nti. ‘‘Mahārāja, taṃ mayā sāvakānaṃ paññattaṃ, buddhānaṃ pana sikkhāpadaṃ nāma natthi. ‘‘Yathā hi, mahārāja, tava uyyāne pupphaphalaṃ aññesaṃ vāritaṃ, na tava, evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabba’’nti. ‘‘Kattha pana, bhante, pāṭihāriyaṃ karissathā’’ti? ‘‘Sāvatthinagaradvāre kaṇḍambarukkhamūle’’ti. ‘‘Amhehi tattha kiṃ kattabba’’nti? ‘‘Natthi kiñci mahārājā’’ti. Punadivase satthā katabhattakicco cārikaṃ pakkāmi. Manussā ‘‘kuhiṃ, bhante, satthā gacchatī’’ti pucchanti. ‘‘Sāvatthinagaradvāre kaṇḍambarukkhamūle titthiyamaddanaṃ yamakapāṭihāriyaṃ kātu’’nti tesaṃ bhikkhū kathayanti. Mahājano ‘‘acchariyarūpaṃ kira pāṭihāriyaṃ bhavissati, passissāma na’’nti gharadvārāni chaḍḍetvā satthārā saddhiṃyeva agamāsi.
अञ्ञतित्थिया ‘‘मयम्पि समणस्स गोतमस्स पाटिहारियकरणट्ठाने पाटिहारियं करिस्सामा’’ति उपट्ठाकेहि सद्धिं सत्थारमेव अनुबन्धिंसु। सत्था अनुपुब्बेन सावत्थिं गन्त्वा रञ्ञा ‘‘पाटिहारियं किर, भन्ते, करिस्सथा’’ति पुच्छितो ‘‘करिस्सामी’’ति वत्वा ‘‘कदा, भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘इतो सत्तमे दिवसे आसाळ्हिपुण्णमासिय’’न्ति आह। ‘‘मण्डपं करोमि भन्ते’’ति? ‘‘अलं महाराज, मम पाटिहारियकरणट्ठाने सक्को देवराजा द्वादसयोजनिकं रतनमण्डपं करिस्सती’’ति। ‘‘एतं कारणं नगरे उग्घोसापेमि, भन्ते’’ति? ‘‘उग्घोसापेहि महाराजा’’ति। राजा धम्मघोसकं अलङ्कतहत्थिपिट्ठिं आरोपेत्वा ‘‘भगवा किर सावत्थिनगरद्वारे कण्डम्बरुक्खमूले तित्थियमद्दनं पाटिहारियं करिस्सति इतो सत्तमे दिवसे’’ति याव छट्ठदिवसा देवसिकं घोसनं कारेसि। तित्थिया ‘‘कण्डम्बरुक्खमूले किर करिस्सती’’ति सामिकानं धनं दत्वा सावत्थिसामन्ते अम्बरुक्खे छिन्दापयिंसु। धम्मघोसको पुण्णमीदिवसे पातोव ‘‘अज्ज, भगवतो पाटिहारियं भविस्सती’’ति उग्घोसेसि। देवतानुभावेन सकलजम्बुदीपे द्वारे ठत्वा उग्घोसितं विय अहोसि। ये ये गन्तुं चित्तं उप्पादेन्ति, ते ते सावत्थिं पत्तमेव अत्तानं पस्सिंसु, द्वादसयोजनिका परिसा अहोसि।
Aññatitthiyā ‘‘mayampi samaṇassa gotamassa pāṭihāriyakaraṇaṭṭhāne pāṭihāriyaṃ karissāmā’’ti upaṭṭhākehi saddhiṃ satthārameva anubandhiṃsu. Satthā anupubbena sāvatthiṃ gantvā raññā ‘‘pāṭihāriyaṃ kira, bhante, karissathā’’ti pucchito ‘‘karissāmī’’ti vatvā ‘‘kadā, bhante’’ti vutte ‘‘ito sattame divase āsāḷhipuṇṇamāsiya’’nti āha. ‘‘Maṇḍapaṃ karomi bhante’’ti? ‘‘Alaṃ mahārāja, mama pāṭihāriyakaraṇaṭṭhāne sakko devarājā dvādasayojanikaṃ ratanamaṇḍapaṃ karissatī’’ti. ‘‘Etaṃ kāraṇaṃ nagare ugghosāpemi, bhante’’ti? ‘‘Ugghosāpehi mahārājā’’ti. Rājā dhammaghosakaṃ alaṅkatahatthipiṭṭhiṃ āropetvā ‘‘bhagavā kira sāvatthinagaradvāre kaṇḍambarukkhamūle titthiyamaddanaṃ pāṭihāriyaṃ karissati ito sattame divase’’ti yāva chaṭṭhadivasā devasikaṃ ghosanaṃ kāresi. Titthiyā ‘‘kaṇḍambarukkhamūle kira karissatī’’ti sāmikānaṃ dhanaṃ datvā sāvatthisāmante ambarukkhe chindāpayiṃsu. Dhammaghosako puṇṇamīdivase pātova ‘‘ajja, bhagavato pāṭihāriyaṃ bhavissatī’’ti ugghosesi. Devatānubhāvena sakalajambudīpe dvāre ṭhatvā ugghositaṃ viya ahosi. Ye ye gantuṃ cittaṃ uppādenti, te te sāvatthiṃ pattameva attānaṃ passiṃsu, dvādasayojanikā parisā ahosi.
सत्था पातोव सावत्थिं पिण्डाय पविसितुं निक्खमि। कण्डो नाम उय्यानपालो पिण्डिपक्कमेव कुम्भपमाणं महन्तं अम्बपक्कं रञ्ञो हरन्तो सत्थारं नगरद्वारे दिस्वा ‘‘इदं तथागतस्सेव अनुच्छविक’’न्ति अदासि। सत्था पटिग्गहेत्वा तत्थेव एकमन्तं निसिन्नो परिभुञ्जित्वा ‘‘आनन्द, इमं अम्बट्ठिं उय्यानपालकस्स इमस्मिं ठाने रोपनत्थाय देहि, एस कण्डम्बो नाम भविस्सती’’ति आह। थेरो तथा अकासि। उय्यानपालो पंसुं वियूहित्वा रोपेसि। तङ्खणञ्ञेव अट्ठिं भिन्दित्वा मूलानि ओतरिंसु, नङ्गलसीसपमाणो रत्तङ्कुरो उट्ठहि, महाजनस्स ओलोकेन्तस्सेव पण्णासहत्थक्खन्धो पण्णासहत्थसाखो उब्बेधतो च हत्थसतिको अम्बरुक्खो सम्पज्जि, तावदेवस्स पुप्फानि च फलानि च उट्ठहिंसु। सो मधुकरपरिवुतो सुवण्णवण्णफलभरितो नभं पूरेत्वा अट्ठासि, वातप्पहरणकाले मधुरपक्कानि पतिंसु। पच्छा आगच्छन्ता भिक्खू परिभुञ्जित्वाव आगमिंसु।
Satthā pātova sāvatthiṃ piṇḍāya pavisituṃ nikkhami. Kaṇḍo nāma uyyānapālo piṇḍipakkameva kumbhapamāṇaṃ mahantaṃ ambapakkaṃ rañño haranto satthāraṃ nagaradvāre disvā ‘‘idaṃ tathāgatasseva anucchavika’’nti adāsi. Satthā paṭiggahetvā tattheva ekamantaṃ nisinno paribhuñjitvā ‘‘ānanda, imaṃ ambaṭṭhiṃ uyyānapālakassa imasmiṃ ṭhāne ropanatthāya dehi, esa kaṇḍambo nāma bhavissatī’’ti āha. Thero tathā akāsi. Uyyānapālo paṃsuṃ viyūhitvā ropesi. Taṅkhaṇaññeva aṭṭhiṃ bhinditvā mūlāni otariṃsu, naṅgalasīsapamāṇo rattaṅkuro uṭṭhahi, mahājanassa olokentasseva paṇṇāsahatthakkhandho paṇṇāsahatthasākho ubbedhato ca hatthasatiko ambarukkho sampajji, tāvadevassa pupphāni ca phalāni ca uṭṭhahiṃsu. So madhukaraparivuto suvaṇṇavaṇṇaphalabharito nabhaṃ pūretvā aṭṭhāsi, vātappaharaṇakāle madhurapakkāni patiṃsu. Pacchā āgacchantā bhikkhū paribhuñjitvāva āgamiṃsu.
सायन्हसमये सक्को देवराजा आवज्जेन्तो ‘‘सत्थु रतनमण्डपकरणं अम्हाकं भारो’’ति ञत्वा विस्सकम्मदेवपुत्तं पेसेत्वा द्वादसयोजनिकं नीलुप्पलसञ्छन्नं सत्तरतनमण्डपं कारेसि। एवं दससहस्सचक्कवाळदेवता सन्निपतिंसु। सत्था तित्थियमद्दनं असाधारणं सावकेहि यमकपाटिहारियं कत्वा बहुजनस्स पसन्नभावं ञत्वा ओरुय्ह बुद्धासने निसिन्नो धम्मं देसेसि। वीसति पाणकोटियो अमतपानं पिविंसु। ततो ‘‘पुरिमबुद्धा पन पाटिहारियं कत्वा कत्थ गच्छन्ती’’ति आवज्जेन्तो ‘‘तावतिंसभवन’’न्ति ञत्वा बुद्धासना उट्ठाय दक्खिणपादं युगन्धरमुद्धनि ठपेत्वा वामपादेन सिनेरुमत्थकं अक्कमित्वा पारिच्छत्तकमूले पण्डुकम्बलसिलायं वस्सं उपगन्त्वा अन्तोतेमासं देवानं अभिधम्मपिटकं कथेसि। परिसा सत्थु गतट्ठानं अजानन्ती ‘‘दिस्वाव गमिस्सामा’’ति तत्थेव तेमासं वसि। उपकट्ठाय पवारणाय महामोग्गल्लानत्थेरो गन्त्वा भगवतो आरोचेसि। अथ नं सत्था पुच्छि ‘‘कहं पन एतरहि सारिपुत्तो’’ति? ‘‘एसो, भन्ते, पाटिहारिये पसीदित्वा पब्बजितेहि पञ्चहि भिक्खुसतेहि सद्धिं सङ्कस्सनगरद्वारे वसी’’ति। ‘‘मोग्गल्लान, अहं इतो सत्तमे दिवसे सङ्कस्सनगरद्वारे ओतरिस्सामि, तथागतं दट्ठुकामा सङ्कस्सनगरे एकतो सन्निपतन्तू’’ति। थेरो ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा आगन्त्वा परिसाय आरोचेत्वा सकलपरिसं सावत्थितो तिंसयोजनं सङ्कस्सनगरं एकमुहुत्तेनेव पापेसि।
Sāyanhasamaye sakko devarājā āvajjento ‘‘satthu ratanamaṇḍapakaraṇaṃ amhākaṃ bhāro’’ti ñatvā vissakammadevaputtaṃ pesetvā dvādasayojanikaṃ nīluppalasañchannaṃ sattaratanamaṇḍapaṃ kāresi. Evaṃ dasasahassacakkavāḷadevatā sannipatiṃsu. Satthā titthiyamaddanaṃ asādhāraṇaṃ sāvakehi yamakapāṭihāriyaṃ katvā bahujanassa pasannabhāvaṃ ñatvā oruyha buddhāsane nisinno dhammaṃ desesi. Vīsati pāṇakoṭiyo amatapānaṃ piviṃsu. Tato ‘‘purimabuddhā pana pāṭihāriyaṃ katvā kattha gacchantī’’ti āvajjento ‘‘tāvatiṃsabhavana’’nti ñatvā buddhāsanā uṭṭhāya dakkhiṇapādaṃ yugandharamuddhani ṭhapetvā vāmapādena sinerumatthakaṃ akkamitvā pāricchattakamūle paṇḍukambalasilāyaṃ vassaṃ upagantvā antotemāsaṃ devānaṃ abhidhammapiṭakaṃ kathesi. Parisā satthu gataṭṭhānaṃ ajānantī ‘‘disvāva gamissāmā’’ti tattheva temāsaṃ vasi. Upakaṭṭhāya pavāraṇāya mahāmoggallānatthero gantvā bhagavato ārocesi. Atha naṃ satthā pucchi ‘‘kahaṃ pana etarahi sāriputto’’ti? ‘‘Eso, bhante, pāṭihāriye pasīditvā pabbajitehi pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ saṅkassanagaradvāre vasī’’ti. ‘‘Moggallāna, ahaṃ ito sattame divase saṅkassanagaradvāre otarissāmi, tathāgataṃ daṭṭhukāmā saṅkassanagare ekato sannipatantū’’ti. Thero ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā āgantvā parisāya ārocetvā sakalaparisaṃ sāvatthito tiṃsayojanaṃ saṅkassanagaraṃ ekamuhutteneva pāpesi.
सत्था वुत्थवस्सो पवारेत्वा ‘‘महाराज, मनुस्सलोकं गमिस्सामी’’ति सक्कस्स आरोचेसि। सक्को विस्सकम्मं आमन्तेत्वा ‘‘दसबलस्स मनुस्सलोकगमनत्थाय तीणि सोपानानि करोही’’ति आह। सो सिनेरुमत्थके सोपानसीसं सङ्कस्सनगरद्वारे धुरसोपानं कत्वा मज्झे मणिमयं, एकस्मिं पस्से रजतमयं, एकस्मिं पस्से सुवण्णमयन्ति तीणि सोपानानि मापेसि, सत्तरतनमया वेदिकापरिक्खेपा। सत्था लोकविवरणं पाटिहारियं कत्वा मज्झे मणिमयेन सोपानेन ओतरि। सक्को पत्तचीवरं अग्गहेसि, सुयामो वालबीजनिं, सहम्पति महाब्रह्मा छत्तं धारेसि, दससहस्सचक्कवाळदेवता दिब्बगन्धमालादीहि पूजयिंसु। सत्थारं धुरसोपाने पतिट्ठितं पठममेव सारिपुत्तत्थेरो वन्दि, पच्छा सेसपरिसा। तस्मिं समागमे सत्था चिन्तेसि ‘‘मोग्गल्लानो ‘‘इद्धिमा’ति पाकटो, उपालि ‘विनयधरो’ति। सारिपुत्तस्स पन महापञ्ञगुणो अपाकटो, ठपेत्वा मं अञ्ञो एतेन सदिसो समपञ्ञो नाम नत्थि, पञ्ञागुणमस्स पाकटं करिस्सामी’’ति पठमं ताव पुथुज्जनानं विसये पञ्हं पुच्छि, तं पुथुज्जनाव कथयिंसु ततो सोतापन्नानं विसये पञ्हं पुच्छि, तम्पि सोतापन्नाव कथयिंसु, पुथुज्जना न जानिंसु। एवं सकदागामिविसये अनागामिविसये खीणासवविसये महासावकविसये च पञ्हं पुच्छि, तम्पि हेट्ठिमा हेट्ठिमा न जानिंसु, उपरिमा उपरिमाव कथयिंसु। अग्गसावकविसये पुट्ठपञ्हम्पि अग्गसावकाव कथयिंसु, अञ्ञे न जानिंसु। ततो सारिपुत्तत्थेरस्स विसये पञ्हं पुच्छि, तं थेरोव कथेसि, अञ्ञे न जानिंसु।
Satthā vutthavasso pavāretvā ‘‘mahārāja, manussalokaṃ gamissāmī’’ti sakkassa ārocesi. Sakko vissakammaṃ āmantetvā ‘‘dasabalassa manussalokagamanatthāya tīṇi sopānāni karohī’’ti āha. So sinerumatthake sopānasīsaṃ saṅkassanagaradvāre dhurasopānaṃ katvā majjhe maṇimayaṃ, ekasmiṃ passe rajatamayaṃ, ekasmiṃ passe suvaṇṇamayanti tīṇi sopānāni māpesi, sattaratanamayā vedikāparikkhepā. Satthā lokavivaraṇaṃ pāṭihāriyaṃ katvā majjhe maṇimayena sopānena otari. Sakko pattacīvaraṃ aggahesi, suyāmo vālabījaniṃ, sahampati mahābrahmā chattaṃ dhāresi, dasasahassacakkavāḷadevatā dibbagandhamālādīhi pūjayiṃsu. Satthāraṃ dhurasopāne patiṭṭhitaṃ paṭhamameva sāriputtatthero vandi, pacchā sesaparisā. Tasmiṃ samāgame satthā cintesi ‘‘moggallāno ‘‘iddhimā’ti pākaṭo, upāli ‘vinayadharo’ti. Sāriputtassa pana mahāpaññaguṇo apākaṭo, ṭhapetvā maṃ añño etena sadiso samapañño nāma natthi, paññāguṇamassa pākaṭaṃ karissāmī’’ti paṭhamaṃ tāva puthujjanānaṃ visaye pañhaṃ pucchi, taṃ puthujjanāva kathayiṃsu tato sotāpannānaṃ visaye pañhaṃ pucchi, tampi sotāpannāva kathayiṃsu, puthujjanā na jāniṃsu. Evaṃ sakadāgāmivisaye anāgāmivisaye khīṇāsavavisaye mahāsāvakavisaye ca pañhaṃ pucchi, tampi heṭṭhimā heṭṭhimā na jāniṃsu, uparimā uparimāva kathayiṃsu. Aggasāvakavisaye puṭṭhapañhampi aggasāvakāva kathayiṃsu, aññe na jāniṃsu. Tato sāriputtattherassa visaye pañhaṃ pucchi, taṃ therova kathesi, aññe na jāniṃsu.
मनुस्सा ‘‘को नाम एस थेरो सत्थारा सद्धिं कथेसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘धम्मसेनापति सारिपुत्तत्थेरो नामा’’ति सुत्वा ‘‘अहो महापञ्ञो’’ति वदिंसु। ततो पट्ठाय देवमनुस्सानं अन्तरे थेरस्स महापञ्ञगुणो पाकटो जातो। अथ नं सत्था –
Manussā ‘‘ko nāma esa thero satthārā saddhiṃ kathesī’’ti pucchitvā ‘‘dhammasenāpati sāriputtatthero nāmā’’ti sutvā ‘‘aho mahāpañño’’ti vadiṃsu. Tato paṭṭhāya devamanussānaṃ antare therassa mahāpaññaguṇo pākaṭo jāto. Atha naṃ satthā –
‘‘ये च सङ्खातधम्मासे, ये च सेखा पुथू इध।
‘‘Ye ca saṅkhātadhammāse, ye ca sekhā puthū idha;
तेसं मे निपको इरियं, पुट्ठो पब्रूहि मारिसा’’ति॥ (सु॰ नि॰ १०४४; चूळनि॰ अजितमाणवपुच्छा ६३; नेत्ति॰ १४) –
Tesaṃ me nipako iriyaṃ, puṭṭho pabrūhi mārisā’’ti. (su. ni. 1044; cūḷani. ajitamāṇavapucchā 63; netti. 14) –
बुद्धविसये पञ्हं पुच्छित्वा ‘‘इमस्स नु खो सारिपुत्त, संखित्तेन भासितस्स कथं वित्थारेन अत्थो दट्ठब्बो’’ति आह। थेरो पञ्हं ओलोकेत्वा ‘‘सत्था मं सेखासेखानं भिक्खूनं आगमनपटिपदं पुच्छती’’ति पञ्हे निक्कङ्खो हुत्वा ‘‘आगमनपटिपदा नाम खन्धादिवसेन बहूहि मुखेहि सक्का कथेतुं, कतं नु खो कथेन्तो सत्थु अज्झासयं गण्हितुं सक्खिस्सामी’’ति अज्झासये कङ्खि। सत्था ‘‘सारिपुत्तो पञ्हे निक्कङ्खो, अज्झासये पन मे कङ्खति, मया नये अदिन्ने कथेतुं न सक्खिस्सति, नयमस्स दस्सामी’’ति नयं ददन्तो ‘‘भूतमिदं सारिपुत्त समनुपस्सा’’ति आह। एवं किरस्स अहोसि ‘‘सारिपुत्तो मम अज्झासयं गहेत्वा कथेन्तो खन्धवसेन कथेस्सती’’ति। थेरस्स सह नयदानेन सो पञ्हो नयसतेन नयसहस्सेन उपट्ठासि। सो सत्थारा दिन्ननये ठत्वा बुद्धविसये पञ्हं कथेसि।
Buddhavisaye pañhaṃ pucchitvā ‘‘imassa nu kho sāriputta, saṃkhittena bhāsitassa kathaṃ vitthārena attho daṭṭhabbo’’ti āha. Thero pañhaṃ oloketvā ‘‘satthā maṃ sekhāsekhānaṃ bhikkhūnaṃ āgamanapaṭipadaṃ pucchatī’’ti pañhe nikkaṅkho hutvā ‘‘āgamanapaṭipadā nāma khandhādivasena bahūhi mukhehi sakkā kathetuṃ, kataṃ nu kho kathento satthu ajjhāsayaṃ gaṇhituṃ sakkhissāmī’’ti ajjhāsaye kaṅkhi. Satthā ‘‘sāriputto pañhe nikkaṅkho, ajjhāsaye pana me kaṅkhati, mayā naye adinne kathetuṃ na sakkhissati, nayamassa dassāmī’’ti nayaṃ dadanto ‘‘bhūtamidaṃ sāriputta samanupassā’’ti āha. Evaṃ kirassa ahosi ‘‘sāriputto mama ajjhāsayaṃ gahetvā kathento khandhavasena kathessatī’’ti. Therassa saha nayadānena so pañho nayasatena nayasahassena upaṭṭhāsi. So satthārā dinnanaye ṭhatvā buddhavisaye pañhaṃ kathesi.
सत्था द्वादसयोजनिकाय परिसाय धम्मं देसेसि। तिंस पाणकोटियो अमतपानं पिविंसु। सत्था परिसं उय्योजेत्वा चारिकं चरन्तो अनुपुब्बेन सावत्थिं गन्त्वा पुनदिवसे सावत्थियं पिण्डाय चरित्वा पिण्डपातपटिक्कन्तो भिक्खूहि वत्ते दस्सिते गन्धकुटिं पाविसि। सायन्हसमये भिक्खू थेरस्स गुणकथं कथेन्ता धम्मसभायं निसीदिंसु ‘‘महापञ्ञो, आवुसो, सारिपुत्तो पुथुपञ्ञो जवनपञ्ञो तिक्खपञ्ञो निब्बेधिकपञ्ञो दसबलेन संखित्तेन पुच्छितपञ्हं वित्थारेन कथेसी’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि एस संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं कथेसियेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Satthā dvādasayojanikāya parisāya dhammaṃ desesi. Tiṃsa pāṇakoṭiyo amatapānaṃ piviṃsu. Satthā parisaṃ uyyojetvā cārikaṃ caranto anupubbena sāvatthiṃ gantvā punadivase sāvatthiyaṃ piṇḍāya caritvā piṇḍapātapaṭikkanto bhikkhūhi vatte dassite gandhakuṭiṃ pāvisi. Sāyanhasamaye bhikkhū therassa guṇakathaṃ kathentā dhammasabhāyaṃ nisīdiṃsu ‘‘mahāpañño, āvuso, sāriputto puthupañño javanapañño tikkhapañño nibbedhikapañño dasabalena saṃkhittena pucchitapañhaṃ vitthārena kathesī’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi esa saṃkhittena bhāsitassa vitthārena atthaṃ kathesiyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो सरभमिगयोनियं निब्बत्तित्वा अरञ्ञे वसति। राजा मिगवित्तको अहोसि थामसम्पन्नो, अञ्ञं मनुस्सं ‘‘मनुस्सो’’तिपि न गणेति। सो एकदिवसं मिगवं गन्त्वा अमच्चे आह – ‘‘यस्स पस्सेन मिगो पलायति, तेन सो दण्डो दातब्बो’’ति। ते चिन्तयिंसु ‘‘कदाचि वेमज्झे ठितमिगं विज्झन्ति, कदाचि उट्ठितं, कदाचि पलायन्तम्पि, अज्ज पन येन केनचि उपायेन रञ्ञो ठितट्ठानञ्ञेव आरोपेस्सामा’’ति। चिन्तेत्वा च पन कतिकं कत्वा रञ्ञो धुरमग्गं अदंसु। ते महन्तं गुम्बं परिक्खिपित्वा मुग्गरादीहि भूमिं पोथयिंसु। पठममेव सरभमिगो उट्ठाय तिक्खत्तुं गुब्भं अनुपरिगन्त्वा पलायनोकासं ओलोकेन्तो सेसदिसासु मनुस्से बाहाय बाहं धनुना धनुं आहच्च निरन्तरे ठिते दिस्वा रञ्ञो ठितट्ठानेयेव ओकासं अद्दस। सो उम्मीलितेसु अक्खीसु वालुकं खिपमानो विय राजानं अभिमुखो अगमासि। राजा तं लहुसम्पत्तं दिस्वा सरं उक्खिपित्वा विज्झि। सरभमिगा नाम सरं वञ्चेतुं छेका होन्ति, सरे अभिमुखं आगच्छन्ते वेगं हापेत्वा तिट्ठन्ति, पच्छतो आगच्छन्ते वेगेन पुरतो जवन्ति, उपरिभागेनागच्छन्ते पिट्ठिं नामेन्ति, पस्सेनागच्छन्ते थोकं अपगच्छन्ति, कुच्छिं सन्धायागच्छन्ते परिवत्तित्वा पतन्ति, सरे अतिक्कन्ते वातच्छिन्नवलाहकवेगेन पलायन्ति।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto sarabhamigayoniyaṃ nibbattitvā araññe vasati. Rājā migavittako ahosi thāmasampanno, aññaṃ manussaṃ ‘‘manusso’’tipi na gaṇeti. So ekadivasaṃ migavaṃ gantvā amacce āha – ‘‘yassa passena migo palāyati, tena so daṇḍo dātabbo’’ti. Te cintayiṃsu ‘‘kadāci vemajjhe ṭhitamigaṃ vijjhanti, kadāci uṭṭhitaṃ, kadāci palāyantampi, ajja pana yena kenaci upāyena rañño ṭhitaṭṭhānaññeva āropessāmā’’ti. Cintetvā ca pana katikaṃ katvā rañño dhuramaggaṃ adaṃsu. Te mahantaṃ gumbaṃ parikkhipitvā muggarādīhi bhūmiṃ pothayiṃsu. Paṭhamameva sarabhamigo uṭṭhāya tikkhattuṃ gubbhaṃ anuparigantvā palāyanokāsaṃ olokento sesadisāsu manusse bāhāya bāhaṃ dhanunā dhanuṃ āhacca nirantare ṭhite disvā rañño ṭhitaṭṭhāneyeva okāsaṃ addasa. So ummīlitesu akkhīsu vālukaṃ khipamāno viya rājānaṃ abhimukho agamāsi. Rājā taṃ lahusampattaṃ disvā saraṃ ukkhipitvā vijjhi. Sarabhamigā nāma saraṃ vañcetuṃ chekā honti, sare abhimukhaṃ āgacchante vegaṃ hāpetvā tiṭṭhanti, pacchato āgacchante vegena purato javanti, uparibhāgenāgacchante piṭṭhiṃ nāmenti, passenāgacchante thokaṃ apagacchanti, kucchiṃ sandhāyāgacchante parivattitvā patanti, sare atikkante vātacchinnavalāhakavegena palāyanti.
सोपि राजा तस्मिं परिवत्तित्वा पतिते ‘‘सरभमिगो मे विद्धो’’ति नादं मुञ्चि। सरभो उट्ठाय वातवेगेन पलायि। बलमण्डलं भिज्जित्वा उभोसु पस्सेसु ठितअमच्चा सरभं पलायमानं दिस्वा एकतो हुत्वा पुच्छिंसु ‘‘मिगो कस्स ठितट्ठानं अभिरुही’’ति? ‘‘रञ्ञो ठितट्ठान’’न्ति । ‘‘राजा ‘विद्धो मे’ति वदति, कोनेन विद्धो, निब्बिरज्झो भो अम्हाकं राजा, भूमिनेन विद्धा’’ति ते नानप्पकारेन रञ्ञा सद्धिं केळिं करिंसु। राजा चिन्तेसि ‘‘इमे मं परिहसन्ति, न मम पमाणं जानन्ती’’ति गाळ्हं निवासेत्वा पत्तिकोव खग्गं आदाय ‘‘सरभं गण्हिस्सामी’’ति वेगेन पक्खन्दि। अथ नं दिस्वा तीणि योजनानि अनुबन्धि। सरभो अरञ्ञं पाविसि, राजापि पाविसि। तत्थ सरभमिगस्स गमनमग्गे सट्ठिहत्थमत्तो महापूतिपादनरकावाटो अत्थि, सो तिंसहत्थमत्तं उदकेन पुण्णो तिणेहि च पटिच्छन्नो। सरभो उदकगन्धं घायित्वाव आवाटभावं ञत्वा थोकं ओसक्कित्वा गतो। राजा पन उजुकमेव गच्छन्तो तस्मिं पति।
Sopi rājā tasmiṃ parivattitvā patite ‘‘sarabhamigo me viddho’’ti nādaṃ muñci. Sarabho uṭṭhāya vātavegena palāyi. Balamaṇḍalaṃ bhijjitvā ubhosu passesu ṭhitaamaccā sarabhaṃ palāyamānaṃ disvā ekato hutvā pucchiṃsu ‘‘migo kassa ṭhitaṭṭhānaṃ abhiruhī’’ti? ‘‘Rañño ṭhitaṭṭhāna’’nti . ‘‘Rājā ‘viddho me’ti vadati, konena viddho, nibbirajjho bho amhākaṃ rājā, bhūminena viddhā’’ti te nānappakārena raññā saddhiṃ keḷiṃ kariṃsu. Rājā cintesi ‘‘ime maṃ parihasanti, na mama pamāṇaṃ jānantī’’ti gāḷhaṃ nivāsetvā pattikova khaggaṃ ādāya ‘‘sarabhaṃ gaṇhissāmī’’ti vegena pakkhandi. Atha naṃ disvā tīṇi yojanāni anubandhi. Sarabho araññaṃ pāvisi, rājāpi pāvisi. Tattha sarabhamigassa gamanamagge saṭṭhihatthamatto mahāpūtipādanarakāvāṭo atthi, so tiṃsahatthamattaṃ udakena puṇṇo tiṇehi ca paṭicchanno. Sarabho udakagandhaṃ ghāyitvāva āvāṭabhāvaṃ ñatvā thokaṃ osakkitvā gato. Rājā pana ujukameva gacchanto tasmiṃ pati.
सरभो तस्स पदसद्दं असुणन्तो निवत्तित्वा तं अपस्सन्तो ‘‘नरकावाटे पतितो भविस्सती’’ति ञत्वा आगन्त्वा ओलोकेन्तो तं गम्भीरउदके अपतिट्ठं किलमन्तं दिस्वा तेन कतं अपराधं हदये अकत्वा सञ्जातकारुञ्ञो ‘‘मा मयि पस्सन्तेव राजा नस्सतु, इमम्हा दुक्खा नं मोचेस्सामी’’ति आवाटतीरे ठितो ‘‘मा भायि, महाराज, महन्ता दुक्खा तं मोचेस्सामी’’ति वत्वा अत्तनो पियपुत्तं उद्धरितुं उस्साहं करोन्तो विय तस्सुद्धरणत्थाय सिलाय योग्गं कत्वाव ‘‘विज्झिस्सामी’’ति आगतं राजानं सट्ठिहत्था नरका उद्धरित्वा अस्सासेत्वा पिट्ठिं आरोपेत्वा अरञ्ञा नीहरित्वा सेनाय अविदूरे ओतारेत्वा ओवादमस्स दत्वा पञ्चसु सीलेसु पतिट्ठापेसि। राजा महासत्तं विना वसितुं असक्कोन्तो आह ‘‘सामि सरभमिगराज, मया सद्धिं बाराणसिं एहि, द्वादसयोजनिकाय ते बाराणसियं रज्जं दम्मि, तं कारेही’’ति। ‘‘महाराज, मयं तिरच्छानगता, न मे रज्जेनत्थो, सचे ते मयि सिनेहो अत्थि, मया दिन्नानि सीलानि रक्खन्तो रट्ठवासिनोपि सीलं रक्खापेही’’ति तं ओवदित्वा अरञ्ञमेव पाविसि।
Sarabho tassa padasaddaṃ asuṇanto nivattitvā taṃ apassanto ‘‘narakāvāṭe patito bhavissatī’’ti ñatvā āgantvā olokento taṃ gambhīraudake apatiṭṭhaṃ kilamantaṃ disvā tena kataṃ aparādhaṃ hadaye akatvā sañjātakāruñño ‘‘mā mayi passanteva rājā nassatu, imamhā dukkhā naṃ mocessāmī’’ti āvāṭatīre ṭhito ‘‘mā bhāyi, mahārāja, mahantā dukkhā taṃ mocessāmī’’ti vatvā attano piyaputtaṃ uddharituṃ ussāhaṃ karonto viya tassuddharaṇatthāya silāya yoggaṃ katvāva ‘‘vijjhissāmī’’ti āgataṃ rājānaṃ saṭṭhihatthā narakā uddharitvā assāsetvā piṭṭhiṃ āropetvā araññā nīharitvā senāya avidūre otāretvā ovādamassa datvā pañcasu sīlesu patiṭṭhāpesi. Rājā mahāsattaṃ vinā vasituṃ asakkonto āha ‘‘sāmi sarabhamigarāja, mayā saddhiṃ bārāṇasiṃ ehi, dvādasayojanikāya te bārāṇasiyaṃ rajjaṃ dammi, taṃ kārehī’’ti. ‘‘Mahārāja, mayaṃ tiracchānagatā, na me rajjenattho, sace te mayi sineho atthi, mayā dinnāni sīlāni rakkhanto raṭṭhavāsinopi sīlaṃ rakkhāpehī’’ti taṃ ovaditvā araññameva pāvisi.
सो अस्सुपुण्णेहि नेत्तेहि तस्स गुणं सरन्तोव सेनं पापुणित्वा सेनङ्गपरिवुतो नगरं गन्त्वा ‘‘इतो पट्ठाय सकलनगरवासिनो पञ्च सीलानि रक्खन्तू’’ति धम्मभेरिं चरापेसि। महासत्तेन पन अत्तनो कतगुणं कस्सचि अकथेत्वा सायन्हे नानग्गरसभोजनं भुञ्जित्वा अलङ्कतसयने सयित्वा पच्चूसकाले महासत्तस्स गुणं सरित्वा उट्ठाय सयनपिट्ठे पल्लङ्केन निसीदित्वा पीतिपुण्णेन हदयेन छहि गाथाहि उदानेसि –
So assupuṇṇehi nettehi tassa guṇaṃ sarantova senaṃ pāpuṇitvā senaṅgaparivuto nagaraṃ gantvā ‘‘ito paṭṭhāya sakalanagaravāsino pañca sīlāni rakkhantū’’ti dhammabheriṃ carāpesi. Mahāsattena pana attano kataguṇaṃ kassaci akathetvā sāyanhe nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā alaṅkatasayane sayitvā paccūsakāle mahāsattassa guṇaṃ saritvā uṭṭhāya sayanapiṭṭhe pallaṅkena nisīditvā pītipuṇṇena hadayena chahi gāthāhi udānesi –
१३४.
134.
‘‘आसीसेथेव पुरिसो, न निब्बिन्देय्य पण्डितो।
‘‘Āsīsetheva puriso, na nibbindeyya paṇḍito;
पस्सामि वोहं अत्तानं, यथा इच्छिं तथा अहु॥
Passāmi vohaṃ attānaṃ, yathā icchiṃ tathā ahu.
१३५.
135.
‘‘आसीसेथेव पुरिसो, न निब्बिन्देय्य पण्डितो।
‘‘Āsīsetheva puriso, na nibbindeyya paṇḍito;
पस्सामि वोहं अत्तानं, उदका थलमुब्भतं॥
Passāmi vohaṃ attānaṃ, udakā thalamubbhataṃ.
१३६.
136.
‘‘वायमेथेव पुरिसो, न निब्बिन्देय्य पण्डितो।
‘‘Vāyametheva puriso, na nibbindeyya paṇḍito;
पस्सामि वोहं अत्तानं, यथा इच्छिं तथा अहु॥
Passāmi vohaṃ attānaṃ, yathā icchiṃ tathā ahu.
१३७.
137.
‘‘वायमेथेव पुरिसो, न निब्बिन्देय्य पण्डितो।
‘‘Vāyametheva puriso, na nibbindeyya paṇḍito;
पस्सामि वोहं अत्तानं, उदका थलमुब्भतं॥
Passāmi vohaṃ attānaṃ, udakā thalamubbhataṃ.
१३८.
138.
‘‘दुक्खूपनीतोपि नरो सपञ्ञो, आसं न छिन्देय्य सुखागमाय।
‘‘Dukkhūpanītopi naro sapañño, āsaṃ na chindeyya sukhāgamāya;
बहू हि फस्सा अहिता हिता च, अवितक्किता मच्चुमुपब्बजन्ति॥
Bahū hi phassā ahitā hitā ca, avitakkitā maccumupabbajanti.
१३९.
139.
‘‘अचिन्तितम्पि भवति, चिन्तितम्पि विनस्सति।
‘‘Acintitampi bhavati, cintitampi vinassati;
न हि चिन्तामया भोगा, इत्थिया पुरिसस्स वा’’ति॥
Na hi cintāmayā bhogā, itthiyā purisassa vā’’ti.
तत्थ आसीसेथेव पुरिसोति आसच्छेदककम्मं अकत्वा अत्तनो कम्मेसु आसं करोथेव न उक्कण्ठेय्य। यथा इच्छिन्ति अहञ्हि सट्ठिहत्था नरका उट्ठानं इच्छिं, सोम्हि तथेव जातो, ततो उट्ठितोयेवाति दीपेति। अहिता हिता चाति दुक्खफस्सा च सुखफस्सा च, ‘‘मरणफस्सा जीवितफस्सा चा’’तिपि अत्थो, सत्तानञ्हि मरणफस्सो अहितो जीवितफस्सो हितो, तेसं अवितक्कितो अचिन्तितोपि मरणफस्सो आगच्छतीति दस्सेति। अचिन्ति तम्पीति मया ‘‘आवाटे पतिस्सामी’’ति न चिन्तितं, ‘‘सरभं मारेस्सामी’’ति चिन्तितं, इदानि पन मे चिन्तितं नट्ठं, अचिन्तितमेव जातं। भोगाति यसपरिवारा। एते चिन्तामया न होन्ति, तस्मा ञाणवता वीरियमेव कातब्बं। वीरियवतो हि अचिन्तितम्पि होतियेव।
Tattha āsīsetheva purisoti āsacchedakakammaṃ akatvā attano kammesu āsaṃ karotheva na ukkaṇṭheyya. Yathā icchinti ahañhi saṭṭhihatthā narakā uṭṭhānaṃ icchiṃ, somhi tatheva jāto, tato uṭṭhitoyevāti dīpeti. Ahitā hitā cāti dukkhaphassā ca sukhaphassā ca, ‘‘maraṇaphassā jīvitaphassā cā’’tipi attho, sattānañhi maraṇaphasso ahito jīvitaphasso hito, tesaṃ avitakkito acintitopi maraṇaphasso āgacchatīti dasseti. Acinti tampīti mayā ‘‘āvāṭe patissāmī’’ti na cintitaṃ, ‘‘sarabhaṃ māressāmī’’ti cintitaṃ, idāni pana me cintitaṃ naṭṭhaṃ, acintitameva jātaṃ. Bhogāti yasaparivārā. Ete cintāmayā na honti, tasmā ñāṇavatā vīriyameva kātabbaṃ. Vīriyavato hi acintitampi hotiyeva.
तस्सेवं उदानं उदानेन्तस्सेव अरुणं उट्ठहि। पुरोहितो च पातोव सुखसेय्यपुच्छनत्थं आगन्त्वा राजद्वारे ठितो तस्स उदानगीतसद्दं सुत्वा चिन्तेसि ‘‘राजा हिय्यो मिगवं अगमासि, तत्थ सरभमिगं विरद्धो भविस्सति, ततो अमच्चेहि अवहसियमानो ‘मारेत्वा नं आहरिस्सामी’ति खत्तियमानेन तं अनुबन्धन्तो सट्ठिहत्थे नरके पतितो भविस्सति, दयालुना सरभराजेन रञ्ञो दोसं अचिन्तेत्वा राजा उद्धरितो भविस्सति, तेन मञ्ञे उदानं उदानेती’’ति। एवं ब्राह्मणस्स रञ्ञो परिपुण्णब्यञ्जनं उदानं सुत्वा सुमज्जिते आदासे मुखं ओलोकेन्तस्स छाया विय रञ्ञा च सरभेन च कतकारणं पाकटं अहोसि। सो नखग्गेन द्वारं आकोटेसि। राजा ‘‘को एसो’’ति पुच्छि। ‘‘अहं देव पुरोहितो’’ति। अथस्स द्वारं विवरित्वा ‘‘इतो एहाचरिया’’ति आह। सो पविसित्वा राजानं जयापेत्वा एकमन्तं ठितो ‘‘अहं, महाराज, तया अरञ्ञे कतकारणं जानामि, त्वं एकं सरभमिगं अनुबन्धन्तो नरके पतितो, अथ नं सो सरभो सिलाय योग्गं कत्वा नरकतो उद्धरि, सो त्वं तस्स गुणं अनुस्सरित्वा उदानं उदानेसी’’ति वत्वा द्वे गाथा अभासि –
Tassevaṃ udānaṃ udānentasseva aruṇaṃ uṭṭhahi. Purohito ca pātova sukhaseyyapucchanatthaṃ āgantvā rājadvāre ṭhito tassa udānagītasaddaṃ sutvā cintesi ‘‘rājā hiyyo migavaṃ agamāsi, tattha sarabhamigaṃ viraddho bhavissati, tato amaccehi avahasiyamāno ‘māretvā naṃ āharissāmī’ti khattiyamānena taṃ anubandhanto saṭṭhihatthe narake patito bhavissati, dayālunā sarabharājena rañño dosaṃ acintetvā rājā uddharito bhavissati, tena maññe udānaṃ udānetī’’ti. Evaṃ brāhmaṇassa rañño paripuṇṇabyañjanaṃ udānaṃ sutvā sumajjite ādāse mukhaṃ olokentassa chāyā viya raññā ca sarabhena ca katakāraṇaṃ pākaṭaṃ ahosi. So nakhaggena dvāraṃ ākoṭesi. Rājā ‘‘ko eso’’ti pucchi. ‘‘Ahaṃ deva purohito’’ti. Athassa dvāraṃ vivaritvā ‘‘ito ehācariyā’’ti āha. So pavisitvā rājānaṃ jayāpetvā ekamantaṃ ṭhito ‘‘ahaṃ, mahārāja, tayā araññe katakāraṇaṃ jānāmi, tvaṃ ekaṃ sarabhamigaṃ anubandhanto narake patito, atha naṃ so sarabho silāya yoggaṃ katvā narakato uddhari, so tvaṃ tassa guṇaṃ anussaritvā udānaṃ udānesī’’ti vatvā dve gāthā abhāsi –
१४०.
140.
‘‘सरभं गिरिदुग्गस्मिं, यं त्वं अनुसरी पुरे।
‘‘Sarabhaṃ giriduggasmiṃ, yaṃ tvaṃ anusarī pure;
अलीनचित्तस्स तुवं, विक्कन्तमनुजीवसि॥
Alīnacittassa tuvaṃ, vikkantamanujīvasi.
१४१.
141.
‘‘यो तं विदुग्गा नरका समुद्धरि, सिलाय योग्गं सरभो करित्वा।
‘‘Yo taṃ viduggā narakā samuddhari, silāya yoggaṃ sarabho karitvā;
दुक्खूपनीतं मच्चुमुखा पमोचयि, अलीनचित्तं त मिगं वदेसी’’ति॥
Dukkhūpanītaṃ maccumukhā pamocayi, alīnacittaṃ ta migaṃ vadesī’’ti.
तत्थ अनुसरीति अनुबन्धि। विक्कन्तन्ति उद्धरणत्थाय कतपरक्कमं। अनुजीवसीति उपजीवसि, तस्सानुभावेन तया जीवितं लद्धन्ति अत्थो। समुद्धरीति उद्धरि। त मिगं वदेसीति तं सुवण्णसरभमिगं इध सिरिसयने निसिन्नो वण्णेसि।
Tattha anusarīti anubandhi. Vikkantanti uddharaṇatthāya kataparakkamaṃ. Anujīvasīti upajīvasi, tassānubhāvena tayā jīvitaṃ laddhanti attho. Samuddharīti uddhari. Ta migaṃ vadesīti taṃ suvaṇṇasarabhamigaṃ idha sirisayane nisinno vaṇṇesi.
तं सुत्वा राजा ‘‘अयं मया सद्धिं न मिगवं गतो, सब्बं पवत्तिं जानाति, कथं नु खो जानाति, पुच्छिस्सामि न’’न्ति चिन्तेत्वा नवमं गाथमाह –
Taṃ sutvā rājā ‘‘ayaṃ mayā saddhiṃ na migavaṃ gato, sabbaṃ pavattiṃ jānāti, kathaṃ nu kho jānāti, pucchissāmi na’’nti cintetvā navamaṃ gāthamāha –
१४२.
142.
‘‘किं त्वं नु तत्थेव तदा अहोसि, उदाहु ते कोचि नं एतदक्खा।
‘‘Kiṃ tvaṃ nu tattheva tadā ahosi, udāhu te koci naṃ etadakkhā;
विवटच्छद्दो नुसि सब्बदस्सी, ञाणं नु ते ब्राह्मण भिंसरूप’’न्ति॥
Vivaṭacchaddo nusi sabbadassī, ñāṇaṃ nu te brāhmaṇa bhiṃsarūpa’’nti.
तत्थ भिंसरूपन्ति किं नु ते ञाणं बलवजातिकं, तेनेतं जानासीति।
Tattha bhiṃsarūpanti kiṃ nu te ñāṇaṃ balavajātikaṃ, tenetaṃ jānāsīti.
ब्राह्मणो ‘‘नाहं सब्बञ्ञुबुद्धो, ब्यञ्जनं अमक्खेत्वा तया कथितगाथानं पन मय्हं अत्थो उपट्ठाती’’ति दीपेन्तो दसमं गाथमाह –
Brāhmaṇo ‘‘nāhaṃ sabbaññubuddho, byañjanaṃ amakkhetvā tayā kathitagāthānaṃ pana mayhaṃ attho upaṭṭhātī’’ti dīpento dasamaṃ gāthamāha –
१४३.
143.
‘‘न चेवहं तत्थ तदा अहोसिं, न चापि मे कोचि नं एतदक्खा।
‘‘Na cevahaṃ tattha tadā ahosiṃ, na cāpi me koci naṃ etadakkhā;
गाथापदानञ्च सुभासितानं, अत्थं तदानेन्ति जनिन्द धीरा’’ति॥
Gāthāpadānañca subhāsitānaṃ, atthaṃ tadānenti janinda dhīrā’’ti.
तत्थ सुभासितानन्ति ब्यञ्जनं अमक्खेत्वा सुट्ठु भासितानं। अत्थं तदानेन्तीति यो तेसं अत्थो, तं आनेन्ति उपधारेन्तीति।
Tattha subhāsitānanti byañjanaṃ amakkhetvā suṭṭhu bhāsitānaṃ. Atthaṃ tadānentīti yo tesaṃ attho, taṃ ānenti upadhārentīti.
राजा तस्स तुस्सित्वा बहुं धनं अदासि। ततो पट्ठाय दानादिपुञ्ञाभिरतो अहोसि, मनुस्सापि पुञ्ञाभिरता हुत्वा मतमता सग्गमेव पूरयिंसु। अथेकदिवसं राजा ‘‘लक्खं विज्झिस्सामी’’ति पुरोहितमादाय उय्यानं गतो। तदा सक्को देवराजा बहू नवे देवे च देवकञ्ञायो च दिस्वा ‘‘किं नु खो कारण’’न्ति आवज्जेन्तो सरभमिगेन नरका उद्धरित्वा रञ्ञो सीलेसु पतिट्ठापितभावं ञत्वा ‘‘रञ्ञो आनुभावेन महाजनो पुञ्ञानि करोति, तेन देवलोको परिपूरति, इदानि खो पन राजा लक्खं विज्झितुं उय्यानं गतो, तं वीमंसित्वा सीहनादं नदापेत्वा सरभमिगस्स गुणं कथापेत्वा अत्तनो च सक्कभावं जानापेत्वा आकासे ठितो धम्मं देसेत्वा मेत्ताय चेव पञ्चन्नं सीलानञ्च गुणं कथेत्वा आगमिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा उय्यानं अगमासि। राजापि ‘‘लक्खं विज्झिस्सामी’’ति धनुं आरोपेत्वा सरं सन्नय्हि। तस्मिं खणे सक्को रञ्ञो च लक्खस्स च अन्तरे अत्तनो आनुभावेन सरभं दस्सेसि। राजा तं दिस्वा सरं न मुञ्चि। अथ नं सक्को पुरोहितस्स सरीरे अधिमुच्चित्वा गाथं अभासि –
Rājā tassa tussitvā bahuṃ dhanaṃ adāsi. Tato paṭṭhāya dānādipuññābhirato ahosi, manussāpi puññābhiratā hutvā matamatā saggameva pūrayiṃsu. Athekadivasaṃ rājā ‘‘lakkhaṃ vijjhissāmī’’ti purohitamādāya uyyānaṃ gato. Tadā sakko devarājā bahū nave deve ca devakaññāyo ca disvā ‘‘kiṃ nu kho kāraṇa’’nti āvajjento sarabhamigena narakā uddharitvā rañño sīlesu patiṭṭhāpitabhāvaṃ ñatvā ‘‘rañño ānubhāvena mahājano puññāni karoti, tena devaloko paripūrati, idāni kho pana rājā lakkhaṃ vijjhituṃ uyyānaṃ gato, taṃ vīmaṃsitvā sīhanādaṃ nadāpetvā sarabhamigassa guṇaṃ kathāpetvā attano ca sakkabhāvaṃ jānāpetvā ākāse ṭhito dhammaṃ desetvā mettāya ceva pañcannaṃ sīlānañca guṇaṃ kathetvā āgamissāmī’’ti cintetvā uyyānaṃ agamāsi. Rājāpi ‘‘lakkhaṃ vijjhissāmī’’ti dhanuṃ āropetvā saraṃ sannayhi. Tasmiṃ khaṇe sakko rañño ca lakkhassa ca antare attano ānubhāvena sarabhaṃ dassesi. Rājā taṃ disvā saraṃ na muñci. Atha naṃ sakko purohitassa sarīre adhimuccitvā gāthaṃ abhāsi –
१४४.
144.
‘‘आदाय पत्तिं परविरियघातिं, चापे सरं किं विचिकिच्छसे तुवं।
‘‘Ādāya pattiṃ paraviriyaghātiṃ, cāpe saraṃ kiṃ vicikicchase tuvaṃ;
नुन्नो सरो सरभं हन्तु खिप्पं, अन्नञ्हि एतं वरपञ्ञ रञ्ञो’’ति॥
Nunno saro sarabhaṃ hantu khippaṃ, annañhi etaṃ varapañña rañño’’ti.
तत्थ पत्तिन्ति वाजपत्तेहि समन्नागतं। परविरियघातिन्ति परेसं वीरियघातकं। चापे सरन्ति एतं पत्तसहितं सरं चापे आदाय सन्नय्हित्वा इदानि त्वं किं विचिकिच्छसि। हन्तूति तया विस्सट्ठो हुत्वा एस सरो खिप्पं इमं सरभं हनतु। अन्नञ्हि एतन्ति वरपञ्ञ, महाराज, सरभो नाम रञ्ञो आहारो भक्खोति अत्थो।
Tattha pattinti vājapattehi samannāgataṃ. Paraviriyaghātinti paresaṃ vīriyaghātakaṃ. Cāpe saranti etaṃ pattasahitaṃ saraṃ cāpe ādāya sannayhitvā idāni tvaṃ kiṃ vicikicchasi. Hantūti tayā vissaṭṭho hutvā esa saro khippaṃ imaṃ sarabhaṃ hanatu. Annañhi etanti varapañña, mahārāja, sarabho nāma rañño āhāro bhakkhoti attho.
ततो राजा गाथमाह –
Tato rājā gāthamāha –
१४५.
145.
‘‘अद्धा पजानामि अहम्पि एतं, अन्नं मिगो ब्राह्मण खत्तियस्स।
‘‘Addhā pajānāmi ahampi etaṃ, annaṃ migo brāhmaṇa khattiyassa;
पुब्बे कतञ्च अपचायमानो, तस्मा मिगं सरभं नो हनामी’’ति॥
Pubbe katañca apacāyamāno, tasmā migaṃ sarabhaṃ no hanāmī’’ti.
तत्थ पुब्बे कतञ्चाति ब्राह्मण, अहमेतं एकंसेन जानामि यथा मिगो खत्तियस्स अन्नं, पुब्बे पन इमिना मय्हं कतगुणं पूजेमि, तस्मा तं न हनामीति।
Tattha pubbe katañcāti brāhmaṇa, ahametaṃ ekaṃsena jānāmi yathā migo khattiyassa annaṃ, pubbe pana iminā mayhaṃ kataguṇaṃ pūjemi, tasmā taṃ na hanāmīti.
ततो सक्को गाथाद्वयमाह –
Tato sakko gāthādvayamāha –
१४६.
146.
‘‘नेसो मिगो महाराज, असुरेसो दिसम्पति।
‘‘Neso migo mahārāja, asureso disampati;
एतं हन्त्वा मनुस्सिन्द, भवस्सु अमराधिपो॥
Etaṃ hantvā manussinda, bhavassu amarādhipo.
१४७.
147.
‘‘सचे च राजा विचिकिच्छसे तुवं, हन्तुं मिगं सरभं सहायकं।
‘‘Sace ca rājā vicikicchase tuvaṃ, hantuṃ migaṃ sarabhaṃ sahāyakaṃ;
सपुत्तदारो नरवीरसेट्ठ, गन्ता तुवं वेतरणिं यमस्सा’’ति॥
Saputtadāro naravīraseṭṭha, gantā tuvaṃ vetaraṇiṃ yamassā’’ti.
तत्थ असुरेसोति असुरो एसो, असुरजेट्ठको सक्को एसोति अधिप्पायेन वदति। अमराधिपोति त्वं एतं सक्कं मारेत्वा सयं सक्को देवराजा होहीति वदति। वेतरणिं यमस्साति ‘‘सचे एतं ‘सहायो मे’ति चिन्तेत्वा न मारेस्ससि, सपुत्तदारो यमस्स वेतरणिनिरयं गतो भविस्ससी’’ति नं तासेसि।
Tattha asuresoti asuro eso, asurajeṭṭhako sakko esoti adhippāyena vadati. Amarādhipoti tvaṃ etaṃ sakkaṃ māretvā sayaṃ sakko devarājā hohīti vadati. Vetaraṇiṃ yamassāti ‘‘sace etaṃ ‘sahāyo me’ti cintetvā na māressasi, saputtadāro yamassa vetaraṇinirayaṃ gato bhavissasī’’ti naṃ tāsesi.
ततो राजा द्वे गाथा अभासि –
Tato rājā dve gāthā abhāsi –
१४८.
148.
‘‘कामं अहं जानपदा च सब्बे, पुत्ता च दारा च सहायसङ्घा।
‘‘Kāmaṃ ahaṃ jānapadā ca sabbe, puttā ca dārā ca sahāyasaṅghā;
गच्छेमु तं वेतरणिं यमस्स, न त्वेव हञ्ञो मम पाणदो यो॥
Gacchemu taṃ vetaraṇiṃ yamassa, na tveva hañño mama pāṇado yo.
१४९.
149.
‘‘अयं मिगो किच्छगतस्स मय्हं, एकस्स कत्ता विवनस्मि घोरे।
‘‘Ayaṃ migo kicchagatassa mayhaṃ, ekassa kattā vivanasmi ghore;
तं तादिसं पुब्बकिच्चं सरन्तो, जानं महाब्रह्मे कथं हनेय्य’’न्ति॥
Taṃ tādisaṃ pubbakiccaṃ saranto, jānaṃ mahābrahme kathaṃ haneyya’’nti.
तत्थ मम पाणदो योति ब्राह्मण, यो मम पाणददो येन मे पियं जीवितं दिन्नं, नरकं पविसन्तेन मया सो न त्वेव हञ्ञो न हनितब्बो, अवज्झो एसोति वदति। एकस्स कत्ता विवनस्मि घोरेति दारुणे अरञ्ञे पविट्ठस्स सतो एकस्स असहायकस्स मम कत्ता कारको जीवितस्स दायको, स्वाहं तं इमिना कतं तादिसं पुब्बकिच्चं सरन्तोयेव तं गुणं जानन्तोयेव कथं हनेय्यं।
Tattha mama pāṇado yoti brāhmaṇa, yo mama pāṇadado yena me piyaṃ jīvitaṃ dinnaṃ, narakaṃ pavisantena mayā so na tveva hañño na hanitabbo, avajjho esoti vadati. Ekassa kattā vivanasmi ghoreti dāruṇe araññe paviṭṭhassa sato ekassa asahāyakassa mama kattā kārako jīvitassa dāyako, svāhaṃ taṃ iminā kataṃ tādisaṃ pubbakiccaṃ sarantoyeva taṃ guṇaṃ jānantoyeva kathaṃ haneyyaṃ.
अथ सक्को पुरोहितस्स सरीरतो अपगन्त्वा सक्कत्तभावं मापेत्वा आकासे ठत्वा रञ्ञो गुणं पकासेन्तो गाथाद्वयमाह –
Atha sakko purohitassa sarīrato apagantvā sakkattabhāvaṃ māpetvā ākāse ṭhatvā rañño guṇaṃ pakāsento gāthādvayamāha –
१५०.
150.
‘‘मित्ताभिराधी चिरमेव जीव, रज्जं इमं धम्मगुणे पसास।
‘‘Mittābhirādhī cirameva jīva, rajjaṃ imaṃ dhammaguṇe pasāsa;
नारीगणेहि परिचारियन्तो, मोदस्सु रट्ठे तिदिवेव वासवो॥
Nārīgaṇehi paricāriyanto, modassu raṭṭhe tidiveva vāsavo.
१५१.
151.
‘‘अक्कोधनो निच्चपसन्नचित्तो, सब्बातिथी याचयोगो भवित्वा।
‘‘Akkodhano niccapasannacitto, sabbātithī yācayogo bhavitvā;
दत्वा च भुत्वा च यथानुभावं, अनिन्दितो सग्गमुपेहि ठान’’न्ति॥
Datvā ca bhutvā ca yathānubhāvaṃ, anindito saggamupehi ṭhāna’’nti.
तत्थ मित्ताभिराधीति मित्ते आराधेन्तो तोसेन्तो तेसु अदुब्भमानो। सब्बातिथीति सब्बे धम्मिकसमणब्राह्मणे अतिथी पाहुनकेयेव कत्वा परिहरन्तो याचितब्बयुत्तको हुत्वा। अनिन्दितोति दानादीनि पुञ्ञानि करणेन पमुदितो देवलोकेन अभिनन्दितो हुत्वा सग्गट्ठानं उपेहीति।
Tattha mittābhirādhīti mitte ārādhento tosento tesu adubbhamāno. Sabbātithīti sabbe dhammikasamaṇabrāhmaṇe atithī pāhunakeyeva katvā pariharanto yācitabbayuttako hutvā. Aninditoti dānādīni puññāni karaṇena pamudito devalokena abhinandito hutvā saggaṭṭhānaṃ upehīti.
एवं वत्वा सक्को ‘‘अहं महाराजं तं परिग्गण्हितुं आगतो, त्वं अत्तानं परिग्गण्हितुं नादासि, अप्पमत्तो होही’’ति तं ओवदित्वा सकट्ठानमेव गतो।
Evaṃ vatvā sakko ‘‘ahaṃ mahārājaṃ taṃ pariggaṇhituṃ āgato, tvaṃ attānaṃ pariggaṇhituṃ nādāsi, appamatto hohī’’ti taṃ ovaditvā sakaṭṭhānameva gato.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि सारिपुत्तो संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं जानातियेवा’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा राजा आनन्दो अहोसि, पुरोहितो सारिपुत्तो, सरभमिगो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi sāriputto saṃkhittena bhāsitassa vitthārena atthaṃ jānātiyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā rājā ānando ahosi, purohito sāriputto, sarabhamigo pana ahameva ahosi’’nti.
सरभमिगजातकवण्णना दसमा।
Sarabhamigajātakavaṇṇanā dasamā.
जातकुद्दानं –
Jātakuddānaṃ –
अम्ब फन्दन जवन, नारद दूत कलिङ्गा।
Amba phandana javana, nārada dūta kaliṅgā;
अकित्ति तक्कारियं रुरु, सरभं दस तेरसे॥
Akitti takkāriyaṃ ruru, sarabhaṃ dasa terase.
तेरसकनिपातवण्णना निट्ठिता।
Terasakanipātavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४८३. सरभमिगजातकं • 483. Sarabhamigajātakaṃ
