| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[५२२] २. सरभङ्गजातकवण्णना
[522] 2. Sarabhaṅgajātakavaṇṇanā
अलङ्कता कुण्डलिनो सुवत्थाति इदं सत्था वेळुवने विहरन्तो महामोग्गल्लानत्थेरस्स परिनिब्बानं आरब्भ कथेसि। सारिपुत्तत्थेरो तथागतं जेतवने विहरन्तं अत्तनो परिनिब्बानं अनुजानापेत्वा गन्त्वा नाळकगामके जातोवरके परिनिब्बायि। तस्स परिनिब्बुतभावं सुत्वा सत्था राजगहं गन्त्वा वेळुवने विहासि। तदा महामोग्गल्लानत्थेरो इसिगिलिपस्से काळसिलायं विहरति। सो पन इद्धिबलेन कोटिप्पत्तभावेन देवलोकचारिकञ्च उस्सदनिरयचारिकञ्च गच्छति। देवलोके बुद्धसावकानं महन्तं इस्सरियं दिस्वा उस्सदनिरयेसु च तित्थियसावकानं महन्तं दुक्खं दिस्वा मनुस्सलोकं आगन्त्वा ‘‘असुको उपासको असुका च उपासिका असुकस्मिं नाम देवलोके निब्बत्तित्वा महासम्पत्तिं अनुभवन्ति, तित्थियसावकेसु असुको च असुका च निरयादीसु असुकअपाये नाम निब्बत्ता’’ति मनुस्सानं कथेसि। मनुस्सा सासने पसीदन्ति, तित्थिये परिवज्जेन्ति। बुद्धसावकानं सक्कारो महन्तो अहोसि, तित्थियानं परिहायति।
Alaṅkatākuṇḍalino suvatthāti idaṃ satthā veḷuvane viharanto mahāmoggallānattherassa parinibbānaṃ ārabbha kathesi. Sāriputtatthero tathāgataṃ jetavane viharantaṃ attano parinibbānaṃ anujānāpetvā gantvā nāḷakagāmake jātovarake parinibbāyi. Tassa parinibbutabhāvaṃ sutvā satthā rājagahaṃ gantvā veḷuvane vihāsi. Tadā mahāmoggallānatthero isigilipasse kāḷasilāyaṃ viharati. So pana iddhibalena koṭippattabhāvena devalokacārikañca ussadanirayacārikañca gacchati. Devaloke buddhasāvakānaṃ mahantaṃ issariyaṃ disvā ussadanirayesu ca titthiyasāvakānaṃ mahantaṃ dukkhaṃ disvā manussalokaṃ āgantvā ‘‘asuko upāsako asukā ca upāsikā asukasmiṃ nāma devaloke nibbattitvā mahāsampattiṃ anubhavanti, titthiyasāvakesu asuko ca asukā ca nirayādīsu asukaapāye nāma nibbattā’’ti manussānaṃ kathesi. Manussā sāsane pasīdanti, titthiye parivajjenti. Buddhasāvakānaṃ sakkāro mahanto ahosi, titthiyānaṃ parihāyati.
ते थेरे आघातं बन्धित्वा ‘‘इमस्मिं जीवन्ते अम्हाकं उपट्ठाका भिज्जन्ति, सक्कारो च परिहायति, मारापेस्साम न’’न्ति थेरस्स मारणत्थं समणगुत्तकस्स नाम चोरस्स सहस्सं अदंसु। सो ‘‘थेरं मारेस्सामी’’ति महन्तेन परिवारेन सद्धिं काळसिलं अगमासि। थेरो तं आगच्छन्तं दिस्वाव इद्धिया उप्पतित्वा पक्कामि। चोरो तं दिवसं थेरं अदिस्वा निवत्तित्वा पुनदिवसेपीति छ दिवसे अगमासि। थेरोपि तथेव इद्धिया पक्कामि। सत्तमे पन दिवसे थेरस्स पुब्बे कतं अपरापरियवेदनीयकम्मं ओकासं लभि। सो किर पुब्बे भरियाय वचनं गहेत्वा मातापितरो मारेतुकामो यानकेन अरञ्ञं नेत्वा चोरानं उट्ठिताकारं कत्वा मातापितरो पोथेसि पहरि। ते चक्खुदुब्बलताय रूपदस्सनरहिता तं अत्तनो पुत्तं असञ्जानन्ता ‘‘चोरा एव एते’’ति सञ्ञाय, ‘‘तात, असुका नाम चोरा नो घातेन्ति, त्वं पटिक्कमाही’’ति तस्सेवत्थाय परिदेविंसु। सो चिन्तेसि – ‘‘इमे मया पोथियमानापि मय्हं येवत्थाय परिदेवन्ति, अयुत्तं कम्मं करोमी’’ति। अथ ने अस्सासेत्वा चोरानं पलायनाकारं दस्सेत्वा तेसं हत्थपादे सम्बाहित्वा ‘‘अम्म , ताता, मा भायित्थ, चोरा पलाता’’ति वत्वा पुन अत्तनो गेहमेव आनेसि। तं कम्मं एत्तकं कालं ओकासं अलभित्वा भस्मपटिच्छन्नो अङ्गाररासि विय ठत्वा इमं अन्तिमसरीरं उपधावित्वा गण्हि। यथा हि पन सुनखलुद्दकेन मिगं दिस्वा सुनखो विस्सज्जितो मिगं अनुबन्धित्वा यस्मिं ठाने पापुणाति, तस्मिंयेव गण्हाति, एवं इदं कम्मं यस्मिं ठाने ओकासं लभति, तस्मिं विपाकं देति, तेन मुत्तो नाम नत्थि।
Te there āghātaṃ bandhitvā ‘‘imasmiṃ jīvante amhākaṃ upaṭṭhākā bhijjanti, sakkāro ca parihāyati, mārāpessāma na’’nti therassa māraṇatthaṃ samaṇaguttakassa nāma corassa sahassaṃ adaṃsu. So ‘‘theraṃ māressāmī’’ti mahantena parivārena saddhiṃ kāḷasilaṃ agamāsi. Thero taṃ āgacchantaṃ disvāva iddhiyā uppatitvā pakkāmi. Coro taṃ divasaṃ theraṃ adisvā nivattitvā punadivasepīti cha divase agamāsi. Theropi tatheva iddhiyā pakkāmi. Sattame pana divase therassa pubbe kataṃ aparāpariyavedanīyakammaṃ okāsaṃ labhi. So kira pubbe bhariyāya vacanaṃ gahetvā mātāpitaro māretukāmo yānakena araññaṃ netvā corānaṃ uṭṭhitākāraṃ katvā mātāpitaro pothesi pahari. Te cakkhudubbalatāya rūpadassanarahitā taṃ attano puttaṃ asañjānantā ‘‘corā eva ete’’ti saññāya, ‘‘tāta, asukā nāma corā no ghātenti, tvaṃ paṭikkamāhī’’ti tassevatthāya parideviṃsu. So cintesi – ‘‘ime mayā pothiyamānāpi mayhaṃ yevatthāya paridevanti, ayuttaṃ kammaṃ karomī’’ti. Atha ne assāsetvā corānaṃ palāyanākāraṃ dassetvā tesaṃ hatthapāde sambāhitvā ‘‘amma , tātā, mā bhāyittha, corā palātā’’ti vatvā puna attano gehameva ānesi. Taṃ kammaṃ ettakaṃ kālaṃ okāsaṃ alabhitvā bhasmapaṭicchanno aṅgārarāsi viya ṭhatvā imaṃ antimasarīraṃ upadhāvitvā gaṇhi. Yathā hi pana sunakhaluddakena migaṃ disvā sunakho vissajjito migaṃ anubandhitvā yasmiṃ ṭhāne pāpuṇāti, tasmiṃyeva gaṇhāti, evaṃ idaṃ kammaṃ yasmiṃ ṭhāne okāsaṃ labhati, tasmiṃ vipākaṃ deti, tena mutto nāma natthi.
थेरो अत्तना कतकम्मस्स आकड्ढितभावं ञत्वा न अपगच्छि। थेरो तस्स निस्सन्देन आकासे उप्पतितुं नासक्खि। नन्दोपनन्ददमनसमत्थवेजयन्तकम्पनसमत्थापिस्स इद्धि कम्मबलेन दुब्बलतं पत्ता। चोरो थेरं गहेत्वा थेरस्स अट्ठीनि तण्डुलकणमत्तानि करोन्तो भिन्दित्वा सञ्चुण्णेत्वा पलालपिट्ठिककरणं नाम कत्वा ‘‘मतो’’ति सञ्ञाय एकस्मिं गुम्बपिट्ठे खिपित्वा सपरिवारो पक्कामि। थेरो सतिं पटिलभित्वा ‘‘सत्थारं पस्सित्वा परिनिब्बायिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा सरीरं झानवेठनेन वेठेत्वा थिरं कत्वा आकासं उप्पतित्वा आकासेन सत्थु सन्तिकं गन्त्वा सत्थारं वन्दित्वा ‘‘भन्ते, आयुसङ्खारो मे ओस्सट्ठो, परिनिब्बायिस्सामी’’ति आह। ‘‘परिनिब्बायिस्ससि, मोग्गल्लान’’आति। ‘‘आम, भन्ते’’ति। ‘‘कत्थ गन्त्वा परिनिब्बायिस्ससी’’ति। ‘‘काळसिलापट्टे, भन्ते’’ति। तेन हि, मोग्गल्लान, धम्मं मय्हं कथेत्वा याहि, तादिसस्स सावकस्स इदानि दस्सनं नत्थीति। सो ‘‘एवं करिस्सामि, भन्ते’’ति सत्थारं वन्दित्वा तालप्पमाणं आकासे उप्पतित्वा परिनिब्बानदिवसे सारिपुत्तत्थेरो विय नानप्पकारा इद्धियो कत्वा धम्मं कथेत्वा सत्थारं वन्दित्वा काळसिलायं अटवियं परिनिब्बायि।
Thero attanā katakammassa ākaḍḍhitabhāvaṃ ñatvā na apagacchi. Thero tassa nissandena ākāse uppatituṃ nāsakkhi. Nandopanandadamanasamatthavejayantakampanasamatthāpissa iddhi kammabalena dubbalataṃ pattā. Coro theraṃ gahetvā therassa aṭṭhīni taṇḍulakaṇamattāni karonto bhinditvā sañcuṇṇetvā palālapiṭṭhikakaraṇaṃ nāma katvā ‘‘mato’’ti saññāya ekasmiṃ gumbapiṭṭhe khipitvā saparivāro pakkāmi. Thero satiṃ paṭilabhitvā ‘‘satthāraṃ passitvā parinibbāyissāmī’’ti cintetvā sarīraṃ jhānaveṭhanena veṭhetvā thiraṃ katvā ākāsaṃ uppatitvā ākāsena satthu santikaṃ gantvā satthāraṃ vanditvā ‘‘bhante, āyusaṅkhāro me ossaṭṭho, parinibbāyissāmī’’ti āha. ‘‘Parinibbāyissasi, moggallāna’’āti. ‘‘Āma, bhante’’ti. ‘‘Kattha gantvā parinibbāyissasī’’ti. ‘‘Kāḷasilāpaṭṭe, bhante’’ti. Tena hi, moggallāna, dhammaṃ mayhaṃ kathetvā yāhi, tādisassa sāvakassa idāni dassanaṃ natthīti. So ‘‘evaṃ karissāmi, bhante’’ti satthāraṃ vanditvā tālappamāṇaṃ ākāse uppatitvā parinibbānadivase sāriputtatthero viya nānappakārā iddhiyo katvā dhammaṃ kathetvā satthāraṃ vanditvā kāḷasilāyaṃ aṭaviyaṃ parinibbāyi.
तङ्खणञ्ञेव छ देवलोका एककोलाहला अहेसुं, ‘‘अम्हाकं किर आचरियो परिनिब्बुतो’’ति दिब्बगन्धमालावासधूमचन्दनचुण्णानि चेव नानादारूनि च गहेत्वा आगमिंसु, एकूनसतरतनचन्दनचितका अहोसि। सत्था थेरस्स सन्तिके ठत्वा सरीरनिक्खेपं कारेसि। आळाहनस्स समन्ततो योजनमत्ते पदेसे पुप्फवस्सं वस्सि। देवानं अन्तरे मनुस्सा, मनुस्सानं अन्तरे देवा अहेसुं। यथाक्कमेन देवानं अन्तरे यक्खा तिट्ठन्ति, यक्खानं अन्तरे गन्धब्बा तिट्ठन्ति, गन्धब्बानं अन्तरे नागा तिट्ठन्ति, नागानं अन्तरे वेनतेय्या तिट्ठन्ति, वेनतेय्यानं अन्तरे किन्नरा तिट्ठन्ति, किन्नरानं अन्तरे छत्ता तिट्ठन्ति, छत्तानं अन्तरे सुवण्णचामरा तिट्ठन्ति, तेसं अन्तरे धजा तिट्ठन्ति, तेसं अन्तरे पटाका तिट्ठन्ति। सत्त दिवसानि साधुकीळं कीळिंसु। सत्था थेरस्स धातुं गाहापेत्वा वेळुवनद्वारकोट्ठके चेतियं कारापेसि। तदा भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘आवुसो, सारिपुत्तत्थेरो तथागतस्स सन्तिके अपरिनिब्बुतत्ता बुद्धानं सन्तिका महन्तं सम्मानं न लभि, मोग्गल्लानत्थेरो पन बुद्धानं समीपे परिनिब्बुतत्ता महासम्मानं लभी’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव मोग्गल्लानो मम सन्तिका सम्मानं लभति, पुब्बेपि लभियेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Taṅkhaṇaññeva cha devalokā ekakolāhalā ahesuṃ, ‘‘amhākaṃ kira ācariyo parinibbuto’’ti dibbagandhamālāvāsadhūmacandanacuṇṇāni ceva nānādārūni ca gahetvā āgamiṃsu, ekūnasataratanacandanacitakā ahosi. Satthā therassa santike ṭhatvā sarīranikkhepaṃ kāresi. Āḷāhanassa samantato yojanamatte padese pupphavassaṃ vassi. Devānaṃ antare manussā, manussānaṃ antare devā ahesuṃ. Yathākkamena devānaṃ antare yakkhā tiṭṭhanti, yakkhānaṃ antare gandhabbā tiṭṭhanti, gandhabbānaṃ antare nāgā tiṭṭhanti, nāgānaṃ antare venateyyā tiṭṭhanti, venateyyānaṃ antare kinnarā tiṭṭhanti, kinnarānaṃ antare chattā tiṭṭhanti, chattānaṃ antare suvaṇṇacāmarā tiṭṭhanti, tesaṃ antare dhajā tiṭṭhanti, tesaṃ antare paṭākā tiṭṭhanti. Satta divasāni sādhukīḷaṃ kīḷiṃsu. Satthā therassa dhātuṃ gāhāpetvā veḷuvanadvārakoṭṭhake cetiyaṃ kārāpesi. Tadā bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, sāriputtatthero tathāgatassa santike aparinibbutattā buddhānaṃ santikā mahantaṃ sammānaṃ na labhi, moggallānatthero pana buddhānaṃ samīpe parinibbutattā mahāsammānaṃ labhī’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva moggallāno mama santikā sammānaṃ labhati, pubbepi labhiyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो पुरोहितस्स ब्राह्मणिया कुच्छिम्हि पटिसन्धिं गण्हित्वा दसमासच्चयेन पच्चूससमये मातुकुच्छितो निक्खमि। तस्मिं खणे द्वादसयोजनिके बाराणसिनगरे सब्बावुधानि पज्जलिंसु। पुरोहितो पुत्तस्स जातक्खणे बहि निक्खमित्वा आकासं ओलोकेन्तो नक्खत्तयोगं दिस्वा ‘‘इमिना नक्खत्तेन जातत्ता एसो कुमारो सकलजम्बुदीपे धनुग्गहानं अग्गो भविस्सती’’ति ञत्वा कालस्सेव राजकुलं गन्त्वा राजानं सुखसयितभावं पुच्छि। ‘‘कुतो मे, आचरिय, सुखं, अज्ज सकलनिवेसने आवुधानि पज्जलितानी’’ति वुत्ते ‘‘मा भायि, देव, न तुम्हाकं निवेसनेयेव, सकलनगरेपि पज्जलिंसुयेव, अज्ज अम्हाकं गेहे कुमारस्स जातत्ता एवं अहोसी’’ति। ‘‘आचरिय, एवं जातकुमारस्स पन किं भविस्सती’’ति? ‘‘न किञ्चि, महाराज, सो पन सकलजम्बुदीपे धनुग्गहानं अग्गो भविस्सती’’ति। ‘‘साधु, आचरिय, तेन हि नं पटिजग्गित्वा वयप्पत्तकाले अम्हाकं दस्सेय्यासी’’ति वत्वा खीरमूलं ताव सहस्सं दापेसि। पुरोहितो तं गहेत्वा निवेसनं गन्त्वा ब्राह्मणिया दत्वा पुत्तस्स नामग्गहणदिवसे जातक्खणे आवुधानं पज्जलितत्ता ‘‘जोतिपालो’’तिस्स नामं अकासि।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto purohitassa brāhmaṇiyā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhitvā dasamāsaccayena paccūsasamaye mātukucchito nikkhami. Tasmiṃ khaṇe dvādasayojanike bārāṇasinagare sabbāvudhāni pajjaliṃsu. Purohito puttassa jātakkhaṇe bahi nikkhamitvā ākāsaṃ olokento nakkhattayogaṃ disvā ‘‘iminā nakkhattena jātattā eso kumāro sakalajambudīpe dhanuggahānaṃ aggo bhavissatī’’ti ñatvā kālasseva rājakulaṃ gantvā rājānaṃ sukhasayitabhāvaṃ pucchi. ‘‘Kuto me, ācariya, sukhaṃ, ajja sakalanivesane āvudhāni pajjalitānī’’ti vutte ‘‘mā bhāyi, deva, na tumhākaṃ nivesaneyeva, sakalanagarepi pajjaliṃsuyeva, ajja amhākaṃ gehe kumārassa jātattā evaṃ ahosī’’ti. ‘‘Ācariya, evaṃ jātakumārassa pana kiṃ bhavissatī’’ti? ‘‘Na kiñci, mahārāja, so pana sakalajambudīpe dhanuggahānaṃ aggo bhavissatī’’ti. ‘‘Sādhu, ācariya, tena hi naṃ paṭijaggitvā vayappattakāle amhākaṃ dasseyyāsī’’ti vatvā khīramūlaṃ tāva sahassaṃ dāpesi. Purohito taṃ gahetvā nivesanaṃ gantvā brāhmaṇiyā datvā puttassa nāmaggahaṇadivase jātakkhaṇe āvudhānaṃ pajjalitattā ‘‘jotipālo’’tissa nāmaṃ akāsi.
सो महन्तेन परिवारेन वड्ढमानो सोळसवस्सकाले उत्तमरूपधरो अहोसि। अथस्स पिता सरीरसम्पत्तिं ओलोकेत्वा सहस्सं दत्वा, ‘‘तात, तक्कसिलं गन्त्वा दिसापामोक्खस्स आचरियस्स सन्तिके सिप्पं उप्पण्हाही’’ति आह। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा आचरियभागं गहेत्वा मातापितरो वन्दित्वा तत्थ गन्त्वा सहस्सं दत्वा सिप्पं पट्ठपेत्वा सत्ताहेनेव निप्फत्तिं पापुणि। अथस्स आचरियो तुस्सित्वा अत्तनो सन्तकं खग्गरतनं सन्धियुत्तं मेण्डकसिङ्गधनुं सन्धियुत्तं तूणीरं अत्तनो सन्नाहकञ्चुकं उण्हीसञ्च दत्वा ‘‘तात जोतिपोल, अहं महल्लको, इदानि त्वं इमे माणवके सिक्खापेही’’ति पञ्चसतमाणवकेपि तस्सेव निय्यादेसि। बोधिसत्तो सब्बं उपकरणं गहेत्वा आचरियं वन्दित्वा बाराणसिमेव आगन्त्वा मातापितरो वन्दित्वा अट्ठासि। अथ नं वन्दित्वा ठितं पिता अवोच ‘‘उग्गहितं ते, तात, सिप्प’’न्ति। ‘‘आम, ताता’’ति। सो तस्स वचनं सुत्वा राजकुलं गन्त्वा ‘‘पुत्तो मे , देव, सिप्पं सिक्खित्वा आगतो, किं करोतू’’ति आह। ‘‘आचरिय, अम्हे उपट्ठहतू’’ति। ‘‘परिब्बयमस्स जानाथ, देवा’’ति। ‘‘सो देवसिकं सहस्सं लभतू’’ति। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा गेहं गन्त्वा कुमारं पक्कोसापेत्वा ‘‘तात, राजानं उपट्ठहा’’ति आह। सो ततो पट्ठाय देवसिकं सहस्सं लभित्वा राजानं उपट्ठहि।
So mahantena parivārena vaḍḍhamāno soḷasavassakāle uttamarūpadharo ahosi. Athassa pitā sarīrasampattiṃ oloketvā sahassaṃ datvā, ‘‘tāta, takkasilaṃ gantvā disāpāmokkhassa ācariyassa santike sippaṃ uppaṇhāhī’’ti āha. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā ācariyabhāgaṃ gahetvā mātāpitaro vanditvā tattha gantvā sahassaṃ datvā sippaṃ paṭṭhapetvā sattāheneva nipphattiṃ pāpuṇi. Athassa ācariyo tussitvā attano santakaṃ khaggaratanaṃ sandhiyuttaṃ meṇḍakasiṅgadhanuṃ sandhiyuttaṃ tūṇīraṃ attano sannāhakañcukaṃ uṇhīsañca datvā ‘‘tāta jotipola, ahaṃ mahallako, idāni tvaṃ ime māṇavake sikkhāpehī’’ti pañcasatamāṇavakepi tasseva niyyādesi. Bodhisatto sabbaṃ upakaraṇaṃ gahetvā ācariyaṃ vanditvā bārāṇasimeva āgantvā mātāpitaro vanditvā aṭṭhāsi. Atha naṃ vanditvā ṭhitaṃ pitā avoca ‘‘uggahitaṃ te, tāta, sippa’’nti. ‘‘Āma, tātā’’ti. So tassa vacanaṃ sutvā rājakulaṃ gantvā ‘‘putto me , deva, sippaṃ sikkhitvā āgato, kiṃ karotū’’ti āha. ‘‘Ācariya, amhe upaṭṭhahatū’’ti. ‘‘Paribbayamassa jānātha, devā’’ti. ‘‘So devasikaṃ sahassaṃ labhatū’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā gehaṃ gantvā kumāraṃ pakkosāpetvā ‘‘tāta, rājānaṃ upaṭṭhahā’’ti āha. So tato paṭṭhāya devasikaṃ sahassaṃ labhitvā rājānaṃ upaṭṭhahi.
राजपादमूलिका उज्झायिंसु – ‘‘मयं जोतिपालेन कतकम्मं न पस्साम, देवसिकं सहस्सं गण्हाति, मयमस्स सिप्पं पस्सितुकामा’’ति। राजा तेसं वचनं सुत्वा पुरोहितस्स कथेसि। पुरोहितो ‘‘साधु, देवा’’ति पुत्तस्सारोचेसि। सो ‘‘साधु, तात, इतो सत्तमे दिवसे दस्सेस्सामि सिप्पं, अपिच राजा अत्तनो विजिते धनुग्गहे सन्निपातापेतू’’ति आह। पुरोहितो गन्त्वा रञ्ञो तमत्थं आरोचेसि। राजा नगरे भेरिं चरापेत्वा धनुग्गहे सन्निपातापेसि। सट्ठिसहस्सा धनुग्गहा सन्निपतिंसु। राजा तेसं सन्निपतितभावं ञत्वा ‘‘नगरवासिनो जोतिपालस्स सिप्पं पस्सन्तू’’ति नगरे भेरिं चरापेत्वा राजङ्गणं सज्जापेत्वा महाजनपरिवुतो पल्लङ्कवरे निसीदित्वा धनुग्गहे पक्कोसापेत्वा ‘‘जोतिपालो आगच्छतू’’ति पेसेसि। सो आचरियेन दिन्नानि धनुतूणीरसन्नाहकञ्चुकउण्हीसानि निवासनन्तरे ठपेत्वा खग्गं गाहापेत्वा पकतिवेसेन रञ्ञो सन्तिकं गन्त्वा एकमन्तं अट्ठासि।
Rājapādamūlikā ujjhāyiṃsu – ‘‘mayaṃ jotipālena katakammaṃ na passāma, devasikaṃ sahassaṃ gaṇhāti, mayamassa sippaṃ passitukāmā’’ti. Rājā tesaṃ vacanaṃ sutvā purohitassa kathesi. Purohito ‘‘sādhu, devā’’ti puttassārocesi. So ‘‘sādhu, tāta, ito sattame divase dassessāmi sippaṃ, apica rājā attano vijite dhanuggahe sannipātāpetū’’ti āha. Purohito gantvā rañño tamatthaṃ ārocesi. Rājā nagare bheriṃ carāpetvā dhanuggahe sannipātāpesi. Saṭṭhisahassā dhanuggahā sannipatiṃsu. Rājā tesaṃ sannipatitabhāvaṃ ñatvā ‘‘nagaravāsino jotipālassa sippaṃ passantū’’ti nagare bheriṃ carāpetvā rājaṅgaṇaṃ sajjāpetvā mahājanaparivuto pallaṅkavare nisīditvā dhanuggahe pakkosāpetvā ‘‘jotipālo āgacchatū’’ti pesesi. So ācariyena dinnāni dhanutūṇīrasannāhakañcukauṇhīsāni nivāsanantare ṭhapetvā khaggaṃ gāhāpetvā pakativesena rañño santikaṃ gantvā ekamantaṃ aṭṭhāsi.
धनुग्गहा ‘‘जोतिपालो किर धनुसिप्पं दस्सेतुं आगतो, धनुं अग्गहेत्वा पन आगतत्ता अम्हाकं हत्थतो धनुं गहेतुकामो भविस्सति , नास्स दस्सामा’’ति कतिकं करिंसु। राजा जोतिपालं आमन्तेत्वा ‘‘सिप्पं दस्सेही’’ति आह। सो साणिं परिक्खिपापेत्वा अन्तोसाणियं ठितो साटकं अपनेत्वा सन्नाहकञ्चुकं पवेसेत्वा उण्हीसं सीसे पटिमुञ्चित्वा मेण्डकसिङ्गधनुम्हि पवालवण्णं जियं आरोपेत्वा तूणीरं पिट्ठे बन्धित्वा खग्गं वामतो कत्वा वजिरग्गं नाराचं नखपिट्ठेन परिवत्तेत्वा साणिं विवरित्वा पथविं भिन्दित्वा अलङ्कतनागकुमारो विय निक्खमित्वा गन्त्वा रञ्ञो अपचितिं दस्सेत्वा अट्ठासि। तं दिस्वा महाजना वग्गन्ति नदन्ति अप्फोटेन्ति सेळेन्ति। राजा ‘‘दस्सेहि, जोतिपाल, सिप्प’’न्ति आह। देव, तुम्हाकं धनुग्गहेसु अक्खणवेधिवालवेधिसरवेधिसद्दवेधिनो चत्तारो धनुग्गहे पक्कोसापेहीति। अथ राजा पक्कोसापेसि।
Dhanuggahā ‘‘jotipālo kira dhanusippaṃ dassetuṃ āgato, dhanuṃ aggahetvā pana āgatattā amhākaṃ hatthato dhanuṃ gahetukāmo bhavissati , nāssa dassāmā’’ti katikaṃ kariṃsu. Rājā jotipālaṃ āmantetvā ‘‘sippaṃ dassehī’’ti āha. So sāṇiṃ parikkhipāpetvā antosāṇiyaṃ ṭhito sāṭakaṃ apanetvā sannāhakañcukaṃ pavesetvā uṇhīsaṃ sīse paṭimuñcitvā meṇḍakasiṅgadhanumhi pavālavaṇṇaṃ jiyaṃ āropetvā tūṇīraṃ piṭṭhe bandhitvā khaggaṃ vāmato katvā vajiraggaṃ nārācaṃ nakhapiṭṭhena parivattetvā sāṇiṃ vivaritvā pathaviṃ bhinditvā alaṅkatanāgakumāro viya nikkhamitvā gantvā rañño apacitiṃ dassetvā aṭṭhāsi. Taṃ disvā mahājanā vagganti nadanti apphoṭenti seḷenti. Rājā ‘‘dassehi, jotipāla, sippa’’nti āha. Deva, tumhākaṃ dhanuggahesu akkhaṇavedhivālavedhisaravedhisaddavedhino cattāro dhanuggahe pakkosāpehīti. Atha rājā pakkosāpesi.
महासत्तो राजङ्गणे चतुरस्सपरिच्छेदब्भन्तरे मण्डलं कत्वा चतूसु कण्णेसु चत्तारो धनुग्गहे ठपेत्वा एकेकस्स तिंस तिंस कण्डसहस्सानि दापेत्वा एकेकस्स सन्तिके एकेकं कण्डदायकं ठपेत्वा सयं वजिरग्गं नाराचं गहेत्वा मण्डलमज्झे ठत्वा ‘‘महाराज, इमे चत्तारो धनुग्गहा एकप्पहारेनेव सरे खिपित्वा मं विज्झन्तु, अहं एतेहि खित्तकण्डानि निवारेस्सामी’’ति आह। राजा ‘‘एवं करोथा’’ति आणापेसि। धनुग्गहा आहंसु, ‘‘महाराज, मयं अक्खणवेधिवालवेधिसरवेधिसद्दवेधिनो, जोतिपालो तरुणदारको, न मयं विज्झिस्सामा’’ति। महासत्तो ‘‘सचे सक्कोथ, विज्झथ म’’न्ति आह। ते ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा एकप्पहारेनेव कण्डानि खिपिंसु। महासत्तो तानि नाराचेन पहरित्वा यथा वा तथा वा न पातेसि, बोधिकोट्ठकं पन परिक्खिपन्तो विय तालेन तालं, वालेन वालं, दण्डकेन दण्डकं, वाजेन वाजं अनतिक्कमन्तो खिपित्वा सरगब्भं अकासि। धनुग्गहानं कण्डानि खीणानि। सो तेसं कण्डखीणभावं ञत्वा सरगब्भं अविनासेन्तोव उप्पतित्वा गन्त्वा रञ्ञो सन्तिके अट्ठासि। महाजनो उन्नादेन्तो वग्गन्तो अप्फोटेन्तो सेळेन्तो अच्छरं पहरन्तो महाकोलाहलं कत्वा वत्थाभरणादीनि खिपि। एवं एकरासिभूतं अट्ठारसकोटिसङ्ख्यं धनं अहोसि।
Mahāsatto rājaṅgaṇe caturassaparicchedabbhantare maṇḍalaṃ katvā catūsu kaṇṇesu cattāro dhanuggahe ṭhapetvā ekekassa tiṃsa tiṃsa kaṇḍasahassāni dāpetvā ekekassa santike ekekaṃ kaṇḍadāyakaṃ ṭhapetvā sayaṃ vajiraggaṃ nārācaṃ gahetvā maṇḍalamajjhe ṭhatvā ‘‘mahārāja, ime cattāro dhanuggahā ekappahāreneva sare khipitvā maṃ vijjhantu, ahaṃ etehi khittakaṇḍāni nivāressāmī’’ti āha. Rājā ‘‘evaṃ karothā’’ti āṇāpesi. Dhanuggahā āhaṃsu, ‘‘mahārāja, mayaṃ akkhaṇavedhivālavedhisaravedhisaddavedhino, jotipālo taruṇadārako, na mayaṃ vijjhissāmā’’ti. Mahāsatto ‘‘sace sakkotha, vijjhatha ma’’nti āha. Te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā ekappahāreneva kaṇḍāni khipiṃsu. Mahāsatto tāni nārācena paharitvā yathā vā tathā vā na pātesi, bodhikoṭṭhakaṃ pana parikkhipanto viya tālena tālaṃ, vālena vālaṃ, daṇḍakena daṇḍakaṃ, vājena vājaṃ anatikkamanto khipitvā saragabbhaṃ akāsi. Dhanuggahānaṃ kaṇḍāni khīṇāni. So tesaṃ kaṇḍakhīṇabhāvaṃ ñatvā saragabbhaṃ avināsentova uppatitvā gantvā rañño santike aṭṭhāsi. Mahājano unnādento vagganto apphoṭento seḷento accharaṃ paharanto mahākolāhalaṃ katvā vatthābharaṇādīni khipi. Evaṃ ekarāsibhūtaṃ aṭṭhārasakoṭisaṅkhyaṃ dhanaṃ ahosi.
अथ नं राजा पुच्छि – ‘‘किं सिप्पं नामेतं जोतिपाला’’ति? सरपटिबाहनं नाम, देवाति। अञ्ञे एतं जानन्ता अत्थीति। सकलजम्बुदीपे मं ठपेत्वा अञ्ञो नत्थि, देवाति। अपरं दस्सेहि, ताताति। देव, एते ताव चतूसु कण्णेसु ठत्वा चत्तारोपि जना मं विज्झितुं न सक्खिंसु, अहं पनेते चतूसु कण्णेसु ठिते एकेनेव सरेन विज्झिस्सामीति। धनुग्गहा ठातुं न उस्सहिंसु। महासत्तो चतूसु कण्णेसु चतस्सो कदलियो ठपापेत्वा नाराचपुङ्खे रत्तसुत्तकं बन्धित्वा एकं कदलिं सन्धाय खिपि। नाराचो तं कदलिं विज्झित्वा ततो दुतियं, ततो ततियं, ततो चतुत्थं, ततो पठमं विद्धमेव विज्झित्वा पुन तस्स हत्थेयेव पतिट्ठहि। कदलियो सुत्तपरिक्खित्ता अट्ठंसु। महाजनो उन्नादसहस्सानि पवत्तेसि। राजा ‘‘किं सिप्पं नामेतं, ताता’’ति? चक्कविद्धं नाम, देवाति। अपरम्पि दस्सेहि, ताताति। महासत्तो सरलट्ठिं नाम, सररज्जुं नाम, सरवेधिं नाम दस्सेसि, सरपासादं नाम, सरसोपानं नाम, सरमण्डपं नाम, सरपाकारं नाम, सरपोक्खरणिं नाम अकासि, सरपदुमं नाम पुप्फापेसि, सरवस्सं नाम वस्सापेसि। इति अञ्ञेहि असाधारणानि इमानि द्वादस सिप्पानि दस्सेत्वा पुन अञ्ञेहि असाधारणेयेव सत्त महाकाये पदालेसि, अट्ठङ्गुलबहलं उदुम्बरपदरं विज्झि, चतुरङ्गुलबहलं असनपदरं, द्वङ्गुलबहलं तम्बपट्टं, एकङ्गुलबहलं अयपट्टं, एकाबद्धं फलकसतं विनिविज्झित्वा पलालसकटवालुकसकटपदरसकटानं पुरिमभागेन सरं खिपित्वा पच्छाभागेन निक्खमापेसि, पच्छाभागेन सरं खिपित्वा पुरिमभागेन निक्खमापेसि, उदके चतुउसभं, थले अट्ठउसभट्ठानं कण्डं पेसेसि। वातिङ्गणसञ्ञाय उसभमत्तके वालं विज्झि। बोधिसत्तो सरे खिपित्वा आकासे सरपासादादीनि कत्वा पुन एकेन सरेन ते सरे पातेन्तो भङ्गविभङ्गे अकासीति ‘‘सरभङ्गो’’ति नाम पञ्ञातो। तस्स एत्तकानि सिप्पानि दस्सेन्तस्सेव सूरियो अत्थङ्गतो।
Atha naṃ rājā pucchi – ‘‘kiṃ sippaṃ nāmetaṃ jotipālā’’ti? Sarapaṭibāhanaṃ nāma, devāti. Aññe etaṃ jānantā atthīti. Sakalajambudīpe maṃ ṭhapetvā añño natthi, devāti. Aparaṃ dassehi, tātāti. Deva, ete tāva catūsu kaṇṇesu ṭhatvā cattāropi janā maṃ vijjhituṃ na sakkhiṃsu, ahaṃ panete catūsu kaṇṇesu ṭhite ekeneva sarena vijjhissāmīti. Dhanuggahā ṭhātuṃ na ussahiṃsu. Mahāsatto catūsu kaṇṇesu catasso kadaliyo ṭhapāpetvā nārācapuṅkhe rattasuttakaṃ bandhitvā ekaṃ kadaliṃ sandhāya khipi. Nārāco taṃ kadaliṃ vijjhitvā tato dutiyaṃ, tato tatiyaṃ, tato catutthaṃ, tato paṭhamaṃ viddhameva vijjhitvā puna tassa hattheyeva patiṭṭhahi. Kadaliyo suttaparikkhittā aṭṭhaṃsu. Mahājano unnādasahassāni pavattesi. Rājā ‘‘kiṃ sippaṃ nāmetaṃ, tātā’’ti? Cakkaviddhaṃ nāma, devāti. Aparampi dassehi, tātāti. Mahāsatto saralaṭṭhiṃ nāma, sararajjuṃ nāma, saravedhiṃ nāma dassesi, sarapāsādaṃ nāma, sarasopānaṃ nāma, saramaṇḍapaṃ nāma, sarapākāraṃ nāma, sarapokkharaṇiṃ nāma akāsi, sarapadumaṃ nāma pupphāpesi, saravassaṃ nāma vassāpesi. Iti aññehi asādhāraṇāni imāni dvādasa sippāni dassetvā puna aññehi asādhāraṇeyeva satta mahākāye padālesi, aṭṭhaṅgulabahalaṃ udumbarapadaraṃ vijjhi, caturaṅgulabahalaṃ asanapadaraṃ, dvaṅgulabahalaṃ tambapaṭṭaṃ, ekaṅgulabahalaṃ ayapaṭṭaṃ, ekābaddhaṃ phalakasataṃ vinivijjhitvā palālasakaṭavālukasakaṭapadarasakaṭānaṃ purimabhāgena saraṃ khipitvā pacchābhāgena nikkhamāpesi, pacchābhāgena saraṃ khipitvā purimabhāgena nikkhamāpesi, udake catuusabhaṃ, thale aṭṭhausabhaṭṭhānaṃ kaṇḍaṃ pesesi. Vātiṅgaṇasaññāya usabhamattake vālaṃ vijjhi. Bodhisatto sare khipitvā ākāse sarapāsādādīni katvā puna ekena sarena te sare pātento bhaṅgavibhaṅge akāsīti ‘‘sarabhaṅgo’’ti nāma paññāto. Tassa ettakāni sippāni dassentasseva sūriyo atthaṅgato.
अथस्स राजा सेनापतिट्ठानं पटिजानित्वा ‘‘जोतिपाल, अज्ज विकालो, स्वे त्वं सेनापतिट्ठानं सक्कारं गण्हिस्ससि, केसमस्सुं कारेत्वा न्हत्वा एही’’ति तं दिवसं परिब्बयत्थाय सतसहस्सं अदासि। महासत्तो ‘‘इमिना मय्हं अत्थो नत्थी’’ति अट्ठारसकोटिसङ्ख्यं धनं सामिकानञ्ञेव दत्वा महन्तेन परिवारेन न्हायितुं नदिं गन्त्वा केसमस्सुं कारेत्वा न्हत्वा सब्बालङ्कारप्पटिमण्डितो अनोपमाय सिरिया निवेसनं पविसित्वा नानग्गरसभोजनं भुञ्जित्वा सिरिसयनं अभिरुय्ह निपन्नो द्वे यामे सयित्वा पच्छिमयामे पबुद्धो उट्ठाय पल्लङ्कं आभुजित्वा सयनपिट्ठे निसिन्नोव अत्तनो सिप्पस्स आदिमज्झपरियोसानं ओलोकेन्तो ‘‘मम सिप्पस्स आदितोव परमारणं पञ्ञायति, मज्झे किलेसपरिभोगो, परियोसाने निरयम्हि पटिसन्धि, पाणातिपातो किलेसपरिभोगेसु च अधिमत्तप्पमादो निरये पटिसन्धिं देति, रञ्ञा मय्हं महन्तं सेनापतिट्ठानं दिन्नं, महन्तं मे इस्सरियं भविस्सति, भरिया च पुत्तधीतरो च बहू भविस्सन्ति। किलेसवत्थु खो पन वेपुल्लगतं दुच्चजं होति, इदानेव निक्खमित्वा एककोव अरञ्ञं पविसित्वा इसिपब्बज्जं पब्बजितुं युत्तं मय्ह’’न्ति महासयनतो उट्ठाय कञ्चि अजानापेन्तो पासादा ओरुय्ह अग्गद्वारेन निक्खमित्वा एककोव अरञ्ञं पविसित्वा गोधावरिनदीतीरे तियोजनिकं कपिट्ठवनं सन्धाय पायासि।
Athassa rājā senāpatiṭṭhānaṃ paṭijānitvā ‘‘jotipāla, ajja vikālo, sve tvaṃ senāpatiṭṭhānaṃ sakkāraṃ gaṇhissasi, kesamassuṃ kāretvā nhatvā ehī’’ti taṃ divasaṃ paribbayatthāya satasahassaṃ adāsi. Mahāsatto ‘‘iminā mayhaṃ attho natthī’’ti aṭṭhārasakoṭisaṅkhyaṃ dhanaṃ sāmikānaññeva datvā mahantena parivārena nhāyituṃ nadiṃ gantvā kesamassuṃ kāretvā nhatvā sabbālaṅkārappaṭimaṇḍito anopamāya siriyā nivesanaṃ pavisitvā nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā sirisayanaṃ abhiruyha nipanno dve yāme sayitvā pacchimayāme pabuddho uṭṭhāya pallaṅkaṃ ābhujitvā sayanapiṭṭhe nisinnova attano sippassa ādimajjhapariyosānaṃ olokento ‘‘mama sippassa āditova paramāraṇaṃ paññāyati, majjhe kilesaparibhogo, pariyosāne nirayamhi paṭisandhi, pāṇātipāto kilesaparibhogesu ca adhimattappamādo niraye paṭisandhiṃ deti, raññā mayhaṃ mahantaṃ senāpatiṭṭhānaṃ dinnaṃ, mahantaṃ me issariyaṃ bhavissati, bhariyā ca puttadhītaro ca bahū bhavissanti. Kilesavatthu kho pana vepullagataṃ duccajaṃ hoti, idāneva nikkhamitvā ekakova araññaṃ pavisitvā isipabbajjaṃ pabbajituṃ yuttaṃ mayha’’nti mahāsayanato uṭṭhāya kañci ajānāpento pāsādā oruyha aggadvārena nikkhamitvā ekakova araññaṃ pavisitvā godhāvarinadītīre tiyojanikaṃ kapiṭṭhavanaṃ sandhāya pāyāsi.
तस्स निक्खन्तभावं ञत्वा सक्को विस्सकम्मं पक्कोसापेत्वा ‘‘तात, जातिपालो अभिनिक्खमनं निक्खन्तो, महासमागमो भविस्सति, गोधावरिनदीतीरे कपिट्ठवने अस्समं मापेत्वा पब्बजितपरिक्खारे पटियादेही’’ति आह। सो तथा अकासि। महासत्तो तं ठानं पत्वा एकपदिकमग्गं दिस्वा ‘‘पब्बजितानं वसनट्ठानेन भवितब्ब’’न्ति तेन मग्गेन तत्थ गन्त्वा कञ्चि अपस्सन्तो पण्णसालं पविसित्वा पब्बजितपरिक्खारे दिस्वा ‘‘सक्को देवराजा मम निक्खन्तभावं अञ्ञासि मञ्ञे’’ति चिन्तेत्वा साटकं अपनेत्वा रत्तवाकचिरं निवासेत्वा च पारुपित्वा च अजिनचम्मं एकंसगतं अकासि, जटामण्डलं बन्धित्वा खारिकाजं अंसे कत्वा कत्तरदण्डं गहेत्वा पण्णसालतो निक्खमित्वा चङ्कमं आरुय्ह कतिपयवारे अपरापरं चङ्कमित्वा पब्बज्जासिरिया वनं उपसोभयमानो कसिणपरिकम्मं कत्वा पब्बजिततो सत्तमे दिवसे अट्ठ समापत्तियो पञ्च अभिञ्ञायो च निब्बत्तेत्वा उञ्छाचरियाय वनमूलफलाहारो एककोव विहासि। मातापितरो मित्तसुहज्जादयो ञातिवग्गापिस्स तं अपस्सन्ता रोदन्ता परिदेवन्ता विचरन्ति।
Tassa nikkhantabhāvaṃ ñatvā sakko vissakammaṃ pakkosāpetvā ‘‘tāta, jātipālo abhinikkhamanaṃ nikkhanto, mahāsamāgamo bhavissati, godhāvarinadītīre kapiṭṭhavane assamaṃ māpetvā pabbajitaparikkhāre paṭiyādehī’’ti āha. So tathā akāsi. Mahāsatto taṃ ṭhānaṃ patvā ekapadikamaggaṃ disvā ‘‘pabbajitānaṃ vasanaṭṭhānena bhavitabba’’nti tena maggena tattha gantvā kañci apassanto paṇṇasālaṃ pavisitvā pabbajitaparikkhāre disvā ‘‘sakko devarājā mama nikkhantabhāvaṃ aññāsi maññe’’ti cintetvā sāṭakaṃ apanetvā rattavākaciraṃ nivāsetvā ca pārupitvā ca ajinacammaṃ ekaṃsagataṃ akāsi, jaṭāmaṇḍalaṃ bandhitvā khārikājaṃ aṃse katvā kattaradaṇḍaṃ gahetvā paṇṇasālato nikkhamitvā caṅkamaṃ āruyha katipayavāre aparāparaṃ caṅkamitvā pabbajjāsiriyā vanaṃ upasobhayamāno kasiṇaparikammaṃ katvā pabbajitato sattame divase aṭṭha samāpattiyo pañca abhiññāyo ca nibbattetvā uñchācariyāya vanamūlaphalāhāro ekakova vihāsi. Mātāpitaro mittasuhajjādayo ñātivaggāpissa taṃ apassantā rodantā paridevantā vicaranti.
अथेको वनचरको अरञ्ञं पविसित्वा कपिट्ठकअस्समपदे निसिन्नं महासत्तं दिस्वा सञ्जानित्वा गन्त्वा तेन सद्धिं पटिसन्थारं कत्वा नगरं गन्त्वा तस्स मातापितूनं आरोचेसि। ते रञ्ञो आरोचयिंसु। राजा ‘‘एथ नं पस्सिस्सामा’’ति तस्स मातापितरो गहेत्वा महाजनपरिवुतो वनचरकेन देसितेन मग्गेन गोधावरिनदीतीरं पापुणि। बोधिसत्तो नदीतीरं आगन्त्वा आकासे निसिन्नो धम्मं देसेत्वा ते सब्बे अस्समपदं पवेसेत्वा तत्रपि तेसं आकासे निसिन्नोव कामेसु आदीनवं पकासेत्वा धम्मं देसेसि। राजानं आदिं कत्वा सब्बेव पब्बजिंसु। बोधिसत्तो इसिगणपरिवुतो तत्थेव वसि। अथस्स तत्थ वसनभावो सकलजम्बुदीपे पाकटो अहोसि। अञ्ञेपि राजानो रट्ठवासीहि सद्धिं आगन्त्वा तस्स सन्तिके पब्बजिंसु, समागमो महा अहोसि। अनुपुब्बेन अनेकसतसहस्सपरिसा अहेसुं। यो कामवितक्कं वा ब्यापादवितक्कं वा विहिंसावितक्कं वा वितक्केति, महासत्तो गन्त्वा तस्स पुरतो आकासे निसीदित्वा धम्मं देसेति, कसिणपरिकम्मं आचिक्खति। तस्सोवादे ठत्वा अट्ठ समापत्तियो उप्पादेत्वा झाननिप्फत्तिं पत्ता सालिस्सरो मेण्डिस्सरो पब्बतो काळदेविलो किसवच्छो अनुसिस्सो नारदोति सत्त जेट्ठन्तेवासिनो अहेसुं। अपरभागे कपिट्ठकअस्समो परिपूरि। इसिगणस्स वसनोकासो नप्पहोति।
Atheko vanacarako araññaṃ pavisitvā kapiṭṭhakaassamapade nisinnaṃ mahāsattaṃ disvā sañjānitvā gantvā tena saddhiṃ paṭisanthāraṃ katvā nagaraṃ gantvā tassa mātāpitūnaṃ ārocesi. Te rañño ārocayiṃsu. Rājā ‘‘etha naṃ passissāmā’’ti tassa mātāpitaro gahetvā mahājanaparivuto vanacarakena desitena maggena godhāvarinadītīraṃ pāpuṇi. Bodhisatto nadītīraṃ āgantvā ākāse nisinno dhammaṃ desetvā te sabbe assamapadaṃ pavesetvā tatrapi tesaṃ ākāse nisinnova kāmesu ādīnavaṃ pakāsetvā dhammaṃ desesi. Rājānaṃ ādiṃ katvā sabbeva pabbajiṃsu. Bodhisatto isigaṇaparivuto tattheva vasi. Athassa tattha vasanabhāvo sakalajambudīpe pākaṭo ahosi. Aññepi rājāno raṭṭhavāsīhi saddhiṃ āgantvā tassa santike pabbajiṃsu, samāgamo mahā ahosi. Anupubbena anekasatasahassaparisā ahesuṃ. Yo kāmavitakkaṃ vā byāpādavitakkaṃ vā vihiṃsāvitakkaṃ vā vitakketi, mahāsatto gantvā tassa purato ākāse nisīditvā dhammaṃ deseti, kasiṇaparikammaṃ ācikkhati. Tassovāde ṭhatvā aṭṭha samāpattiyo uppādetvā jhānanipphattiṃ pattā sālissaro meṇḍissaro pabbato kāḷadevilo kisavaccho anusisso nāradoti satta jeṭṭhantevāsino ahesuṃ. Aparabhāge kapiṭṭhakaassamo paripūri. Isigaṇassa vasanokāso nappahoti.
अथ महासत्तो सालिस्सरं आमन्तेत्वा ‘‘सालिस्सर, अयं अस्समो इसिगणस्स नप्पहोति, त्वं इमं इसिगणं गहेत्वा मज्झरञ्ञो विजिते कलप्पचुल्लकनिगमं उपनिस्साय वसाही’’ति आह। सो ‘‘साधू’’ति तस्स वचनं सम्पटिच्छित्वा अनेकसहस्सं इसिगणं गहेत्वा गन्त्वा तत्थ वासं कप्पेसि। मनुस्सेसु आगन्त्वा पब्बजन्तेसु पुन अस्समो परिपूरि। बोधिसत्तो मेण्डिस्सरं आमन्तेत्वा, ‘‘मेण्डिस्सर, त्वं इमं इसिगणं आदाय सुरट्ठजनपदस्स सीमन्तरे सातोदिका नाम नदी अत्थि, तस्सा तीरे वसाही’’ति उय्योजेसि, पुन कपिट्ठकअस्समो परिपूरि। एतेनुपायेन ततियवारे पब्बतं आमन्तेत्वा ‘‘पब्बत, त्वं महाअटवियं अञ्जनपब्बतो नाम अत्थि, तं उपनिस्साय वसाही’’ति पेसेसि। चतुत्थवारे काळदेविलं आमन्तेत्वा ‘‘काळदेविल, त्वं दक्खिणपथे अवन्तिरट्ठे घनसेलपब्बतो नाम अत्थि, तं उपनिस्साय वसाही’’ति पेसेसि। पुन कपिट्ठकअस्समो परिपूरि, पञ्चसु ठानेसु अनेकसतसहस्सइसिगणो अहोसि। किसवच्छो पन महासत्तं आपुच्छित्वा दण्डकिरञ्ञो विजिते कुम्भवतिनगरं नाम अत्थि, तं उपनिस्साय उय्याने विहासि। नारदो मज्झिमदेसे अञ्जनगिरिनामके पब्बतजालन्तरे विहासि। अनुसिस्सो पन महासत्तस्स सन्तिकेव अहोसि।
Atha mahāsatto sālissaraṃ āmantetvā ‘‘sālissara, ayaṃ assamo isigaṇassa nappahoti, tvaṃ imaṃ isigaṇaṃ gahetvā majjharañño vijite kalappacullakanigamaṃ upanissāya vasāhī’’ti āha. So ‘‘sādhū’’ti tassa vacanaṃ sampaṭicchitvā anekasahassaṃ isigaṇaṃ gahetvā gantvā tattha vāsaṃ kappesi. Manussesu āgantvā pabbajantesu puna assamo paripūri. Bodhisatto meṇḍissaraṃ āmantetvā, ‘‘meṇḍissara, tvaṃ imaṃ isigaṇaṃ ādāya suraṭṭhajanapadassa sīmantare sātodikā nāma nadī atthi, tassā tīre vasāhī’’ti uyyojesi, puna kapiṭṭhakaassamo paripūri. Etenupāyena tatiyavāre pabbataṃ āmantetvā ‘‘pabbata, tvaṃ mahāaṭaviyaṃ añjanapabbato nāma atthi, taṃ upanissāya vasāhī’’ti pesesi. Catutthavāre kāḷadevilaṃ āmantetvā ‘‘kāḷadevila, tvaṃ dakkhiṇapathe avantiraṭṭhe ghanaselapabbato nāma atthi, taṃ upanissāya vasāhī’’ti pesesi. Puna kapiṭṭhakaassamo paripūri, pañcasu ṭhānesu anekasatasahassaisigaṇo ahosi. Kisavaccho pana mahāsattaṃ āpucchitvā daṇḍakirañño vijite kumbhavatinagaraṃ nāma atthi, taṃ upanissāya uyyāne vihāsi. Nārado majjhimadese añjanagirināmake pabbatajālantare vihāsi. Anusisso pana mahāsattassa santikeva ahosi.
तस्मिं काले दण्डकिराजा एकं लद्धसक्कारं गणिकं ठाना चावेसि। सा अत्तनो धम्मताय विचरन्ती उय्यानं गन्त्वा किसवच्छतापसं दिस्वा ‘‘अयं काळकण्णी भविस्सति, इमस्स सरीरे कलिं पवाहेत्वा न्हत्वा गमिस्सामी’’ति दन्तकट्ठं खादित्वा सब्बपठमं तस्सूपरि बहलखेळं निट्ठुभन्ती किसवच्छतापसस्स जटन्तरे निट्ठुभित्वा दन्तकट्ठम्पिस्स सीसेयेव खिपित्वा सयं सीसं न्हायित्वा गता। राजापि तं सरित्वा पुन पाकतिकमेव अकासि। सा मोहमूळ्हा हुत्वा ‘‘काळकण्णिसरीरे कलिं पवाहेत्वा मम्पि राजा पुन ठाने ठपेति मया यसो लद्धो’’ति सञ्ञमकासि। ततो नचिरस्सेव राजा पुरोहितं ठानतो चावेसि। सो तस्सा सन्तिकं गन्त्वा ‘‘त्वं केन कारणेन पुन ठानं लभसी’’ति पुच्छि। अथस्स सा ‘‘राजुय्याने काळकण्णिसरीरे कलिस्स पवाहितत्ता’’ति आरोचेसि। पुरोहितो गन्त्वा तथेव तस्स सरीरे कलिं पवाहेसि, तम्पि राजा पुन ठाने ठपेसि। अथस्स अपरभागे पच्चन्तो कुप्पि। सो सेनङ्गपरिवुतो युद्धाय निक्खमि। अथ नं मोहमूळ्हो पुरोहितो, ‘‘महाराज, किं तुम्हे जयं इच्छथ, उदाहु पराजय’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘जय’’न्ति वुत्ते – ‘‘तेन हि राजुय्याने काळकण्णी वसति, तस्स सरीरे कलिं पवाहेत्वा याही’’ति आह। सो तस्स कथं गहेत्वा ‘‘ये मया सद्धिं आगच्छन्ति, ते उय्याने काळकण्णिसरीरे कलिं पवाहेन्तू’’ति वत्वा उय्यानं पविसित्वा दन्तकट्ठं खादित्वा सब्बपठमं सयमेव तस्स जटन्तरे खेळं निट्ठुभित्वा दन्तकट्ठञ्च खिपित्वा सीसं न्हायि। बलकायोपिस्स तथा अकासि।
Tasmiṃ kāle daṇḍakirājā ekaṃ laddhasakkāraṃ gaṇikaṃ ṭhānā cāvesi. Sā attano dhammatāya vicarantī uyyānaṃ gantvā kisavacchatāpasaṃ disvā ‘‘ayaṃ kāḷakaṇṇī bhavissati, imassa sarīre kaliṃ pavāhetvā nhatvā gamissāmī’’ti dantakaṭṭhaṃ khāditvā sabbapaṭhamaṃ tassūpari bahalakheḷaṃ niṭṭhubhantī kisavacchatāpasassa jaṭantare niṭṭhubhitvā dantakaṭṭhampissa sīseyeva khipitvā sayaṃ sīsaṃ nhāyitvā gatā. Rājāpi taṃ saritvā puna pākatikameva akāsi. Sā mohamūḷhā hutvā ‘‘kāḷakaṇṇisarīre kaliṃ pavāhetvā mampi rājā puna ṭhāne ṭhapeti mayā yaso laddho’’ti saññamakāsi. Tato nacirasseva rājā purohitaṃ ṭhānato cāvesi. So tassā santikaṃ gantvā ‘‘tvaṃ kena kāraṇena puna ṭhānaṃ labhasī’’ti pucchi. Athassa sā ‘‘rājuyyāne kāḷakaṇṇisarīre kalissa pavāhitattā’’ti ārocesi. Purohito gantvā tatheva tassa sarīre kaliṃ pavāhesi, tampi rājā puna ṭhāne ṭhapesi. Athassa aparabhāge paccanto kuppi. So senaṅgaparivuto yuddhāya nikkhami. Atha naṃ mohamūḷho purohito, ‘‘mahārāja, kiṃ tumhe jayaṃ icchatha, udāhu parājaya’’nti pucchitvā ‘‘jaya’’nti vutte – ‘‘tena hi rājuyyāne kāḷakaṇṇī vasati, tassa sarīre kaliṃ pavāhetvā yāhī’’ti āha. So tassa kathaṃ gahetvā ‘‘ye mayā saddhiṃ āgacchanti, te uyyāne kāḷakaṇṇisarīre kaliṃ pavāhentū’’ti vatvā uyyānaṃ pavisitvā dantakaṭṭhaṃ khāditvā sabbapaṭhamaṃ sayameva tassa jaṭantare kheḷaṃ niṭṭhubhitvā dantakaṭṭhañca khipitvā sīsaṃ nhāyi. Balakāyopissa tathā akāsi.
तस्मिं पक्कन्ते सेनापति गन्त्वा तापसं दिस्वा दन्तकट्ठादीनि नीहरित्वा साधुकं न्हापेत्वा ‘‘भन्ते, रञ्ञो किं भविस्सती’’ति पुच्छि। आवुसा मय्हं मनोपदोसो नत्थि, देवता पन कुपिता इतो सत्तमे दिवसे सकलरट्ठं अरट्ठं करिस्सन्ति, त्वं पुत्तदारं गहेत्वा सीघं पलायित्वा अञ्ञत्थ याहीति। सो भीततसितो गन्त्वा रञ्ञो आरोचेसि, राजा तस्स वचनं न गण्हि। सो निवत्तित्वा अत्तनो गेहं गन्त्वा पुत्तदारं आदाय पलायित्वा अञ्ञं रट्ठं अगमासि। सरभङ्गसत्था तं कारणं ञत्वा द्वे तरुणतापसे पेसेत्वा ‘‘किसवच्छं मञ्चसिविकाय आनेथा’’ति आकासेन आणापेसि। राजा युज्झित्वा चोरे गहेत्वा नगरमेव पच्चागमि। तस्मिं आगते देवता पठमं देवं वस्सापेसुं, वस्सोघेन सब्बकुणपेसु अवहटेसु सुद्धवालुकवस्सं वस्सि, सुद्धवालुकमत्थके दिब्बपुप्फवस्सं वस्सि, दिब्बपुप्फमत्थके मासकवस्सं, मासकमत्थके कहापणवस्सं, कहापणमत्थके दिब्बाभरणवस्सं वस्सि, मनुस्सा सोमनस्सप्पत्ता हिरञ्ञसुवण्णाभरणानि गण्हितुं आरभिंसु। अथ नेसं सरीरे सम्पज्जलितं नानप्पकारं आवुधवस्सं वस्सि, मनुस्सा खण्डाखण्डिकं छिज्जिंसु। अथ नेसं उपरि महन्तमहन्ता वीतच्चितङ्गारा पतिंसु , तेसं उपरि महन्तमहन्तानि पज्जलितपब्बतकूटानि पतिंसु, तेसं उपरि सट्ठिहत्थट्ठानं पूरयन्तं सुखुमवालुकवस्सं वस्सि। एवं सट्ठियोजनट्ठानं अरट्ठं अहोसि, तस्स एवं अरट्ठभावो सकलजम्बुदीपे पञ्ञायि।
Tasmiṃ pakkante senāpati gantvā tāpasaṃ disvā dantakaṭṭhādīni nīharitvā sādhukaṃ nhāpetvā ‘‘bhante, rañño kiṃ bhavissatī’’ti pucchi. Āvusā mayhaṃ manopadoso natthi, devatā pana kupitā ito sattame divase sakalaraṭṭhaṃ araṭṭhaṃ karissanti, tvaṃ puttadāraṃ gahetvā sīghaṃ palāyitvā aññattha yāhīti. So bhītatasito gantvā rañño ārocesi, rājā tassa vacanaṃ na gaṇhi. So nivattitvā attano gehaṃ gantvā puttadāraṃ ādāya palāyitvā aññaṃ raṭṭhaṃ agamāsi. Sarabhaṅgasatthā taṃ kāraṇaṃ ñatvā dve taruṇatāpase pesetvā ‘‘kisavacchaṃ mañcasivikāya ānethā’’ti ākāsena āṇāpesi. Rājā yujjhitvā core gahetvā nagarameva paccāgami. Tasmiṃ āgate devatā paṭhamaṃ devaṃ vassāpesuṃ, vassoghena sabbakuṇapesu avahaṭesu suddhavālukavassaṃ vassi, suddhavālukamatthake dibbapupphavassaṃ vassi, dibbapupphamatthake māsakavassaṃ, māsakamatthake kahāpaṇavassaṃ, kahāpaṇamatthake dibbābharaṇavassaṃ vassi, manussā somanassappattā hiraññasuvaṇṇābharaṇāni gaṇhituṃ ārabhiṃsu. Atha nesaṃ sarīre sampajjalitaṃ nānappakāraṃ āvudhavassaṃ vassi, manussā khaṇḍākhaṇḍikaṃ chijjiṃsu. Atha nesaṃ upari mahantamahantā vītaccitaṅgārā patiṃsu , tesaṃ upari mahantamahantāni pajjalitapabbatakūṭāni patiṃsu, tesaṃ upari saṭṭhihatthaṭṭhānaṃ pūrayantaṃ sukhumavālukavassaṃ vassi. Evaṃ saṭṭhiyojanaṭṭhānaṃ araṭṭhaṃ ahosi, tassa evaṃ araṭṭhabhāvo sakalajambudīpe paññāyi.
अथ तस्स रट्ठस्स अनन्तररट्ठाधिपतिनो कालिङ्गो, अट्ठको, भीमरथोति तयो राजानो चिन्तयिंसु – ‘‘पुब्बे बाराणसियं कलाबुकासिकराजा खन्तिवादितापसे अपरज्झित्वा पथविं पविट्ठोति सूयति, तथा ‘‘नाळिकेरराजा तापसे सुनखेहि खादापेत्वा, सहस्सबाहु अज्जुनो च अङ्गीरसे अपरज्झित्वा, इदानि दण्डकिराजा किसवच्छे अपरज्झित्वा सह रट्ठेन विनासं पत्तो’’ति सूयति। इमेसं पन चतुन्नं राजूनं निब्बत्तट्ठानं मयं न जानाम, तं नो ठपेत्वा सरभङ्गसत्थारं अञ्ञो कथेतुं समत्थो नाम नत्थि, तं उपसङ्कमित्वा इमे पञ्हे पुच्छिस्सामा’’ति । ते तयोपि महन्तेन परिवारेन पञ्हपुच्छनत्थाय निक्खमिंसु। ते पन ‘‘असुकोपि निक्खन्तो’’ति न जानन्ति, एकेको ‘‘अहमेव गच्छामी’’ति मञ्ञति, तेसं गोधावरिनदितो अविदूरे समागमो अहोसि। ते रथेहि ओतरित्वा तयोपि एकमेव रथं अभिरुय्ह गोधावरिनदीतीरं सम्पापुणिंसु।
Atha tassa raṭṭhassa anantararaṭṭhādhipatino kāliṅgo, aṭṭhako, bhīmarathoti tayo rājāno cintayiṃsu – ‘‘pubbe bārāṇasiyaṃ kalābukāsikarājā khantivāditāpase aparajjhitvā pathaviṃ paviṭṭhoti sūyati, tathā ‘‘nāḷikerarājā tāpase sunakhehi khādāpetvā, sahassabāhu ajjuno ca aṅgīrase aparajjhitvā, idāni daṇḍakirājā kisavacche aparajjhitvā saha raṭṭhena vināsaṃ patto’’ti sūyati. Imesaṃ pana catunnaṃ rājūnaṃ nibbattaṭṭhānaṃ mayaṃ na jānāma, taṃ no ṭhapetvā sarabhaṅgasatthāraṃ añño kathetuṃ samattho nāma natthi, taṃ upasaṅkamitvā ime pañhe pucchissāmā’’ti . Te tayopi mahantena parivārena pañhapucchanatthāya nikkhamiṃsu. Te pana ‘‘asukopi nikkhanto’’ti na jānanti, ekeko ‘‘ahameva gacchāmī’’ti maññati, tesaṃ godhāvarinadito avidūre samāgamo ahosi. Te rathehi otaritvā tayopi ekameva rathaṃ abhiruyha godhāvarinadītīraṃ sampāpuṇiṃsu.
तस्मिं खणे सक्को पण्डुकम्बलसिलासने निसिन्नो सत्त पञ्हे चिन्तेत्वा ‘‘इमे पञ्हे ठपेत्वा सरभङ्गसत्थारं अञ्ञो सदेवके लोके कथेतुं समत्थो नाम नत्थि, तं इमे पञ्हे पुच्छिस्सामि, इमेपि तयो राजानो सरभङ्गसत्थारं पञ्हं पुच्छितुं गोधावरिनदीतीरं पत्ता, एतेसं पञ्हेपि अहमेव पुच्छिस्सामी’’ति द्वीसु देवलोकेसु देवताहि परिवुतो देवलोकतो ओतरि। तं दिवसमेव किसवच्छो कालमकासि। तस्स सरीरकिच्चं कारेतुं चतूसु ठानेसु अनेकसहस्सा इसयो तत्थेव गन्त्वा पञ्चसु ठानेसु मण्डपञ्च कारेत्वा अनेकसहस्सा इसिगणा किसवच्छस्स तापसस्स चन्दनचितकं कत्वा सरीरं झापेसुं। आळाहनस्स समन्ता अड्ढयोजनमत्ते ठाने दिब्बकुसुमवस्सं वस्सि। महासत्तो तस्स सरीरनिक्खेपं कारापेत्वा अस्समं पविसित्वा तेहि इसिगणेहि परिवुतो निसीदि। तेसम्पि राजूनं नदीतीरं आगतकाले महासेनावाहनतूरियसद्दो अहोसि। महासत्तो तं सुत्वा अनुसिस्सं तापसं आमन्तेत्वा ‘‘तात, त्वं गन्त्वा ताव जानाहि, किं सद्दो नामेसो’’ति आह। सो पानीयघटं आदाय तत्थ गन्त्वा ते राजानो दिस्वा पुच्छनवसेन पठमं गाथमाह –
Tasmiṃ khaṇe sakko paṇḍukambalasilāsane nisinno satta pañhe cintetvā ‘‘ime pañhe ṭhapetvā sarabhaṅgasatthāraṃ añño sadevake loke kathetuṃ samattho nāma natthi, taṃ ime pañhe pucchissāmi, imepi tayo rājāno sarabhaṅgasatthāraṃ pañhaṃ pucchituṃ godhāvarinadītīraṃ pattā, etesaṃ pañhepi ahameva pucchissāmī’’ti dvīsu devalokesu devatāhi parivuto devalokato otari. Taṃ divasameva kisavaccho kālamakāsi. Tassa sarīrakiccaṃ kāretuṃ catūsu ṭhānesu anekasahassā isayo tattheva gantvā pañcasu ṭhānesu maṇḍapañca kāretvā anekasahassā isigaṇā kisavacchassa tāpasassa candanacitakaṃ katvā sarīraṃ jhāpesuṃ. Āḷāhanassa samantā aḍḍhayojanamatte ṭhāne dibbakusumavassaṃ vassi. Mahāsatto tassa sarīranikkhepaṃ kārāpetvā assamaṃ pavisitvā tehi isigaṇehi parivuto nisīdi. Tesampi rājūnaṃ nadītīraṃ āgatakāle mahāsenāvāhanatūriyasaddo ahosi. Mahāsatto taṃ sutvā anusissaṃ tāpasaṃ āmantetvā ‘‘tāta, tvaṃ gantvā tāva jānāhi, kiṃ saddo nāmeso’’ti āha. So pānīyaghaṭaṃ ādāya tattha gantvā te rājāno disvā pucchanavasena paṭhamaṃ gāthamāha –
५०.
50.
‘‘अलङ्कता कुण्डलिनो सुवत्था, वेळुरियमुत्ताथरुखग्गबन्धा।
‘‘Alaṅkatā kuṇḍalino suvatthā, veḷuriyamuttātharukhaggabandhā;
रथेसभा तिट्ठथ के नु तुम्हे, कथं वो जानन्ति मनुस्सलोके’’ति॥
Rathesabhā tiṭṭhatha ke nu tumhe, kathaṃ vo jānanti manussaloke’’ti.
तत्थ वेळुरियमुत्ताथरुखग्गबन्धाति वेळुरियमणीहि चेव मुत्तालम्बकेहि च अलङ्कतथरूहि खग्गरतनेहि समन्नागता। तिट्ठथाति एकस्मिं रथे तिट्ठथ। के नूति के नाम तुम्हे, कथं वो सञ्जानन्तीति?
Tattha veḷuriyamuttātharukhaggabandhāti veḷuriyamaṇīhi ceva muttālambakehi ca alaṅkatatharūhi khaggaratanehi samannāgatā. Tiṭṭhathāti ekasmiṃ rathe tiṭṭhatha. Ke nūti ke nāma tumhe, kathaṃ vo sañjānantīti?
ते तस्स वचनं सुत्वा रथा ओतरित्वा वन्दित्वा अट्ठंसु। तेसु अट्ठकराजा तेन सद्धिं सल्लपन्तो दुतियं गाथमाह –
Te tassa vacanaṃ sutvā rathā otaritvā vanditvā aṭṭhaṃsu. Tesu aṭṭhakarājā tena saddhiṃ sallapanto dutiyaṃ gāthamāha –
५१.
51.
‘‘अहमट्ठको भीमरथो पनायं, कालिङ्गराजा पन उग्गतोयं।
‘‘Ahamaṭṭhako bhīmaratho panāyaṃ, kāliṅgarājā pana uggatoyaṃ;
सुसञ्ञतानं इसीनं दस्सनाय, इधागता पुच्छितायेम्ह पञ्हे’’ति॥
Susaññatānaṃ isīnaṃ dassanāya, idhāgatā pucchitāyemha pañhe’’ti.
तत्थ उग्गतोति चन्दो विय सूरियो विय च पाकटो पञ्ञातो। सुसञ्ञतानं इसीनन्ति, भन्ते, न मयं वनकीळादीनं अत्थाय आगता, अथ खो कायादीहि सुसञ्ञतानं सीलसम्पन्नानं इसीनं दस्सनत्थाय इधागता। पुच्छितायेम्ह पञ्हेति सरभङ्गसत्थारं पञ्हे पुच्छितुं एम्ह, आगताम्हाति अत्थो। य-कारो ब्यञ्जनसन्धिकरोति वेदितब्बो।
Tattha uggatoti cando viya sūriyo viya ca pākaṭo paññāto. Susaññatānaṃ isīnanti, bhante, na mayaṃ vanakīḷādīnaṃ atthāya āgatā, atha kho kāyādīhi susaññatānaṃ sīlasampannānaṃ isīnaṃ dassanatthāya idhāgatā. Pucchitāyemha pañheti sarabhaṅgasatthāraṃ pañhe pucchituṃ emha, āgatāmhāti attho. Ya-kāro byañjanasandhikaroti veditabbo.
अथ ने तापसो ‘‘साधु महाराजा, आगन्तब्बट्ठानञ्ञेव आगतात्थ, तेन हि न्हत्वा विस्समित्वा अस्समपदं पविसित्वा इसिगणं वन्दित्वा सरभङ्गसत्थारमेव पञ्हं पुच्छथा’’ति तेहि सद्धिं पटिसन्थारं कत्वा पानीयघटं उक्खिपित्वा उदकथेवे पुञ्छन्तो आकासं ओलोकेन्तो सक्कं देवराजानं देवगणपरिवुतं एरावणक्खन्धवरगतं ओतरन्तं दिस्वा तेन सद्धिं सल्लपन्तो ततियं गाथमाह –
Atha ne tāpaso ‘‘sādhu mahārājā, āgantabbaṭṭhānaññeva āgatāttha, tena hi nhatvā vissamitvā assamapadaṃ pavisitvā isigaṇaṃ vanditvā sarabhaṅgasatthārameva pañhaṃ pucchathā’’ti tehi saddhiṃ paṭisanthāraṃ katvā pānīyaghaṭaṃ ukkhipitvā udakatheve puñchanto ākāsaṃ olokento sakkaṃ devarājānaṃ devagaṇaparivutaṃ erāvaṇakkhandhavaragataṃ otarantaṃ disvā tena saddhiṃ sallapanto tatiyaṃ gāthamāha –
५२.
52.
‘‘वेहायसं तिट्ठसि अन्तलिक्खे, पथद्धुनो पन्नरसेव चन्दो।
‘‘Vehāyasaṃ tiṭṭhasi antalikkhe, pathaddhuno pannaraseva cando;
पुच्छामि तं यक्ख महानुभाव, कतं तं जानन्ति मनुस्सलोके’’ति॥
Pucchāmi taṃ yakkha mahānubhāva, kataṃ taṃ jānanti manussaloke’’ti.
तत्थ वेहायसन्ति अब्भुग्गन्त्वा अन्तलिक्खे आकासे तिट्ठसि। पथद्धुनोति पथद्धगतो, अद्धपथे गगनमज्झे ठितोति अत्थो।
Tattha vehāyasanti abbhuggantvā antalikkhe ākāse tiṭṭhasi. Pathaddhunoti pathaddhagato, addhapathe gaganamajjhe ṭhitoti attho.
तं सुत्वा सक्को चतुत्थं गाथमाह –
Taṃ sutvā sakko catutthaṃ gāthamāha –
५३.
53.
‘‘यमाहु देवेसु ‘सुजम्पती’ति, ‘मघवा’ति तं आहु मनुस्सलोके।
‘‘Yamāhu devesu ‘sujampatī’ti, ‘maghavā’ti taṃ āhu manussaloke;
स देवराजा इदमज्ज पत्तो, सुसञ्ञतानं इसीनं दस्सनाया’’ति॥
Sa devarājā idamajja patto, susaññatānaṃ isīnaṃ dassanāyā’’ti.
तत्थ स देवराजाति सो अहं सक्को देवराजा। इदमज्ज पत्तोति इदं ठानं अज्ज आगतो। दस्सनायाति दस्सनत्थाय वन्दनत्थाय सरभङ्गसत्थारञ्च पञ्हं पुच्छनत्थायाति आह।
Tattha sa devarājāti so ahaṃ sakko devarājā. Idamajja pattoti idaṃ ṭhānaṃ ajja āgato. Dassanāyāti dassanatthāya vandanatthāya sarabhaṅgasatthārañca pañhaṃ pucchanatthāyāti āha.
अथ नं अनुसिस्सो ‘‘साधु, महाराज, तुम्हे पच्छा आगच्छथा’’ति वत्वा पानीयघटं आदाय अस्समपदं पविसित्वा पानीयघटं पटिसामेत्वा तिण्णं राजूनं देवराजस्स च पञ्हपुच्छनत्थाय आगतभावं महासत्तस्स आरोचेसि। सो इसिगणपरिवुतो महाविसालमाळके निसीदि। तयो राजानो आगन्त्वा इसिगणं वन्दित्वा एकमन्तं निसीदिंसु। सक्कोपि ओतरित्वा इसिगणं उपसङ्कमित्वा अञ्जलिं पग्गय्ह ठितो इसिगणं वण्णेत्वा वन्दमानो पञ्चमं गाथमाह –
Atha naṃ anusisso ‘‘sādhu, mahārāja, tumhe pacchā āgacchathā’’ti vatvā pānīyaghaṭaṃ ādāya assamapadaṃ pavisitvā pānīyaghaṭaṃ paṭisāmetvā tiṇṇaṃ rājūnaṃ devarājassa ca pañhapucchanatthāya āgatabhāvaṃ mahāsattassa ārocesi. So isigaṇaparivuto mahāvisālamāḷake nisīdi. Tayo rājāno āgantvā isigaṇaṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdiṃsu. Sakkopi otaritvā isigaṇaṃ upasaṅkamitvā añjaliṃ paggayha ṭhito isigaṇaṃ vaṇṇetvā vandamāno pañcamaṃ gāthamāha –
५४.
54.
‘‘दूरे सुता नो इसयो समागता, महिद्धिका इद्धिगुणूपपन्ना।
‘‘Dūre sutā no isayo samāgatā, mahiddhikā iddhiguṇūpapannā;
वन्दामि ते अयिरे पसन्नचित्तो, ये जीवलोकेत्थ मनुस्ससेट्ठा’’ति॥
Vandāmi te ayire pasannacitto, ye jīvalokettha manussaseṭṭhā’’ti.
तत्थ दूरे सुता नोति, भन्ते, अम्हेहि तुम्हे दूरे देवलोके ठितेहियेव सुताति ममायन्तो एवमाह। इदं वुत्तं होति – इमे इध समागता अम्हाकं इसयो दूरे सुता याव ब्रह्मलोका विस्सुता पाकटाति। महिद्धिकाति महानुभावा। इद्धिगुणूपपन्नाति पञ्चविधेन इद्धिगुणेन समन्नागता। अयिरेति, अय्ये। येति ये तुम्हे इमस्मिं जीवलोके मनुस्सेसु सेट्ठाति।
Tattha dūre sutā noti, bhante, amhehi tumhe dūre devaloke ṭhitehiyeva sutāti mamāyanto evamāha. Idaṃ vuttaṃ hoti – ime idha samāgatā amhākaṃ isayo dūre sutā yāva brahmalokā vissutā pākaṭāti. Mahiddhikāti mahānubhāvā. Iddhiguṇūpapannāti pañcavidhena iddhiguṇena samannāgatā. Ayireti, ayye. Yeti ye tumhe imasmiṃ jīvaloke manussesu seṭṭhāti.
एवं इसिगणं वण्णेत्वा सक्को छ निसज्जदोसे परिहरन्तो एकमन्तं निसीदि। अथ नं इसीनं अधोवाते निसिन्नं दिस्वा अनुसिस्सो छट्ठं गाथमाह –
Evaṃ isigaṇaṃ vaṇṇetvā sakko cha nisajjadose pariharanto ekamantaṃ nisīdi. Atha naṃ isīnaṃ adhovāte nisinnaṃ disvā anusisso chaṭṭhaṃ gāthamāha –
५५.
55.
‘‘गन्धो इसीनं चिरदिक्खितानं, काया चुतो गच्छति मालुतेन।
‘‘Gandho isīnaṃ ciradikkhitānaṃ, kāyā cuto gacchati mālutena;
इतो पटिक्कम्म सहस्सनेत्त, गन्धो इसीनं असुचि देवराजा’’ति॥
Ito paṭikkamma sahassanetta, gandho isīnaṃ asuci devarājā’’ti.
तत्थ चिरदिक्खितानन्ति चिरपब्बजितानं। पटिक्कम्माति पटिक्कम अपेहि। सहस्सनेत्ताति आलपनमेतं। सक्को हि अमच्चसहस्सेहि चिन्तितं अत्थं एककोव पस्सति, तस्मा ‘‘सहस्सनेत्तो’’ति वुच्चति । अथ वा सहस्सनेत्तानं पन देवानं दस्सनूपचारातिक्कमनसमत्थोति सहस्सनेत्ता । असुचीति सेदमलादीहि परिभावितत्ता दुग्गन्धो, तुम्हे च सुचिकामा, तेन वो एस गन्धो बाधतीति।
Tattha ciradikkhitānanti cirapabbajitānaṃ. Paṭikkammāti paṭikkama apehi. Sahassanettāti ālapanametaṃ. Sakko hi amaccasahassehi cintitaṃ atthaṃ ekakova passati, tasmā ‘‘sahassanetto’’ti vuccati . Atha vā sahassanettānaṃ pana devānaṃ dassanūpacārātikkamanasamatthoti sahassanettā . Asucīti sedamalādīhi paribhāvitattā duggandho, tumhe ca sucikāmā, tena vo esa gandho bādhatīti.
तं सुत्वा सक्को इतरं गाथमाह –
Taṃ sutvā sakko itaraṃ gāthamāha –
५६.
56.
‘‘गन्धो इसीनं चिरदिक्खितानं, काया चुतो गच्छतु मालुतेन।
‘‘Gandho isīnaṃ ciradikkhitānaṃ, kāyā cuto gacchatu mālutena;
विचित्तपुप्फं सुरभिंव मालं, गन्धञ्च एतं पाटिकङ्खाम भन्ते।
Vicittapupphaṃ surabhiṃva mālaṃ, gandhañca etaṃ pāṭikaṅkhāma bhante;
न हेत्थ देवा पटिक्कूलसञ्ञिनो’’ति॥
Na hettha devā paṭikkūlasaññino’’ti.
तत्थ गच्छतूति यथासुखं पवत्ततु, नासपुटं नो पहरतूति अत्थो। पाटिकङ्खामाति इच्छाम पत्थेम। एत्थाति एतस्मिं गन्धे देवा जिगुच्छसञ्ञिनो न होन्ति। दुस्सीलेयेव हि देवा जिगुच्छन्ति, न सीलवन्तेति।
Tattha gacchatūti yathāsukhaṃ pavattatu, nāsapuṭaṃ no paharatūti attho. Pāṭikaṅkhāmāti icchāma patthema. Etthāti etasmiṃ gandhe devā jigucchasaññino na honti. Dussīleyeva hi devā jigucchanti, na sīlavanteti.
एवञ्च पन वत्वा ‘‘भन्ते, अनुसिस्स अहं महन्तेन उस्साहेन पञ्हं पुच्छितुं आगतो, ओकासं मे करोही’’ति आह। सो तस्स वचनं सुत्वा उट्ठायासना इसिगणं ओकासं करोन्तो गाथाद्वयमाह –
Evañca pana vatvā ‘‘bhante, anusissa ahaṃ mahantena ussāhena pañhaṃ pucchituṃ āgato, okāsaṃ me karohī’’ti āha. So tassa vacanaṃ sutvā uṭṭhāyāsanā isigaṇaṃ okāsaṃ karonto gāthādvayamāha –
५७.
57.
‘‘पुरिन्ददो भूतपती यसस्सी, देवानमिन्दो सक्को मघवा सुजम्पति।
‘‘Purindado bhūtapatī yasassī, devānamindo sakko maghavā sujampati;
स देवराजा असुरगणप्पमद्दनो, ओकासमाकङ्खति पञ्ह पुच्छितुं॥
Sa devarājā asuragaṇappamaddano, okāsamākaṅkhati pañha pucchituṃ.
५८.
58.
‘‘को नेविमेसं इध पण्डितानं, पञ्हे पुट्ठो निपुणे ब्याकरिस्सति।
‘‘Ko nevimesaṃ idha paṇḍitānaṃ, pañhe puṭṭho nipuṇe byākarissati;
तिणञ्च रञ्ञं मनुजाधिपानं, देवानमिन्दस्स च वासवस्सा’’ति॥
Tiṇañca raññaṃ manujādhipānaṃ, devānamindassa ca vāsavassā’’ti.
तत्थ ‘‘पुरिन्ददो’’तिआदीनि सक्कस्सेव गुणनामानि। सो हि पुरे दानं दिन्नत्ता पुरिन्ददो, भूतेसु जेट्ठकत्ता भूतपति, परिवारसम्पदाय यसस्सी, परमिस्सरताय देवानमिन्दो, सत्तन्नं वत्तपदानं सुट्ठु कतत्ता सक्को, पुरिमजातिवसेन मघवा, सुजाय असुरकञ्ञाय पतिभावेन सुजम्पति, देवानं रञ्जनताय देवराजा। को नेवाति को नु एव। निपुणेति सण्हसुखुमे पञ्हे। रञ्ञन्ति राजूनं। इमेसं चतुन्नं राजूनं मनं गहेत्वा को इमेसं पण्डितानं इसीनं पञ्हे कथेस्सति, पञ्हं नेसं कथेतुं समत्थं जानाथाति वदति।
Tattha ‘‘purindado’’tiādīni sakkasseva guṇanāmāni. So hi pure dānaṃ dinnattā purindado, bhūtesu jeṭṭhakattā bhūtapati, parivārasampadāya yasassī, paramissaratāya devānamindo, sattannaṃ vattapadānaṃ suṭṭhu katattā sakko, purimajātivasena maghavā, sujāya asurakaññāya patibhāvena sujampati, devānaṃ rañjanatāya devarājā. Ko nevāti ko nu eva. Nipuṇeti saṇhasukhume pañhe. Raññanti rājūnaṃ. Imesaṃ catunnaṃ rājūnaṃ manaṃ gahetvā ko imesaṃ paṇḍitānaṃ isīnaṃ pañhe kathessati, pañhaṃ nesaṃ kathetuṃ samatthaṃ jānāthāti vadati.
तं सुत्वा इसिगणो, ‘‘मारिस, अनुसिस्स त्वं पथवियं ठत्वा पथविं अपस्सन्तो विय कथेसि, ठपेत्वा सरभङ्गसत्थारं को अञ्ञो एतेसं पञ्हं कथेतुं समत्थो’’ति वत्वा गाथमाह –
Taṃ sutvā isigaṇo, ‘‘mārisa, anusissa tvaṃ pathaviyaṃ ṭhatvā pathaviṃ apassanto viya kathesi, ṭhapetvā sarabhaṅgasatthāraṃ ko añño etesaṃ pañhaṃ kathetuṃ samattho’’ti vatvā gāthamāha –
५९.
59.
‘‘अयं इसि सरभङ्गो तपस्सी, यतो जातो विरतो मेथुनस्मा।
‘‘Ayaṃ isi sarabhaṅgo tapassī, yato jāto virato methunasmā;
आचेरपुत्तो सुविनीतरूपो, सो नेसं पञ्हानि वियाकरिस्सती’’ति॥
Āceraputto suvinītarūpo, so nesaṃ pañhāni viyākarissatī’’ti.
तत्थ सरभङ्गोति सरे खिपित्वा आकासे सरपासादादीनि कत्वा पुन एकेन सरेन ते सरे पातेन्तो भङ्गविभङ्गे अकासीति सरभङ्गो। मेथुनस्माति मेथुनधम्मतो। सो किर मेथुनं असेवित्वा पब्बजितो। आचेरपुत्तोति रञ्ञो आचरियस्स पुरोहितस्स पुत्तो।
Tattha sarabhaṅgoti sare khipitvā ākāse sarapāsādādīni katvā puna ekena sarena te sare pātento bhaṅgavibhaṅge akāsīti sarabhaṅgo. Methunasmāti methunadhammato. So kira methunaṃ asevitvā pabbajito. Āceraputtoti rañño ācariyassa purohitassa putto.
एवञ्च पन वत्वा इसिगणो अनुसिस्सं आह – ‘‘मारिस, त्वमेव सत्थारं वन्दित्वा इसिगणस्स वचनेन सक्केन पुच्छितपञ्हकथनाय ओकासं कारेही’’ति। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा सत्थारं वन्दित्वा ओकासं कारेन्तो अनन्तरं गाथमाह –
Evañca pana vatvā isigaṇo anusissaṃ āha – ‘‘mārisa, tvameva satthāraṃ vanditvā isigaṇassa vacanena sakkena pucchitapañhakathanāya okāsaṃ kārehī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā satthāraṃ vanditvā okāsaṃ kārento anantaraṃ gāthamāha –
६०.
60.
‘‘कोण्डञ्ञ पञ्हानि वियाकरोहि, याचन्ति तं इसयो साधुरूपा।
‘‘Koṇḍañña pañhāni viyākarohi, yācanti taṃ isayo sādhurūpā;
कोण्डञ्ञ एसो मनुजेसु धम्मो, यं वुद्धमागच्छति एस भारो’’ति॥
Koṇḍañña eso manujesu dhammo, yaṃ vuddhamāgacchati esa bhāro’’ti.
तत्थ कोण्डञ्ञाति तं गोत्तेनालपति। धम्मोति सभावो। यं वुद्धन्ति यं पञ्ञाय वुद्धं पुरिसं एस पञ्हानं विस्सज्जनभारो नाम आगच्छति, एसो मनुजेसु सभावो, तस्मा चन्दिमसूरियसहस्सं उट्ठापेन्तो विय पाकटं कत्वा देवरञ्ञो पञ्हे कथेहीति।
Tattha koṇḍaññāti taṃ gottenālapati. Dhammoti sabhāvo. Yaṃ vuddhanti yaṃ paññāya vuddhaṃ purisaṃ esa pañhānaṃ vissajjanabhāro nāma āgacchati, eso manujesu sabhāvo, tasmā candimasūriyasahassaṃ uṭṭhāpento viya pākaṭaṃ katvā devarañño pañhe kathehīti.
ततो महापुरिसो ओकासं करोन्तो अनन्तरं गाथमाह –
Tato mahāpuriso okāsaṃ karonto anantaraṃ gāthamāha –
६१.
61.
‘‘कतावकासा पुच्छन्तु भोन्तो, यं किञ्चि पञ्हं मनसाभिपत्थितं।
‘‘Katāvakāsā pucchantu bhonto, yaṃ kiñci pañhaṃ manasābhipatthitaṃ;
अहञ्हि तं तं वो वियाकरिस्सं, ञत्वा सयं लोकमिमं परञ्चा’’ति॥
Ahañhi taṃ taṃ vo viyākarissaṃ, ñatvā sayaṃ lokamimaṃ parañcā’’ti.
तत्थ यं किञ्चीति न केवलं तुम्हाकंयेव, अथ खो सदेवकस्सपि लोकस्स यं मनसाभिपत्थितं, तं मं भवन्तो पुच्छन्तु। अहञ्हि वो इधलोकनिस्सितं वा परलोकनिस्सितं वा सब्बं पञ्हं इमञ्च परञ्च लोकं सयं पञ्ञाय सच्छिकत्वा कथेस्सामीति सब्बञ्ञुपवारणं सम्पवारेसि।
Tattha yaṃ kiñcīti na kevalaṃ tumhākaṃyeva, atha kho sadevakassapi lokassa yaṃ manasābhipatthitaṃ, taṃ maṃ bhavanto pucchantu. Ahañhi vo idhalokanissitaṃ vā paralokanissitaṃ vā sabbaṃ pañhaṃ imañca parañca lokaṃ sayaṃ paññāya sacchikatvā kathessāmīti sabbaññupavāraṇaṃ sampavāresi.
एवं तेन ओकासे कते सक्को अत्तना अभिसङ्खतं पञ्हं पुच्छि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ tena okāse kate sakko attanā abhisaṅkhataṃ pañhaṃ pucchi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
६२.
62.
‘‘ततो च मघवा सक्को, अत्थदस्सी पुरिन्ददो।
‘‘Tato ca maghavā sakko, atthadassī purindado;
अपुच्छि पठमं पञ्हं, यञ्चासि अभिपत्थितं॥
Apucchi paṭhamaṃ pañhaṃ, yañcāsi abhipatthitaṃ.
६३.
63.
‘‘किं सू वधित्वा न कदाचि सोचति, किस्सप्पहानं इसयो वण्णयन्ति।
‘‘Kiṃ sū vadhitvā na kadāci socati, kissappahānaṃ isayo vaṇṇayanti;
कस्सीध वुत्तं फरुसं खमेथ, अक्खाहि मे कोण्डञ्ञ एतमत्थ’’न्ति॥
Kassīdha vuttaṃ pharusaṃ khametha, akkhāhi me koṇḍañña etamattha’’nti.
तत्थ यञ्चासीति यं तस्स मनसा अभिपत्थितं आसि, तं पुच्छीति अत्थो। एतन्ति एतं मया पुच्छितमत्थं अक्खाहि मेति एकगाथाय तयो पञ्हे पुच्छि।
Tattha yañcāsīti yaṃ tassa manasā abhipatthitaṃ āsi, taṃ pucchīti attho. Etanti etaṃ mayā pucchitamatthaṃ akkhāhi meti ekagāthāya tayo pañhe pucchi.
ततो परं ब्याकरोन्तो आह –
Tato paraṃ byākaronto āha –
६४.
64.
‘‘कोधं वधित्वा न कदाचि सोचति, मक्खप्पहानं इसयो वण्णयन्ति।
‘‘Kodhaṃ vadhitvā na kadāci socati, makkhappahānaṃ isayo vaṇṇayanti;
सब्बेसं वुत्तं फरुसं खमेथ, एतं खन्तिं उत्तममाहु सन्तो’’ति॥
Sabbesaṃ vuttaṃ pharusaṃ khametha, etaṃ khantiṃ uttamamāhu santo’’ti.
तत्थ कोधं वधित्वाति कोधं मारेत्वा छड्डेत्वा। सोचन्तो हि पटिघचित्तेनेव सोचति, कोधाभावा कुतो सोको। तेन वुत्तं ‘‘न कदाचि सोचती’’ति। मक्खप्पहानन्ति परेहि अत्तनो कतगुणमक्खनलक्खणस्स अकतञ्ञुभावसङ्खातस्स मक्खस्स पहानं इसयो वण्णयन्ति। सब्बेसन्ति हीनमज्झिमुक्कट्ठानं सब्बेसम्पि फरुसं वचनं खमेथ। सन्तोति पोराणका पण्डिता एवं कथेन्ति।
Tattha kodhaṃ vadhitvāti kodhaṃ māretvā chaḍḍetvā. Socanto hi paṭighacitteneva socati, kodhābhāvā kuto soko. Tena vuttaṃ ‘‘na kadāci socatī’’ti. Makkhappahānanti parehi attano kataguṇamakkhanalakkhaṇassa akataññubhāvasaṅkhātassa makkhassa pahānaṃ isayo vaṇṇayanti. Sabbesanti hīnamajjhimukkaṭṭhānaṃ sabbesampi pharusaṃ vacanaṃ khametha. Santoti porāṇakā paṇḍitā evaṃ kathenti.
सक्को आह –
Sakko āha –
६५.
65.
‘‘सक्का उभिन्नं वचनं तितिक्खितुं, सदिसस्स वा सेट्ठतरस्स वापि।
‘‘Sakkā ubhinnaṃ vacanaṃ titikkhituṃ, sadisassa vā seṭṭhatarassa vāpi;
कथं नु हीनस्स वचो खमेथ, अक्खाहि मे कोण्डञ्ञ एतमत्थ’’न्ति॥
Kathaṃ nu hīnassa vaco khametha, akkhāhi me koṇḍañña etamattha’’nti.
सरभङ्गो आह –
Sarabhaṅgo āha –
६६.
66.
‘‘भया हि सेट्ठस्स वचो खमेथ, सारम्भहेतू पन सादिसस्स।
‘‘Bhayā hi seṭṭhassa vaco khametha, sārambhahetū pana sādisassa;
यो चीध हीनस्स वचो खमेथ, एतं खन्तिं उत्तममाहु सन्तो’’ति॥ –
Yo cīdha hīnassa vaco khametha, etaṃ khantiṃ uttamamāhu santo’’ti. –
एवमादीनं गाथानं वचनप्पटिवचनवसेन सम्बन्धो वेदितब्बो।
Evamādīnaṃ gāthānaṃ vacanappaṭivacanavasena sambandho veditabbo.
तत्थ अक्खाहि मेति, भन्ते कोण्डञ्ञ, तुम्हेहि द्वे पञ्हा सुकथिता, एको मे चित्तं न गण्हाति, कथं सक्का अत्तनो हीनतरस्स वचनं अधिवासेतुं, तं मम अक्खाहीति पुच्छन्तो एवमाह। एतं खन्तिन्ति यदेतं जातिगोत्तादिहीनस्स वचनं खमनं, एतं खन्तिं उत्तमन्ति पोराणकपण्डिता वदन्ति। यं पनेतं जातिआदीहि सेट्ठस्स भयेन, सदिसस्स करणुत्तरियलक्खणे सारम्भे आदीनवदस्सनेन खमनं, नेसा अधिवासनखन्ति नामाति अत्थो।
Tattha akkhāhi meti, bhante koṇḍañña, tumhehi dve pañhā sukathitā, eko me cittaṃ na gaṇhāti, kathaṃ sakkā attano hīnatarassa vacanaṃ adhivāsetuṃ, taṃ mama akkhāhīti pucchanto evamāha. Etaṃ khantinti yadetaṃ jātigottādihīnassa vacanaṃ khamanaṃ, etaṃ khantiṃ uttamanti porāṇakapaṇḍitā vadanti. Yaṃ panetaṃ jātiādīhi seṭṭhassa bhayena, sadisassa karaṇuttariyalakkhaṇe sārambhe ādīnavadassanena khamanaṃ, nesā adhivāsanakhanti nāmāti attho.
एवं वुत्ते सक्को महासत्तं आह – ‘‘भन्ते, पठमं तुम्हे ‘सब्बेसं वुत्तं फरुसं खमेथ, एतं खन्तिं उत्तममाहु सन्तो’ति वत्वा इदानि ‘यो चीध हीनस्स वचो खमेथ, एतं खन्तिं उत्तममाहु सन्तो’ति वदथ, न वो पुरिमेन पच्छिमं समेती’’ति। अथ नं महासत्तो, ‘‘सक्क, पच्छिमं मया ‘अयं हीनो’ति ञत्वा फरुसवचनं अधिवासेन्तस्स वसेन वुत्तं, यस्मा पन न सक्का रूपदस्सनमत्तेन सत्तानं सेट्ठादिभावो ञातुं, तस्मा पुरिमं वुत्त’’न्ति वत्वा सत्तानं अञ्ञत्र संवासा रूपदस्सनमत्तेन सेट्ठादिभावस्स दुविञ्ञेय्यतं पकासेन्तो गाथमाह –
Evaṃ vutte sakko mahāsattaṃ āha – ‘‘bhante, paṭhamaṃ tumhe ‘sabbesaṃ vuttaṃ pharusaṃ khametha, etaṃ khantiṃ uttamamāhu santo’ti vatvā idāni ‘yo cīdha hīnassa vaco khametha, etaṃ khantiṃ uttamamāhu santo’ti vadatha, na vo purimena pacchimaṃ sametī’’ti. Atha naṃ mahāsatto, ‘‘sakka, pacchimaṃ mayā ‘ayaṃ hīno’ti ñatvā pharusavacanaṃ adhivāsentassa vasena vuttaṃ, yasmā pana na sakkā rūpadassanamattena sattānaṃ seṭṭhādibhāvo ñātuṃ, tasmā purimaṃ vutta’’nti vatvā sattānaṃ aññatra saṃvāsā rūpadassanamattena seṭṭhādibhāvassa duviññeyyataṃ pakāsento gāthamāha –
६७.
67.
‘‘कथं विजञ्ञा चतुपत्थरूपं, सेट्ठं सरिक्खं अथवापि हीनं।
‘‘Kathaṃ vijaññā catupattharūpaṃ, seṭṭhaṃ sarikkhaṃ athavāpi hīnaṃ;
विरूपरूपेन चरन्ति सन्तो, तस्मा हि सब्बेसं वचो खमेथा’’ति॥
Virūparūpena caranti santo, tasmā hi sabbesaṃ vaco khamethā’’ti.
तत्थ चतुपत्थरूपन्ति चतूहि इरियापथेहि पटिच्छन्नसभावं। विरूपरूपेनाति विरूपानं लामकपुग्गलानं रूपेन उत्तमगुणा सन्तोपि विचरन्ति। इमस्मिं पनत्थे मज्झन्तिकत्थेरस्स वत्थु कथेतब्बं।
Tattha catupattharūpanti catūhi iriyāpathehi paṭicchannasabhāvaṃ. Virūparūpenāti virūpānaṃ lāmakapuggalānaṃ rūpena uttamaguṇā santopi vicaranti. Imasmiṃ panatthe majjhantikattherassa vatthu kathetabbaṃ.
तं सुत्वा सक्को निक्कङ्खो हुत्वा, ‘‘भन्ते, एताय नो खन्तिया आनिसंसं कथेही’’ति याचि। अथस्स महासत्तो गाथमाह –
Taṃ sutvā sakko nikkaṅkho hutvā, ‘‘bhante, etāya no khantiyā ānisaṃsaṃ kathehī’’ti yāci. Athassa mahāsatto gāthamāha –
६८.
68.
‘‘न हेतमत्थं महतीपि सेना, सराजिका युज्झमाना लभेथ।
‘‘Na hetamatthaṃ mahatīpi senā, sarājikā yujjhamānā labhetha;
यं खन्तिमा सप्पुरिसो लभेथ, खन्तीबलस्सूपसमन्ति वेरा’’ति॥
Yaṃ khantimā sappuriso labhetha, khantībalassūpasamanti verā’’ti.
तत्थ एतमत्थन्ति एतं वेरवूपसमनिप्पटिघसभावसङ्खातं अत्थं।
Tattha etamatthanti etaṃ veravūpasamanippaṭighasabhāvasaṅkhātaṃ atthaṃ.
एवं महासत्तेन खन्तिगुणे कथिते ते राजानो चिन्तयिंसु – ‘‘सक्को अत्तनोव पञ्हे पुच्छति, अम्हाकं पुच्छनोकासं न दस्सती’’ति। अथ नेसं अज्झासयं विदित्वा सक्को अत्तना अभिसङ्खते चत्तारो पञ्हे ठपेत्वाव तेसं कङ्खं पुच्छन्तो गाथमाह –
Evaṃ mahāsattena khantiguṇe kathite te rājāno cintayiṃsu – ‘‘sakko attanova pañhe pucchati, amhākaṃ pucchanokāsaṃ na dassatī’’ti. Atha nesaṃ ajjhāsayaṃ viditvā sakko attanā abhisaṅkhate cattāro pañhe ṭhapetvāva tesaṃ kaṅkhaṃ pucchanto gāthamāha –
६९.
69.
‘‘सुभासितं ते अनुमोदियान, अञ्ञं तं पुच्छामि तदिङ्घ ब्रूहि।
‘‘Subhāsitaṃ te anumodiyāna, aññaṃ taṃ pucchāmi tadiṅgha brūhi;
यथा अहुं दण्डकी नाळिकेरो, अथज्जुनो कलाबु चापि राजा।
Yathā ahuṃ daṇḍakī nāḷikero, athajjuno kalābu cāpi rājā;
तेसं गतिं ब्रूहि सुपापकम्मिनं, कत्थूपपन्ना इसीनं विहेठका’’ति॥
Tesaṃ gatiṃ brūhi supāpakamminaṃ, katthūpapannā isīnaṃ viheṭhakā’’ti.
तत्थ अनुमोदियानाति इदं मया पुट्ठानं तिण्णं पञ्हानं विस्सज्जनसङ्खातं तव सुभासितं अनुमोदित्वा। यथा अहुन्ति यथा चत्तारो जना अहेसुं। कलाबु चाति कलाबुराजा च। अथज्जुनोति अथ अज्जुनराजा।
Tattha anumodiyānāti idaṃ mayā puṭṭhānaṃ tiṇṇaṃ pañhānaṃ vissajjanasaṅkhātaṃ tava subhāsitaṃ anumoditvā. Yathā ahunti yathā cattāro janā ahesuṃ. Kalābu cāti kalāburājā ca. Athajjunoti atha ajjunarājā.
अथस्स विस्सज्जेन्तो महासत्तो पञ्च गाथायो अभासि –
Athassa vissajjento mahāsatto pañca gāthāyo abhāsi –
७०.
70.
‘‘किसञ्हि वच्छं अवकिरिय दण्डकी, उच्छिन्नमूलो सजनो सरट्ठो।
‘‘Kisañhi vacchaṃ avakiriya daṇḍakī, ucchinnamūlo sajano saraṭṭho;
कुक्कुळनामे निरयम्हि पच्चति, तस्स फुलिङ्गानि पतन्ति काये॥
Kukkuḷanāme nirayamhi paccati, tassa phuliṅgāni patanti kāye.
७१.
71.
‘‘यो सञ्ञते पब्बजिते अहेठयि, धम्मं भणन्ते समणे अदूसके।
‘‘Yo saññate pabbajite aheṭhayi, dhammaṃ bhaṇante samaṇe adūsake;
तं नाळिकेरं सुनखा परत्थ, सङ्गम्म खादन्ति विफन्दमानं॥
Taṃ nāḷikeraṃ sunakhā parattha, saṅgamma khādanti viphandamānaṃ.
७२.
72.
‘‘अथज्जुनो निरये सत्तिसूले, अवंसिरो पतितो उद्धंपादो।
‘‘Athajjuno niraye sattisūle, avaṃsiro patito uddhaṃpādo;
अङ्गीरसं गोतमं हेठयित्वा, खन्तिं तपस्सिं चिरब्रह्मचारिं॥
Aṅgīrasaṃ gotamaṃ heṭhayitvā, khantiṃ tapassiṃ cirabrahmacāriṃ.
७३.
73.
‘‘यो खण्डसो पब्बजितं अछेदयि, खन्तिं वदन्तं समणं अदूसकं।
‘‘Yo khaṇḍaso pabbajitaṃ achedayi, khantiṃ vadantaṃ samaṇaṃ adūsakaṃ;
कलाबुवीचिं उपपज्ज पच्चति, महापतापं कटुकं भयानकं॥
Kalābuvīciṃ upapajja paccati, mahāpatāpaṃ kaṭukaṃ bhayānakaṃ.
७४.
74.
‘‘एतानि सुत्वा निरयानि पण्डितो, अञ्ञानि पापिट्ठतरानि चेत्थ।
‘‘Etāni sutvā nirayāni paṇḍito, aññāni pāpiṭṭhatarāni cettha;
धम्मं चरे समणब्राह्मणेसु, एवंकरो सग्गमुपेति ठान’’न्ति॥
Dhammaṃ care samaṇabrāhmaṇesu, evaṃkaro saggamupeti ṭhāna’’nti.
तत्थ किसन्ति अप्पमंसलोहितत्ता किससरीरं। अवकिरियाति अवकिरित्वा निट्ठुभनदन्तकट्ठपातनेन तस्स सरीरे कलिं पवाहेत्वा। उच्छिन्नमूलोति उच्छिन्नमूलो हुत्वा। सजनोति सपरिसो। कुक्कुळनामे निरयम्हीति योजनसतप्पमाणे कप्पसण्ठिते उण्हछारिकनिरये। फुलिङ्गानीति वीतच्चितङ्गारा। तस्स किर तत्थ उण्हकुक्कुळे निमुग्गस्स नवहि वणमुखेहि उण्हा छारिका पविसन्ति, सीसे महन्तमहन्ता अङ्गारा पतन्ति। तेसं पन पतनकाले सकलसरीरं दीपरुक्खो विय जलति, बलववेदना वत्तन्ति। सो अधिवासेतुं असक्कोन्तो महाविरवं रवति। सरभङ्गसत्था पथविं भिन्दित्वा तं तत्थ तथापच्चमानं दस्सेसि, महाजनो भयसन्तासमापज्जि। तस्स अतिविय भीतभावं ञत्वा महासत्तो तं निरयं अन्तरधापेसि।
Tattha kisanti appamaṃsalohitattā kisasarīraṃ. Avakiriyāti avakiritvā niṭṭhubhanadantakaṭṭhapātanena tassa sarīre kaliṃ pavāhetvā. Ucchinnamūloti ucchinnamūlo hutvā. Sajanoti sapariso. Kukkuḷanāme nirayamhīti yojanasatappamāṇe kappasaṇṭhite uṇhachārikaniraye. Phuliṅgānīti vītaccitaṅgārā. Tassa kira tattha uṇhakukkuḷe nimuggassa navahi vaṇamukhehi uṇhā chārikā pavisanti, sīse mahantamahantā aṅgārā patanti. Tesaṃ pana patanakāle sakalasarīraṃ dīparukkho viya jalati, balavavedanā vattanti. So adhivāsetuṃ asakkonto mahāviravaṃ ravati. Sarabhaṅgasatthā pathaviṃ bhinditvā taṃ tattha tathāpaccamānaṃ dassesi, mahājano bhayasantāsamāpajji. Tassa ativiya bhītabhāvaṃ ñatvā mahāsatto taṃ nirayaṃ antaradhāpesi.
धम्मं भणन्तेति दसकुसलकम्मपथधम्मं भासन्ते। समणेति समितपापे। अदूसकेति निरपराधे। नाळिकेरन्ति एवंनामकं राजानं। परत्थाति परलोके निरये निब्बत्तं। सङ्गम्माति इतो चितो च समागन्त्वा छिन्दित्वा महन्तमहन्ता सुनखा खादन्ति। तस्मिं किर कलिङ्गरट्ठे दन्तपुरनगरे नाळिकेरे नाम रञ्ञे रज्जं कारयमाने एको महातापसो पञ्चसततापसपरिवुतो हिमवन्ता आगम्म राजुय्याने वासं कप्पेत्वा महाजनस्स धम्मं देसेसि। ‘‘धम्मिकतापसो उय्याने वसती’’ति रञ्ञोपि आरोचयिंसु। राजा पन अधम्मिको अधम्मेन रज्जं कारेसि। सो अमच्चेसु तापसं पसंसन्तेसु ‘‘अहम्पि धम्मं सुणिस्सामी’’ति उय्यानं गन्त्वा तापसं वन्दित्वा निसीदि। तापसो रञ्ञा सद्धिं पटिसन्थारं करोन्तो ‘‘किं, महाराज, धम्मेन रज्जं कारेसि, जनं न पीळेसी’’ति आह। सो तस्स कुज्झित्वा ‘‘अयं कूटजटिलो एत्तकं कालं नागरानं सन्तिके ममञ्ञेव अगुणं कथेसि मञ्ञे, होतु जानिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ‘‘स्वे अम्हाकं घरद्वारं आगच्छेय्याथा’’ति निमन्तेत्वा पुनदिवसे पुराणगूथस्स चाटियो परिपूरापेत्वा तापसेसु आगतेसु तेसं भिक्खाभाजनानि गूथस्स पूरापेत्वा द्वारं पिदहापेत्वा मुसलानि च लोहदण्डे च गाहापेत्वा इसीनं सीसानि भिन्दापेत्वा जटासु गाहापेत्वा कड्ढापेत्वा सुनखेहि खादापेत्वा तत्थेव भिन्नं पथविं पविसित्वा सुनखमहानिरये निब्बत्तति, तत्रस्स तिगावुतप्पमाणसरीरं अहोसि। अथ नं महन्तमहन्ता महाहत्थिप्पमाणा पञ्चवण्णा सुनखा अनुबन्धित्वा डंसित्वा नवयोजनाय जलितअयपथविया पातेत्वा मुखपूरं लुञ्चन्ता विप्फन्दमानं खादिंसु। महासत्तो पथविं द्विधा भिन्दित्वा तं निरयं दस्सेत्वा महाजनस्स भीतभावं ञत्वा अन्तरधापेसि।
Dhammaṃ bhaṇanteti dasakusalakammapathadhammaṃ bhāsante. Samaṇeti samitapāpe. Adūsaketi niraparādhe. Nāḷikeranti evaṃnāmakaṃ rājānaṃ. Paratthāti paraloke niraye nibbattaṃ. Saṅgammāti ito cito ca samāgantvā chinditvā mahantamahantā sunakhā khādanti. Tasmiṃ kira kaliṅgaraṭṭhe dantapuranagare nāḷikere nāma raññe rajjaṃ kārayamāne eko mahātāpaso pañcasatatāpasaparivuto himavantā āgamma rājuyyāne vāsaṃ kappetvā mahājanassa dhammaṃ desesi. ‘‘Dhammikatāpaso uyyāne vasatī’’ti raññopi ārocayiṃsu. Rājā pana adhammiko adhammena rajjaṃ kāresi. So amaccesu tāpasaṃ pasaṃsantesu ‘‘ahampi dhammaṃ suṇissāmī’’ti uyyānaṃ gantvā tāpasaṃ vanditvā nisīdi. Tāpaso raññā saddhiṃ paṭisanthāraṃ karonto ‘‘kiṃ, mahārāja, dhammena rajjaṃ kāresi, janaṃ na pīḷesī’’ti āha. So tassa kujjhitvā ‘‘ayaṃ kūṭajaṭilo ettakaṃ kālaṃ nāgarānaṃ santike mamaññeva aguṇaṃ kathesi maññe, hotu jānissāmī’’ti cintetvā ‘‘sve amhākaṃ gharadvāraṃ āgaccheyyāthā’’ti nimantetvā punadivase purāṇagūthassa cāṭiyo paripūrāpetvā tāpasesu āgatesu tesaṃ bhikkhābhājanāni gūthassa pūrāpetvā dvāraṃ pidahāpetvā musalāni ca lohadaṇḍe ca gāhāpetvā isīnaṃ sīsāni bhindāpetvā jaṭāsu gāhāpetvā kaḍḍhāpetvā sunakhehi khādāpetvā tattheva bhinnaṃ pathaviṃ pavisitvā sunakhamahāniraye nibbattati, tatrassa tigāvutappamāṇasarīraṃ ahosi. Atha naṃ mahantamahantā mahāhatthippamāṇā pañcavaṇṇā sunakhā anubandhitvā ḍaṃsitvā navayojanāya jalitaayapathaviyā pātetvā mukhapūraṃ luñcantā vipphandamānaṃ khādiṃsu. Mahāsatto pathaviṃ dvidhā bhinditvā taṃ nirayaṃ dassetvā mahājanassa bhītabhāvaṃ ñatvā antaradhāpesi.
अथज्जुनोति सहस्सबाहुराजा। अङ्गीरसन्ति अङ्गेहि रंसीनं निच्छरणतो एवंलद्धनामं। हेठयित्वाति विहेठेत्वा विसपीतकण्डेन विज्झित्वा जीवितक्खयं पापेत्वा। सो किर अज्जुनो नाम राजा महिसकरट्ठे केतकराजधानियं रज्जं कारेन्तो मिगवं गन्त्वा मिगे वधित्वा अङ्गारपक्कमंसं खादन्तो विचरि। अथेकदिवसं मिगानं आगमनट्ठाने कोट्ठकं कत्वा मिगे ओलोकयमानो अट्ठासि। तदा सो तापसो तस्स रञ्ञो अविदूरे एकं काररुक्खं अभिरुहित्वा फलानि ओचिनन्तो ओचिनितफलसाखं मुञ्चि। तस्सा विस्सट्ठाय सद्देन तंठानं पत्ता मिगा पलायिंसु। राजा कुज्झित्वा तापसं विसमिस्सितेन सल्लेन विज्झि। सो परिगलित्वा पतन्तो मत्थकेन खदिरखाणुकं आसादेत्वा सूलग्गेयेव कालमकासि। राजा तङ्खणेयेव द्विधा भिन्नं पथविं पविसित्वा सत्तिसूलनिरये निब्बत्ति, तिगावुतप्पमाणं सरीरं अहोसि। तत्र तं निरयपाला जलितेहि आवुधेहि कोट्टेत्वा जलितं अयपब्बतं आरोपेन्ति। पब्बतमत्थके ठितकाले वातो पहरति, सो वातप्पहारेन परिगलित्वा पतति। तस्मिं खणे हेट्ठा नवयोजनाय जलितअयपथविया महातालक्खन्धप्पमाणं जलितं अयसूलं उट्ठहति। सो सूलग्गमत्थकेयेव आसादेत्वा सूलावुतो तिट्ठति। तस्मिं खणे पथवी जलति, सूलं जलति, तस्स सरीरं जलति। सो तत्थ महारवं रवन्तो पच्चति। महासत्तो पथविं द्विधा कत्वा तं निरयं दस्सेत्वा महाजनस्स भीतभावं ञत्वा अन्तरधापेसि।
Athajjunoti sahassabāhurājā. Aṅgīrasanti aṅgehi raṃsīnaṃ niccharaṇato evaṃladdhanāmaṃ. Heṭhayitvāti viheṭhetvā visapītakaṇḍena vijjhitvā jīvitakkhayaṃ pāpetvā. So kira ajjuno nāma rājā mahisakaraṭṭhe ketakarājadhāniyaṃ rajjaṃ kārento migavaṃ gantvā mige vadhitvā aṅgārapakkamaṃsaṃ khādanto vicari. Athekadivasaṃ migānaṃ āgamanaṭṭhāne koṭṭhakaṃ katvā mige olokayamāno aṭṭhāsi. Tadā so tāpaso tassa rañño avidūre ekaṃ kārarukkhaṃ abhiruhitvā phalāni ocinanto ocinitaphalasākhaṃ muñci. Tassā vissaṭṭhāya saddena taṃṭhānaṃ pattā migā palāyiṃsu. Rājā kujjhitvā tāpasaṃ visamissitena sallena vijjhi. So parigalitvā patanto matthakena khadirakhāṇukaṃ āsādetvā sūlaggeyeva kālamakāsi. Rājā taṅkhaṇeyeva dvidhā bhinnaṃ pathaviṃ pavisitvā sattisūlaniraye nibbatti, tigāvutappamāṇaṃ sarīraṃ ahosi. Tatra taṃ nirayapālā jalitehi āvudhehi koṭṭetvā jalitaṃ ayapabbataṃ āropenti. Pabbatamatthake ṭhitakāle vāto paharati, so vātappahārena parigalitvā patati. Tasmiṃ khaṇe heṭṭhā navayojanāya jalitaayapathaviyā mahātālakkhandhappamāṇaṃ jalitaṃ ayasūlaṃ uṭṭhahati. So sūlaggamatthakeyeva āsādetvā sūlāvuto tiṭṭhati. Tasmiṃ khaṇe pathavī jalati, sūlaṃ jalati, tassa sarīraṃ jalati. So tattha mahāravaṃ ravanto paccati. Mahāsatto pathaviṃ dvidhā katvā taṃ nirayaṃ dassetvā mahājanassa bhītabhāvaṃ ñatvā antaradhāpesi.
खण्डसोति चत्तारो हत्थपादे कण्णनासञ्च खण्डाखण्डं कत्वा। अदूसकन्ति निरपराधं। तथा छेदापेत्वा द्वीहि कसाहि पहारसहस्सेहि ताळापेत्वा जटासु गहेत्वा आकड्ढापेत्वा पटिकुज्जं निपज्जापेत्वा पिट्ठियं पण्हिया पहरित्वा महादुक्खसमप्पितं अकासि। कलाबुवीचिन्ति कलाबु अवीचिं। कटुकन्ति तिखिणवेदनं, एवरूपं निरयं उपपज्जित्वा छन्नं जालानं अन्तरे पच्चति। वित्थारतो पन कलाबुरञ्ञो वत्थु खन्तिवादिजातके (जा॰ १.४.४९-५२) कथितमेव। अञ्ञानि पापिट्ठतरानि चेत्थाति एतेहि निरयेहि पापिट्ठतरानि च अञ्ञानि निरयानि सुत्वा। धम्मं चरेति, सक्क देवराज, पण्डितो कुलपुत्तो न केवलं एतेयेव चत्तारो निरया, एतेयेव च राजानो नेरयिका, अथ खो अञ्ञेपि निरया, अञ्ञेपि च राजानो निरयेसु उप्पन्नाति विदित्वा चतुपच्चयदानधम्मिकारक्खावरणसंविधानसङ्खातं समणब्राह्मणेसु धम्मं चरेय्याति।
Khaṇḍasoti cattāro hatthapāde kaṇṇanāsañca khaṇḍākhaṇḍaṃ katvā. Adūsakanti niraparādhaṃ. Tathā chedāpetvā dvīhi kasāhi pahārasahassehi tāḷāpetvā jaṭāsu gahetvā ākaḍḍhāpetvā paṭikujjaṃ nipajjāpetvā piṭṭhiyaṃ paṇhiyā paharitvā mahādukkhasamappitaṃ akāsi. Kalābuvīcinti kalābu avīciṃ. Kaṭukanti tikhiṇavedanaṃ, evarūpaṃ nirayaṃ upapajjitvā channaṃ jālānaṃ antare paccati. Vitthārato pana kalāburañño vatthu khantivādijātake (jā. 1.4.49-52) kathitameva. Aññāni pāpiṭṭhatarāni cetthāti etehi nirayehi pāpiṭṭhatarāni ca aññāni nirayāni sutvā. Dhammaṃ careti, sakka devarāja, paṇḍito kulaputto na kevalaṃ eteyeva cattāro nirayā, eteyeva ca rājāno nerayikā, atha kho aññepi nirayā, aññepi ca rājāno nirayesu uppannāti viditvā catupaccayadānadhammikārakkhāvaraṇasaṃvidhānasaṅkhātaṃ samaṇabrāhmaṇesu dhammaṃ careyyāti.
एवं महासत्तेन चतुन्नं राजूनं निब्बत्तट्ठाने दस्सिते तयो राजानो निक्कङ्खा अहेसुं। ततो सक्को अवसेसे चत्तारो पञ्हे पुच्छन्तो गाथमाह –
Evaṃ mahāsattena catunnaṃ rājūnaṃ nibbattaṭṭhāne dassite tayo rājāno nikkaṅkhā ahesuṃ. Tato sakko avasese cattāro pañhe pucchanto gāthamāha –
७५.
75.
‘‘सुभासितं ते अनुमोदियान, अञ्ञं तं पुच्छामि तदिङ्घ ब्रूहि।
‘‘Subhāsitaṃ te anumodiyāna, aññaṃ taṃ pucchāmi tadiṅgha brūhi;
कथंविधं सीलवन्तं वदन्ति, कथंविधं पञ्ञवन्तं वदन्ति।
Kathaṃvidhaṃ sīlavantaṃ vadanti, kathaṃvidhaṃ paññavantaṃ vadanti;
कथंविधं सप्पुरिसं वदन्ति, कथंविधं नो सिरि नो जहाती’’ति॥
Kathaṃvidhaṃ sappurisaṃ vadanti, kathaṃvidhaṃ no siri no jahātī’’ti.
तत्थ कथंविधं नो सिरि नो जहातीति कथंविधं नु पुरिसं पटिलद्धसिरी न जहातीति।
Tattha kathaṃvidhaṃ no siri no jahātīti kathaṃvidhaṃ nu purisaṃ paṭiladdhasirī na jahātīti.
अथस्स विस्सज्जेन्तो महासत्तो चतस्सो गाथायो अभासि –
Athassa vissajjento mahāsatto catasso gāthāyo abhāsi –
७६.
76.
‘‘कायेन वाचाय च योध सञ्ञतो, मनसा च किञ्चि न करोति पापं।
‘‘Kāyena vācāya ca yodha saññato, manasā ca kiñci na karoti pāpaṃ;
न अत्तहेतू अलिकं भणेति, तथाविधं सीलवन्तं वदन्ति॥
Na attahetū alikaṃ bhaṇeti, tathāvidhaṃ sīlavantaṃ vadanti.
७७.
77.
‘‘गम्भीरपञ्हं मनसाभिचिन्तयं, नाच्चाहितं कम्म करोति लुद्दं।
‘‘Gambhīrapañhaṃ manasābhicintayaṃ, nāccāhitaṃ kamma karoti luddaṃ;
कालागतं अत्थपदं न रिञ्चति, तथाविधं पञ्ञवन्तं वदन्ति॥
Kālāgataṃ atthapadaṃ na riñcati, tathāvidhaṃ paññavantaṃ vadanti.
७८.
78.
‘‘यो वे कतञ्ञू कतवेदि धीरो, कल्याणमित्तो दळ्हभत्ति च होति।
‘‘Yo ve kataññū katavedi dhīro, kalyāṇamitto daḷhabhatti ca hoti;
दुखितस्स सक्कच्च करोति किच्चं, तथाविधं सप्पुरिसं वदन्ति॥
Dukhitassa sakkacca karoti kiccaṃ, tathāvidhaṃ sappurisaṃ vadanti.
७९.
79.
‘‘एतेहि सब्बेहि गुणेहुपेतो, सद्धो मुदू संविभागी वदञ्ञू।
‘‘Etehi sabbehi guṇehupeto, saddho mudū saṃvibhāgī vadaññū;
सङ्गाहकं सखिलं सण्हवाचं, तथाविधं नो सिरि नो जहाती’’ति॥
Saṅgāhakaṃ sakhilaṃ saṇhavācaṃ, tathāvidhaṃ no siri no jahātī’’ti.
तत्थ ‘‘कायेना’’तिआदीनि पदानि तिविधसुचरितद्वारवसेन वुत्तानि। न अत्तहेतूति देसनासीसमेवेतं, अत्तहेतु वा परहेतु वा यसहेतु वा धनहेतु वा लाभहेतु वा आमिसकिञ्चिक्खहेतु वा अलिकं न कथेतीति अत्थो। कामञ्चेस अत्थो ‘‘वाचाय सञ्ञतो’’ति इमिनाव सिद्धो, मुसावादिनो पन अकत्तब्बं पापं नाम नत्थीति गरुभावदीपनत्थं पुन एवमाहाति वेदितब्बो। तं पुग्गलं सीलवन्तं वदन्ति।
Tattha ‘‘kāyenā’’tiādīni padāni tividhasucaritadvāravasena vuttāni. Na attahetūti desanāsīsamevetaṃ, attahetu vā parahetu vā yasahetu vā dhanahetu vā lābhahetu vā āmisakiñcikkhahetu vā alikaṃ na kathetīti attho. Kāmañcesa attho ‘‘vācāya saññato’’ti imināva siddho, musāvādino pana akattabbaṃ pāpaṃ nāma natthīti garubhāvadīpanatthaṃ puna evamāhāti veditabbo. Taṃ puggalaṃ sīlavantaṃ vadanti.
गम्भीरपञ्हन्ति अत्थतो च पाळितो च गम्भीरं गुळ्हं पटिच्छन्नं सत्तुभस्तजातक- (जा॰ १.७.४६ आदयो) सम्भवजातक- (जा॰ १.१६.१३८ आदयो) महाउमङ्गजातकेसु (जा॰ २.२२.५९० आदयो) आगतसदिसं पञ्हं। मनसाभिचिन्तयन्ति मनसा अभिचिन्तेन्तो अत्थं पटिविज्झित्वा चन्दसहस्सं सूरियसहस्सं उट्ठापेन्तो विय पाकटं कत्वा यो कथेतुं सक्कोतीति अत्थो। नाच्चाहितन्ति न अतिअहितं, हितातिक्कन्तं लुद्दं फरुसं साहसिककम्मञ्च यो न करोतीति अत्थो। इमस्स पनत्थस्स आविभावत्थं –
Gambhīrapañhanti atthato ca pāḷito ca gambhīraṃ guḷhaṃ paṭicchannaṃ sattubhastajātaka- (jā. 1.7.46 ādayo) sambhavajātaka- (jā. 1.16.138 ādayo) mahāumaṅgajātakesu (jā. 2.22.590 ādayo) āgatasadisaṃ pañhaṃ. Manasābhicintayanti manasā abhicintento atthaṃ paṭivijjhitvā candasahassaṃ sūriyasahassaṃ uṭṭhāpento viya pākaṭaṃ katvā yo kathetuṃ sakkotīti attho. Nāccāhitanti na atiahitaṃ, hitātikkantaṃ luddaṃ pharusaṃ sāhasikakammañca yo na karotīti attho. Imassa panatthassa āvibhāvatthaṃ –
‘‘न पण्डिता अत्तसुखस्स हेतु, पापानि कम्मानि समाचरन्ति।
‘‘Na paṇḍitā attasukhassa hetu, pāpāni kammāni samācaranti;
दुक्खेन फुट्ठा पिळितापि सन्ता, छन्दा दोसा च न जहन्ति धम्म’’न्ति॥ –
Dukkhena phuṭṭhā piḷitāpi santā, chandā dosā ca na jahanti dhamma’’nti. –
भूरिपञ्हो कथेतब्बो।
Bhūripañho kathetabbo.
कालागतन्ति एत्थ दानं दातब्बकाले, सीलं रक्खणकाले, उपोसथं उपवासकाले, सरणेसु पतिट्ठानकाले, पब्बजितकाले, समणधम्मकरणकाले, विपस्सनाचारस्मिं युञ्जनकाले चाति इमानि दानादीनि सम्पादेन्तो कालागतं अत्थपदं न रिञ्चति न हापेति न गळापेति नाम। तथाविधन्ति सक्क सब्बञ्ञुबुद्धा च पच्चेकबुद्धा च बोधिसत्ता च पञ्ञवन्तं कथेन्ता एवरूपं पुग्गलं कथेन्ति।
Kālāgatanti ettha dānaṃ dātabbakāle, sīlaṃ rakkhaṇakāle, uposathaṃ upavāsakāle, saraṇesu patiṭṭhānakāle, pabbajitakāle, samaṇadhammakaraṇakāle, vipassanācārasmiṃ yuñjanakāle cāti imāni dānādīni sampādento kālāgataṃ atthapadaṃ na riñcati na hāpeti na gaḷāpeti nāma. Tathāvidhanti sakka sabbaññubuddhā ca paccekabuddhā ca bodhisattā ca paññavantaṃ kathentā evarūpaṃ puggalaṃ kathenti.
‘‘यो वे’’ति गाथाय परेन अत्तनो कतगुणं जानातीति कतञ्ञू। एवं ञत्वा पन येनस्स गुणो कतो, तस्स गुणं पटिकरोन्तो कतवेदी नाम। दुखितस्साति अत्तनो सहायस्स दुक्खप्पत्तस्स दुक्खं अत्तनि आरोपेत्वा यो तस्स उप्पन्नकिच्चं सहत्थेन सक्कच्चं करोति, बुद्धादयो एवरूपं सप्पुरिसं नाम कथेन्ति। अपिच सप्पुरिसा नाम कतञ्ञू कतवेदिनो होन्तीति सतपत्तजातक- (जा॰ १.३.८५-८७) चूळहंसजातक- (जा॰ १.१५.१३३ आदयो) महाहंसजातकादीनि (जा॰ २.२१.८९ आदयो) कथेतब्बानि। एतेहि सब्बेहीति सक्क यो एतेहि हेट्ठा वुत्तेहि सीलादीहि सब्बेहिपि गुणेहि उपेतो। सद्धोति ओकप्पनसद्धाय समन्नागतो। मुदूति पियभाणी। संविभागीति सीलसंविभागदानसंविभागाभिरतत्ता संविभागी। याचकानं वचनं ञत्वा दानवसेन वदञ्ञू। चतूहि सङ्गहवत्थूहि तेसं तेसं सङ्गण्हनतो सङ्गाहकं, मधुरवचनताय सखिलं, मट्ठवचनताय सण्हवाचं तथाविधं नु पुग्गलं अधिगतयससोभग्गसङ्खाता सिरी नो जहाति, नास्स सिरी विनस्सतीति।
‘‘Yo ve’’ti gāthāya parena attano kataguṇaṃ jānātīti kataññū. Evaṃ ñatvā pana yenassa guṇo kato, tassa guṇaṃ paṭikaronto katavedī nāma. Dukhitassāti attano sahāyassa dukkhappattassa dukkhaṃ attani āropetvā yo tassa uppannakiccaṃ sahatthena sakkaccaṃ karoti, buddhādayo evarūpaṃ sappurisaṃ nāma kathenti. Apica sappurisā nāma kataññū katavedino hontīti satapattajātaka- (jā. 1.3.85-87) cūḷahaṃsajātaka- (jā. 1.15.133 ādayo) mahāhaṃsajātakādīni (jā. 2.21.89 ādayo) kathetabbāni. Etehi sabbehīti sakka yo etehi heṭṭhā vuttehi sīlādīhi sabbehipi guṇehi upeto. Saddhoti okappanasaddhāya samannāgato. Mudūti piyabhāṇī. Saṃvibhāgīti sīlasaṃvibhāgadānasaṃvibhāgābhiratattā saṃvibhāgī. Yācakānaṃ vacanaṃ ñatvā dānavasena vadaññū. Catūhi saṅgahavatthūhi tesaṃ tesaṃ saṅgaṇhanato saṅgāhakaṃ, madhuravacanatāya sakhilaṃ, maṭṭhavacanatāya saṇhavācaṃ tathāvidhaṃ nu puggalaṃ adhigatayasasobhaggasaṅkhātā sirī no jahāti, nāssa sirī vinassatīti.
एवं महासत्तो गगनतले पुण्णचन्दं उट्ठापेन्तो विय चत्तारो पञ्हे विस्सज्जेसि। ततो परं सेसपञ्हानं पुच्छा च विस्सज्जनञ्च होति –
Evaṃ mahāsatto gaganatale puṇṇacandaṃ uṭṭhāpento viya cattāro pañhe vissajjesi. Tato paraṃ sesapañhānaṃ pucchā ca vissajjanañca hoti –
८०.
80.
‘‘सुभासितं ते अनुमोदियान, अञ्ञं तं पुच्छामि तदिङ्घ ब्रूहि।
‘‘Subhāsitaṃ te anumodiyāna, aññaṃ taṃ pucchāmi tadiṅgha brūhi;
सीलं सिरिञ्चापि सतञ्च धम्मं, पञ्ञञ्च कं सेट्ठतरं वदन्ति॥
Sīlaṃ siriñcāpi satañca dhammaṃ, paññañca kaṃ seṭṭhataraṃ vadanti.
८१.
81.
‘‘पञ्ञा हि सेट्ठा कुसला वदन्ति, नक्खत्तराजारिव तारकानं।
‘‘Paññā hi seṭṭhā kusalā vadanti, nakkhattarājāriva tārakānaṃ;
सीलं सिरी चापि सतञ्च धम्मो, अन्वायिका पञ्ञवतो भवन्ति॥
Sīlaṃ sirī cāpi satañca dhammo, anvāyikā paññavato bhavanti.
८२.
82.
‘‘सुभासितं ते अनुमोदियान, अञ्ञं तं पुच्छामि तदिङ्घ ब्रूहि।
‘‘Subhāsitaṃ te anumodiyāna, aññaṃ taṃ pucchāmi tadiṅgha brūhi;
कथंकरो किन्तिकरो किमाचरं, किं सेवमानो लभतीध पञ्ञं।
Kathaṃkaro kintikaro kimācaraṃ, kiṃ sevamāno labhatīdha paññaṃ;
पञ्ञाय दानिप्पटिपदं वदेहि, कथंकरो पञ्ञवा होति मच्चो॥
Paññāya dānippaṭipadaṃ vadehi, kathaṃkaro paññavā hoti macco.
८३.
83.
‘‘सेवेथ वुद्धे निपुणे बहुस्सुते, उग्गाहको च परिपुच्छको सिया।
‘‘Sevetha vuddhe nipuṇe bahussute, uggāhako ca paripucchako siyā;
सुणेय्य सक्कच्च सुभासितानि, एवंकरो पञ्ञवा होति मच्चो॥
Suṇeyya sakkacca subhāsitāni, evaṃkaro paññavā hoti macco.
८४.
84.
‘‘स पञ्ञवा कामगुणे अवेक्खति, अनिच्चतो दुक्खतो रोगतो च।
‘‘Sa paññavā kāmaguṇe avekkhati, aniccato dukkhato rogato ca;
एवं विपस्सी पजहाति छन्दं, दुक्खेसु कामेसु महब्भयेसु॥
Evaṃ vipassī pajahāti chandaṃ, dukkhesu kāmesu mahabbhayesu.
८५.
85.
‘‘स वीतरागो पविनेय्य दोसं, मेत्तं चित्तं भावये अप्पमाणं।
‘‘Sa vītarāgo pavineyya dosaṃ, mettaṃ cittaṃ bhāvaye appamāṇaṃ;
सब्बेसु भूतेसु निधाय दण्डं, अनिन्दितो ब्रह्ममुपेति ठान’’न्ति॥
Sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍaṃ, anindito brahmamupeti ṭhāna’’nti.
तत्थ सीलन्ति आचारसीलं। सिरिन्ति इस्सरियसिरिं। सतञ्च धम्मन्ति सप्पुरिसधम्मं। पञ्ञन्ति सुपञ्ञं। एवं इमेसं चतुन्नं धम्मानं कतरं धम्मं सेट्ठतरं वदन्तीति पुच्छति। पञ्ञा हीति, सक्क, एतेसु चतूसु धम्मेसु या एसा पञ्ञा नाम, साव सेट्ठा, इति बुद्धादयो कुसला वदन्ति। यथा हि तारकगणा चन्दं परिवारेन्ति, चन्दोव तेसं उत्तमो। एवं सीलञ्च सिरी चापि सतञ्च धम्मोति एते तयोपि अन्वायिका पञ्ञवतो भवन्ति पञ्ञवन्तमेव अनुगच्छन्ति, पञ्ञाय एव परिवारा होन्तीति अत्थो।
Tattha sīlanti ācārasīlaṃ. Sirinti issariyasiriṃ. Satañca dhammanti sappurisadhammaṃ. Paññanti supaññaṃ. Evaṃ imesaṃ catunnaṃ dhammānaṃ kataraṃ dhammaṃ seṭṭhataraṃ vadantīti pucchati. Paññā hīti, sakka, etesu catūsu dhammesu yā esā paññā nāma, sāva seṭṭhā, iti buddhādayo kusalā vadanti. Yathā hi tārakagaṇā candaṃ parivārenti, candova tesaṃ uttamo. Evaṃ sīlañca sirī cāpi satañca dhammoti ete tayopi anvāyikā paññavato bhavanti paññavantameva anugacchanti, paññāya eva parivārā hontīti attho.
‘‘कथंकरो’’तिआदीनि अञ्ञमञ्ञवेवचनानेव। कथंकरोति किं नाम कम्मं करोन्तो किं आचरन्तो किं सेवमानो भजमानो पयिरुपासमानो इधलोके पञ्ञं लभति, पञ्ञायमेव पटिपदं वदेहि, जानितुकामोम्हि, कथंकरो मच्चो पञ्ञवा नाम होतीति पुच्छति। वुद्धेति पञ्ञावुद्धिप्पत्ते पण्डिते। निपुणेति सुखुमकारणजाननसमत्थे। एवंकरोति यो पुग्गलो एवं वुत्तप्पकारे पुग्गले सेवति भजति पयिरुपासति, पाळिं उग्गण्हाति, पुनप्पुनं अत्थं पुच्छति, पासाणे लेखं खणन्तो विय कञ्चननाळिया सीहवसं सम्पटिच्छन्तो विय ओहितसोतो सक्कच्चं सुभासितानि सुणाति, अयं एवंकरो मच्चो पञ्ञवा होतीति।
‘‘Kathaṃkaro’’tiādīni aññamaññavevacanāneva. Kathaṃkaroti kiṃ nāma kammaṃ karonto kiṃ ācaranto kiṃ sevamāno bhajamāno payirupāsamāno idhaloke paññaṃ labhati, paññāyameva paṭipadaṃ vadehi, jānitukāmomhi, kathaṃkaro macco paññavā nāma hotīti pucchati. Vuddheti paññāvuddhippatte paṇḍite. Nipuṇeti sukhumakāraṇajānanasamatthe. Evaṃkaroti yo puggalo evaṃ vuttappakāre puggale sevati bhajati payirupāsati, pāḷiṃ uggaṇhāti, punappunaṃ atthaṃ pucchati, pāsāṇe lekhaṃ khaṇanto viya kañcananāḷiyā sīhavasaṃ sampaṭicchanto viya ohitasoto sakkaccaṃ subhāsitāni suṇāti, ayaṃ evaṃkaro macco paññavā hotīti.
एवं महासत्तो पाचीनलोकधातुतो सूरियं उट्ठापेन्तो विय पञ्ञाय पटिपदं कथेत्वा इदानि तस्सा पञ्ञाय गुणं कथेन्तो ‘‘स पञ्ञवा’’तिआदिमाह। तत्थ कामगुणेति कामकोट्ठासे हुत्वा अभावट्ठेन अनिच्चतो, दिट्ठधम्मिकसम्परायिकानं दुक्खानं वत्थुभावेन दुक्खतो, अट्ठनवुतिया रोगमुखानं कामे निस्साय उप्पत्तिसम्भवेन रोगतो च अवेक्खति ओलोकेति, सो एवं विपस्सी एतेहि कारणेहि कामानं अनिच्चादितं पस्सन्तो ‘‘कामे निस्साय उप्पज्जनकदुक्खानं अन्तो नत्थि, कामानं पहानमेव सुख’’न्ति विदित्वा दुक्खेसु कामेसु महब्भयेसु छन्दं पजहाति। स वीतरागोति, ‘‘सक्क, सो पुग्गलो एवं वीतरागो नवाघातवत्थुवसेन उप्पज्जनकसभावदोसं विनेत्वा मेत्तचित्तं भावेय्य, अप्पमाणसत्तारम्मणत्ता अप्पमाणं तं भावेत्वा अपरिहीनज्झानो अगरहितो ब्रह्मलोके उप्पज्जती’’ति।
Evaṃ mahāsatto pācīnalokadhātuto sūriyaṃ uṭṭhāpento viya paññāya paṭipadaṃ kathetvā idāni tassā paññāya guṇaṃ kathento ‘‘sa paññavā’’tiādimāha. Tattha kāmaguṇeti kāmakoṭṭhāse hutvā abhāvaṭṭhena aniccato, diṭṭhadhammikasamparāyikānaṃ dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhato, aṭṭhanavutiyā rogamukhānaṃ kāme nissāya uppattisambhavena rogato ca avekkhati oloketi, so evaṃ vipassī etehi kāraṇehi kāmānaṃ aniccāditaṃ passanto ‘‘kāme nissāya uppajjanakadukkhānaṃ anto natthi, kāmānaṃ pahānameva sukha’’nti viditvā dukkhesu kāmesu mahabbhayesu chandaṃ pajahāti. Sa vītarāgoti, ‘‘sakka, so puggalo evaṃ vītarāgo navāghātavatthuvasena uppajjanakasabhāvadosaṃ vinetvā mettacittaṃ bhāveyya, appamāṇasattārammaṇattā appamāṇaṃ taṃ bhāvetvā aparihīnajjhāno agarahito brahmaloke uppajjatī’’ti.
एवं महासत्ते कामानं दोसं कथेन्तेयेव तेसं तिण्णम्पि राजूनं सबलकायानं तदङ्गप्पहानेन पञ्चकामगुणरागो पहीनो। तं ञत्वा महासत्तो तेसं पहंसनवसेन गाथमाह –
Evaṃ mahāsatte kāmānaṃ dosaṃ kathenteyeva tesaṃ tiṇṇampi rājūnaṃ sabalakāyānaṃ tadaṅgappahānena pañcakāmaguṇarāgo pahīno. Taṃ ñatvā mahāsatto tesaṃ pahaṃsanavasena gāthamāha –
८६.
86.
‘‘महत्थियं आगमनं अहोसि, तवमट्ठका भीमरथस्स चापि।
‘‘Mahatthiyaṃ āgamanaṃ ahosi, tavamaṭṭhakā bhīmarathassa cāpi;
कालिङ्गराजस्स च उग्गतस्स, सब्बेस वो कामरागो पहीनो’’ति॥
Kāliṅgarājassa ca uggatassa, sabbesa vo kāmarāgo pahīno’’ti.
तत्थ महत्थियन्ति महत्थं महाविप्फारं महाजुतिकं। तवमट्ठकाति तव अट्ठका। पहीनोति तदङ्गप्पहानेन पहीनो।
Tattha mahatthiyanti mahatthaṃ mahāvipphāraṃ mahājutikaṃ. Tavamaṭṭhakāti tava aṭṭhakā. Pahīnoti tadaṅgappahānena pahīno.
तं सुत्वा राजानो महासत्तस्स थुतिं करोन्ता गाथमाहंसु –
Taṃ sutvā rājāno mahāsattassa thutiṃ karontā gāthamāhaṃsu –
८७.
87.
‘‘एवमेतं परचित्तवेदि, सब्बेस नो कामरागो पहीनो।
‘‘Evametaṃ paracittavedi, sabbesa no kāmarāgo pahīno;
करोहि ओकासमनुग्गहाय, यथा गतिं ते अभिसम्भवेमा’’ति॥
Karohi okāsamanuggahāya, yathā gatiṃ te abhisambhavemā’’ti.
तत्थ अनुग्गहायाति पब्बज्जत्थाय ओकासं नो करोहि। यथा मयं पब्बजित्वा तव गतिं निप्फत्तिं अभिसम्भवेम पापुणेय्याम, तया पटिविद्धगुणं पटिविज्झेय्यामाति वदिंसु।
Tattha anuggahāyāti pabbajjatthāya okāsaṃ no karohi. Yathā mayaṃ pabbajitvā tava gatiṃ nipphattiṃ abhisambhavema pāpuṇeyyāma, tayā paṭividdhaguṇaṃ paṭivijjheyyāmāti vadiṃsu.
अथ नेसं ओकासं करोन्तो महासत्तो इतरं गाथमाह –
Atha nesaṃ okāsaṃ karonto mahāsatto itaraṃ gāthamāha –
८८.
88.
‘‘करोमि ओकासमनुग्गहाय, तथा हि वो कामरागो पहीनो।
‘‘Karomi okāsamanuggahāya, tathā hi vo kāmarāgo pahīno;
फराथ कायं विपुलाय पीतिया, यथा गतिं मे अभिसम्भवेथा’’ति॥
Pharātha kāyaṃ vipulāya pītiyā, yathā gatiṃ me abhisambhavethā’’ti.
तत्थ फराथ कायन्ति झानपीतिया विपुलाय कायं फरथाति।
Tattha pharātha kāyanti jhānapītiyā vipulāya kāyaṃ pharathāti.
तं सुत्वा ते सम्पटिच्छन्ता गाथमाहंसु –
Taṃ sutvā te sampaṭicchantā gāthamāhaṃsu –
८९.
89.
‘‘सब्बं करिस्साम तवानुसासनिं, यं यं तुवं वक्खसि भूरिपञ्ञ।
‘‘Sabbaṃ karissāma tavānusāsaniṃ, yaṃ yaṃ tuvaṃ vakkhasi bhūripañña;
फराम कायं विपुलाय पीतिया, यथा गतिं ते अभिसम्भवेमा’’ति॥
Pharāma kāyaṃ vipulāya pītiyā, yathā gatiṃ te abhisambhavemā’’ti.
अथ नेसं सबलकायानं महासत्तो पब्बज्जं दापेत्वा इसिगणं उय्योजेन्तो गाथमाह –
Atha nesaṃ sabalakāyānaṃ mahāsatto pabbajjaṃ dāpetvā isigaṇaṃ uyyojento gāthamāha –
९०.
90.
‘‘कताय वच्छस्स किसस्स पूजा, गच्छन्तु भोन्तो इसयो साधुरूपा।
‘‘Katāya vacchassa kisassa pūjā, gacchantu bhonto isayo sādhurūpā;
झाने रता होथ सदा समाहिता, एसा रती पब्बजितस्स सेट्ठा’’ति॥
Jhāne ratā hotha sadā samāhitā, esā ratī pabbajitassa seṭṭhā’’ti.
तत्थ गच्छन्तूति अत्तनो अत्तनो वसनट्ठानानि गच्छन्तु।
Tattha gacchantūti attano attano vasanaṭṭhānāni gacchantu.
इसयो तस्स सरभङ्गसत्थुनो वचनं सिरसा सम्पटिच्छित्वा वन्दित्वा आकासं उप्पतित्वा सकानि वसनट्ठानानि गमिंसु। सक्कोपि उट्ठायासना महासत्तस्स थुतिं कत्वा अञ्जलिं पग्गय्ह सूरियं नमस्सन्तो विय महासत्तं नमस्समानो सपरिसो पक्कामि। एतमत्थं विदित्वा सत्था इमा गाथायो अभासि –
Isayo tassa sarabhaṅgasatthuno vacanaṃ sirasā sampaṭicchitvā vanditvā ākāsaṃ uppatitvā sakāni vasanaṭṭhānāni gamiṃsu. Sakkopi uṭṭhāyāsanā mahāsattassa thutiṃ katvā añjaliṃ paggayha sūriyaṃ namassanto viya mahāsattaṃ namassamāno sapariso pakkāmi. Etamatthaṃ viditvā satthā imā gāthāyo abhāsi –
९१.
91.
‘‘सुत्वान गाथा परमत्थसंहिता, सुभासिता इसिना पण्डितेन।
‘‘Sutvāna gāthā paramatthasaṃhitā, subhāsitā isinā paṇḍitena;
ते वेदजाता अनुमोदमाना, पक्कामु देवा देवपुरं यसस्सिनो॥
Te vedajātā anumodamānā, pakkāmu devā devapuraṃ yasassino.
९२.
92.
‘‘गाथा इमा अत्थवती सुब्यञ्जना, सुभासिता इसिना पण्डितेन।
‘‘Gāthā imā atthavatī subyañjanā, subhāsitā isinā paṇḍitena;
यो कोचिमा अट्ठिकत्वा सुणेय्य, लभेथ पुब्बापरियं विसेसं।
Yo kocimā aṭṭhikatvā suṇeyya, labhetha pubbāpariyaṃ visesaṃ;
लद्धान पुब्बापरियं विसेसं, अदस्सनं मच्चुराजस्स गच्छे’’ति॥
Laddhāna pubbāpariyaṃ visesaṃ, adassanaṃ maccurājassa gacche’’ti.
तत्थ परमत्थसंहिताति अनिच्चादिदीपनेन निब्बाननिस्सिता। गाथा इमाति इदं सत्था सरभङ्गसत्थुनो निब्बानदायकं सुभासितं वण्णेन्तो आह। तत्थ अत्थवतीति निब्बानदायकट्ठेन परमत्थनिस्सिता। सुब्यञ्जनाति परिसुद्धब्यञ्जना। सुभासिताति सुकथिता। अट्ठिकत्वाति अत्तनो अत्थिकभावं कत्वा अत्थिको हुत्वा सक्कच्चं सुणेय्य। पुब्बापरियन्ति पठमज्झानं पुब्बविसेसो, दुतियज्झानं अपरविसेसो। दुतियज्झानं पुब्बविसेसो, ततियज्झानं अपरविसेसोति एवं अट्ठसमापत्तिचतुमग्गवसेन पुब्बापरभावेन ठितं विसेसं। अदस्सनन्ति परियोसाने अपरविसेसं अरहत्तं लभित्वा निब्बानं पापुणेय्य। निब्बानप्पत्तो हि पुग्गलो मच्चुराजस्स अदस्सनं गतो नाम होतीति।
Tattha paramatthasaṃhitāti aniccādidīpanena nibbānanissitā. Gāthā imāti idaṃ satthā sarabhaṅgasatthuno nibbānadāyakaṃ subhāsitaṃ vaṇṇento āha. Tattha atthavatīti nibbānadāyakaṭṭhena paramatthanissitā. Subyañjanāti parisuddhabyañjanā. Subhāsitāti sukathitā. Aṭṭhikatvāti attano atthikabhāvaṃ katvā atthiko hutvā sakkaccaṃ suṇeyya. Pubbāpariyanti paṭhamajjhānaṃ pubbaviseso, dutiyajjhānaṃ aparaviseso. Dutiyajjhānaṃ pubbaviseso, tatiyajjhānaṃ aparavisesoti evaṃ aṭṭhasamāpatticatumaggavasena pubbāparabhāvena ṭhitaṃ visesaṃ. Adassananti pariyosāne aparavisesaṃ arahattaṃ labhitvā nibbānaṃ pāpuṇeyya. Nibbānappatto hi puggalo maccurājassa adassanaṃ gato nāma hotīti.
एवं सत्था अरहत्तेन देसनाय कूटं गण्हित्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि मोग्गल्लानस्स आळाहने पुप्फवस्सं वस्सी’’ति वत्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेन्तो आह –
Evaṃ satthā arahattena desanāya kūṭaṃ gaṇhitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi moggallānassa āḷāhane pupphavassaṃ vassī’’ti vatvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānento āha –
९३.
93.
‘‘सालिस्सरो सारिपुत्तो, मेण्डिस्सरो च कस्सपो।
‘‘Sālissaro sāriputto, meṇḍissaro ca kassapo;
पब्बतो अनुरुद्धो च, कच्चायनो च देवलो।
Pabbato anuruddho ca, kaccāyano ca devalo;
९४.
94.
‘‘अनुसिस्सो च आनन्दो, किसवच्छो च कोलितो।
‘‘Anusisso ca ānando, kisavaccho ca kolito;
नारदो उदायित्थेरो, परिसा बुद्धपरिसा।
Nārado udāyitthero, parisā buddhaparisā;
सरभङ्गो लोकनाथो, एवं धारेथ जातक’’न्ति॥
Sarabhaṅgo lokanātho, evaṃ dhāretha jātaka’’nti.
सरभङ्गजातकवण्णना दुतिया।
Sarabhaṅgajātakavaṇṇanā dutiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५२२. सरभङ्गजातकं • 522. Sarabhaṅgajātakaṃ
