| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अपदान-अट्ठकथा • Apadāna-aṭṭhakathā |
३-१. सारिपुत्तत्थेरअपदानवण्णना
3-1. Sāriputtattheraapadānavaṇṇanā
तदनन्तरं थेरापदानसङ्गहगाथायो संवण्णेतुं ‘‘अथ थेरापदानं सुणाथा’’ति आह। अथ-अपदान-सद्दानमत्थो हेट्ठा वुत्तोव। एत्थ थेर-सद्दो पनायं कालथिरपञ्ञत्तिनामधेय्यजेट्ठादीसु अनेकेसु अत्थेसु वत्तति। तथा हि ‘‘थेरोवस्सिकानि पूतीनि चुण्णकजातानी’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.३७९; म॰ नि॰ १.११२) काले, थेरोवस्सिकानि चिरकालं ओवस्सिकानीति अत्थो। ‘‘थेरोपि ताव महा’’इच्चादीसु थिरे थिरसीलोति अत्थो। ‘‘थेरको अयमायस्मा महल्लको’’तिआदीसु पञ्ञत्तियं , लोकपञ्ञत्तिमत्तोति अत्थो। ‘‘चुन्दत्थेरो फुस्सत्थेरो’’तिआदीसु नामधेय्ये, एवं कतनामोति अत्थो। ‘‘थेरो चायं कुमारो मम पुत्तेसू’’तिआदीसु जेट्ठे, जेट्ठो कुमारोति अत्थो। इध पनायं काले च थिरे च वत्तति। तस्मा चिरं कालं ठितोति थेरो, थिरतरसीलाचारमद्दवादिगुणाभियुत्तो वा थेरोति वुच्चति। थेरो च थेरो चेति थेरा, थेरानं अपदानं कारणं थेरापदानं, तं थेरापदानं सुणाथाति सम्बन्धो। हिमवन्तस्स अविदूरे, लम्बको नाम पब्बतोतिआदि आयस्मतो सारिपुत्तत्थेरस्स अपदानं, तस्सायस्मतो महामोग्गल्लानत्थेरस्स च वत्थु एवं वेदितब्बं –
Tadanantaraṃ therāpadānasaṅgahagāthāyo saṃvaṇṇetuṃ ‘‘atha therāpadānaṃ suṇāthā’’ti āha. Atha-apadāna-saddānamattho heṭṭhā vuttova. Ettha thera-saddo panāyaṃ kālathirapaññattināmadheyyajeṭṭhādīsu anekesu atthesu vattati. Tathā hi ‘‘therovassikāni pūtīni cuṇṇakajātānī’’tiādīsu (dī. ni. 2.379; ma. ni. 1.112) kāle, therovassikāni cirakālaṃ ovassikānīti attho. ‘‘Theropi tāva mahā’’iccādīsu thire thirasīloti attho. ‘‘Therako ayamāyasmā mahallako’’tiādīsu paññattiyaṃ , lokapaññattimattoti attho. ‘‘Cundatthero phussatthero’’tiādīsu nāmadheyye, evaṃ katanāmoti attho. ‘‘Thero cāyaṃ kumāro mama puttesū’’tiādīsu jeṭṭhe, jeṭṭho kumāroti attho. Idha panāyaṃ kāle ca thire ca vattati. Tasmā ciraṃ kālaṃ ṭhitoti thero, thiratarasīlācāramaddavādiguṇābhiyutto vā theroti vuccati. Thero ca thero ceti therā, therānaṃ apadānaṃ kāraṇaṃ therāpadānaṃ, taṃ therāpadānaṃ suṇāthāti sambandho. Himavantassa avidūre, lambako nāma pabbatotiādi āyasmato sāriputtattherassa apadānaṃ, tassāyasmato mahāmoggallānattherassa ca vatthu evaṃ veditabbaṃ –
अतीते किर इतो कप्पतो सतसहस्सकप्पाधिके एकअसङ्ख्येय्यमत्थके आयस्मा सारिपुत्तो ब्राह्मणमहासालकुले निब्बत्तित्वा नामेन सरदमाणवो नाम अहोसि। महामोग्गल्लानो गहपतिमहासालकुले निब्बत्तित्वा नामेन सिरिवड्ढनकुटुम्बिको नाम अहोसि। ते उभोपि सहपंसुकीळनसहाया अहेसुं। तेसु सरदमाणवो पितु अच्चयेन कुलसन्तकं धनं पटिपज्जित्वा एकदिवसं रहोगतो चिन्तेसि – ‘‘इमेसं सत्तानं मरणं नाम एकन्तिकं, तस्मा मया एकं पब्बज्जं उपगन्त्वा विमोक्खमग्गो गवेसितब्बो’’ति सहायं उपसङ्कमित्वा ‘‘सम्म, अहं पब्बजितुकामो। किं त्वं पब्बजितुं सक्खिस्ससी’’ति वत्वा तेन ‘‘न सक्खिस्सामी’’ति वुत्ते ‘‘होतु अहमेव पब्बजिस्सामी’’ति रतनकोट्ठागारानि विवरापेत्वा कपणद्धिकादीनं महादानं दत्वा पब्बतपादं गन्त्वा इसिपब्बज्जं पब्बजि। तस्स पब्बजितस्स अनुपब्बज्जं पब्बजिता चतुसत्ततिसहस्समत्ता ब्राह्मणपुत्ता अहेसुं। सो पञ्च अभिञ्ञायो अट्ठ च समापत्तियो निब्बत्तेत्वा तेसम्पि जटिलानं कसिणपरिकम्मं आचिक्खि। ते सब्बेपि पञ्चाभिञ्ञा अट्ठ च समापत्तियो निब्बत्तिसुं।
Atīte kira ito kappato satasahassakappādhike ekaasaṅkhyeyyamatthake āyasmā sāriputto brāhmaṇamahāsālakule nibbattitvā nāmena saradamāṇavo nāma ahosi. Mahāmoggallāno gahapatimahāsālakule nibbattitvā nāmena sirivaḍḍhanakuṭumbiko nāma ahosi. Te ubhopi sahapaṃsukīḷanasahāyā ahesuṃ. Tesu saradamāṇavo pitu accayena kulasantakaṃ dhanaṃ paṭipajjitvā ekadivasaṃ rahogato cintesi – ‘‘imesaṃ sattānaṃ maraṇaṃ nāma ekantikaṃ, tasmā mayā ekaṃ pabbajjaṃ upagantvā vimokkhamaggo gavesitabbo’’ti sahāyaṃ upasaṅkamitvā ‘‘samma, ahaṃ pabbajitukāmo. Kiṃ tvaṃ pabbajituṃ sakkhissasī’’ti vatvā tena ‘‘na sakkhissāmī’’ti vutte ‘‘hotu ahameva pabbajissāmī’’ti ratanakoṭṭhāgārāni vivarāpetvā kapaṇaddhikādīnaṃ mahādānaṃ datvā pabbatapādaṃ gantvā isipabbajjaṃ pabbaji. Tassa pabbajitassa anupabbajjaṃ pabbajitā catusattatisahassamattā brāhmaṇaputtā ahesuṃ. So pañca abhiññāyo aṭṭha ca samāpattiyo nibbattetvā tesampi jaṭilānaṃ kasiṇaparikammaṃ ācikkhi. Te sabbepi pañcābhiññā aṭṭha ca samāpattiyo nibbattisuṃ.
तेन समयेन अनोमदस्सी नाम सम्मासम्बुद्धो लोके उप्पज्जित्वा पवत्तितवरधम्मचक्को सत्ते संसारमहोघतो तारेत्वा एकदिवसं सरदतापसस्स च अन्तेवासिकानञ्च सङ्गहं कत्तुकामो एको अदुतियो पत्तचीवरमादाय आकासेन गन्त्वा ‘‘बुद्धभावं मे जानातू’’ति तापसस्स पस्सन्तस्सेव आकासतो ओतरित्वा पथवियं पतिट्ठासि। सरदतापसो सत्थु सरीरे महापुरिसलक्खणानि उपधारेत्वा ‘‘सब्बञ्ञुबुद्धोयेवाय’’न्ति निट्ठं गन्त्वा पच्चुग्गमनं कत्वा आसनं पञ्ञापेत्वा अदासि। निसीदि भगवा पञ्ञत्ते आसने। सरदतापसो सत्थु सन्तिके एकमन्तं निसीदि।
Tena samayena anomadassī nāma sammāsambuddho loke uppajjitvā pavattitavaradhammacakko satte saṃsāramahoghato tāretvā ekadivasaṃ saradatāpasassa ca antevāsikānañca saṅgahaṃ kattukāmo eko adutiyo pattacīvaramādāya ākāsena gantvā ‘‘buddhabhāvaṃ me jānātū’’ti tāpasassa passantasseva ākāsato otaritvā pathaviyaṃ patiṭṭhāsi. Saradatāpaso satthu sarīre mahāpurisalakkhaṇāni upadhāretvā ‘‘sabbaññubuddhoyevāya’’nti niṭṭhaṃ gantvā paccuggamanaṃ katvā āsanaṃ paññāpetvā adāsi. Nisīdi bhagavā paññatte āsane. Saradatāpaso satthu santike ekamantaṃ nisīdi.
तस्मिं समये तस्स अन्तेवासिका चतुसत्ततिसहस्समत्ता जटिला पणीतपणीतानि ओजवन्तानि फलाफलानि गहेत्वा आगता सत्थारं दिस्वा सञ्जातपसादा अत्तनो आचरियस्स सत्थु च निसिन्नाकारं ओलोकेत्वा ‘‘आचरिय, मयं पुब्बे ‘तुम्हेहि महन्ततरो कोचि नत्थी’ति मञ्ञाम, अयं पन पुरिसो तुम्हेहि महन्ततरो मञ्ञे’’ति आहंसु। किं वदेथ, ताता, सासपेन सद्धिं अट्ठसट्ठियोजनसतसहस्सुब्बेधं सिनेरुं समं कातुं इच्छथ, सब्बञ्ञुबुद्धेन मं तुलं मा करित्थाति। अथ ते तापसा आचरियस्स वचनं सुत्वा ‘‘याव महा वतायं पुरिसुत्तमो’’ति सब्बेव पादेसु निपतित्वा सत्थारं वन्दिंसु।
Tasmiṃ samaye tassa antevāsikā catusattatisahassamattā jaṭilā paṇītapaṇītāni ojavantāni phalāphalāni gahetvā āgatā satthāraṃ disvā sañjātapasādā attano ācariyassa satthu ca nisinnākāraṃ oloketvā ‘‘ācariya, mayaṃ pubbe ‘tumhehi mahantataro koci natthī’ti maññāma, ayaṃ pana puriso tumhehi mahantataro maññe’’ti āhaṃsu. Kiṃ vadetha, tātā, sāsapena saddhiṃ aṭṭhasaṭṭhiyojanasatasahassubbedhaṃ sineruṃ samaṃ kātuṃ icchatha, sabbaññubuddhena maṃ tulaṃ mā karitthāti. Atha te tāpasā ācariyassa vacanaṃ sutvā ‘‘yāva mahā vatāyaṃ purisuttamo’’ti sabbeva pādesu nipatitvā satthāraṃ vandiṃsu.
अथ ते आचरियो आह – ‘‘ताता, सत्थु अनुच्छविको नो देय्यधम्मो नत्थि, सत्था च भिक्खाचरवेलाय इधागतो, हन्द, मयं देय्यधम्मं यथाबलं दस्साम। तुम्हेहि यं यं पणीतं फलाफलं आभतं, तं तं आहरथा’’ति आहरापेत्वा हत्थे धोवित्वा सयं तथागतस्स पत्ते पतिट्ठापेसि। सत्थारा फलाफले पटिग्गहितमत्ते देवता दिब्बोजं पक्खिपिंसु। तापसो उदकम्पि सयमेव परिस्सावेत्वा अदासि। ततो भोजनकिच्चं निट्ठापेत्वा सत्थरि निसिन्ने सब्बे अन्तेवासिके पक्कोसापेत्वा सत्थु सन्तिके सारणीयं कथं कथेन्तो निसीदि। सत्था ‘‘द्वे अग्गसावका भिक्खुसङ्घेन सद्धिं आगच्छन्तू’’ति चिन्तेसि। तावदेव सतसहस्सखीणासवपरिवारा अग्गसावका आगन्त्वा भगवन्तं वन्दित्वा एकमन्तं अट्ठंसु।
Atha te ācariyo āha – ‘‘tātā, satthu anucchaviko no deyyadhammo natthi, satthā ca bhikkhācaravelāya idhāgato, handa, mayaṃ deyyadhammaṃ yathābalaṃ dassāma. Tumhehi yaṃ yaṃ paṇītaṃ phalāphalaṃ ābhataṃ, taṃ taṃ āharathā’’ti āharāpetvā hatthe dhovitvā sayaṃ tathāgatassa patte patiṭṭhāpesi. Satthārā phalāphale paṭiggahitamatte devatā dibbojaṃ pakkhipiṃsu. Tāpaso udakampi sayameva parissāvetvā adāsi. Tato bhojanakiccaṃ niṭṭhāpetvā satthari nisinne sabbe antevāsike pakkosāpetvā satthu santike sāraṇīyaṃ kathaṃ kathento nisīdi. Satthā ‘‘dve aggasāvakā bhikkhusaṅghena saddhiṃ āgacchantū’’ti cintesi. Tāvadeva satasahassakhīṇāsavaparivārā aggasāvakā āgantvā bhagavantaṃ vanditvā ekamantaṃ aṭṭhaṃsu.
ततो सरदतापसो अन्तेवासिके आमन्तेसि – ‘‘ताता, सत्थु भिक्खुसङ्घस्स च पुप्फासनेन पूजा कातब्बा, तस्मा पुप्फानि आहरथा’’ति। ते तावदेव इद्धिया वण्णगन्धसम्पन्नानि पुप्फानि आहरित्वा बुद्धस्स योजनप्पमाणं पुप्फासनं पञ्ञापेसुं, उभिन्नं अग्गसावकानं तिगावुतं , सेसभिक्खूनं अड्ढयोजनिकादिभेदं, सङ्घनवकस्स उसभमत्तं पञ्ञापेसुं। एवं पञ्ञत्तेसु आसनेसु सरदतापसो तथागतस्स पुरतो अञ्जलिं पग्गय्ह ‘‘भन्ते, मय्हं अनुग्गहत्थाय इमं पुप्फासनं अतिरुहथा’’ति आह। निसीदि भगवा पुप्फासने । सत्थरि निसिन्ने द्वे अग्गसावका सेसभिक्खू च अत्तनो अत्तनो पत्तासने निसीदिंसु। सत्था ‘‘तेसं महप्फलं होतू’’ति निरोधं समापज्जि। सत्थु समापन्नभावं ञत्वा द्वे अग्गसावकापि सेसभिक्खूपि निरोधं समापज्जिंसु। तापसो सत्ताहं निरन्तरं सत्थु पुप्फच्छत्तं धारेन्तो अट्ठासि। इतरे वनमूलफलं परिभुञ्जित्वा सेसकाले अञ्जलिं पग्गय्ह अट्ठंसु। सत्था सत्ताहस्स अच्चयेन निरोधतो वुट्ठहित्वा अग्गसावकं निसभत्थेरं आमन्तेसि – ‘‘तापसानं पुप्फासनानुमोदनं करोही’’ति। थेरो सावकपारमीञाणे ठत्वा तेसं पुप्फासनानुमोदनं अकासि। तस्स देसनावसाने सत्था दुतियं अग्गसावकं अनोमत्थेरं आमन्तेसि – ‘‘त्वम्पि इमेसं धम्मं देसेही’’ति। सोपि तेपिटकं बुद्धवचनं सम्मसित्वा तेसं धम्मं कथेसि। द्विन्नम्पि देसनाय धम्माभिसमयो नाहोसि। अथ सत्था बुद्धविसये ठत्वा धम्मदेसनं आरभि। देसनावसाने ठपेत्वा सरदतापसं अवसेसा सब्बेपि चतुसत्ततिसहस्सजटिला अरहत्तं पापुणिंसु। सत्था ते ‘‘एथ भिक्खवो’’ति हत्थं पसारेसि। ते तावदेव अन्तरहिततापसवेसा अट्ठपरिक्खारधरा सट्ठिवस्सिकत्थेरो विय अहेसुं।
Tato saradatāpaso antevāsike āmantesi – ‘‘tātā, satthu bhikkhusaṅghassa ca pupphāsanena pūjā kātabbā, tasmā pupphāni āharathā’’ti. Te tāvadeva iddhiyā vaṇṇagandhasampannāni pupphāni āharitvā buddhassa yojanappamāṇaṃ pupphāsanaṃ paññāpesuṃ, ubhinnaṃ aggasāvakānaṃ tigāvutaṃ , sesabhikkhūnaṃ aḍḍhayojanikādibhedaṃ, saṅghanavakassa usabhamattaṃ paññāpesuṃ. Evaṃ paññattesu āsanesu saradatāpaso tathāgatassa purato añjaliṃ paggayha ‘‘bhante, mayhaṃ anuggahatthāya imaṃ pupphāsanaṃ atiruhathā’’ti āha. Nisīdi bhagavā pupphāsane . Satthari nisinne dve aggasāvakā sesabhikkhū ca attano attano pattāsane nisīdiṃsu. Satthā ‘‘tesaṃ mahapphalaṃ hotū’’ti nirodhaṃ samāpajji. Satthu samāpannabhāvaṃ ñatvā dve aggasāvakāpi sesabhikkhūpi nirodhaṃ samāpajjiṃsu. Tāpaso sattāhaṃ nirantaraṃ satthu pupphacchattaṃ dhārento aṭṭhāsi. Itare vanamūlaphalaṃ paribhuñjitvā sesakāle añjaliṃ paggayha aṭṭhaṃsu. Satthā sattāhassa accayena nirodhato vuṭṭhahitvā aggasāvakaṃ nisabhattheraṃ āmantesi – ‘‘tāpasānaṃ pupphāsanānumodanaṃ karohī’’ti. Thero sāvakapāramīñāṇe ṭhatvā tesaṃ pupphāsanānumodanaṃ akāsi. Tassa desanāvasāne satthā dutiyaṃ aggasāvakaṃ anomattheraṃ āmantesi – ‘‘tvampi imesaṃ dhammaṃ desehī’’ti. Sopi tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ sammasitvā tesaṃ dhammaṃ kathesi. Dvinnampi desanāya dhammābhisamayo nāhosi. Atha satthā buddhavisaye ṭhatvā dhammadesanaṃ ārabhi. Desanāvasāne ṭhapetvā saradatāpasaṃ avasesā sabbepi catusattatisahassajaṭilā arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Satthā te ‘‘etha bhikkhavo’’ti hatthaṃ pasāresi. Te tāvadeva antarahitatāpasavesā aṭṭhaparikkhāradharā saṭṭhivassikatthero viya ahesuṃ.
सरदतापसो पन ‘‘अहो वताहम्पि अयं निसभत्थेरो विय अनागते एकस्स बुद्धस्स सावको भवेय्य’’न्ति देसनाकाले उप्पन्नपरिवितक्कताय अञ्ञविहितो हुत्वा मग्गफलानि पटिविज्झितुं नासक्खि। अथ सत्थारं वन्दित्वा तथा पणिधानं अकासि। सत्था अनन्तरायेन समिज्झनभावं दिस्वा ‘‘इतो कप्पसतसहस्साधिकं एकं असङ्ख्येय्यं अतिक्कमित्वा गोतमस्स नाम सम्मासम्बुद्धस्स अग्गसावको सारिपुत्तो नाम भविस्सती’’ति ब्याकरित्वा धम्मकथं वत्वा भिक्खुसङ्घपरिवारो आकासं पक्खन्दि। सरदतापसोपि सहायस्स सिरिवड्ढस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘सम्म, मया अनोमदस्सिस्स भगवतो पादमूले अनागते उप्पज्जनकस्स गोतमसम्मासम्बुद्धस्स अग्गसावकट्ठानं पत्थितं, त्वम्पि तस्स दुतियसावकट्ठानं पत्थेही’’ति। सिरिवड्ढो तं उपदेसं सुत्वा अत्तनो निवेसनद्वारे अट्ठकरीसमत्तं ठानं समतलं कारेत्वा लाजपञ्चमानि पुप्फानि विकिरित्वा नीलुप्पलच्छदनं मण्डपं कारेत्वा बुद्धासनं पञ्ञापेत्वा भिक्खूनम्पि आसनानि पञ्ञापेत्वा महन्तं सक्कारसम्मानं सज्जेत्वा सरदतापसेन सत्थारं निमन्तापेत्वा सत्ताहं महादानं पवत्तेत्वा बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं महारहेहि वत्थेहि अच्छादेत्वा दुतियसावकभावाय पणिधानं अकासि। सत्था तस्स अनन्तरायेन समिज्झनभावं दिस्वा वुत्तनयेन ब्याकरित्वा भत्तानुमोदनं कत्वा पक्कामि। सिरिवड्ढो हट्ठपहट्ठो यावजीवं कुसलकम्मं कत्वा दुतियचित्तवारे कामावचरदेवलोके निब्बत्ति। सरदतापसो चत्तारो ब्रह्मविहारे भावेत्वा ब्रह्मलोके निब्बत्ति।
Saradatāpaso pana ‘‘aho vatāhampi ayaṃ nisabhatthero viya anāgate ekassa buddhassa sāvako bhaveyya’’nti desanākāle uppannaparivitakkatāya aññavihito hutvā maggaphalāni paṭivijjhituṃ nāsakkhi. Atha satthāraṃ vanditvā tathā paṇidhānaṃ akāsi. Satthā anantarāyena samijjhanabhāvaṃ disvā ‘‘ito kappasatasahassādhikaṃ ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ atikkamitvā gotamassa nāma sammāsambuddhassa aggasāvako sāriputto nāma bhavissatī’’ti byākaritvā dhammakathaṃ vatvā bhikkhusaṅghaparivāro ākāsaṃ pakkhandi. Saradatāpasopi sahāyassa sirivaḍḍhassa santikaṃ gantvā ‘‘samma, mayā anomadassissa bhagavato pādamūle anāgate uppajjanakassa gotamasammāsambuddhassa aggasāvakaṭṭhānaṃ patthitaṃ, tvampi tassa dutiyasāvakaṭṭhānaṃ patthehī’’ti. Sirivaḍḍho taṃ upadesaṃ sutvā attano nivesanadvāre aṭṭhakarīsamattaṃ ṭhānaṃ samatalaṃ kāretvā lājapañcamāni pupphāni vikiritvā nīluppalacchadanaṃ maṇḍapaṃ kāretvā buddhāsanaṃ paññāpetvā bhikkhūnampi āsanāni paññāpetvā mahantaṃ sakkārasammānaṃ sajjetvā saradatāpasena satthāraṃ nimantāpetvā sattāhaṃ mahādānaṃ pavattetvā buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ mahārahehi vatthehi acchādetvā dutiyasāvakabhāvāya paṇidhānaṃ akāsi. Satthā tassa anantarāyena samijjhanabhāvaṃ disvā vuttanayena byākaritvā bhattānumodanaṃ katvā pakkāmi. Sirivaḍḍho haṭṭhapahaṭṭho yāvajīvaṃ kusalakammaṃ katvā dutiyacittavāre kāmāvacaradevaloke nibbatti. Saradatāpaso cattāro brahmavihāre bhāvetvā brahmaloke nibbatti.
ततो पट्ठाय तेसं उभिन्नम्पि अन्तरा कम्मं न कथितं। अम्हाकं पन भगवतो उप्पत्तितो पुरेतरमेव सरदतापसो राजगहस्स अविदूरे उपतिस्सागामे रूपसारिया ब्राह्मणिया कुच्छिम्हि पटिसन्धिं गण्हि। तंदिवसमेवस्स सहायोपि राजगहस्सेव अविदूरे कोलितगामे मोग्गलिया ब्राह्मणिया कुच्छिम्हि पटिसन्धिं गण्हि। तस्मा मोग्गल्लानो मोग्गलिया ब्राह्मणिया पुत्तोति मोग्गल्लानो। मोग्गलिगोत्तेन जातोति वा मोग्गल्लानो। अथ वा मातुकुमारिककाले तस्सा मातापितूहि वुत्तं – ‘‘मा उग्गलि मा उग्गली’’ति वचनमुपादाय ‘‘मुग्गली’’ति नामं। तस्सा मुग्गलिया पुत्तोति मोग्गल्लानो। अथ वा सोतापत्तिमग्गादिमग्गस्स लाभे आदाने पटिविज्झने अलं समत्थोति मोग्गल्लानोति। तानि किर द्वे कुलानि याव सत्तमा कुलपरिवट्टा आबद्धसहायानेव। तेसं द्विन्नं एकदिवसमेव गब्भपरिहारमदंसु। दसमासच्चयेन जातानम्पि तेसं छसट्ठि धातियो पट्ठपेसुं। नामग्गहणदिवसे रूपसारीब्राह्मणिया पुत्तस्स उपतिस्सगामे जेट्ठकुलस्स पुत्तत्ता उपतिस्सोति नामं करिंसु। इतरस्स कोलितगामे जेट्ठकुलस्स पुत्तत्ता कोलितोति नामं करिंसु। ते उभोपि महता परिवारेन वड्ढन्ता वुद्धिमन्वाय सब्बसिप्पानं पारं अगमंसु।
Tato paṭṭhāya tesaṃ ubhinnampi antarā kammaṃ na kathitaṃ. Amhākaṃ pana bhagavato uppattito puretarameva saradatāpaso rājagahassa avidūre upatissāgāme rūpasāriyā brāhmaṇiyā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi. Taṃdivasamevassa sahāyopi rājagahasseva avidūre kolitagāme moggaliyā brāhmaṇiyā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi. Tasmā moggallāno moggaliyā brāhmaṇiyā puttoti moggallāno. Moggaligottena jātoti vā moggallāno. Atha vā mātukumārikakāle tassā mātāpitūhi vuttaṃ – ‘‘mā uggali mā uggalī’’ti vacanamupādāya ‘‘muggalī’’ti nāmaṃ. Tassā muggaliyā puttoti moggallāno. Atha vā sotāpattimaggādimaggassa lābhe ādāne paṭivijjhane alaṃ samatthoti moggallānoti. Tāni kira dve kulāni yāva sattamā kulaparivaṭṭā ābaddhasahāyāneva. Tesaṃ dvinnaṃ ekadivasameva gabbhaparihāramadaṃsu. Dasamāsaccayena jātānampi tesaṃ chasaṭṭhi dhātiyo paṭṭhapesuṃ. Nāmaggahaṇadivase rūpasārībrāhmaṇiyā puttassa upatissagāme jeṭṭhakulassa puttattā upatissoti nāmaṃ kariṃsu. Itarassa kolitagāme jeṭṭhakulassa puttattā kolitoti nāmaṃ kariṃsu. Te ubhopi mahatā parivārena vaḍḍhantā vuddhimanvāya sabbasippānaṃ pāraṃ agamaṃsu.
अथेकदिवसं ते राजगहे गिरग्गसमज्जं पस्सन्ता महाजनं सन्निपतितं दिस्वा ञाणस्स परिपाकं गतत्ता योनिसो उम्मुज्जन्ता ‘‘सब्बेपिमे ओरं वस्ससताव मच्चुमुखं पविसन्ती’’ति संवेगं पटिलभित्वा ‘‘अम्हेहि मोक्खधम्मो परियेसितब्बो, तञ्च परियेसन्तेहि एका पब्बज्जा लद्धुं वट्टती’’ति निच्छयं कत्वा पञ्चमाणवकसतेहि सद्धिं सञ्चयस्स परिब्बाजकस्स सन्तिके पब्बजिंसु। तेसं पब्बजितकालतो पट्ठाय सञ्चयो लाभग्गयसग्गप्पत्तो अहोसि। ते कतिपाहेनेव सब्बं सञ्चयस्स समयं परिमज्जित्वा तत्थ सारं अदिस्वा ततो निब्बिज्जित्वा तत्थ तत्थ पण्डितसम्मते समणब्राह्मणे पञ्हं पुच्छन्ति, ते तेहि पुट्ठा न सम्पादेन्ति। अञ्ञदत्थु तेयेव तेसं पञ्हं विस्सज्जेन्ति। एवं ते मोक्खं परियेसन्ता कतिकं अकंसु – ‘‘अम्हेसु यो पठमं अमतं अधिगच्छति, सो इतरस्स आरोचेतू’’ति।
Athekadivasaṃ te rājagahe giraggasamajjaṃ passantā mahājanaṃ sannipatitaṃ disvā ñāṇassa paripākaṃ gatattā yoniso ummujjantā ‘‘sabbepime oraṃ vassasatāva maccumukhaṃ pavisantī’’ti saṃvegaṃ paṭilabhitvā ‘‘amhehi mokkhadhammo pariyesitabbo, tañca pariyesantehi ekā pabbajjā laddhuṃ vaṭṭatī’’ti nicchayaṃ katvā pañcamāṇavakasatehi saddhiṃ sañcayassa paribbājakassa santike pabbajiṃsu. Tesaṃ pabbajitakālato paṭṭhāya sañcayo lābhaggayasaggappatto ahosi. Te katipāheneva sabbaṃ sañcayassa samayaṃ parimajjitvā tattha sāraṃ adisvā tato nibbijjitvā tattha tattha paṇḍitasammate samaṇabrāhmaṇe pañhaṃ pucchanti, te tehi puṭṭhā na sampādenti. Aññadatthu teyeva tesaṃ pañhaṃ vissajjenti. Evaṃ te mokkhaṃ pariyesantā katikaṃ akaṃsu – ‘‘amhesu yo paṭhamaṃ amataṃ adhigacchati, so itarassa ārocetū’’ti.
तेन च समयेन अम्हाकं सत्थरि पठमाभिसम्बोधिं पत्वा पवत्तितवरधम्मचक्के अनुपुब्बेन उरुवेलकस्सपादिके सहस्सजटिले दमेत्वा राजगहे विहरन्ते एकदिवसं उपतिस्सो परिब्बाजको परिब्बाजकारामं गच्छन्तो आयस्मन्तं अस्सजित्थेरं राजगहे पिण्डाय चरन्तं दिस्वा ‘‘न मया एवरूपो आकप्पसम्पन्नो पब्बजितो दिट्ठपुब्बो, सन्तधम्मेन नाम एत्थ भवितब्ब’’न्ति सञ्जातपसादो पञ्हं पुच्छितुं आयस्मन्तं उदिक्खन्तो पिट्ठितो पिट्ठितो अनुबन्धि। थेरोपि लद्धपिण्डपातो परिभुञ्जितुं पतिरूपं ओकासं गतो। परिब्बाजको अत्तनो परिब्बाजकपीठं पञ्ञापेत्वा अदासि। भत्तकिच्चपरियोसाने चस्स अत्तनो कुण्डिकाय उदकं अदासि। एवं सो आचरियवत्तं कत्वा कतभत्तकिच्चेन थेरेन सद्धिं पटिसन्थारं कत्वा – ‘‘को वा ते सत्था, कस्स वा त्वं धम्मं रोचेसी’’ति पुच्छि। थेरो सम्मासम्बुद्धं अपदिसि। पुन तेन ‘‘किं वादी पनायस्मतो सत्था’’ति पुट्ठो ‘‘इमस्स सासनस्स गम्भीरतं दस्सेस्सामी’’ति अत्तनो नवकभावं पवेदेत्वा सङ्खेपवसेन चस्स सासनधम्मं कथेन्तो ‘‘ये धम्मा हेतुप्पभवा’’ति (महाव॰ ६०; अप॰ थेर १.१.२८६) गाथमाह। परिब्बाजको पठमपदद्वयमेव सुत्वा सहस्सनयसम्पन्ने सोतापत्तिमग्गफले पतिट्ठहि। इतरं पदद्वयं सोतापन्नकाले निट्ठासि। गाथापरियोसाने पन सोतापन्नो हुत्वा उपरिविसेसे अपवत्तन्ते ‘‘भविस्सति एत्थ कारण’’न्ति सल्लक्खेत्वा थेरं आह – ‘‘मा, भन्ते, उपरि धम्मदेसनं वड्ढयित्थ, एत्तकमेव अलं, कहं अम्हाकं सत्था वसती’’ति? ‘‘वेळुवने’’ति। ‘‘भन्ते, तुम्हे पुरतो गच्छथ, अहं मय्हं सहायस्स कतपटिञ्ञं मोचेत्वा तं गहेत्वा आगमिस्सामी’’ति पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा पदक्खिणं कत्वा थेरं उय्योजेत्वा परिब्बाजकारामं अगमासि।
Tena ca samayena amhākaṃ satthari paṭhamābhisambodhiṃ patvā pavattitavaradhammacakke anupubbena uruvelakassapādike sahassajaṭile dametvā rājagahe viharante ekadivasaṃ upatisso paribbājako paribbājakārāmaṃ gacchanto āyasmantaṃ assajittheraṃ rājagahe piṇḍāya carantaṃ disvā ‘‘na mayā evarūpo ākappasampanno pabbajito diṭṭhapubbo, santadhammena nāma ettha bhavitabba’’nti sañjātapasādo pañhaṃ pucchituṃ āyasmantaṃ udikkhanto piṭṭhito piṭṭhito anubandhi. Theropi laddhapiṇḍapāto paribhuñjituṃ patirūpaṃ okāsaṃ gato. Paribbājako attano paribbājakapīṭhaṃ paññāpetvā adāsi. Bhattakiccapariyosāne cassa attano kuṇḍikāya udakaṃ adāsi. Evaṃ so ācariyavattaṃ katvā katabhattakiccena therena saddhiṃ paṭisanthāraṃ katvā – ‘‘ko vā te satthā, kassa vā tvaṃ dhammaṃ rocesī’’ti pucchi. Thero sammāsambuddhaṃ apadisi. Puna tena ‘‘kiṃ vādī panāyasmato satthā’’ti puṭṭho ‘‘imassa sāsanassa gambhīrataṃ dassessāmī’’ti attano navakabhāvaṃ pavedetvā saṅkhepavasena cassa sāsanadhammaṃ kathento ‘‘ye dhammā hetuppabhavā’’ti (mahāva. 60; apa. thera 1.1.286) gāthamāha. Paribbājako paṭhamapadadvayameva sutvā sahassanayasampanne sotāpattimaggaphale patiṭṭhahi. Itaraṃ padadvayaṃ sotāpannakāle niṭṭhāsi. Gāthāpariyosāne pana sotāpanno hutvā uparivisese apavattante ‘‘bhavissati ettha kāraṇa’’nti sallakkhetvā theraṃ āha – ‘‘mā, bhante, upari dhammadesanaṃ vaḍḍhayittha, ettakameva alaṃ, kahaṃ amhākaṃ satthā vasatī’’ti? ‘‘Veḷuvane’’ti. ‘‘Bhante, tumhe purato gacchatha, ahaṃ mayhaṃ sahāyassa katapaṭiññaṃ mocetvā taṃ gahetvā āgamissāmī’’ti pañcapatiṭṭhitena vanditvā padakkhiṇaṃ katvā theraṃ uyyojetvā paribbājakārāmaṃ agamāsi.
कोलितपरिब्बाजको तं दूरतोव आगच्छन्तं दिस्वा ‘‘मुखवण्णो न अञ्ञदिवसेसु विय अद्धानेन अमतं अधिगतं भविस्सती’’ति तेनेवस्स विसेसाधिगमं सम्भावेत्वा अमताधिगमं पुच्छि। सोपिस्स ‘‘आवुसो, अमतमधिगत’’न्ति पटिजानित्वा तमेव गाथं अभासि। गाथापरियोसाने कोलितो सोतापत्तिफले पतिट्ठहित्वा आह – ‘‘कहं नो सत्था’’ति? ‘‘वेळुवने’’ति। ‘‘तेन हि, आवुसो, आयाम, सत्थारं पस्सिस्सामा’’ति। उपतिस्सो सब्बकालम्पि आचरियपूजकोव, तस्मा सञ्चयस्स सत्थु गुणे पकासेत्वा तम्पि सत्थु सन्तिकं नेतुकामो अहोसि। सो लाभासापकतो अन्तेवासिकभावं अनिच्छन्तो ‘‘न सक्कोमि चाटि हुत्वा उदकसिञ्चनं होतु’’न्ति पटिक्खिपि। ते अनेकेहि कारणेहि तं सञ्ञापेतुं असक्कोन्ता अत्तनो ओवादे वत्तमानेहि अड्ढुतेय्यसतेहि अन्तेवासिकेहि सद्धिं वेळुवनं अगमंसु। सत्था ते दूरतोव आगच्छन्ते दिस्वा ‘‘एतं मे सावकयुगं भविस्सति, अग्गं भद्दयुग’’न्ति वत्वा तेसं परिसाय चरियवसेन धम्मं देसेत्वा अरहत्ते पतिट्ठापेत्वा एहिभिक्खुभावेन उपसम्पदं अदासि। यथा तेसं एवं अग्गसावकानम्पि इद्धिमयपत्तचीवरं आगतमेव। उपरिमग्गत्तयकिच्चं पन न निट्ठासि। कस्मा? सावकपारमीञाणस्स महन्तताय।
Kolitaparibbājako taṃ dūratova āgacchantaṃ disvā ‘‘mukhavaṇṇo na aññadivasesu viya addhānena amataṃ adhigataṃ bhavissatī’’ti tenevassa visesādhigamaṃ sambhāvetvā amatādhigamaṃ pucchi. Sopissa ‘‘āvuso, amatamadhigata’’nti paṭijānitvā tameva gāthaṃ abhāsi. Gāthāpariyosāne kolito sotāpattiphale patiṭṭhahitvā āha – ‘‘kahaṃ no satthā’’ti? ‘‘Veḷuvane’’ti. ‘‘Tena hi, āvuso, āyāma, satthāraṃ passissāmā’’ti. Upatisso sabbakālampi ācariyapūjakova, tasmā sañcayassa satthu guṇe pakāsetvā tampi satthu santikaṃ netukāmo ahosi. So lābhāsāpakato antevāsikabhāvaṃ anicchanto ‘‘na sakkomi cāṭi hutvā udakasiñcanaṃ hotu’’nti paṭikkhipi. Te anekehi kāraṇehi taṃ saññāpetuṃ asakkontā attano ovāde vattamānehi aḍḍhuteyyasatehi antevāsikehi saddhiṃ veḷuvanaṃ agamaṃsu. Satthā te dūratova āgacchante disvā ‘‘etaṃ me sāvakayugaṃ bhavissati, aggaṃ bhaddayuga’’nti vatvā tesaṃ parisāya cariyavasena dhammaṃ desetvā arahatte patiṭṭhāpetvā ehibhikkhubhāvena upasampadaṃ adāsi. Yathā tesaṃ evaṃ aggasāvakānampi iddhimayapattacīvaraṃ āgatameva. Uparimaggattayakiccaṃ pana na niṭṭhāsi. Kasmā? Sāvakapāramīñāṇassa mahantatāya.
तेसु आयस्मा महामोग्गल्लानो पब्बजिततो सत्तमे दिवसे मगधरट्ठे कल्लवालगामे समणधम्मं करोन्तो थिनमिद्धे ओक्कमन्ते सत्थारा संवेजितो थिनमिद्धं विनोदेत्वा धातुकम्मट्ठानं सुणन्तो एव उपरिमग्गत्तयं अधिगन्त्वा सावकपारमीञाणस्स मत्थकं पापुणि। आयस्मा सारिपुत्तो पब्बज्जाय अद्धमासं अतिक्कमित्वा सत्थारा सद्धिं राजगहे सूकरखतलेणे विहरन्तो अत्तनो भागिनेय्यस्स दीघनखपरिब्बाजकस्स वेदनापरिग्गहसुत्तन्ते (म॰ नि॰ २.२०१ आदयो) देसियमाने देसनानुसारेन ञाणं पेसेत्वा परस्स वड्ढितं भत्तं भुञ्जन्तो विय सावकपारमीञाणस्स मत्थकं पापुणि। इति द्विन्नं अग्गसावकानं सत्थु समीपे एव सावकपारमीञाणं मत्थकं पत्तं।
Tesu āyasmā mahāmoggallāno pabbajitato sattame divase magadharaṭṭhe kallavālagāme samaṇadhammaṃ karonto thinamiddhe okkamante satthārā saṃvejito thinamiddhaṃ vinodetvā dhātukammaṭṭhānaṃ suṇanto eva uparimaggattayaṃ adhigantvā sāvakapāramīñāṇassa matthakaṃ pāpuṇi. Āyasmā sāriputto pabbajjāya addhamāsaṃ atikkamitvā satthārā saddhiṃ rājagahe sūkarakhataleṇe viharanto attano bhāgineyyassa dīghanakhaparibbājakassa vedanāpariggahasuttante (ma. ni. 2.201 ādayo) desiyamāne desanānusārena ñāṇaṃ pesetvā parassa vaḍḍhitaṃ bhattaṃ bhuñjanto viya sāvakapāramīñāṇassa matthakaṃ pāpuṇi. Iti dvinnaṃ aggasāvakānaṃ satthu samīpe eva sāvakapāramīñāṇaṃ matthakaṃ pattaṃ.
एवं पत्तसावकपारमीञाणो आयस्मा सारिपुत्तो ‘‘केन कम्मेन अयं सम्पत्ति लद्धा’’ति आवज्जेन्तो तं ञत्वा पीतिसोमनस्सवसेन उदानं उदानेन्तो ‘‘हिमवन्तस्स अविदूरे’’तिआदिमाह। तेन वुत्तं –
Evaṃ pattasāvakapāramīñāṇo āyasmā sāriputto ‘‘kena kammena ayaṃ sampatti laddhā’’ti āvajjento taṃ ñatvā pītisomanassavasena udānaṃ udānento ‘‘himavantassa avidūre’’tiādimāha. Tena vuttaṃ –
१४१.
141.
‘‘हिमवन्तस्स अविदूरे, लम्बको नाम पब्बतो।
‘‘Himavantassa avidūre, lambako nāma pabbato;
अस्समो सुकतो मय्हं, पण्णसाला सुमापिता’’ति॥
Assamo sukato mayhaṃ, paṇṇasālā sumāpitā’’ti.
तत्थ हिमवन्तस्साति हिमो अस्स अत्थीति हिमवा, तस्स हिमवन्तस्स अविदूरे समीपे, हिमालयपटिबद्धवनेहि अत्थो। लम्बको नाम पब्बतोति एवंनामको पंसुमिस्सकपब्बतो। अस्समो सुकतो मय्हन्ति तस्मिं लम्बके पब्बते मय्हं ममत्थाय कतो अस्समो अरञ्ञवासो आसमन्ततो समोति अस्समो। नत्थि पविट्ठानं समो परिस्समो एत्थाति वा अस्समो, सो इत्थम्भूतो अरञ्ञवासो सुट्ठु कतो, रत्तिट्ठानदिवाट्ठानकुटिमण्डपादिवसेन सुन्दरेनाकारेन कतोति अत्थो। पण्णसालाति उसीरपब्बजादीहि पण्णेहि छादिता निवसनपण्णसालाति अत्थो।
Tattha himavantassāti himo assa atthīti himavā, tassa himavantassa avidūre samīpe, himālayapaṭibaddhavanehi attho. Lambako nāma pabbatoti evaṃnāmako paṃsumissakapabbato. Assamo sukato mayhanti tasmiṃ lambake pabbate mayhaṃ mamatthāya kato assamo araññavāso āsamantato samoti assamo. Natthi paviṭṭhānaṃ samo parissamo etthāti vā assamo, so itthambhūto araññavāso suṭṭhu kato, rattiṭṭhānadivāṭṭhānakuṭimaṇḍapādivasena sundarenākārena katoti attho. Paṇṇasālāti usīrapabbajādīhi paṇṇehi chāditā nivasanapaṇṇasālāti attho.
१४२.
142.
‘‘उत्तानकूला नदिका, सुपतित्था मनोरमा।
‘‘Uttānakūlā nadikā, supatitthā manoramā;
सुसुद्धपुलिनाकिण्णा, अविदूरे ममस्समं’’॥
Susuddhapulinākiṇṇā, avidūre mamassamaṃ’’.
तत्थ उत्तानकूलाति अगम्भीरा नदी। सुपतित्थाति सुन्दरपतित्था। मनोरमा मनल्लीना मनापा। सुसुद्धपुलिनाकिण्णाति सुट्ठु धवलमुत्तादलसदिसवालुकाकिण्णा गहनीभूताति अत्थो। सा इत्थम्भूता नदिका कुन्नदी ममस्समं मय्हं अस्समस्स अविदूरे समीपे अहोसीति अत्थो। ‘‘अस्सम’’न्ति च सत्तम्यत्थे उपयोगवचनन्ति वेदितब्बं।
Tattha uttānakūlāti agambhīrā nadī. Supatitthāti sundarapatitthā. Manoramā manallīnā manāpā. Susuddhapulinākiṇṇāti suṭṭhu dhavalamuttādalasadisavālukākiṇṇā gahanībhūtāti attho. Sā itthambhūtā nadikā kunnadī mamassamaṃ mayhaṃ assamassa avidūre samīpe ahosīti attho. ‘‘Assama’’nti ca sattamyatthe upayogavacananti veditabbaṃ.
१४३.
143.
‘‘असक्खरा अपब्भारा, सादु अप्पटिगन्धिका।
‘‘Asakkharā apabbhārā, sādu appaṭigandhikā;
सन्दती नदिका तत्थ, सोभयन्ता ममस्समं’’॥
Sandatī nadikā tattha, sobhayantā mamassamaṃ’’.
तत्थ असक्खराति ‘‘पुलिनाकिण्णा’’ति वुत्तत्ता असक्खरा सक्खरविरहिता। अपब्भाराति पब्भारविरहिता, अगम्भीरकूलाति अत्थो। सादु अप्पटिगन्धिकाति सादुरसोदका दुग्गन्धरहिता मय्हं अस्समपदं सोभयन्ती नदिका खुद्दकनदी सन्दति पवत्ततीति अत्थो।
Tattha asakkharāti ‘‘pulinākiṇṇā’’ti vuttattā asakkharā sakkharavirahitā. Apabbhārāti pabbhāravirahitā, agambhīrakūlāti attho. Sādu appaṭigandhikāti sādurasodakā duggandharahitā mayhaṃ assamapadaṃ sobhayantī nadikā khuddakanadī sandati pavattatīti attho.
१४४.
144.
‘‘कुम्भीला मकरा चेत्थ, सुसुमारा च कच्छपा।
‘‘Kumbhīlā makarā cettha, susumārā ca kacchapā;
सन्दति नदिका तत्थ, सोभयन्ता ममस्समं’’॥
Sandati nadikā tattha, sobhayantā mamassamaṃ’’.
तत्थ कुम्भीलमच्छा मकरमच्छा च सुसुमारा चण्डमच्छा च कच्छपमच्छा च एत्थ एतिस्सं नदियं कीळन्ता अहेसुन्ति सम्बन्धो। ममस्समं सोभयन्ता नदिका खुद्दकनदी सन्दति पवत्ततीति सम्बन्धो।
Tattha kumbhīlamacchā makaramacchā ca susumārā caṇḍamacchā ca kacchapamacchā ca ettha etissaṃ nadiyaṃ kīḷantā ahesunti sambandho. Mamassamaṃ sobhayantā nadikā khuddakanadī sandati pavattatīti sambandho.
१४५.
145.
‘‘पाठीना पावुसा मच्छा, बलजा मुञ्जरोहिता।
‘‘Pāṭhīnā pāvusā macchā, balajā muñjarohitā;
वग्गळा पपतायन्ता, सोभयन्ति ममस्समं’’॥
Vaggaḷā papatāyantā, sobhayanti mamassamaṃ’’.
पाठीनमच्छा च पावुसा मच्छा च बलजमच्छा च मुञ्जमच्छा रोहितमच्छा च वग्गळमच्छा च एते सब्बे मच्छजातिका इतो चितो च पपतायन्ता नदिया सद्धिं पवत्तन्ता मम अस्समपदं सोभयन्तीति अत्थो।
Pāṭhīnamacchā ca pāvusā macchā ca balajamacchā ca muñjamacchā rohitamacchā ca vaggaḷamacchā ca ete sabbe macchajātikā ito cito ca papatāyantā nadiyā saddhiṃ pavattantā mama assamapadaṃ sobhayantīti attho.
१४६.
146.
‘‘उभो कूलेसु नदिया, पुप्फिनो फलिनो दुमा।
‘‘Ubho kūlesu nadiyā, pupphino phalino dumā;
उभतो अभिलम्बन्ता, सोभयन्ति ममस्समं’’॥
Ubhato abhilambantā, sobhayanti mamassamaṃ’’.
तत्थ उभो कूलेसूति तस्सा नदिया उभोसु पस्सेसु धुवपुप्फिनो धुवफलिनो रुक्खा उभतो अभिलम्बन्ता नदिया उभो तीरे हेट्ठा ओनमन्ता मम अस्समं सोभयन्तीति अत्थो।
Tattha ubho kūlesūti tassā nadiyā ubhosu passesu dhuvapupphino dhuvaphalino rukkhā ubhato abhilambantā nadiyā ubho tīre heṭṭhā onamantā mama assamaṃ sobhayantīti attho.
१४७.
147.
‘‘अम्बा साला च तिलका, पाटली सिन्दुवारका।
‘‘Ambā sālā ca tilakā, pāṭalī sinduvārakā;
दिब्बगन्धा सम्पवन्ति, पुप्फिता मम अस्समे’’॥
Dibbagandhā sampavanti, pupphitā mama assame’’.
तत्थ अम्बाति मधुपिण्डिअम्बा च सालरुक्खा च तिलकरुक्खा च पाटलिरुक्खा च सिन्दुवारकरुक्खा च एते रुक्खा निच्चकालं पुप्फिता पुप्फन्ता। दिब्बा गन्धा इव मम अस्समे सुगन्धा सम्पवन्ति समन्ततो पवायन्तीति अत्थो।
Tattha ambāti madhupiṇḍiambā ca sālarukkhā ca tilakarukkhā ca pāṭalirukkhā ca sinduvārakarukkhā ca ete rukkhā niccakālaṃ pupphitā pupphantā. Dibbā gandhā iva mama assame sugandhā sampavanti samantato pavāyantīti attho.
१४८.
148.
‘‘चम्पका सळला नीपा, नागपुन्नागकेतका।
‘‘Campakā saḷalā nīpā, nāgapunnāgaketakā;
दिब्बगन्धा सम्पवन्ति, पुप्फिता मम अस्समे’’॥
Dibbagandhā sampavanti, pupphitā mama assame’’.
तत्थ चम्पकरुक्खा च सळलरुक्खा च सुवण्णवट्टलसदिसपुप्फा नीपरुक्खा च नागरुक्खा च पुन्नागरुक्खा च सुगन्धयन्ता केतकरुक्खा च एते सब्बे रुक्खा दिब्बा गन्धारिव मम अस्समे पुप्फिता फुल्लिता सम्पवन्ति सुगन्धं सुट्ठु पवायन्तीति अत्थो।
Tattha campakarukkhā ca saḷalarukkhā ca suvaṇṇavaṭṭalasadisapupphā nīparukkhā ca nāgarukkhā ca punnāgarukkhā ca sugandhayantā ketakarukkhā ca ete sabbe rukkhā dibbā gandhāriva mama assame pupphitā phullitā sampavanti sugandhaṃ suṭṭhu pavāyantīti attho.
१४९.
149.
असोका च‘‘अधिमुत्ता असोका च, भगिनीमाला च पुप्फिता।
Asokā ca‘‘adhimuttā asokā ca, bhaginīmālā ca pupphitā;
अङ्कोला बिम्बिजाला च, पुप्फिता मम अस्समे’’॥
Aṅkolā bimbijālā ca, pupphitā mama assame’’.
तत्थ पुप्फिता अधिमुत्तकरुक्खा च पुप्फिता असोकरुक्खा च पुप्फिता भगिनीमाला च पुप्फिता अङ्कोला च पुप्फिता बिम्बिजाला च एते रुक्खा मम अस्समे फुल्लिता सोभयन्तीति सम्बन्धो।
Tattha pupphitā adhimuttakarukkhā ca pupphitā asokarukkhā ca pupphitā bhaginīmālā ca pupphitā aṅkolā ca pupphitā bimbijālā ca ete rukkhā mama assame phullitā sobhayantīti sambandho.
१५०.
150.
‘‘केतका कन्दलि चेव, गोधुका तिणसूलिका।
‘‘Ketakā kandali ceva, godhukā tiṇasūlikā;
दिब्बगन्धं सम्पवन्ता, सोभयन्ति ममस्समं’’॥
Dibbagandhaṃ sampavantā, sobhayanti mamassamaṃ’’.
तत्थ केतकाति सुगन्धकेतकगच्छा च। कन्दलिरुक्खा च गोधुकरुक्खा च तिणसूलिकगच्छा च एते सब्बे रुक्खजातिका दिब्बगन्धं पवायमाना मम अस्समं सकलं सोभयन्तीति अत्थो।
Tattha ketakāti sugandhaketakagacchā ca. Kandalirukkhā ca godhukarukkhā ca tiṇasūlikagacchā ca ete sabbe rukkhajātikā dibbagandhaṃ pavāyamānā mama assamaṃ sakalaṃ sobhayantīti attho.
१५१.
151.
‘‘कणिकारा कण्णिका च, असना अज्जुना बहू।
‘‘Kaṇikārā kaṇṇikā ca, asanā ajjunā bahū;
दिब्बगन्धं सम्पवन्ता, सोभयन्ति ममस्समं’’॥
Dibbagandhaṃ sampavantā, sobhayanti mamassamaṃ’’.
एते कणिकारादयो रुक्खा मम अस्समं सकलं सोभयन्ता दिब्बगन्धं सम्पवायन्तीति सम्बन्धो।
Ete kaṇikārādayo rukkhā mama assamaṃ sakalaṃ sobhayantā dibbagandhaṃ sampavāyantīti sambandho.
१५२.
152.
‘‘पुन्नागा गिरिपुन्नागा, कोविळारा च पुप्फिता।
‘‘Punnāgā giripunnāgā, koviḷārā ca pupphitā;
दिब्बगन्धं सम्पवन्ता, सोभयन्ति ममस्समं’’॥
Dibbagandhaṃ sampavantā, sobhayanti mamassamaṃ’’.
पुन्नागादयो रुक्खा दिब्बगन्धं पवायमाना मम अस्समं सोभयन्तीति अत्थो।
Punnāgādayo rukkhā dibbagandhaṃ pavāyamānā mama assamaṃ sobhayantīti attho.
१५३.
153.
‘‘उद्दालका च कुटजा, कदम्बा वकुला बहू।
‘‘Uddālakā ca kuṭajā, kadambā vakulā bahū;
दिब्बगन्धं सम्पवन्ता, सोभयन्ति ममस्समं’’॥
Dibbagandhaṃ sampavantā, sobhayanti mamassamaṃ’’.
उद्दालकादयो रुक्खा दिब्बगन्धं वायमाना मम अस्समं सोभयन्तीति सम्बन्धो।
Uddālakādayo rukkhā dibbagandhaṃ vāyamānā mama assamaṃ sobhayantīti sambandho.
१५४.
154.
‘‘आळका इसिमुग्गा च, कदलिमातुलुङ्गियो।
‘‘Āḷakā isimuggā ca, kadalimātuluṅgiyo;
गन्धोदकेन संवड्ढा, फलानि धारयन्ति ते’’॥
Gandhodakena saṃvaḍḍhā, phalāni dhārayanti te’’.
तत्थ एते आळकादयो गच्छा चन्दनादिसुगन्धगन्धोदकेन वड्ढित्वा सुवण्णफलानि धारेन्ता मम अस्समं सोभयन्तीति अत्थो।
Tattha ete āḷakādayo gacchā candanādisugandhagandhodakena vaḍḍhitvā suvaṇṇaphalāni dhārentā mama assamaṃ sobhayantīti attho.
१५५.
155.
‘‘अञ्ञे पुप्फन्ति पदुमा, अञ्ञे जायन्ति केसरी।
‘‘Aññe pupphanti padumā, aññe jāyanti kesarī;
अञ्ञे ओपुप्फा पदुमा, पुप्फिता तळाके तदा’’॥
Aññe opupphā padumā, pupphitā taḷāke tadā’’.
तत्थ अञ्ञे पुप्फन्ति पदुमाति मम अस्समस्स अविदूरे तळाके अञ्ञे एकच्चे पदुमा पुप्फन्ति, एकच्चे केसरी पदुमा जायन्ति निब्बत्तन्ति, एकच्चे पदुमा ओपुप्फा विगलितपत्तकेसराति अत्थो।
Tattha aññe pupphanti padumāti mama assamassa avidūre taḷāke aññe ekacce padumā pupphanti, ekacce kesarī padumā jāyanti nibbattanti, ekacce padumā opupphā vigalitapattakesarāti attho.
१५६.
156.
‘‘गब्भं गण्हन्ति पदुमा, निद्धावन्ति मुळालियो।
‘‘Gabbhaṃ gaṇhanti padumā, niddhāvanti muḷāliyo;
सिङ्घाटिपत्तमाकिण्णा, सोभन्ति तळाके तदा’’॥
Siṅghāṭipattamākiṇṇā, sobhanti taḷāke tadā’’.
तत्थ गब्भं गण्हन्ति पदुमाति तदा तापसेन हुत्वा मम वसनसमये एकच्चे पदुमा तळाकब्भन्तरे मकुळपुप्फादयो गण्हन्ति। मुळालियो पदुममूला निद्धावन्ति इतो कद्दमब्भन्तरतो हत्थिदाठा विय गच्छन्तीति अत्थो। पत्तपुप्फमाकिण्णा गहनीभूता सिङ्घाटियो सोभयन्तीति अत्थो।
Tattha gabbhaṃ gaṇhanti padumāti tadā tāpasena hutvā mama vasanasamaye ekacce padumā taḷākabbhantare makuḷapupphādayo gaṇhanti. Muḷāliyo padumamūlā niddhāvanti ito kaddamabbhantarato hatthidāṭhā viya gacchantīti attho. Pattapupphamākiṇṇā gahanībhūtā siṅghāṭiyo sobhayantīti attho.
१५७.
157.
‘‘नयिता अम्बगन्धी च, उत्तली बन्धुजीवका।
‘‘Nayitā ambagandhī ca, uttalī bandhujīvakā;
दिब्बगन्धा सम्पवन्ति, पुप्फिता तळाके तदा’’॥
Dibbagandhā sampavanti, pupphitā taḷāke tadā’’.
तदा मम वसनसमये तळाकस्स समीपे नयिता च गच्छा अम्बगन्धी च गच्छा उत्तली नाम गच्छा च बन्धुजीवका च एते सब्बे गच्छा पुप्फिता पुप्फधारिता सुगन्धवाहका तळाकं सोभयन्तीति अत्थो।
Tadā mama vasanasamaye taḷākassa samīpe nayitā ca gacchā ambagandhī ca gacchā uttalī nāma gacchā ca bandhujīvakā ca ete sabbe gacchā pupphitā pupphadhāritā sugandhavāhakā taḷākaṃ sobhayantīti attho.
१५८.
158.
‘‘पाठीना पावुसा मच्छा, बलजा मुञ्जरोहिता।
‘‘Pāṭhīnā pāvusā macchā, balajā muñjarohitā;
संगुला मग्गुरा चेव, वसन्ति तळाके तदा’’॥
Saṃgulā maggurā ceva, vasanti taḷāke tadā’’.
तदा मम वसनसमये निब्भीता पाठीनादयो मच्छा तळाके वसन्तीति सम्बन्धो।
Tadā mama vasanasamaye nibbhītā pāṭhīnādayo macchā taḷāke vasantīti sambandho.
१५९.
159.
‘‘कुम्भीला सुसुमारा च, तन्तिगाहा च रक्खसा।
‘‘Kumbhīlā susumārā ca, tantigāhā ca rakkhasā;
ओगुहा अजगरा च, वसन्ति तळाके तदा’’॥
Oguhā ajagarā ca, vasanti taḷāke tadā’’.
तदा मम वसनसमये मम अस्समसमीपे तळाके एते कुम्भीलादयो मच्छा निब्भीता निरूपद्दवा वसन्तीति सम्बन्धो।
Tadā mama vasanasamaye mama assamasamīpe taḷāke ete kumbhīlādayo macchā nibbhītā nirūpaddavā vasantīti sambandho.
१६०.
160.
‘‘पारेवता रविहंसा, चक्कवाका नदीचरा।
‘‘Pārevatā ravihaṃsā, cakkavākā nadīcarā;
कोकिला सुकसाळिका, उपजीवन्ति तं सरं’’॥
Kokilā sukasāḷikā, upajīvanti taṃ saraṃ’’.
तत्थ मम अस्समसमीपे सरं निस्साय पारेवतापक्खी च रविहंसापक्खी च नदीचरा चक्कवाकपक्खी च कोकिलापक्खी च सुकपक्खी च साळिकापक्खी च तं सरं उपनिस्साय जीवन्तीति सम्बन्धो।
Tattha mama assamasamīpe saraṃ nissāya pārevatāpakkhī ca ravihaṃsāpakkhī ca nadīcarā cakkavākapakkhī ca kokilāpakkhī ca sukapakkhī ca sāḷikāpakkhī ca taṃ saraṃ upanissāya jīvantīti sambandho.
१६१.
161.
‘‘कुकुत्थका कुळीरका, वने पोक्खरसातका।
‘‘Kukutthakā kuḷīrakā, vane pokkharasātakā;
दिन्दिभा सुवपोता च, उपजीवन्ति तं सरं’’॥
Dindibhā suvapotā ca, upajīvanti taṃ saraṃ’’.
तत्थ कुकुत्थकाति एवंनामिका पक्खी च। कुळीरकाति एवंनामिका पक्खी च। वने पोक्खरसातका पक्खी च दिन्दिभा पक्खी च सुवपोता पक्खी च एते सब्बे पक्खिनो तं मम अस्समसमीपे सरं निस्साय जीवन्तीति सम्बन्धो।
Tattha kukutthakāti evaṃnāmikā pakkhī ca. Kuḷīrakāti evaṃnāmikā pakkhī ca. Vane pokkharasātakā pakkhī ca dindibhā pakkhī ca suvapotā pakkhī ca ete sabbe pakkhino taṃ mama assamasamīpe saraṃ nissāya jīvantīti sambandho.
१६२.
162.
‘‘हंसा कोञ्चा मयूरा च, कोकिला तम्बचूळका।
‘‘Haṃsā koñcā mayūrā ca, kokilā tambacūḷakā;
पम्मका जीवंजीवा च, उपजीवन्ति तं सरं’’॥
Pammakā jīvaṃjīvā ca, upajīvanti taṃ saraṃ’’.
सब्बे एते हंसादयो पक्खिनो तं सरं उपनिस्साय जीवन्ति जीविकं पालेन्तीति अत्थो।
Sabbe ete haṃsādayo pakkhino taṃ saraṃ upanissāya jīvanti jīvikaṃ pālentīti attho.
१६३.
163.
‘‘कोसिका पोट्ठसीसा च, कुररा सेनका बहू।
‘‘Kosikā poṭṭhasīsā ca, kurarā senakā bahū;
महाकाळा च सकुणा, उपजीवन्ति तं सरं’’॥
Mahākāḷā ca sakuṇā, upajīvanti taṃ saraṃ’’.
तत्थ कोसिका च पक्खी पोट्ठसीसा च पक्खी कुररा च पक्खी सेनका च पक्खी महाकाळा च पक्खी थले बहू पक्खिनो तं सरं तस्स सरस्स समीपे जीवन्ति जीविकं कप्पेन्तीति अत्थो।
Tattha kosikā ca pakkhī poṭṭhasīsā ca pakkhī kurarā ca pakkhī senakā ca pakkhī mahākāḷā ca pakkhī thale bahū pakkhino taṃ saraṃ tassa sarassa samīpe jīvanti jīvikaṃ kappentīti attho.
१६४.
164.
‘‘पसदा च वराहा च, चमरा गण्डका बहू।
‘‘Pasadā ca varāhā ca, camarā gaṇḍakā bahū;
रोहिच्चा सुकपोता च, उपजीवन्ति तं सरं’’॥
Rohiccā sukapotā ca, upajīvanti taṃ saraṃ’’.
तत्थ पसदादयो एते मिगा तं सरं तस्मिं सरसमीपे, भुम्मत्थे उपयोगवचनं, जीवितं परिपालेन्ता विहरन्तीति अत्थो।
Tattha pasadādayo ete migā taṃ saraṃ tasmiṃ sarasamīpe, bhummatthe upayogavacanaṃ, jīvitaṃ paripālentā viharantīti attho.
१६५.
165.
‘‘सीहब्यग्घा च दीपी च, अच्छकोकतरच्छका।
‘‘Sīhabyagghā ca dīpī ca, acchakokataracchakā;
तिधा पभिन्नमातङ्गा, उपजीवन्ति तं सरं’’॥
Tidhā pabhinnamātaṅgā, upajīvanti taṃ saraṃ’’.
एते सीहादयो चतुप्पदा सरसमीपे उपद्दवरहिता जीवन्तीति सम्बन्धो।
Ete sīhādayo catuppadā sarasamīpe upaddavarahitā jīvantīti sambandho.
१६६.
166.
‘‘किन्नरा वानरा चेव, अथोपि वनकम्मिका।
‘‘Kinnarā vānarā ceva, athopi vanakammikā;
चेता च लुद्दका चेव, उपजीवन्ति तं सरं’’॥
Cetā ca luddakā ceva, upajīvanti taṃ saraṃ’’.
एत्थ एते एवंनामिका किन्नरादयो सत्ता तस्मिं सरसमीपे वसन्तीति अत्थो।
Ettha ete evaṃnāmikā kinnarādayo sattā tasmiṃ sarasamīpe vasantīti attho.
१६७.
167.
‘‘तिन्दुकानि पियालानि, मधुकेका सुमारियो।
‘‘Tindukāni piyālāni, madhukekā sumāriyo;
धुवं फलानि धारेन्ति, अविदूरे ममस्समं’’॥
Dhuvaṃ phalāni dhārenti, avidūre mamassamaṃ’’.
तत्थ एते तिन्दुकादयो रुक्खा धुवं हेमन्तगिम्हवस्सानसङ्खाते कालत्तये मम अस्समतो अविदूरे ठाने मधुरफलानि धारेन्तीति सम्बन्धो।
Tattha ete tindukādayo rukkhā dhuvaṃ hemantagimhavassānasaṅkhāte kālattaye mama assamato avidūre ṭhāne madhuraphalāni dhārentīti sambandho.
१६८.
168.
‘‘कोसम्बा सळला निम्बा, सादुफलसमायुता।
‘‘Kosambā saḷalā nimbā, sāduphalasamāyutā;
धुवं फलानि धारेन्ति, अविदूरे ममस्समं’’॥
Dhuvaṃ phalāni dhārenti, avidūre mamassamaṃ’’.
तत्थ एते कोसम्बादयो रुक्खा सारफला मधुरफला उत्तमफला समायुता सं सुट्ठु आयुता समङ्गीभूता निच्चं फलधारिनो मम अस्समसमीपे सोभन्तीति अत्थो।
Tattha ete kosambādayo rukkhā sāraphalā madhuraphalā uttamaphalā samāyutā saṃ suṭṭhu āyutā samaṅgībhūtā niccaṃ phaladhārino mama assamasamīpe sobhantīti attho.
१६९.
169.
‘‘हरीतका आमलका, अम्बजम्बुविभीतका।
‘‘Harītakā āmalakā, ambajambuvibhītakā;
कोला भल्लातका बिल्ला, फलानि धारयन्ति ते’’॥
Kolā bhallātakā billā, phalāni dhārayanti te’’.
ते हरीतकादयो रुक्खा मम अस्समसमीपे जाता निच्चं फलानि धारयन्तीति सम्बन्धो।
Te harītakādayo rukkhā mama assamasamīpe jātā niccaṃ phalāni dhārayantīti sambandho.
१७०.
170.
‘‘आलुवा च कळम्बा च, बिळालीतक्कळानि च।
‘‘Āluvā ca kaḷambā ca, biḷālītakkaḷāni ca;
जीवका सुतका चेव, बहूका मम अस्समे’’॥
Jīvakā sutakā ceva, bahūkā mama assame’’.
एते आलुवादयो मूलफला खुद्दा मधुरसा मम अस्समसमीपे बहू सन्तीति सम्बन्धो।
Ete āluvādayo mūlaphalā khuddā madhurasā mama assamasamīpe bahū santīti sambandho.
१७१.
171.
‘‘अस्समस्साविदूरम्हि, तळाकासुं सुनिम्मिता।
‘‘Assamassāvidūramhi, taḷākāsuṃ sunimmitā;
अच्छोदका सीतजला, सुपतित्था मनोरमा’’॥
Acchodakā sītajalā, supatitthā manoramā’’.
तत्थ अस्समस्साविदूरम्हि अस्समस्स समीपे सुनिम्मिता सुट्ठु आरोहनओरोहनक्खमं कत्वा निम्मिता अच्छोदका विप्पसन्नोदका सीतजला सीतोदका सुपतित्था सुन्दरतित्था मनोरमा सोमनस्सकरा तळाका आसुं अहेसुन्ति अत्थो।
Tattha assamassāvidūramhi assamassa samīpe sunimmitā suṭṭhu ārohanaorohanakkhamaṃ katvā nimmitā acchodakā vippasannodakā sītajalā sītodakā supatitthā sundaratitthā manoramā somanassakarā taḷākā āsuṃ ahesunti attho.
१७२.
172.
‘‘पदुमुप्पलसञ्छन्ना, पुण्डरीकसमायुता।
‘‘Padumuppalasañchannā, puṇḍarīkasamāyutā;
मन्दालकेहि सञ्छन्ना, दिब्बगन्धोपवायति’’॥
Mandālakehi sañchannā, dibbagandhopavāyati’’.
तत्थ पदुमेहि च उप्पलेहि च सञ्छन्ना परिपुण्णा पुण्डरीकेहि समायुता समङ्गीभूता मन्दालकेहि च सञ्छन्ना गहनीभूता तळाका दिब्बगन्धानि उपवायन्ति समन्ततो वायन्तीति अत्थो।
Tattha padumehi ca uppalehi ca sañchannā paripuṇṇā puṇḍarīkehi samāyutā samaṅgībhūtā mandālakehi ca sañchannā gahanībhūtā taḷākā dibbagandhāni upavāyanti samantato vāyantīti attho.
१७३.
173.
‘‘एवं सब्बङ्गसम्पन्ने, पुप्फिते फलिते वने।
‘‘Evaṃ sabbaṅgasampanne, pupphite phalite vane;
सुकते अस्समे रम्मे, विहरामि अहं तदा’’॥
Sukate assame ramme, viharāmi ahaṃ tadā’’.
तत्थ एवं सब्बङ्गसम्पन्नेति अब्बेहि नदिकादिअवयवेहि सम्पन्ने परिपुण्णे पुप्फफलरुक्खेहि गहनीभूते वने सुकते रमणीये अस्समे अरञ्ञावासे तदा तापसभूतकाले अहं विहरामीति अत्थो।
Tattha evaṃ sabbaṅgasampanneti abbehi nadikādiavayavehi sampanne paripuṇṇe pupphaphalarukkhehi gahanībhūte vane sukate ramaṇīye assame araññāvāse tadā tāpasabhūtakāle ahaṃ viharāmīti attho.
एत्तावता अस्समसम्पत्तिं दस्सेत्वा इदानि अत्तनो सीलादिगुणसम्पत्तिं दस्सेन्तो –
Ettāvatā assamasampattiṃ dassetvā idāni attano sīlādiguṇasampattiṃ dassento –
१७४.
174.
‘‘सीलवा वतसम्पन्नो, झायी झानरतो सदा।
‘‘Sīlavā vatasampanno, jhāyī jhānarato sadā;
पञ्चाभिञ्ञाबलप्पत्तो, सुरुचि नाम तापसो’’ति॥ – आह।
Pañcābhiññābalappatto, suruci nāma tāpaso’’ti. – āha;
तत्थ सीलवाति झानसम्पयुत्तचतुपारिसुद्धिसीलसदिसेहि पञ्चहि सीलेहि सम्पुण्णोति अत्थो। वतसम्पन्नोति ‘‘इतो पट्ठाय घरावासं पञ्च कामगुणे वा न सेविस्सामी’’ति वतसमादानेन सम्पन्नो। झायीति लक्खणूपनिज्झानआरम्मणूपनिज्झानेहि झायी झायनसीलो। झानरतोति एतेसु झानेसु रतो अल्लीनो सदा सम्पुण्णो। पञ्चाभिञ्ञाबलप्पत्तोति इद्धिविधदिब्बसोतपरचित्तविजाननपुब्बेनिवासानुस्सतिदिब्बचक्खुसङ्खाताहि पञ्चहि अभिञ्ञाहि विसेसपञ्ञाहि बलसम्पन्नो, परिपुण्णोति अत्थो। नामेन सुरुचि नाम तापसो हुत्वा विहरामीति सम्बन्धो।
Tattha sīlavāti jhānasampayuttacatupārisuddhisīlasadisehi pañcahi sīlehi sampuṇṇoti attho. Vatasampannoti ‘‘ito paṭṭhāya gharāvāsaṃ pañca kāmaguṇe vā na sevissāmī’’ti vatasamādānena sampanno. Jhāyīti lakkhaṇūpanijjhānaārammaṇūpanijjhānehi jhāyī jhāyanasīlo. Jhānaratoti etesu jhānesu rato allīno sadā sampuṇṇo. Pañcābhiññābalappattoti iddhividhadibbasotaparacittavijānanapubbenivāsānussatidibbacakkhusaṅkhātāhi pañcahi abhiññāhi visesapaññāhi balasampanno, paripuṇṇoti attho. Nāmena suruci nāma tāpaso hutvā viharāmīti sambandho.
एत्तकेन अत्तनो गुणसम्पत्तिं दस्सेत्वा परिससम्पत्तिं दस्सेन्तो –
Ettakena attano guṇasampattiṃ dassetvā parisasampattiṃ dassento –
१७५.
175.
‘‘चतुवीससहस्सानि, सिस्सा मय्हं उपट्ठहुं।
‘‘Catuvīsasahassāni, sissā mayhaṃ upaṭṭhahuṃ;
सब्बे मं ब्राह्मणा एते, जातिमन्तो यसस्सिनो’’ति॥ – आदिमाह।
Sabbe maṃ brāhmaṇā ete, jātimanto yasassino’’ti. – ādimāha;
तत्थ एते सब्बे चतुवीसतिसहस्सब्राह्मणा मय्हं सिस्सा जातिमन्तो जातिसम्पन्ना यसस्सिनो परिवारसम्पन्ना मं उपट्ठहुन्ति सम्बन्धो।
Tattha ete sabbe catuvīsatisahassabrāhmaṇā mayhaṃ sissā jātimanto jātisampannā yasassino parivārasampannā maṃ upaṭṭhahunti sambandho.
१७६.
176.
‘‘लक्खणे इतिहासे च, सनिघण्डुसकेटुभे।
‘‘Lakkhaṇe itihāse ca, sanighaṇḍusakeṭubhe;
पदका वेय्याकरणा, सधम्मे पारमिं गता’’॥
Padakā veyyākaraṇā, sadhamme pāramiṃ gatā’’.
तत्थ लक्खणेति लक्खणसत्थे। सब्बलोकियानं इत्थिपुरिसानं ‘‘इमेहि लक्खणेहि समन्नागता दुक्खिता भवन्ति, इमेहि सुखिता भवन्ती’’ति लक्खणं जानाति। तप्पकासको गन्थो लक्खणं, तस्मिं लक्खणे च। इतिहासेति ‘‘इतिह आस इतिह आसा’’ति वुत्तवचनपटिदीपके गन्थे। लक्खणे च इतिहासे च पारमिं परियोसानं गताति सम्बन्धो। रुक्खपब्बतादीनं नामप्पकासकगन्थं ‘‘निघण्डू’’ति वुच्चति। केटूभेति किरियाकप्पविकप्पानं कवीनं उपकारको गन्थो। निघण्डुया सह वत्ततीति सनिघण्डु, केटुभेन सह वत्ततीति सकेटुभं, तस्मिं सनिघण्डुसकेटुभे वेदत्तये पारमिं गताति सम्बन्धो। पदकाति नामपदसमासतद्धिताख्यातकितकादिपदेसु छेका । वेय्याकरणानि चन्दपाणिनीयकलापादिब्याकरणे छेका। सधम्मे पारमिं गताति अत्तनो धम्मे ब्राह्मणधम्मे वेदत्तये पारमिं परियोसानं गता पत्ताति अत्थो।
Tattha lakkhaṇeti lakkhaṇasatthe. Sabbalokiyānaṃ itthipurisānaṃ ‘‘imehi lakkhaṇehi samannāgatā dukkhitā bhavanti, imehi sukhitā bhavantī’’ti lakkhaṇaṃ jānāti. Tappakāsako gantho lakkhaṇaṃ, tasmiṃ lakkhaṇe ca. Itihāseti ‘‘itiha āsa itiha āsā’’ti vuttavacanapaṭidīpake ganthe. Lakkhaṇe ca itihāse ca pāramiṃ pariyosānaṃ gatāti sambandho. Rukkhapabbatādīnaṃ nāmappakāsakaganthaṃ ‘‘nighaṇḍū’’ti vuccati. Keṭūbheti kiriyākappavikappānaṃ kavīnaṃ upakārako gantho. Nighaṇḍuyā saha vattatīti sanighaṇḍu, keṭubhena saha vattatīti sakeṭubhaṃ, tasmiṃ sanighaṇḍusakeṭubhe vedattaye pāramiṃ gatāti sambandho. Padakāti nāmapadasamāsataddhitākhyātakitakādipadesu chekā . Veyyākaraṇāni candapāṇinīyakalāpādibyākaraṇe chekā. Sadhamme pāramiṃ gatāti attano dhamme brāhmaṇadhamme vedattaye pāramiṃ pariyosānaṃ gatā pattāti attho.
१७७.
177.
‘‘उप्पातेसु निमित्तेसु, लक्खणेसु च कोविदा।
‘‘Uppātesu nimittesu, lakkhaṇesu ca kovidā;
पथब्या भूमन्तलिक्खे, मम सिस्सा सुसिक्खिता’’॥
Pathabyā bhūmantalikkhe, mama sissā susikkhitā’’.
तत्थ उक्कापातभूमिकम्पादिकेसु उप्पातेसु च सुभनिमित्तासुभनिमित्तेसु च इत्थिलक्खणपुरिसलक्खणमहापुरिसलक्खणेसु च कोविदा छेका। पथविया च भूमिया च सकललोके च अन्तलिक्खे आकासे चाति सब्बत्थ मम सिस्सा सुसिक्खिता।
Tattha ukkāpātabhūmikampādikesu uppātesu ca subhanimittāsubhanimittesu ca itthilakkhaṇapurisalakkhaṇamahāpurisalakkhaṇesu ca kovidā chekā. Pathaviyā ca bhūmiyā ca sakalaloke ca antalikkhe ākāse cāti sabbattha mama sissā susikkhitā.
१७८.
178.
‘‘अप्पिच्छा निपका एते, अप्पाहारा अलोलुपा।
‘‘Appicchā nipakā ete, appāhārā alolupā;
लाभालाभेन सन्तुट्ठा, परिवारेन्ति मं सदा’’॥
Lābhālābhena santuṭṭhā, parivārenti maṃ sadā’’.
तत्थ अप्पिच्छाति अप्पकेनापि यापेन्ता। निपकाति नेपक्कसङ्खाताय पञ्ञाय समन्नागता। अप्पाहाराति एकाहारा एकभत्तिकाति अत्थो। अलोलुपाति लोलुपतण्हाय अप्पवत्तनका। लाभालाभेनाति लाभेन अलाभेन च सन्तुट्ठा सोमनस्सा एते मम सिस्सा सदा निच्चकालं मं परिवारेन्ति उपट्ठहन्तीति अत्थो।
Tattha appicchāti appakenāpi yāpentā. Nipakāti nepakkasaṅkhātāya paññāya samannāgatā. Appāhārāti ekāhārā ekabhattikāti attho. Alolupāti lolupataṇhāya appavattanakā. Lābhālābhenāti lābhena alābhena ca santuṭṭhā somanassā ete mama sissā sadā niccakālaṃ maṃ parivārenti upaṭṭhahantīti attho.
१७९.
179.
‘‘झायी झानरता धीरा, सन्तचित्ता समाहिता।
‘‘Jhāyī jhānaratā dhīrā, santacittā samāhitā;
आकिञ्चञ्ञं पत्थयन्ता, परिवारेन्ति मं सदा’’॥
Ākiñcaññaṃ patthayantā, parivārenti maṃ sadā’’.
तत्थ झायीति लक्खणूपनिज्झानआरम्मणूपनिज्झानेहि समन्नागता। झायनसीला वा। झानरताति तेसु च झानेसु रता अल्लीना। धीराति धितिसम्पन्ना। सन्तचित्ताति वूपसन्तमना। समाहिताति एकग्गचित्ता। आकिञ्चञ्ञन्ति निप्पलिबोधभावं। पत्थयन्ताति इच्छन्ता। इत्थम्भूता मे सिस्सा सदा मं परिवारेन्तीति सम्बन्धो।
Tattha jhāyīti lakkhaṇūpanijjhānaārammaṇūpanijjhānehi samannāgatā. Jhāyanasīlā vā. Jhānaratāti tesu ca jhānesu ratā allīnā. Dhīrāti dhitisampannā. Santacittāti vūpasantamanā. Samāhitāti ekaggacittā. Ākiñcaññanti nippalibodhabhāvaṃ. Patthayantāti icchantā. Itthambhūtā me sissā sadā maṃ parivārentīti sambandho.
१८०.
180.
‘‘अभिञ्ञापारमिप्पत्ता, पेत्तिके गोचरे रता।
‘‘Abhiññāpāramippattā, pettike gocare ratā;
अन्तलिक्खचरा धीरा, परिवारेन्ति मं सदा’’॥
Antalikkhacarā dhīrā, parivārenti maṃ sadā’’.
तत्थ अभिञ्ञापारमिप्पत्ताति पञ्चसु अभिञ्ञासु पारमिं परियोसानं पत्ता पूरिताति अत्थो। पेत्तिके गोचरे रताति बुद्धानुञ्ञाताय अविञ्ञत्तिया लद्धे आहारे रताति अत्थो। अन्तलिक्खचराति अन्तलिक्खेन आकासेन गच्छन्ता आगच्छन्ता चाति अत्थो। धीराति थिरभूता सीहब्यग्घादिपरिस्सये अच्छम्भितसभावाति अत्थो। एवंभूता मम तापसा सदा मं परिवारेन्तीति अत्थो।
Tattha abhiññāpāramippattāti pañcasu abhiññāsu pāramiṃ pariyosānaṃ pattā pūritāti attho. Pettike gocare ratāti buddhānuññātāya aviññattiyā laddhe āhāre ratāti attho. Antalikkhacarāti antalikkhena ākāsena gacchantā āgacchantā cāti attho. Dhīrāti thirabhūtā sīhabyagghādiparissaye acchambhitasabhāvāti attho. Evaṃbhūtā mama tāpasā sadā maṃ parivārentīti attho.
१८१.
181.
‘‘संवुता छसु द्वारेसु, अनेजा रक्खितिन्द्रिया।
‘‘Saṃvutā chasu dvāresu, anejā rakkhitindriyā;
असंसट्ठा च ते धीरा, मम सिस्सा दुरासदा’’॥
Asaṃsaṭṭhā ca te dhīrā, mama sissā durāsadā’’.
तत्थ चक्खादीसु छसु द्वारेसु रूपादीसु छसु आरम्मणेसु संवुता पिहिता पटिच्छन्ना, रक्खितगोपितद्वाराति अत्थो। अनेजा नित्तण्हा रक्खितिन्द्रिया गोपितचक्खादिइन्द्रिया असंसट्ठा ञातीहि गहट्ठेहि अमिस्सीभूताति अत्थो। दुरासदाति दुट्ठु आसदा, आसादेतुं घट्टेतुं असक्कुणेय्या अयोग्गाति अत्थो।
Tattha cakkhādīsu chasu dvāresu rūpādīsu chasu ārammaṇesu saṃvutā pihitā paṭicchannā, rakkhitagopitadvārāti attho. Anejā nittaṇhā rakkhitindriyā gopitacakkhādiindriyā asaṃsaṭṭhā ñātīhi gahaṭṭhehi amissībhūtāti attho. Durāsadāti duṭṭhu āsadā, āsādetuṃ ghaṭṭetuṃ asakkuṇeyyā ayoggāti attho.
१८२.
182.
‘‘पल्लङ्केन निसज्जाय, ठानचङ्कमनेन च।
‘‘Pallaṅkena nisajjāya, ṭhānacaṅkamanena ca;
वीतिनामेन्ति ते रत्तिं, मम सिस्सा दुरासदा’’॥
Vītināmenti te rattiṃ, mama sissā durāsadā’’.
तत्थ मम सिस्सा पल्लङ्केन ऊरुबद्धासनेन सेय्यं विहाय निसज्जाय च ठानेन च चङ्कमेन च सकलं रत्तिं विसेसेन अतिनामेन्ति अतिक्कामेन्तीति सम्बन्धो।
Tattha mama sissā pallaṅkena ūrubaddhāsanena seyyaṃ vihāya nisajjāya ca ṭhānena ca caṅkamena ca sakalaṃ rattiṃ visesena atināmenti atikkāmentīti sambandho.
१८३.
183.
‘‘रजनीये न रज्जन्ति, दुस्सनीये न दुस्सरे।
‘‘Rajanīye na rajjanti, dussanīye na dussare;
मोहनीये न मुय्हन्ति, मम सिस्सा दुरासदा’’॥
Mohanīye na muyhanti, mama sissā durāsadā’’.
ते इत्थम्भूता मम सिस्सा तापसा रजनीये रज्जितब्बे वत्थुस्मिं न रज्जन्ति रज्जं न उप्पादेन्ति। दुस्सनीये दुस्सितब्बे दोसं उप्पादेतुं युत्ते वत्थुम्हि न दुस्सरे दोसं न करोन्ति। मोहनीये मोहितुं युत्ते वत्थुम्हि न मुय्हन्ति मोहं न करोन्ति, पञ्ञासम्पयुत्ता भवन्तीति अत्थो।
Te itthambhūtā mama sissā tāpasā rajanīye rajjitabbe vatthusmiṃ na rajjanti rajjaṃ na uppādenti. Dussanīye dussitabbe dosaṃ uppādetuṃ yutte vatthumhi na dussare dosaṃ na karonti. Mohanīye mohituṃ yutte vatthumhi na muyhanti mohaṃ na karonti, paññāsampayuttā bhavantīti attho.
१८४.
184.
‘‘इद्धिं वीमंसमाना ते, वत्तन्ति निच्चकालिकं।
‘‘Iddhiṃ vīmaṃsamānā te, vattanti niccakālikaṃ;
पथविं ते पकम्पेन्ति, सारम्भेन दुरासदा’’॥
Pathaviṃ te pakampenti, sārambhena durāsadā’’.
ते मम सिस्सा ‘‘एकोपि हुत्वा बहुधा होति, बहुधापि हुत्वा एको होती’’तिआदिकं (पटि॰ म॰ १.१०२) इद्धिविकुब्बनं निच्चकालिकं वीमंसमाना वत्तन्तीति सम्बन्धो। ते मम सिस्सा आकासेपि उदकेपि पथविं निम्मिनित्वा इरियापथं पकम्पेन्तीति अत्थो। सारम्भेन युगग्गाहेन कलहकरणेन न आसादेतब्बाति अत्थो।
Te mama sissā ‘‘ekopi hutvā bahudhā hoti, bahudhāpi hutvā eko hotī’’tiādikaṃ (paṭi. ma. 1.102) iddhivikubbanaṃ niccakālikaṃ vīmaṃsamānā vattantīti sambandho. Te mama sissā ākāsepi udakepi pathaviṃ nimminitvā iriyāpathaṃ pakampentīti attho. Sārambhena yugaggāhena kalahakaraṇena na āsādetabbāti attho.
१८५.
185.
‘‘कीळमाना च ते सिस्सा, कीळन्ति झानकीळितं।
‘‘Kīḷamānā ca te sissā, kīḷanti jhānakīḷitaṃ;
जम्बुतो फलमानेन्ति, मम सिस्सा दुरासदा’’॥
Jambuto phalamānenti, mama sissā durāsadā’’.
ते मम सिस्सा कीळमाना पठमज्झानादिकीळं कीळन्ति लळन्ति रमन्तीति अत्थो। जम्बुतो फलमानेन्तीति हिमवन्तम्हि सतयोजनुब्बेधजम्बुरुक्खतो घटप्पमाणं जम्बुफलं इद्धिया गन्त्वा आनेन्तीति अत्थो।
Te mama sissā kīḷamānā paṭhamajjhānādikīḷaṃ kīḷanti laḷanti ramantīti attho. Jambutophalamānentīti himavantamhi satayojanubbedhajamburukkhato ghaṭappamāṇaṃ jambuphalaṃ iddhiyā gantvā ānentīti attho.
१८६.
186.
‘‘अञ्ञे गच्छन्ति गोयानं, अञ्ञे पुब्बविदेहकं।
‘‘Aññe gacchanti goyānaṃ, aññe pubbavidehakaṃ;
अञ्ञे च उत्तरकुरुं, एसनाय दुरासदा’’॥
Aññe ca uttarakuruṃ, esanāya durāsadā’’.
तेसं मम सिस्सानं अन्तरे अञ्ञे एकच्चे गोयानं अपरगोयानं दीपं गच्छन्ति, एकच्चे पुब्बविदेहकं दीपं गच्छन्ति, एकच्चे उत्तरकुरुं दीपं गच्छन्ति, ते दुरासदा एतेसु ठानेसु एसनाय गवेसनाय पच्चयपरियेसनाय गच्छन्तीति सम्बन्धो।
Tesaṃ mama sissānaṃ antare aññe ekacce goyānaṃ aparagoyānaṃ dīpaṃ gacchanti, ekacce pubbavidehakaṃ dīpaṃ gacchanti, ekacce uttarakuruṃ dīpaṃ gacchanti, te durāsadā etesu ṭhānesu esanāya gavesanāya paccayapariyesanāya gacchantīti sambandho.
१८७.
187.
‘‘पुरतो पेसेन्ति खारिं, पच्छतो च वजन्ति ते।
‘‘Purato pesenti khāriṃ, pacchato ca vajanti te;
चतुवीससहस्सेहि, छादितं होति अम्बरं’’॥
Catuvīsasahassehi, chāditaṃ hoti ambaraṃ’’.
ते मम सिस्सा आकासेन गच्छमाना खारिं तापसपरिक्खारभरितं काजं पुरतो पेसेन्ति पठमं अभिमुखञ्च तं पेसेत्वा सयं तस्स पच्छतो गच्छन्तीति अत्थो। एवं गच्छमानेहि चतुवीससहस्सेहि तापसेहि अम्बरं आकासतलं छादितं पटिच्छन्नं होतीति सम्बन्धो।
Te mama sissā ākāsena gacchamānā khāriṃ tāpasaparikkhārabharitaṃ kājaṃ purato pesenti paṭhamaṃ abhimukhañca taṃ pesetvā sayaṃ tassa pacchato gacchantīti attho. Evaṃ gacchamānehi catuvīsasahassehi tāpasehi ambaraṃ ākāsatalaṃ chāditaṃ paṭicchannaṃ hotīti sambandho.
१८८.
188.
‘‘अग्गिपाकी अनग्गी च, दन्तोदुक्खलिकापि च।
‘‘Aggipākī anaggī ca, dantodukkhalikāpi ca;
अस्मेन कोट्टिता केचि, पवत्तफलभोजना’’॥
Asmena koṭṭitā keci, pavattaphalabhojanā’’.
तत्थ केचि एकच्चे मम सिस्सा अग्गिपाकी फलाफलपण्णादयो पचित्वा खादन्ति, एकच्चे अनग्गी अग्गीहि अपचित्वा आमकमेव खादन्ति, एकच्चे दन्तिका दन्तेहियेव तचं उप्पाटेत्वा खादन्ति। एकच्चे उदुक्खलिका उदुक्खलेहि कोट्टेत्वा खादन्ति। एकच्चे अस्मेन कोट्टिता पासाणेन कोट्टेत्वा खादन्ति। एकच्चे सयंपतितफलाहाराति सम्बन्धो।
Tattha keci ekacce mama sissā aggipākī phalāphalapaṇṇādayo pacitvā khādanti, ekacce anaggī aggīhi apacitvā āmakameva khādanti, ekacce dantikā dantehiyeva tacaṃ uppāṭetvā khādanti. Ekacce udukkhalikā udukkhalehi koṭṭetvā khādanti. Ekacce asmena koṭṭitā pāsāṇena koṭṭetvā khādanti. Ekacce sayaṃpatitaphalāhārāti sambandho.
१८९.
189.
‘‘उदकोरोहणा केचि, सायं पातो सुचीरता।
‘‘Udakorohaṇā keci, sāyaṃ pāto sucīratā;
तोयाभिसेचनकरा, मम सिस्सा दुरासदा’’॥
Toyābhisecanakarā, mama sissā durāsadā’’.
दुरासदा मम सिस्सा केचि सुचीरता सुद्धिकामा सायं पातो च उदकोरोहणा उदकपवेसकाति अत्थो। केचि तोयाभिसेचनकरा उदकेन अत्तनि अभिसिञ्चनकराति अत्थो।
Durāsadā mama sissā keci sucīratā suddhikāmā sāyaṃ pāto ca udakorohaṇā udakapavesakāti attho. Keci toyābhisecanakarā udakena attani abhisiñcanakarāti attho.
१९०.
190.
‘‘परूळ्हकच्छनखलोमा , पङ्कदन्ता रजस्सिरा।
‘‘Parūḷhakacchanakhalomā , paṅkadantā rajassirā;
गन्धिता सीलगन्धेन, मम सिस्सा दुरासदा’’॥
Gandhitā sīlagandhena, mama sissā durāsadā’’.
तत्थ ते दुरासदा मम सिस्सा कच्छेसु उभयकच्छेसु च हत्थपादेसु च परूळ्हा सञ्जाता, दीघनखलोमाति अत्थो। खुरकम्मरहितत्ता अमण्डिता अपसाधिताति अधिप्पायो। पङ्कदन्ताति इट्ठकचुण्णखीरपासाणचुण्णादीहि धवलमकतत्ता मलग्गहितदन्ताति अत्थो। रजस्सिराति तेलमक्खनादिरहितत्ता धूलीहि मक्खितसीसाति अत्थो। गन्धिता सीलगन्धेनाति झानसमाधिसमापत्तीहि सम्पयुत्तसीलेन समङ्गीभूतत्ता लोकियसीलगन्धेन सब्बत्थ सुगन्धीभूताति अत्थो। मम सिस्सा दुरासदाति इमेहि वुत्तप्पकारगुणेहि समन्नागतत्ता आसादेतुं घट्टेतुं असक्कुणेय्या मम सिस्साति सम्बन्धो।
Tattha te durāsadā mama sissā kacchesu ubhayakacchesu ca hatthapādesu ca parūḷhā sañjātā, dīghanakhalomāti attho. Khurakammarahitattā amaṇḍitā apasādhitāti adhippāyo. Paṅkadantāti iṭṭhakacuṇṇakhīrapāsāṇacuṇṇādīhi dhavalamakatattā malaggahitadantāti attho. Rajassirāti telamakkhanādirahitattā dhūlīhi makkhitasīsāti attho. Gandhitā sīlagandhenāti jhānasamādhisamāpattīhi sampayuttasīlena samaṅgībhūtattā lokiyasīlagandhena sabbattha sugandhībhūtāti attho. Mama sissā durāsadāti imehi vuttappakāraguṇehi samannāgatattā āsādetuṃ ghaṭṭetuṃ asakkuṇeyyā mama sissāti sambandho.
१९१.
191.
‘‘पातोव सन्निपतित्वा, जटिला उग्गतापना।
‘‘Pātova sannipatitvā, jaṭilā uggatāpanā;
लाभालाभं पकित्तेत्वा, गच्छन्ति अम्बरे तदा’’॥
Lābhālābhaṃ pakittetvā, gacchanti ambare tadā’’.
तत्थ पातोव सन्निपतित्वाति सत्तम्यत्थे तोपच्चयो, पातरासकालेयेव मम सन्तिके रासिभूताति अत्थो। उग्गतापना पाकटतपा पत्थटतपा जटिला जटाधारिनो तापसा। लाभालाभं पकित्तेत्वा खुद्दके च महन्ते च लाभे पाकटे कत्वा तदा तस्मिं काले अम्बरे आकासतले गच्छन्तीति सम्बन्धो।
Tattha pātova sannipatitvāti sattamyatthe topaccayo, pātarāsakāleyeva mama santike rāsibhūtāti attho. Uggatāpanā pākaṭatapā patthaṭatapā jaṭilā jaṭādhārino tāpasā. Lābhālābhaṃ pakittetvā khuddake ca mahante ca lābhe pākaṭe katvā tadā tasmiṃ kāle ambare ākāsatale gacchantīti sambandho.
१९२. पुन तेसंयेव गुणे पकासेन्तो एतेसं पक्कमन्तानन्तिआदिमाह। तत्थ आकासे वा थले वा पक्कमन्तानं गच्छन्तानं एतेसं तापसानं वाकचीरजनितो महासद्दो पवत्ततीति अत्थो। मुदिता होन्ति देवताति एवं महासद्दं पवत्तेत्वा गच्छन्तानं अजिनचम्मसद्देन सन्तुट्ठा ‘‘साधु साधु, अय्या’’ति सोमनस्सजाता देवता मुदिता सन्तुट्ठा होन्तीति सम्बन्धो।
192. Puna tesaṃyeva guṇe pakāsento etesaṃ pakkamantānantiādimāha. Tattha ākāse vā thale vā pakkamantānaṃ gacchantānaṃ etesaṃ tāpasānaṃ vākacīrajanito mahāsaddo pavattatīti attho. Muditā honti devatāti evaṃ mahāsaddaṃ pavattetvā gacchantānaṃ ajinacammasaddena santuṭṭhā ‘‘sādhu sādhu, ayyā’’ti somanassajātā devatā muditā santuṭṭhā hontīti sambandho.
१९३. दिसोदिसन्ति ते इसयो अन्तलिक्खचरा आकासचारिनो दक्खिणादिसानुदिसं पक्कमन्ति गच्छन्तीति सम्बन्धो। सके बलेनुपत्थद्धाति अत्तनो सरीरबलेन वा झानबलेन वा समन्नागता यदिच्छकं यत्थ यत्थ गन्तुकामा, तत्थ तत्थेव गच्छन्तीति सम्बन्धो।
193.Disodisanti te isayo antalikkhacarā ākāsacārino dakkhiṇādisānudisaṃ pakkamanti gacchantīti sambandho. Sake balenupatthaddhāti attano sarīrabalena vā jhānabalena vā samannāgatā yadicchakaṃ yattha yattha gantukāmā, tattha tattheva gacchantīti sambandho.
१९४. पुन तेसमेवानुभावं पकासेन्तो पथवीकम्पका एतेतिआदिमाह। तदा एते सब्बत्थ इच्छाचारा पथवीकम्पका मेदनीसञ्चलनजातिका नभचारिनो आकासचारिनो। उग्गतेजाति उग्गततेजा पत्थटतेजा दुप्पसहा पसय्ह अभिभवित्वा पवत्तितुं असक्कुणेय्याति दुप्पसहा। सागरोव अखोभियाति अञ्ञेहि अखोभियो अनालुळितो सागरो इव समुद्दो विय अञ्ञेहि अखोभिया कम्पेतुं असक्कुणेय्या होन्तीति सम्बन्धो।
194. Puna tesamevānubhāvaṃ pakāsento pathavīkampakā etetiādimāha. Tadā ete sabbattha icchācārā pathavīkampakā medanīsañcalanajātikā nabhacārino ākāsacārino. Uggatejāti uggatatejā patthaṭatejā duppasahā pasayha abhibhavitvā pavattituṃ asakkuṇeyyāti duppasahā. Sāgarova akhobhiyāti aññehi akhobhiyo anāluḷito sāgaro iva samuddo viya aññehi akhobhiyā kampetuṃ asakkuṇeyyā hontīti sambandho.
१९५. ठानचङ्कमिनो केचीति तेसं मम सिस्सानं अन्तरे एकच्चे इसयो ठानिरियापथचङ्कमनिरियापथसम्पन्ना, एकच्चे इसयो नेसज्जिका निसज्जिरियापथसम्पन्ना, एकच्चे इसयो पवत्तभोजना सयंपतितपण्णाहारा एवरूपेहि गुणेहि युत्तत्ता दुरासदाति सम्बन्धो।
195.Ṭhānacaṅkamino kecīti tesaṃ mama sissānaṃ antare ekacce isayo ṭhāniriyāpathacaṅkamaniriyāpathasampannā, ekacce isayo nesajjikā nisajjiriyāpathasampannā, ekacce isayo pavattabhojanā sayaṃpatitapaṇṇāhārā evarūpehi guṇehi yuttattā durāsadāti sambandho.
१९६. ते सब्बे थोमेन्तो मेत्ताविहारिनोतिआदिमाह। तत्थ ‘‘अपरिमाणेसु चक्कवाळेसु अपरिमाणा सत्ता सुखी होन्तू’’तिआदिना सिनेहलक्खणाय मेत्ताय फरित्वा विहरन्ति, अत्तभावं पवत्तेन्तीति मेत्ताविहारिनो एते मम सिस्साति अत्थो। सब्बे ते इसयो सब्बपाणिनं सब्बेसं सत्तानं हितेसी हितगवेसका। अनत्तुक्कंसका अत्तानं न उक्कंसका अमानिनो कस्सचि कञ्चि पुग्गलं न वम्भेन्ति नीचं कत्वा न मञ्ञन्तीति अत्थो।
196. Te sabbe thomento mettāvihārinotiādimāha. Tattha ‘‘aparimāṇesu cakkavāḷesu aparimāṇā sattā sukhī hontū’’tiādinā sinehalakkhaṇāya mettāya pharitvā viharanti, attabhāvaṃ pavattentīti mettāvihārino ete mama sissāti attho. Sabbe te isayo sabbapāṇinaṃ sabbesaṃ sattānaṃ hitesī hitagavesakā. Anattukkaṃsakā attānaṃ na ukkaṃsakā amānino kassaci kañci puggalaṃ na vambhenti nīcaṃ katvā na maññantīti attho.
१९७. ते मम सिस्सा सीलसमाधिसमापत्तिगुणयुत्तत्ता सीहराजा इव अच्छम्भीता निब्भया, गजराजा इव हत्थिराजा विय थामवा सरीरबलझानबलसम्पन्ना ब्यग्घराजा इव, दुरासदा घट्टेतुमसक्कुणेय्या मम सन्तिके आगच्छन्तीति सम्बन्धो।
197. Te mama sissā sīlasamādhisamāpattiguṇayuttattā sīharājā iva acchambhītā nibbhayā, gajarājā iva hatthirājā viya thāmavā sarīrabalajhānabalasampannā byaggharājā iva, durāsadā ghaṭṭetumasakkuṇeyyā mama santike āgacchantīti sambandho.
१९८. ततो अत्तनो आनुभावस्स दस्सनलेसेन पकासेन्तो विज्जाधरातिआदिमाह। तत्थ मन्तसज्झायादिविज्जाधरा च रुक्खपब्बतादीसु वसन्ता भुम्मदेवता च भूमट्ठथलट्ठा नागा च गन्धब्बदेवा च चण्डा रक्खसा च कुम्भण्डा देवा च दानवा देवा च इच्छितिच्छितनिम्मानसमत्था गरुळा च तं सरं उपजीवन्तीति सम्बन्धो, तस्मिं सरे सरस्स समीपे वसन्तीति अत्थो।
198. Tato attano ānubhāvassa dassanalesena pakāsento vijjādharātiādimāha. Tattha mantasajjhāyādivijjādharā ca rukkhapabbatādīsu vasantā bhummadevatā ca bhūmaṭṭhathalaṭṭhā nāgā ca gandhabbadevā ca caṇḍā rakkhasā ca kumbhaṇḍā devā ca dānavā devā ca icchiticchitanimmānasamatthā garuḷā ca taṃ saraṃ upajīvantīti sambandho, tasmiṃ sare sarassa samīpe vasantīti attho.
१९९. पुनपि तेसंयेव अत्तनो सिस्सतापसानं गुणे वण्णेन्तो ते जटा खारिभरितातिआदिमाह। तं सब्बं उत्तानत्थमेव। खारिभारन्ति उदञ्चनकमण्डलुआदिकं तापसपरिक्खारं।
199. Punapi tesaṃyeva attano sissatāpasānaṃ guṇe vaṇṇento te jaṭā khāribharitātiādimāha. Taṃ sabbaṃ uttānatthameva. Khāribhāranti udañcanakamaṇḍaluādikaṃ tāpasaparikkhāraṃ.
२०७. पुनपि अत्तनो गुणे पकासेन्तो उप्पाते सुपिने चापीतिआदिमाह। तत्थ ब्राह्मणसिप्पेसु निप्फत्तिं गतत्ता नक्खत्तपाठे च छेकत्ता ‘‘इमस्स राजकुमारस्स उप्पन्ननक्खत्तं सुभं असुभ’’न्ति उप्पातलक्खणे च सुपिने च पवत्तिं पुच्छितेन ‘‘इदं सुपिनं सुभं, इदं असुभ’’न्ति सुपिननिप्फत्तिकथने च सब्बेसं इत्थिपुरिसानं हत्थपादलक्खणकथने च सुट्ठु सिक्खितो सकलजम्बुदीपे पवत्तमानं मन्तपदं लक्खणमन्तकोट्ठासं सब्बं अहं तदा मम तापसकाले धारेमीति सम्बन्धो।
207. Punapi attano guṇe pakāsento uppāte supine cāpītiādimāha. Tattha brāhmaṇasippesu nipphattiṃ gatattā nakkhattapāṭhe ca chekattā ‘‘imassa rājakumārassa uppannanakkhattaṃ subhaṃ asubha’’nti uppātalakkhaṇe ca supine ca pavattiṃ pucchitena ‘‘idaṃ supinaṃ subhaṃ, idaṃ asubha’’nti supinanipphattikathane ca sabbesaṃ itthipurisānaṃ hatthapādalakkhaṇakathane ca suṭṭhu sikkhito sakalajambudīpe pavattamānaṃ mantapadaṃ lakkhaṇamantakoṭṭhāsaṃ sabbaṃ ahaṃ tadā mama tāpasakāle dhāremīti sambandho.
२०८. अत्तनो ब्याकरणं बुद्धगुणपुब्बङ्गमं पकासेन्तो अनोमदस्सीतिआदिमाह। तत्थ न ओमकन्ति अनोमं। मंसचक्खुदिब्बचक्खुसमन्तचक्खुधम्मचक्खुबुद्धचक्खूहि सब्बसत्तानं पस्सनं दस्सनं नाम, अनोमं दस्सनं यस्स भगवतो सो भगवा अनोमदस्सी। भाग्यवन्ततादीहि कारणेहि भगवा लोकस्स जेट्ठसेट्ठत्ता लोकजेट्ठो उसभो निसभो आसभोति तयो गवजेट्ठका। तत्थ गवसतजेट्ठको उसभो, गवसहस्सजेट्ठको निसभो, गवसतसहस्सजेट्ठको आसभो, नरानं आसभो नरासभो पटिविद्धसब्बधम्मो, सम्बुद्धो विवेककामो एकीभावं इच्छन्तो हिमवन्तं हिमालयपब्बतं उपागमीति सम्बन्धो।
208. Attano byākaraṇaṃ buddhaguṇapubbaṅgamaṃ pakāsento anomadassītiādimāha. Tattha na omakanti anomaṃ. Maṃsacakkhudibbacakkhusamantacakkhudhammacakkhubuddhacakkhūhi sabbasattānaṃ passanaṃ dassanaṃ nāma, anomaṃ dassanaṃ yassa bhagavato so bhagavā anomadassī. Bhāgyavantatādīhi kāraṇehi bhagavā lokassa jeṭṭhaseṭṭhattā lokajeṭṭho usabho nisabho āsabhoti tayo gavajeṭṭhakā. Tattha gavasatajeṭṭhako usabho, gavasahassajeṭṭhako nisabho, gavasatasahassajeṭṭhako āsabho, narānaṃ āsabho narāsabho paṭividdhasabbadhammo, sambuddho vivekakāmo ekībhāvaṃ icchanto himavantaṃ himālayapabbataṃ upāgamīti sambandho.
२०९. अज्झोगाहेत्वा हिमवन्तन्ति हिमवन्तसमीपं ओगाहेत्वा पविसित्वाति अत्थो। सेसं उत्तानत्थमेव।
209.Ajjhogāhetvā himavantanti himavantasamīpaṃ ogāhetvā pavisitvāti attho. Sesaṃ uttānatthameva.
२१०-१. जलितं जलमानं इन्दीवरपुप्फं इव, हुतासनं होमस्स आसनं, आदित्तं आभायुतं अग्गिक्खन्धं इव, गगने आकासे जोतमानं विज्जु इव, सुट्ठु फुल्लं सालराजं इव, निसिन्नं लोकनायकं अद्दसन्ति सम्बन्धो।
210-1.Jalitaṃ jalamānaṃ indīvarapupphaṃ iva, hutāsanaṃ homassa āsanaṃ, ādittaṃ ābhāyutaṃ aggikkhandhaṃ iva, gagane ākāse jotamānaṃ vijju iva, suṭṭhu phullaṃ sālarājaṃ iva, nisinnaṃ lokanāyakaṃ addasanti sambandho.
२१३. देवानं देवो देवदेवो, तं देवदेवं दिस्वान तस्स लक्खणं द्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणसञ्जाननकारणं। ‘‘बुद्धो नु खो न वा बुद्धो’’ति उपधारयिं विचारेसिं। चक्खुमं पञ्चहि चक्खूहि चक्खुमन्तं जिनं केन कारणेन पस्सामीति सम्बन्धो।
213. Devānaṃ devo devadevo, taṃ devadevaṃ disvāna tassa lakkhaṇaṃ dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇasañjānanakāraṇaṃ. ‘‘Buddho nu kho na vā buddho’’ti upadhārayiṃ vicāresiṃ. Cakkhumaṃ pañcahi cakkhūhi cakkhumantaṃ jinaṃ kena kāraṇena passāmīti sambandho.
२१४. चरणुत्तमे उत्तमपादतले सहस्सारानि चक्कलक्खणानि दिस्सन्ति, अहं तस्स भगवतो तानि लक्खणानि दिस्वा तथागते निट्ठं गच्छिं सन्निट्ठानं अगमासि, निस्सन्देहो आसिन्ति अत्थो। सेसं उत्तानत्थमेव।
214.Caraṇuttame uttamapādatale sahassārāni cakkalakkhaṇāni dissanti, ahaṃ tassa bhagavato tāni lakkhaṇāni disvā tathāgate niṭṭhaṃ gacchiṃ sanniṭṭhānaṃ agamāsi, nissandeho āsinti attho. Sesaṃ uttānatthameva.
२१८. सयम्भू सयमेव भूता। अमितोदय अमितानं अपरिमाणानं गुणानं उदय उट्ठानट्ठान , इदं पदद्वयं आलपनमेव। इमं लोकं इमं सत्तलोकं सं सुट्ठु उद्धरसि संसारतो उद्धरित्वा निब्बानथलं पापेसीति अत्थो। ते सब्बे सत्ता तव दस्सनं आगम्म आगन्त्वा कङ्खासोतं विचिकिच्छामहोघं तरन्ति अतिक्कमन्तीति सम्बन्धो।
218.Sayambhū sayameva bhūtā. Amitodaya amitānaṃ aparimāṇānaṃ guṇānaṃ udaya uṭṭhānaṭṭhāna , idaṃ padadvayaṃ ālapanameva. Imaṃ lokaṃ imaṃ sattalokaṃ saṃ suṭṭhu uddharasi saṃsārato uddharitvā nibbānathalaṃ pāpesīti attho. Te sabbe sattā tava dassanaṃ āgamma āgantvā kaṅkhāsotaṃ vicikicchāmahoghaṃ taranti atikkamantīti sambandho.
२१९. भगवन्तं थोमेन्तो तापसो तुवं सत्थातिआदिमाह। तत्थ, भन्ते, सब्बञ्ञु तुवं सदेवकस्स लोकस्स सत्था आचरियो उत्तमट्ठेन त्वमेव केतु उच्चो, सकललोके पकासनट्ठेन त्वमेव धजो, लोकत्तये उग्गतत्ता त्वमेव यूपो उस्सापितथम्भसदिसो, पाणिनं सब्बसत्तानं त्वमेव परायणो उत्तमगमनीयट्ठानं त्वमेव पतिट्ठा पतिट्ठट्ठानं लोकस्स मोहन्धकारविधमनतो त्वमेव दीपो तेलपदीपो विय, द्विपदुत्तमो द्विपदानं देवब्रह्ममनुस्सानं उत्तमो सेट्ठोति सम्बन्धो।
219. Bhagavantaṃ thomento tāpaso tuvaṃ satthātiādimāha. Tattha, bhante, sabbaññu tuvaṃ sadevakassa lokassa satthā ācariyo uttamaṭṭhena tvameva ketu ucco, sakalaloke pakāsanaṭṭhena tvameva dhajo, lokattaye uggatattā tvameva yūpo ussāpitathambhasadiso, pāṇinaṃ sabbasattānaṃ tvameva parāyaṇo uttamagamanīyaṭṭhānaṃ tvameva patiṭṭhā patiṭṭhaṭṭhānaṃ lokassa mohandhakāravidhamanato tvameva dīpo telapadīpo viya, dvipaduttamo dvipadānaṃ devabrahmamanussānaṃ uttamo seṭṭhoti sambandho.
२२०. पुन भगवन्तंयेव थोमेन्तो सक्का समुद्दे उदकन्तिआदिमाह। तत्थ चतुरासीतियोजनसहस्सगम्भीरे समुद्दे उदकं आळ्हकेन पमेतुं मिनितुं सक्का भवेय्य, भन्ते, सब्बञ्ञु तव ञाणं ‘‘एत्तकं पमाण’’न्ति पमेतवे मिनितुं न त्वेव सक्काति अत्थो।
220. Puna bhagavantaṃyeva thomento sakkā samudde udakantiādimāha. Tattha caturāsītiyojanasahassagambhīre samudde udakaṃ āḷhakena pametuṃ minituṃ sakkā bhaveyya, bhante, sabbaññu tava ñāṇaṃ ‘‘ettakaṃ pamāṇa’’nti pametave minituṃ na tveva sakkāti attho.
२२१. तुलमण्डले तुलपञ्जरे ठपेत्वा पथविं मेदनिं धारेतुं सक्का, भन्ते, सब्बञ्ञु तव ञाणं धारेतुं न तु एव सक्काति सम्बन्धो।
221.Tulamaṇḍale tulapañjare ṭhapetvā pathaviṃ medaniṃ dhāretuṃ sakkā, bhante, sabbaññu tava ñāṇaṃ dhāretuṃ na tu eva sakkāti sambandho.
२२२. भन्ते, सब्बञ्ञु आकासो सकलन्तलिक्खं रज्जुया वा अङ्गुलेन वा मिनितुं सक्का भवेय्य, तव पन ञाणं ञाणाकासं न तु एव पमेतवे मिनितुं सक्काति अत्थो।
222. Bhante, sabbaññu ākāso sakalantalikkhaṃ rajjuyā vā aṅgulena vā minituṃ sakkā bhaveyya, tava pana ñāṇaṃ ñāṇākāsaṃ na tu eva pametave minituṃ sakkāti attho.
२२३. महासमुद्दे उदकन्ति चतुरासीतियोजनसहस्सगम्भीरे सागरे अखिलं उदकञ्च, चतुनहुताधिकद्वियोजनसतसहस्सबहलं अखिलं पथविञ्च जहे जहेय्य अतिक्कमेय्य समं करेय्य बुद्धस्स ञाणं उपादाय गहेत्वा तुलेय्य समं करेय्य। उपमातो उपमावसेन न युज्जरे न योजेय्युं। ञाणमेव अधिकन्ति अत्थो।
223.Mahāsamudde udakanti caturāsītiyojanasahassagambhīre sāgare akhilaṃ udakañca, catunahutādhikadviyojanasatasahassabahalaṃ akhilaṃ pathaviñca jahe jaheyya atikkameyya samaṃ kareyya buddhassa ñāṇaṃ upādāya gahetvā tuleyya samaṃ kareyya. Upamāto upamāvasena na yujjare na yojeyyuṃ. Ñāṇameva adhikanti attho.
२२४. चक्खुम पञ्चहि चक्खूहि चक्खुमन्त, आलपनमेतं। सह देवेहि पवत्तस्स लोकस्स, भुम्मत्थे सामिवचनं। सदेवके लोकस्मिं अन्तरे येसं यत्तकानं सत्तानं चित्तं पवत्तति। एते तत्तका सचित्तका सत्ता तव ञाणम्हि अन्तोजालगता ञाणजालस्मिं अन्तो पविट्ठाति सम्बन्धो, ञाणजालेन सब्बसत्ते पस्ससीति अत्थो।
224.Cakkhuma pañcahi cakkhūhi cakkhumanta, ālapanametaṃ. Saha devehi pavattassa lokassa, bhummatthe sāmivacanaṃ. Sadevake lokasmiṃ antare yesaṃ yattakānaṃ sattānaṃ cittaṃ pavattati. Ete tattakā sacittakā sattā tava ñāṇamhi antojālagatā ñāṇajālasmiṃ anto paviṭṭhāti sambandho, ñāṇajālena sabbasatte passasīti attho.
२२५. भन्ते , सब्बञ्ञु सब्बधम्मजाननक, त्वं येन ञाणेन चतुमग्गसम्पयुत्तेन सकलं उत्तमं बोधिं निब्बानं पत्तो अधिगतो असि भवसि, तेन ञाणेन परतित्थिये अञ्ञतित्थिये मद्दसी अभिभवसीति सम्बन्धो।
225. Bhante , sabbaññu sabbadhammajānanaka, tvaṃ yena ñāṇena catumaggasampayuttena sakalaṃ uttamaṃ bodhiṃ nibbānaṃ patto adhigato asi bhavasi, tena ñāṇena paratitthiye aññatitthiye maddasī abhibhavasīti sambandho.
२२६. तेन तापसेन थोमिताकारं पकासेन्ता धम्मसङ्गाहका थेरा इमा गाथा थवित्वानाति आहंसु। तत्थ इमा गाथाति एत्तकाहि गाथाहि थवित्वान थोमनं कत्वान नामेन सुरुचि नाम तापसो सेसट्ठकथासु (अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.१८९-१९०; ध॰ प॰ अट्ठ॰ १.सारिपुत्तत्थेरवत्थु) पन ‘‘सरदमाणवो’’ति आगतो। सो अट्ठकथानयतो पाठोयेव पमाणं, अथ वा सुन्दरा रुचि अज्झासयो निब्बानालयो अस्साति सुरुचि। सरति गच्छति इन्द्रियदमनाय पवत्ततीति सरदो, इति द्वयम्पि तस्सेव नामं। सो सुरुचितापसो अजिनचम्मं पत्थरित्वान पथवियं निसीदि, अच्चासन्नादयो छ निसज्जदोसे वज्जेत्वा सरदो निसीदीति अत्थो।
226. Tena tāpasena thomitākāraṃ pakāsentā dhammasaṅgāhakā therā imā gāthā thavitvānāti āhaṃsu. Tattha imā gāthāti ettakāhi gāthāhi thavitvāna thomanaṃ katvāna nāmena suruci nāma tāpaso sesaṭṭhakathāsu (a. ni. aṭṭha. 1.1.189-190; dha. pa. aṭṭha. 1.sāriputtattheravatthu) pana ‘‘saradamāṇavo’’ti āgato. So aṭṭhakathānayato pāṭhoyeva pamāṇaṃ, atha vā sundarā ruci ajjhāsayo nibbānālayo assāti suruci. Sarati gacchati indriyadamanāya pavattatīti sarado, iti dvayampi tasseva nāmaṃ. So surucitāpaso ajinacammaṃ pattharitvāna pathaviyaṃ nisīdi, accāsannādayo cha nisajjadose vajjetvā sarado nisīdīti attho.
२२७. तत्थ निसिन्नो तापसो तस्स भगवतो ञाणमेव थोमेन्तो चुल्लासीतिसहस्सानीतिआदिमाह । तत्थ चुल्लासीतिसहस्सानीति चतुरासीतिसहस्सानि, गिरिराजा मेरुपब्बतराजा, महण्णवे सागरे अज्झोगाळ्हो अधिओगाळ्हो पविट्ठो, तावदेव तत्तकानि चतुरासीतिसहस्सानि अच्चुग्गतो अतिउग्गतो इदानि पवुच्चतीति सम्बन्धो।
227. Tattha nisinno tāpaso tassa bhagavato ñāṇameva thomento cullāsītisahassānītiādimāha . Tattha cullāsītisahassānīti caturāsītisahassāni, girirājā merupabbatarājā, mahaṇṇave sāgare ajjhogāḷho adhiogāḷho paviṭṭho, tāvadeva tattakāni caturāsītisahassāni accuggato atiuggato idāni pavuccatīti sambandho.
२२८. ताव अच्चुग्गतो तथा अतिउग्गतो नेरु, सो महानेरु आयतो उच्चतो च वित्थारतो च एवं महन्तो नेरुराजा कोटिसतसहस्सियो सङ्खाणुभेदेन चुण्णितो चुण्णविचुण्णं कतो असि।
228.Tāva accuggato tathā atiuggato neru, so mahāneru āyato uccato ca vitthārato ca evaṃ mahanto nerurājā koṭisatasahassiyo saṅkhāṇubhedena cuṇṇito cuṇṇavicuṇṇaṃ kato asi.
२२९. भन्ते, सब्बञ्ञु तव ञाणं लक्खे ठपियमानम्हि ञाणे सतं वा सहस्सं वा सतसहस्सं वा एकेकं बिन्दुं कत्वा ठपिते तदेव महानेरुस्स चुण्णं खयं गच्छेय्य, तव ञाणं पमेतवे पमाणं कातुं एव न सक्काति सम्बन्धो।
229. Bhante, sabbaññu tava ñāṇaṃ lakkhe ṭhapiyamānamhi ñāṇe sataṃ vā sahassaṃ vā satasahassaṃ vā ekekaṃ binduṃ katvā ṭhapite tadeva mahānerussa cuṇṇaṃ khayaṃ gaccheyya, tava ñāṇaṃ pametave pamāṇaṃ kātuṃ eva na sakkāti sambandho.
२३०. सुखुमच्छिकेन सुखुमच्छिद्देन जालेन यो सकलमहासमुद्दे उदकं परिक्खिपे समन्ततो परिक्खं करेय्य, एवं परिक्खिते ये केचि पाणा उदके जाता सब्बे ते अन्तोजालगता सियुं भवेय्युन्ति अत्थो।
230.Sukhumacchikena sukhumacchiddena jālena yo sakalamahāsamudde udakaṃ parikkhipe samantato parikkhaṃ kareyya, evaṃ parikkhite ye keci pāṇā udake jātā sabbe te antojālagatā siyuṃ bhaveyyunti attho.
२३१. तमुपमेय्यं दस्सेन्तो तथेव हीतिआदिमाह। तत्थ यथा उदजा पाणा अन्तोजालगता होन्ति, तथेव महावीर महाबोधिअधिगमाय वीरियकर। ये केचि पुथु अनेका तित्थिया मिच्छा तित्थकरा दिट्ठिगहनपक्खन्दा दिट्ठिसङ्खातगहनं पविट्ठा परामासेन सभावतो परतो आमसनलक्खणाय दिट्ठिया मोहिता पिहिता सन्ति।
231. Tamupameyyaṃ dassento tatheva hītiādimāha. Tattha yathā udajā pāṇā antojālagatā honti, tatheva mahāvīra mahābodhiadhigamāya vīriyakara. Ye keci puthu anekā titthiyā micchā titthakarā diṭṭhigahanapakkhandā diṭṭhisaṅkhātagahanaṃ paviṭṭhā parāmāsena sabhāvato parato āmasanalakkhaṇāya diṭṭhiyā mohitā pihitā santi.
२३२. तव सुद्धेन निक्किलेसेन ञाणेन अनावरणदस्सिना सब्बधम्मानं आवरणरहितदस्सनसीलेन एते सब्बे तित्थिया अन्तोजालगता ञाणजालस्सन्तो पवेसिता वा तथेवाति सम्बन्धो। ञाणं ते नातिवत्तरेति तव ञाणं ते तित्थिया नातिक्कमन्तीति अत्थो।
232. Tava suddhena nikkilesena ñāṇena anāvaraṇadassinā sabbadhammānaṃ āvaraṇarahitadassanasīlena ete sabbe titthiyā antojālagatā ñāṇajālassanto pavesitā vā tathevāti sambandho. Ñāṇaṃ te nātivattareti tava ñāṇaṃ te titthiyā nātikkamantīti attho.
२३३. एवं वुत्तथोमनावसाने भगवतो अत्तनो ब्याकरणारब्भं दस्सेतुं भगवा तम्हि समयेतिआदिमाह। तत्थ यस्मिं समये तापसो भगवन्तं थोमेसि, तस्मिं थोमनाय परियोसानकाले सङ्ख्यातिक्कन्तपरिवारताय महायसो अनोमदस्सी भगवा किलेसमारादीनं जितत्ता जिनो। समाधिम्हा अप्पितसमाधितो वुट्ठहित्वा सकलजम्बुदीपं दिब्बचक्खुना ओलोकेसीति सम्बन्धो।
233. Evaṃ vuttathomanāvasāne bhagavato attano byākaraṇārabbhaṃ dassetuṃ bhagavā tamhi samayetiādimāha. Tattha yasmiṃ samaye tāpaso bhagavantaṃ thomesi, tasmiṃ thomanāya pariyosānakāle saṅkhyātikkantaparivāratāya mahāyaso anomadassī bhagavā kilesamārādīnaṃ jitattā jino. Samādhimhā appitasamādhito vuṭṭhahitvā sakalajambudīpaṃ dibbacakkhunā olokesīti sambandho.
२३४-५. तस्स अनोमदस्सिस्स भगवतो मुनिनो मोनसङ्खातेन ञाणेन समन्नागतस्स निसभो नाम सावको सन्तचित्तेहि वूपसन्तकिलेसमानसेहि तादीहि इट्ठानिट्ठेसु अकम्पियसभावत्ता, तादिभि खीणासवेहि सुद्धेहि परिसुद्धकायकम्मादियुत्तेहि छळभिञ्ञेहि तादीहि अट्ठहि लोकधम्मेहि अकम्पनसभावेहि सतसहस्सेहि परिवुतो बुद्धस्स चित्तं, अञ्ञाय जानित्वा लोकनायकं उपेसि, तावदेव समीपं अगमासीति सम्बन्धो।
234-5. Tassa anomadassissa bhagavato munino monasaṅkhātena ñāṇena samannāgatassa nisabho nāma sāvako santacittehi vūpasantakilesamānasehi tādīhi iṭṭhāniṭṭhesu akampiyasabhāvattā, tādibhi khīṇāsavehi suddhehi parisuddhakāyakammādiyuttehi chaḷabhiññehi tādīhi aṭṭhahi lokadhammehi akampanasabhāvehi satasahassehi parivuto buddhassa cittaṃ, aññāya jānitvā lokanāyakaṃ upesi, tāvadeva samīpaṃ agamāsīti sambandho.
२३६. ते तथा आगता समाना तत्थ भगवतो समीपे। अन्तलिक्खे आकासे ठिता भगवन्तं पदक्खिणं अकंसु। ते सब्बे पञ्जलिका नमस्समाना आकासतो बुद्धस्स सन्तिके ओतरुं ओरोहिंसूति सम्बन्धो।
236. Te tathā āgatā samānā tattha bhagavato samīpe. Antalikkhe ākāse ṭhitā bhagavantaṃ padakkhiṇaṃ akaṃsu. Te sabbe pañjalikā namassamānā ākāsato buddhassa santike otaruṃ orohiṃsūti sambandho.
२३७. पुन ब्याकरणदानस्स पुब्बभागकारणं पकासेन्तो सितं पातुकरीतिआदिमाह। तं सब्बं उत्तानत्थमेव।
237. Puna byākaraṇadānassa pubbabhāgakāraṇaṃ pakāsento sitaṃ pātukarītiādimāha. Taṃ sabbaṃ uttānatthameva.
२४१. यो मं पुप्फेनाति यो तापसो मयि चित्तं पसादेत्वा अनेकपुप्फेन मं पूजेसि, ञाणञ्च मे अनु पुनप्पुनं थवि थोमेसि, तमहन्ति तं तापसं अहं कित्तयिस्सामि पाकटं करिस्सामि, मम भासतो भासन्तस्स वचनं सुणोथ सवनविसयं करोथ मनसि करोथ।
241.Yo maṃ pupphenāti yo tāpaso mayi cittaṃ pasādetvā anekapupphena maṃ pūjesi, ñāṇañca me anu punappunaṃ thavi thomesi, tamahanti taṃ tāpasaṃ ahaṃ kittayissāmi pākaṭaṃ karissāmi, mama bhāsato bhāsantassa vacanaṃ suṇotha savanavisayaṃ karotha manasi karotha.
२५०. पच्छिमे भवसम्पत्तेति ब्याकरणं ददमानो भगवा आह। तत्थ पच्छिमे परियोसानभूते भवे सम्पत्ते सति। मनुस्सत्तं मनुस्सजातिं गमिस्सति, मनुस्सलोके उप्पज्जिस्सतीति अत्थो। रूपसारधनसारवयसारकुलसारभोगसारपुञ्ञसारादीहि सारेहि सारवन्तताय सारी नाम ब्राह्मणी कुच्छिना धारयिस्सति।
250.Pacchimebhavasampatteti byākaraṇaṃ dadamāno bhagavā āha. Tattha pacchime pariyosānabhūte bhave sampatte sati. Manussattaṃ manussajātiṃ gamissati, manussaloke uppajjissatīti attho. Rūpasāradhanasāravayasārakulasārabhogasārapuññasārādīhi sārehi sāravantatāya sārī nāma brāhmaṇī kucchinā dhārayissati.
२५३. ब्याकरणमूलमारभि अपरिमेय्ये इतो कप्पेति। एत्थ द्विन्नं अग्गसावकानं एकं असङ्ख्येय्यं कप्पसतसहस्सञ्च पारमी पूरिता, तथापि गाथाबन्धसुखत्थं अन्तरकप्पानि उपादाय एवं वुत्तन्ति दट्ठब्बं।
253. Byākaraṇamūlamārabhi aparimeyye ito kappeti. Ettha dvinnaṃ aggasāvakānaṃ ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ kappasatasahassañca pāramī pūritā, tathāpi gāthābandhasukhatthaṃ antarakappāni upādāya evaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ.
२५४. ‘‘सारिपुत्तोति नामेन, हेस्सति अग्गसावको’’ति ब्याकरणमदासि, ब्याकरणं दत्वा तं थोमेन्तो सो भगवा अयं भागीरथीतिआदिमाह। गङ्गा, यमुना, सरभू, मही, अचिरवतीति इमासं पञ्चन्नं गङ्गानं अन्तरे अयं भागीरथी नाम पठममहागङ्गा हिमवन्ता पभाविता हिमवन्ततो आगता अनोतत्तदहतो पभवा, महोदधिं महाउदकक्खन्धं अप्पयन्ति पापुणन्ति, महासमुद्दं महासागरं अप्पेति उपगच्छति यथा, तथा एव अयं सारिपुत्तो सके तीसु विसारदो अत्तनो कुले पवत्तमानेसु तीसु वेदेसु विसारदो अपक्खलितञाणो पत्थटञाणो। पञ्ञाय पारमिं गन्त्वा अत्तनो सावकञाणस्स परियोसानं गन्त्वा, पाणिने सब्बसत्ते तप्पयिस्सति सन्तप्पेस्सति सुहित्तभावं करिस्सतीति अत्थो।
254. ‘‘Sāriputtoti nāmena, hessati aggasāvako’’ti byākaraṇamadāsi, byākaraṇaṃ datvā taṃ thomento so bhagavā ayaṃ bhāgīrathītiādimāha. Gaṅgā, yamunā, sarabhū, mahī, aciravatīti imāsaṃ pañcannaṃ gaṅgānaṃ antare ayaṃ bhāgīrathī nāma paṭhamamahāgaṅgā himavantā pabhāvitā himavantato āgatā anotattadahato pabhavā, mahodadhiṃ mahāudakakkhandhaṃ appayanti pāpuṇanti, mahāsamuddaṃ mahāsāgaraṃ appeti upagacchati yathā, tathā eva ayaṃ sāriputto sake tīsu visārado attano kule pavattamānesu tīsu vedesu visārado apakkhalitañāṇo patthaṭañāṇo. Paññāya pāramiṃ gantvā attano sāvakañāṇassa pariyosānaṃ gantvā, pāṇine sabbasatte tappayissati santappessati suhittabhāvaṃ karissatīti attho.
२५७. हिमवन्तमुपादायाति हिमालयपब्बतं आदिं कत्वा महोदधिं महासमुद्दं उदकभारं सागरं परियोसानं कत्वा एत्थन्तरे एतेसं द्विन्नं पब्बतसागरानं मज्झे यं पुलिनं यत्तका वालुकरासि अत्थि, गणनातो गणनवसेन असङ्खियं सङ्ख्यातिक्कन्तं ।
257.Himavantamupādāyāti himālayapabbataṃ ādiṃ katvā mahodadhiṃ mahāsamuddaṃ udakabhāraṃ sāgaraṃ pariyosānaṃ katvā etthantare etesaṃ dvinnaṃ pabbatasāgarānaṃ majjhe yaṃ pulinaṃ yattakā vālukarāsi atthi, gaṇanāto gaṇanavasena asaṅkhiyaṃ saṅkhyātikkantaṃ .
२५८. तम्पि सक्का असेसेनाति तं पुलिनम्पि निसेसेन सङ्खातुं सक्का सक्कुणेय्य भवेय्य, सा गणना यथा होतीति सम्बन्धो। तथा सारिपुत्तस्स पञ्ञाय अन्तो परियोसानं न त्वेव भविस्सतीति अत्थो।
258.Tampi sakkā asesenāti taṃ pulinampi nisesena saṅkhātuṃ sakkā sakkuṇeyya bhaveyya, sā gaṇanā yathā hotīti sambandho. Tathā sāriputtassa paññāya anto pariyosānaṃ na tveva bhavissatīti attho.
२५९. लक्खे…पे॰… भविस्सतीति लक्खे ञाणलक्खे ञाणस्स एकस्मिं कले ठपियमानम्हि ठपिते सति गङ्गाय वालुका खीये परिक्खयं गच्छेय्याति अत्थो।
259.Lakkhe…pe…bhavissatīti lakkhe ñāṇalakkhe ñāṇassa ekasmiṃ kale ṭhapiyamānamhi ṭhapite sati gaṅgāya vālukā khīye parikkhayaṃ gaccheyyāti attho.
२६०. महासमुद्देति चतुरासीतियोजनसहस्सगम्भीरे चतुमहासागरे ऊमियो गावुतादिभेदा तरङ्गरासयो गणनातो असङ्खिया सङ्ख्याविरहिता यथा होन्ति, तथेव सारिपुत्तस्स पञ्ञाय अन्तो परियोसानं न हेस्सति न भविस्सतीति सम्बन्धो।
260.Mahāsamuddeti caturāsītiyojanasahassagambhīre catumahāsāgare ūmiyo gāvutādibhedā taraṅgarāsayo gaṇanāto asaṅkhiyā saṅkhyāvirahitā yathā honti, tatheva sāriputtassa paññāya anto pariyosānaṃ na hessati na bhavissatīti sambandho.
२६१. सो एवं पञ्ञवा सारिपुत्तो गोतमगोत्तत्ता गोतमं सक्यकुले जेट्ठकं सक्यपुङ्गवं सम्बुद्धं आराधयित्वा वत्तपटिपत्तिसीलाचारादीहि चित्ताराधनं कत्वा पञ्ञाय सावकञाणस्स पारमिं परियोसानं गन्त्वा तस्स भगवतो अग्गसावको हेस्सतीति सम्बन्धो।
261. So evaṃ paññavā sāriputto gotamagottattā gotamaṃ sakyakule jeṭṭhakaṃ sakyapuṅgavaṃ sambuddhaṃ ārādhayitvā vattapaṭipattisīlācārādīhi cittārādhanaṃ katvā paññāya sāvakañāṇassa pāramiṃ pariyosānaṃ gantvā tassa bhagavato aggasāvako hessatīti sambandho.
२६२. सो एवं अग्गसावकट्ठानं पत्तो सक्यपुत्तेन भगवता इट्ठानिट्ठेसु अकम्पियसभावेन पवत्तितं पाकटं कतं धम्मचक्कं सद्धम्मं अनुवत्तेस्सति अविनस्समानं धारेस्सति। धम्मवुट्ठियो धम्मदेसनासङ्खाता वुट्ठियो वस्सेन्तो देसेन्तो पकासेन्तो विवरन्तो विभजन्तो उत्तानीकरोन्तो पवत्तिस्सतीति अत्थो।
262. So evaṃ aggasāvakaṭṭhānaṃ patto sakyaputtena bhagavatā iṭṭhāniṭṭhesu akampiyasabhāvena pavattitaṃ pākaṭaṃ kataṃ dhammacakkaṃ saddhammaṃ anuvattessati avinassamānaṃ dhāressati. Dhammavuṭṭhiyo dhammadesanāsaṅkhātā vuṭṭhiyo vassento desento pakāsento vivaranto vibhajanto uttānīkaronto pavattissatīti attho.
२६३. गोतमो सक्यपुङ्गवो भगवा एतं सब्बं अभिञ्ञाय विसेसेन ञाणेन जानित्वा भिक्खुसङ्घे अरियपुग्गलमज्झे निसीदित्वा अग्गट्ठाने सकलपञ्ञादिगुणगणाभिरमे उच्चट्ठाने ठपेस्सतीति सम्बन्धो।
263. Gotamo sakyapuṅgavo bhagavā etaṃ sabbaṃ abhiññāya visesena ñāṇena jānitvā bhikkhusaṅghe ariyapuggalamajjhe nisīditvā aggaṭṭhāne sakalapaññādiguṇagaṇābhirame uccaṭṭhāne ṭhapessatīti sambandho.
२६४. एवं सो लद्धब्याकरणो सोमनस्सप्पत्तो पीतिसोमनस्सवसेन उदानं उदानेन्तो अहो मे सुकतं कम्मन्तिआदिमाह। तत्थ अहोति विम्हयत्थे निपातो। अनोमदस्सिस्स भगवतो सत्थुनो गरुनो सुकतं सुट्ठु कतं सद्दहित्वा कतं कम्मं पुञ्ञकोट्ठासं अहो विम्हयं अचिन्तेय्यानुभावन्ति अत्थो। यस्स भगवतो अहं कारं पुञ्ञसम्भारं कत्वा सब्बत्थ सकलगुणगणे पारमिं परियोसानं गतो परमं कोटिं सम्पत्तो, सो भगवा अहो विम्हयोति सम्बन्धो।
264. Evaṃ so laddhabyākaraṇo somanassappatto pītisomanassavasena udānaṃ udānento aho me sukataṃ kammantiādimāha. Tattha ahoti vimhayatthe nipāto. Anomadassissa bhagavato satthuno garuno sukataṃ suṭṭhu kataṃ saddahitvā kataṃ kammaṃ puññakoṭṭhāsaṃ aho vimhayaṃ acinteyyānubhāvanti attho. Yassa bhagavato ahaṃ kāraṃ puññasambhāraṃ katvā sabbattha sakalaguṇagaṇe pāramiṃ pariyosānaṃ gato paramaṃ koṭiṃ sampatto, so bhagavā aho vimhayoti sambandho.
२६५. अपरिमेय्येति सङ्ख्यातिक्कन्तकालस्मिं कतं कुसलकम्मं, मे मय्हं इध इमस्मिं पच्छिमत्तभावे फलं विपाकं दस्सेसि। सुमुत्तो सुट्ठु विमुत्तो छेकेन धनुग्गहेन खित्तो सरवेगो इव अहं तेन पुञ्ञफलेन किलेसे झापयिं झापेसिन्ति अत्थो।
265.Aparimeyyeti saṅkhyātikkantakālasmiṃ kataṃ kusalakammaṃ, me mayhaṃ idha imasmiṃ pacchimattabhāve phalaṃ vipākaṃ dassesi. Sumutto suṭṭhu vimutto chekena dhanuggahena khitto saravego iva ahaṃ tena puññaphalena kilese jhāpayiṃ jhāpesinti attho.
२६६. अत्तनो एव वीरियं पकासेन्तो असङ्खतन्तिआदिमाह। तत्थ असङ्खतन्ति न सङ्खतं, पच्चयेहि समागम्म न कतन्ति अत्थो। तं असङ्खतं निब्बानं किलेसकालुस्सियाभावेन अचलं कतसम्भारानं पतिट्ठट्ठेन पदं गवेसन्तो परियेसन्तो सब्बे तित्थिये सकले तित्थकरे दिट्ठुप्पादके पुग्गले विचिनं उपपरिक्खन्तो एसाहं एसो अहं भवे कामभवादिके भवे संसरिं परिब्भमिन्ति सम्बन्धो।
266. Attano eva vīriyaṃ pakāsento asaṅkhatantiādimāha. Tattha asaṅkhatanti na saṅkhataṃ, paccayehi samāgamma na katanti attho. Taṃ asaṅkhataṃ nibbānaṃ kilesakālussiyābhāvena acalaṃ katasambhārānaṃ patiṭṭhaṭṭhena padaṃ gavesanto pariyesanto sabbe titthiye sakale titthakare diṭṭhuppādake puggale vicinaṃ upaparikkhanto esāhaṃ eso ahaṃ bhave kāmabhavādike bhave saṃsariṃ paribbhaminti sambandho.
२६७-८. अत्तनो अधिप्पायं पकासेन्तो यथापि ब्याधितो पोसोतिआदिमाह। तत्थ ब्याधितोति ब्याधिना पीळितो पोसो पुरिसो ओसधं परियेसेय्य यथा, तथा अहं असङ्खतं अमतं पदं निब्बानं गवेसन्तो अब्बोकिण्णं अविच्छिन्नं निरन्तरं, पञ्चसतं जातिपञ्चसतेसु अत्तभावेसु इसिपब्बज्जं पब्बजिन्ति सम्बन्धो।
267-8. Attano adhippāyaṃ pakāsento yathāpi byādhito posotiādimāha. Tattha byādhitoti byādhinā pīḷito poso puriso osadhaṃ pariyeseyya yathā, tathā ahaṃ asaṅkhataṃ amataṃ padaṃ nibbānaṃ gavesanto abbokiṇṇaṃ avicchinnaṃ nirantaraṃ, pañcasataṃ jātipañcasatesu attabhāvesu isipabbajjaṃ pabbajinti sambandho.
२७१. कुतित्थे सञ्चरिं अहन्ति लामके तित्थे गमनमग्गे अहं सञ्चरिं।
271.Kutitthe sañcariṃ ahanti lāmake titthe gamanamagge ahaṃ sañcariṃ.
२७२. सारत्थिको पोसो सारगवेसी पुरिसो। कदलिं छेत्वान फालयेति कदलिक्खन्धं छेत्वा द्वेधा फालेय्य। न तत्थ सारं विन्देय्याति फालेत्वा च पन तत्थ कदलिक्खन्धे सारं न विन्देय्य न लभेय्य, सो पुरिसो सारेन रित्तको तुच्छोति सम्बन्धो।
272.Sāratthiko poso sāragavesī puriso. Kadaliṃ chetvāna phālayeti kadalikkhandhaṃ chetvā dvedhā phāleyya. Na tattha sāraṃ vindeyyāti phāletvā ca pana tattha kadalikkhandhe sāraṃ na vindeyya na labheyya, so puriso sārena rittako tucchoti sambandho.
२७३. यथा कदलिक्खन्धो सारेन रित्तो तुच्छो, तथेव तथा एव लोके तित्थिया नानादिट्ठिगतिका बहुज्जना असङ्खतेन निब्बानेन रित्ता तुच्छाति सम्बन्धो। सेति निपातमत्तं।
273. Yathā kadalikkhandho sārena ritto tuccho, tatheva tathā eva loke titthiyā nānādiṭṭhigatikā bahujjanā asaṅkhatena nibbānena rittā tucchāti sambandho. Seti nipātamattaṃ.
२७४. पच्छिमभवे परियोसानजातियं ब्रह्मबन्धु ब्राह्मणकुले जातो अहं अहोसिन्ति अत्थो। महाभोगं छड्डेत्वानाति महन्तं भोगक्खन्धं खेळपिण्डं इव छड्डेत्वा, अनगारियं कसिवाणिज्जादिकम्मविरहितं तापसपब्बज्जं पब्बजिं पटिपज्जिन्ति अत्थो।
274.Pacchimabhave pariyosānajātiyaṃ brahmabandhu brāhmaṇakule jāto ahaṃ ahosinti attho. Mahābhogaṃ chaḍḍetvānāti mahantaṃ bhogakkhandhaṃ kheḷapiṇḍaṃ iva chaḍḍetvā, anagāriyaṃ kasivāṇijjādikammavirahitaṃ tāpasapabbajjaṃ pabbajiṃ paṭipajjinti attho.
पठमभाणवारवण्णना समत्ता।
Paṭhamabhāṇavāravaṇṇanā samattā.
२७५-७. अज्झायको…पे॰… मुनिं मोने समाहितन्ति मोनं वुच्चति ञाणं, तेन मोनेन समन्नागतो मुनि, तस्मिं मोने सम्मा आहितं ठपितं समाहितं चित्तन्ति अत्थो। आगुसङ्खातं पापं न करोतीति नागो, अस्सजित्थेरो, तं महानागं सुट्ठु फुल्लं विकसितपदुमं यथा विरोचमानन्ति अत्थो।
275-7.Ajjhāyako…pe… muniṃ mone samāhitanti monaṃ vuccati ñāṇaṃ, tena monena samannāgato muni, tasmiṃ mone sammā āhitaṃ ṭhapitaṃ samāhitaṃ cittanti attho. Āgusaṅkhātaṃ pāpaṃ na karotīti nāgo, assajitthero, taṃ mahānāgaṃ suṭṭhu phullaṃ vikasitapadumaṃ yathā virocamānanti attho.
२७८-२८१. दिस्वा मे…पे॰… पुच्छितुं अमतं पदन्ति उत्तानत्थमेव।
278-281.Disvā me…pe…pucchituṃ amataṃ padanti uttānatthameva.
२८२. वीथिन्तरेति वीथिअन्तरे अनुप्पत्तं सम्पत्तं उपगतं तं थेरं उपगन्त्वान समीपं गन्त्वा अहं पुच्छिन्ति सम्बन्धो।
282.Vīthintareti vīthiantare anuppattaṃ sampattaṃ upagataṃ taṃ theraṃ upagantvāna samīpaṃ gantvā ahaṃ pucchinti sambandho.
२८४. कीदिसं ते महावीराति सकलधितिपुरिससासने अरहन्तानमन्तरे पठमं धम्मचक्कपवत्तने, अरहत्तप्पत्तमहावीर, अनुजातपरिवारबहुलताय महायस ते तव बुद्धस्स कीदिसं सासनं धम्मं धम्मदेसनासङ्खातं सासनन्ति सम्बन्धो। सो भद्रमुख, मे मय्हं साधु भद्दकं सासनं कथयस्सु कथेहीति अत्थो।
284.Kīdisaṃ te mahāvīrāti sakaladhitipurisasāsane arahantānamantare paṭhamaṃ dhammacakkapavattane, arahattappattamahāvīra, anujātaparivārabahulatāya mahāyasa te tava buddhassa kīdisaṃ sāsanaṃ dhammaṃ dhammadesanāsaṅkhātaṃ sāsananti sambandho. So bhadramukha, me mayhaṃ sādhu bhaddakaṃ sāsanaṃ kathayassu kathehīti attho.
२८५. ततो कथिताकारं दस्सेन्तो सो मे पुट्ठोतिआदिमाह। तत्थ सोति अस्सजित्थेरो, मे मया पुट्ठो ‘‘सासनं कीदिस’’न्ति कथितो सब्बं कथं कथेसि। सब्बं सासनं सत्थगम्भीरताय गम्भीरं देसनाधम्मपटिवेधगम्भीरताय गम्भीरं परमत्थसच्चविभावितादिवसेन निपुणं पदं निब्बानं तण्हासल्लस्स हन्तारं विनासकरं सब्बस्स संसारदुक्खस्स अपनुदनं खेपनकरं धम्मन्ति सम्बन्धो।
285. Tato kathitākāraṃ dassento so me puṭṭhotiādimāha. Tattha soti assajitthero, me mayā puṭṭho ‘‘sāsanaṃ kīdisa’’nti kathito sabbaṃ kathaṃ kathesi. Sabbaṃ sāsanaṃ satthagambhīratāya gambhīraṃ desanādhammapaṭivedhagambhīratāya gambhīraṃ paramatthasaccavibhāvitādivasena nipuṇaṃ padaṃ nibbānaṃ taṇhāsallassa hantāraṃ vināsakaraṃ sabbassa saṃsāradukkhassa apanudanaṃ khepanakaraṃ dhammanti sambandho.
२८६. तेन कथिताकारं दस्सेन्तो ये धम्मातिआदिमाह। हेतुप्पभवा हेतुतो कारणतो उप्पन्ना जाता भूता सञ्जाता निब्बत्ता अभिनिब्बत्ता, ये धम्मा ये सप्पच्चया सभावधम्मा सन्ति संविज्जन्ति उपलभन्तीति सम्बन्धो। तेसं धम्मानं हेतुं कारणं तथागतो आह कथेसि। तेसञ्च यो निरोधोति तेसं हेतुधम्मानं यो निरोधो निरुज्झनसभावो, एवंवादी महासमणोति सीलसमाधिपञ्ञादिगुणपरिवारमहन्तताय समितपापत्ता विद्धंसितपापत्ता च महासमणो भगवा एवंवादी हेतुवूपसमनादिवदनसीलो कथेताति अत्थो।
286. Tena kathitākāraṃ dassento ye dhammātiādimāha. Hetuppabhavā hetuto kāraṇato uppannā jātā bhūtā sañjātā nibbattā abhinibbattā, ye dhammā ye sappaccayā sabhāvadhammā santi saṃvijjanti upalabhantīti sambandho. Tesaṃ dhammānaṃ hetuṃ kāraṇaṃ tathāgato āha kathesi. Tesañca yo nirodhoti tesaṃ hetudhammānaṃ yo nirodho nirujjhanasabhāvo, evaṃvādī mahāsamaṇoti sīlasamādhipaññādiguṇaparivāramahantatāya samitapāpattā viddhaṃsitapāpattā ca mahāsamaṇo bhagavā evaṃvādī hetuvūpasamanādivadanasīlo kathetāti attho.
२८७. ततो वुत्तधम्मं सुत्वा अत्तना पच्चक्खकतप्पकारं दस्सेन्तो सोहन्तिआदिमाह। तं उत्तानमेव।
287. Tato vuttadhammaṃ sutvā attanā paccakkhakatappakāraṃ dassento sohantiādimāha. Taṃ uttānameva.
२८९. एसेव धम्मो यदितावदेवाति सचेपि इतो उत्तरिं नत्थि, एत्तकमेव इदं सोतापत्तिफलमेव पत्तब्बं। तथा एसो एव धम्मोति अत्थो। पच्चब्यथ पटिविद्धथ तुम्हे असोकं पदं निब्बानं। अम्हेहि नाम इदं पदं बहुकेहि कप्पनहुतेहि अदिट्ठमेव अब्भतीतं।
289.Eseva dhammo yaditāvadevāti sacepi ito uttariṃ natthi, ettakameva idaṃ sotāpattiphalameva pattabbaṃ. Tathā eso eva dhammoti attho. Paccabyatha paṭividdhatha tumhe asokaṃ padaṃ nibbānaṃ. Amhehi nāma idaṃ padaṃ bahukehi kappanahutehi adiṭṭhameva abbhatītaṃ.
२९०. य्वाहं धम्मं गवेसन्तोति यो अहं धम्मं सन्तिपदं गवेसन्तो परियेसन्तो कुतित्थे कुच्छिततित्थे निन्दितब्बतित्थे सञ्चरिं परिब्भमिन्ति अत्थो। सो मे अत्थो अनुप्पत्तोति सो परियेसितब्बो अत्थो मया अनुप्पत्तो सम्पत्तो, इदानि पन मे मय्हं नप्पमज्जितुं अप्पमादेन भवितुं कालोति अत्थो।
290.Yvāhaṃdhammaṃ gavesantoti yo ahaṃ dhammaṃ santipadaṃ gavesanto pariyesanto kutitthe kucchitatitthe ninditabbatitthe sañcariṃ paribbhaminti attho. So me attho anuppattoti so pariyesitabbo attho mayā anuppatto sampatto, idāni pana me mayhaṃ nappamajjituṃ appamādena bhavituṃ kāloti attho.
२९१. अहं अस्सजिना थेरेन तोसितो कतसोमनस्सो, अचलं निच्चलं निब्बानपदं, पत्वान पापुणित्वा सहायकं कोलितमाणवं गवेसन्तो परियेसन्तो अस्समपदं अगमासिन्ति अत्थो।
291. Ahaṃ assajinā therena tosito katasomanasso, acalaṃ niccalaṃ nibbānapadaṃ, patvāna pāpuṇitvā sahāyakaṃ kolitamāṇavaṃ gavesanto pariyesanto assamapadaṃ agamāsinti attho.
२९२. दूरतोव ममं दिस्वाति अस्समपदतो दूरतोव आगच्छन्तं ममं दिस्वा सुसिक्खितो मे मम सहायो ठाननिसज्जादिइरियापथेहि सम्पन्नो समङ्गीभूतो इदं उपरि वुच्चमानवचनं अब्रवि कथेसीति अत्थो।
292.Dūratova mamaṃ disvāti assamapadato dūratova āgacchantaṃ mamaṃ disvā susikkhito me mama sahāyo ṭhānanisajjādiiriyāpathehi sampanno samaṅgībhūto idaṃ upari vuccamānavacanaṃ abravi kathesīti attho.
२९३. भो सहाय, पसन्नमुखनेत्तासि पसन्नेहि सोभनेहि दद्दल्लमानेहि मुखनेत्तेहि समन्नागतो असि। मुनिभावो इव ते दिस्सति पञ्ञायति। इत्थम्भूतो त्वं अमताधिगतो अमतं निब्बानं अधिगतो असि, कच्चि अच्चुतं निब्बानपदं अधिगतो अधिगच्छीति पुच्छामीति अत्थो।
293. Bho sahāya, pasannamukhanettāsi pasannehi sobhanehi daddallamānehi mukhanettehi samannāgato asi. Munibhāvo iva te dissati paññāyati. Itthambhūto tvaṃ amatādhigato amataṃ nibbānaṃ adhigato asi, kacci accutaṃ nibbānapadaṃ adhigato adhigacchīti pucchāmīti attho.
२९४. सुभानुरूपो आयासीति सुभस्स पसन्नवण्णस्स अनुरूपो हुत्वा आयासि आगच्छसि। आनेञ्जकारितो वियाति तोमरादीहि कारितो आनेञ्जो हत्थी विय दन्तोव तीहि मासेहि सुसिक्खितो इव बाहितपापत्ता, ब्राह्मण दन्तदमथो सिक्खितसिक्खो निब्बानपदे उपसन्तो असीति पुच्छि।
294.Subhānurūpoāyāsīti subhassa pasannavaṇṇassa anurūpo hutvā āyāsi āgacchasi. Āneñjakārito viyāti tomarādīhi kārito āneñjo hatthī viya dantova tīhi māsehi susikkhito iva bāhitapāpattā, brāhmaṇa dantadamatho sikkhitasikkho nibbānapade upasanto asīti pucchi.
२९५. तेन पुट्ठो अमतं मयातिआदिमाह। तं उत्तानत्थमेव।
295. Tena puṭṭho amataṃ mayātiādimāha. Taṃ uttānatthameva.
२९९. अपरियोसितसङ्कप्पोति ‘‘अनागते एकस्स बुद्धस्स अग्गसावको भवेय्य’’न्ति पत्थितपत्थनाय कोटिं अप्पत्तसङ्कप्पोति अत्थो। कुतित्थे अगन्तब्बमग्गे अहं सञ्चरिं परिब्भमिं। भन्ते गोतम, लोकजेट्ठ तव दस्सनं आगम्म पत्वा, मम सङ्कप्पो मय्हं पत्थना पूरितो अरहत्तमग्गाधिगमेन सावकपारमीञाणस्स पापुणनेन परिपुण्णोति अधिप्पायो।
299.Apariyositasaṅkappoti ‘‘anāgate ekassa buddhassa aggasāvako bhaveyya’’nti patthitapatthanāya koṭiṃ appattasaṅkappoti attho. Kutitthe agantabbamagge ahaṃ sañcariṃ paribbhamiṃ. Bhante gotama, lokajeṭṭha tava dassanaṃ āgamma patvā, mama saṅkappo mayhaṃ patthanā pūrito arahattamaggādhigamena sāvakapāramīñāṇassa pāpuṇanena paripuṇṇoti adhippāyo.
३००. पथवियं पतिट्ठायाति पथवियं निब्बत्ता समये हेमन्तकाले पुप्फन्ति विकसन्ति, दिब्बगन्धा सुगन्धा सुट्ठु पवन्ति पवायन्ति, सब्बपाणिनं सब्बे देवमनुस्से तोसेन्ति सोमनस्सयुत्ते करोन्ति यथा।
300.Pathaviyaṃpatiṭṭhāyāti pathaviyaṃ nibbattā samaye hemantakāle pupphanti vikasanti, dibbagandhā sugandhā suṭṭhu pavanti pavāyanti, sabbapāṇinaṃ sabbe devamanusse tosenti somanassayutte karonti yathā.
३०१. तथेवाहं महावीराति महावीरियवन्तसक्यकुलपसुतमहापरिवार ते तव सासने पतिट्ठाय अहं पतिट्ठहित्वा पुप्फितुं अरहत्तमग्गञाणेन विकसितुं समयं कालं एसामि गवेसामि तथेवाति सम्बन्धो।
301.Tathevāhaṃ mahāvīrāti mahāvīriyavantasakyakulapasutamahāparivāra te tava sāsane patiṭṭhāya ahaṃ patiṭṭhahitvā pupphituṃ arahattamaggañāṇena vikasituṃ samayaṃ kālaṃ esāmi gavesāmi tathevāti sambandho.
३०२. विमुत्तिपुप्फन्ति सब्बकिलेसेहि विमुच्चनतो विमोचनतो वा विमुत्ति अरहत्तफलविमुत्तिसङ्खातं पुप्फं एसन्तो गवेसेन्तो, तञ्च खो भवसंसारमोचनं कामभवादिभवेसु संसरणं गमनं भवसंसारं, ततो मोचनं भवसंसारमोचनं। विमुत्तिपुप्फलाभेनाति विमुच्चनं विमुच्चन्ति वा कतसम्भारा एतायाति विमुत्ति, अग्गफलं। पुप्फन्ति विकसन्ति वेनेय्या एतेनाति पुप्फं। विमुत्ति एव पुप्फं विमुत्तिपुप्फं। लभनं लाभो, विमुत्तिपुप्फस्स लाभो विमुत्तिपुप्फलाभो। तेन विमुत्तिपुप्फलाभेन अधिगमनेन सब्बपाणिनं सब्बसत्ते तोसेमि सोमनस्सं पापेमीति अत्थो।
302.Vimuttipupphanti sabbakilesehi vimuccanato vimocanato vā vimutti arahattaphalavimuttisaṅkhātaṃ pupphaṃ esanto gavesento, tañca kho bhavasaṃsāramocanaṃ kāmabhavādibhavesu saṃsaraṇaṃ gamanaṃ bhavasaṃsāraṃ, tato mocanaṃ bhavasaṃsāramocanaṃ. Vimuttipupphalābhenāti vimuccanaṃ vimuccanti vā katasambhārā etāyāti vimutti, aggaphalaṃ. Pupphanti vikasanti veneyyā etenāti pupphaṃ. Vimutti eva pupphaṃ vimuttipupphaṃ. Labhanaṃ lābho, vimuttipupphassa lābho vimuttipupphalābho. Tena vimuttipupphalābhena adhigamanena sabbapāṇinaṃ sabbasatte tosemi somanassaṃ pāpemīti attho.
३०३. ‘‘यावता बुद्धखेत्तम्ही’’तिआदीसु चक्खुम पञ्चहि चक्खूहि चक्खुमन्त यत्तके ठाने रतनसुत्तादीनं परित्तानं आणा आनुभावो पवत्तति, तत्तके सतसहस्सकोटिचक्कवाळसङ्खाते बुद्धखेत्ते ठपेत्वान महामुनिं सम्मासम्बुद्धं वज्जेत्वा अवसेसेसु सत्तेसु अञ्ञो कोचि तव पुत्तस्स तुय्हं पुत्तेन मया पञ्ञाय सदिसो समो नत्थीति सम्बन्धो। सेसं उत्तानमेव।
303.‘‘Yāvatābuddhakhettamhī’’tiādīsu cakkhuma pañcahi cakkhūhi cakkhumanta yattake ṭhāne ratanasuttādīnaṃ parittānaṃ āṇā ānubhāvo pavattati, tattake satasahassakoṭicakkavāḷasaṅkhāte buddhakhette ṭhapetvāna mahāmuniṃ sammāsambuddhaṃ vajjetvā avasesesu sattesu añño koci tava puttassa tuyhaṃ puttena mayā paññāya sadiso samo natthīti sambandho. Sesaṃ uttānameva.
३०८. पटिपन्नाति चतुमग्गसमङ्गिनो च फलट्ठा अरहत्तफले ठिता च सेखा फलसमङ्गिनो हेट्ठिमेहि तीहि फलेहि समन्नागता च एते अट्ठ अरियभिक्खू, उत्तमत्थं निब्बानं आसीसका गवेसका, तं पञ्ञवन्तं परिवारेन्ति सदा सब्बकालं सेवन्ति भजन्ति पयिरुपासन्तीति अत्थो।
308.Paṭipannāti catumaggasamaṅgino ca phalaṭṭhā arahattaphale ṭhitā ca sekhā phalasamaṅgino heṭṭhimehi tīhi phalehi samannāgatā ca ete aṭṭha ariyabhikkhū, uttamatthaṃ nibbānaṃ āsīsakā gavesakā, taṃ paññavantaṃ parivārenti sadā sabbakālaṃ sevanti bhajanti payirupāsantīti attho.
३१०. कायवेदनाचित्तधम्मानुपस्सनासङ्खातानं चतुन्नं सतिपट्ठानानं कुसला छेका सतिसम्बोज्झङ्गादीनं सत्तन्नं सम्बोज्झङ्गानं भावनायवड्ढनाय रता अल्लीना।
310. Kāyavedanācittadhammānupassanāsaṅkhātānaṃ catunnaṃ satipaṭṭhānānaṃ kusalā chekā satisambojjhaṅgādīnaṃ sattannaṃ sambojjhaṅgānaṃ bhāvanāyavaḍḍhanāya ratā allīnā.
३१४
314
. उळुराजाव तारकराजा इव च सोभसि।
.Uḷurājāva tārakarājā iva ca sobhasi.
३१५. रुक्खपब्बतरतनसत्तादयो धारेतीति धरणी, धरणियं रुहा सञ्जाता वड्ढिता चाति धरणीरुहा रुक्खा। पथवियं पतिट्ठाय रुहन्ति वड्ढन्ति वुद्धिं विरूळ्हिं आपज्जन्ति। वेपुल्लतं विपुलभावं परिपूरभावं पापुणन्ति, ते रुक्खा कमेन फलं दस्सयन्ति फलधारिनो होन्ति।
315. Rukkhapabbataratanasattādayo dhāretīti dharaṇī, dharaṇiyaṃ ruhā sañjātā vaḍḍhitā cāti dharaṇīruhā rukkhā. Pathaviyaṃ patiṭṭhāya ruhanti vaḍḍhanti vuddhiṃ virūḷhiṃ āpajjanti. Vepullataṃ vipulabhāvaṃ paripūrabhāvaṃ pāpuṇanti, te rukkhā kamena phalaṃ dassayanti phaladhārino honti.
३१७-९. पुनपि भगवन्तमेव थोमेन्तो सिन्धु सरस्सतीतिआदिमाह। तत्थ सिन्धुवादि नाम गङ्गा च सरस्सती नाम गङ्गा च नन्दियगङ्गा च चन्दभागागङ्गा च गङ्गा नाम गङ्गा च यमुना नाम गङ्गा च सरभू नाम गङ्गा च मही नाम गङ्गा च। सन्दमानानं गच्छन्तीनं एतासं गङ्गानं सागरोव समुद्दो एव सम्पटिच्छति पटिग्गण्हाति धारेति। तदा एता सब्बगङ्गा पुरिमं नामं सिन्धुवादिगङ्गात्यादिकं पुरिमं नामपञ्ञत्तिवोहारं जहन्ति छड्डेन्ति सागरोतेव सागरो इति एव ञायति पाकटा भवति यथा। तथेव तथा एव इमे चतुब्बण्णा खत्तियब्राह्मणवेस्ससुद्दसङ्खाता चत्तारो कुला तवन्तिके तव अन्तिके समीपे पब्बजित्वा पत्तकासायचीवरधारिनो परिचरन्ता पुरिमं नामं खत्तियादिनामधेय्यं पञ्ञत्तिवोहारं जहन्ति चजन्ति, बुद्धपुत्ताति बुद्धस्स ओरसाति ञायरे पाकटा भवेय्युं।
317-9. Punapi bhagavantameva thomento sindhu sarassatītiādimāha. Tattha sindhuvādi nāma gaṅgā ca sarassatī nāma gaṅgā ca nandiyagaṅgā ca candabhāgāgaṅgā ca gaṅgā nāma gaṅgā ca yamunā nāma gaṅgā ca sarabhū nāma gaṅgā ca mahī nāma gaṅgā ca. Sandamānānaṃ gacchantīnaṃ etāsaṃ gaṅgānaṃ sāgarova samuddo eva sampaṭicchati paṭiggaṇhāti dhāreti. Tadā etā sabbagaṅgā purimaṃ nāmaṃ sindhuvādigaṅgātyādikaṃ purimaṃ nāmapaññattivohāraṃ jahanti chaḍḍenti sāgaroteva sāgaro iti eva ñāyati pākaṭā bhavati yathā. Tatheva tathā eva imecatubbaṇṇā khattiyabrāhmaṇavessasuddasaṅkhātā cattāro kulā tavantike tava antike samīpe pabbajitvā pattakāsāyacīvaradhārino paricarantā purimaṃ nāmaṃ khattiyādināmadheyyaṃ paññattivohāraṃ jahanti cajanti, buddhaputtāti buddhassa orasāti ñāyare pākaṭā bhaveyyuṃ.
३२०-४. चन्दो चन्दमण्डलो अब्भा महिका रजो धुमो राहूति पञ्चहि उपक्किलेसेहि विरहितत्ता विमलो विगतमलो निम्मलो, आकासधातुया आकासगब्भे गच्छं गच्छन्तो, सब्बे तारकसमूहे आभाय मद्दमानो लोके अतिरोचति दद्दल्लति यथा। तथेव तथा एव त्वं…पे॰…।
320-4.Cando candamaṇḍalo abbhā mahikā rajo dhumo rāhūti pañcahi upakkilesehi virahitattā vimalo vigatamalo nimmalo, ākāsadhātuyā ākāsagabbhe gacchaṃ gacchanto, sabbe tārakasamūhe ābhāya maddamāno loke atirocati daddallati yathā. Tatheva tathā eva tvaṃ…pe….
३२५-७. उदके जाता उदके संवड्ढा कुमुदा मन्दालका च बहू सङ्खातिक्कन्ता, तोयेन उदकेन कद्दमकललेन च उपलिम्पन्ति अल्लीयन्ति यथा, तथेव बहुका सत्ता अपरिमाणा सत्ता लोके जाता संवड्ढा रागेन च दोसेन च अट्टिता बन्धिता विरूहरे विरुहन्ति। कद्दमे कुमुदं यथा विरुहति सञ्जायति। केसरीति पदुमं।
325-7.Udake jātā udake saṃvaḍḍhā kumudā mandālakā ca bahū saṅkhātikkantā, toyena udakena kaddamakalalena ca upalimpanti allīyanti yathā, tatheva bahukā sattā aparimāṇā sattā loke jātā saṃvaḍḍhā rāgena ca dosena ca aṭṭitā bandhitā virūhare viruhanti. Kaddame kumudaṃ yathā viruhati sañjāyati. Kesarīti padumaṃ.
३२९-३०. रम्मके मासेति कत्तिकमासे ‘‘कोमुदिया चातुमासिनिया’’ति वुत्तत्ता। वारिजा पदुमपुप्फादयो बहू पुप्फा पुप्फन्ति विकसन्ति, तं मासं तं कत्तिकमासं नातिवत्तन्ति वारिजाति सम्बन्धो। समयो पुप्फनाय सोति सो कत्तिकमासो पुप्फनाय विकसनाय समयो कालोति अत्थो। यथा पुप्फन्ति तथेव त्वं, सक्यपुत्त, पुप्फितो विकसितो असि। पुप्फितो ते विमुत्तियाति ते तुय्हं सिस्सा कतसम्भारा भिक्खू विमुत्तिया अरहत्तफलञाणेन पुप्फितो विकसितो। यथा वारिजं पदुमं पुप्फनसमयं नातिक्कमति, तथा ते सासनं ओवादानुसासनिं नातिवत्तन्ति नातिक्कमन्तीति अत्थो।
329-30.Rammake māseti kattikamāse ‘‘komudiyā cātumāsiniyā’’ti vuttattā. Vārijā padumapupphādayo bahū pupphā pupphanti vikasanti, taṃ māsaṃ taṃ kattikamāsaṃ nātivattanti vārijāti sambandho. Samayo pupphanāya soti so kattikamāso pupphanāya vikasanāya samayo kāloti attho. Yathā pupphanti tatheva tvaṃ, sakyaputta, pupphito vikasito asi. Pupphito te vimuttiyāti te tuyhaṃ sissā katasambhārā bhikkhū vimuttiyā arahattaphalañāṇena pupphito vikasito. Yathā vārijaṃ padumaṃ pupphanasamayaṃ nātikkamati, tathā te sāsanaṃ ovādānusāsaniṃ nātivattanti nātikkamantīti attho.
३३३-४. यथापि सेलो हिमवाति हिमवा नाम सेलमयपब्बतो। सब्बपाणिनं सब्बेसं ब्याधितानं सत्तानं ओसधो ओसधवन्तो सब्बनागानं सब्बअसुरानं सब्बदेवानञ्च आलयो अगारभूतो यथा, तथेव त्वं, महावीर, सब्बपाणिनं जराब्याधिमरणादीहि पमोचनतो ओसधो विय। यथा सो हिमवा नागादीनं आलयो, तथा तेविज्जाय च छळभिञ्ञाय च इद्धिया च पारमिं परियोसानं गता पत्ता तुवं निस्साय वसन्तीति सम्बन्धो। हेट्ठा वा उपरि वा उपमाउपमेय्यवसेन गाथानं सम्बन्धनया सुविञ्ञेय्याव।
333-4.Yathāpi selo himavāti himavā nāma selamayapabbato. Sabbapāṇinaṃ sabbesaṃ byādhitānaṃ sattānaṃ osadho osadhavanto sabbanāgānaṃ sabbaasurānaṃ sabbadevānañca ālayo agārabhūto yathā, tatheva tvaṃ, mahāvīra, sabbapāṇinaṃ jarābyādhimaraṇādīhi pamocanato osadho viya. Yathā so himavā nāgādīnaṃ ālayo, tathā tevijjāya ca chaḷabhiññāya ca iddhiyā ca pāramiṃ pariyosānaṃ gatā pattā tuvaṃ nissāya vasantīti sambandho. Heṭṭhā vā upari vā upamāupameyyavasena gāthānaṃ sambandhanayā suviññeyyāva.
३४२. आसयानुसयं ञत्वाति एत्थ आसयोति अज्झासयो चरिया, अनुसयोति थामगतकिलेसो। ‘‘अयं रागचरितो, अयं दोसचरितो, अयं मोहचरितो’’तिआदिना आसयञ्च अनुसयं किलेसपवत्तिञ्च जानित्वाति अत्थो। इन्द्रियानं बलाबलन्ति सद्धिन्द्रियादीनं पञ्चन्नं इन्द्रियानं तिक्खिन्द्रियो मुदिन्द्रियो स्वाकारो द्वाकारो सुविञ्ञापयो दुविञ्ञापयोति एवं बलाबलं जानित्वा। भब्बाभब्बे विदित्वानाति ‘‘मया देसितं धम्मं पटिविज्झितुं अयं पुग्गलो भब्बो समत्थो, अयं पुग्गलो अभब्बो’’ति विदित्वा पच्चक्खं कत्वा, भन्ते, सब्बञ्ञु त्वं चातुद्दीपिकमहामेघो विय धम्मदेसनासीहनादेन अभीतनादेन गज्जसि सकलं चक्कवाळं एकनिन्नादं करोसि।
342.Āsayānusayaṃ ñatvāti ettha āsayoti ajjhāsayo cariyā, anusayoti thāmagatakileso. ‘‘Ayaṃ rāgacarito, ayaṃ dosacarito, ayaṃ mohacarito’’tiādinā āsayañca anusayaṃ kilesapavattiñca jānitvāti attho. Indriyānaṃ balābalanti saddhindriyādīnaṃ pañcannaṃ indriyānaṃ tikkhindriyo mudindriyo svākāro dvākāro suviññāpayo duviññāpayoti evaṃ balābalaṃ jānitvā. Bhabbābhabbe viditvānāti ‘‘mayā desitaṃ dhammaṃ paṭivijjhituṃ ayaṃ puggalo bhabbo samattho, ayaṃ puggalo abhabbo’’ti viditvā paccakkhaṃ katvā, bhante, sabbaññu tvaṃ cātuddīpikamahāmegho viya dhammadesanāsīhanādena abhītanādena gajjasi sakalaṃ cakkavāḷaṃ ekaninnādaṃ karosi.
३४३-४. चक्कवाळपरियन्ताति समन्ता चक्कवाळगब्भं पूरेत्वा परिसा निसिन्ना भवेय्य। ते एवं निसिन्ना नानादिट्ठी अनेकदस्सनगाहिनो विवदमाना द्वेळ्हकजाता विवदन्ति, तं तेसं विमतिच्छेदनाय दुबुद्धिछिन्दनत्थाय सब्बेसं सत्तानं चित्तमञ्ञाय चित्ताचारं ञत्वा ओपम्मकुसलो उपमाउपमेय्येसु दक्खो त्वं, मुनि, एकं पञ्हं कथेन्तोव एकेनेव पञ्हकथनेन सकलचक्कवाळगब्भे निसिन्नानं पाणीनं विमतिं संसयं छिन्दसि निक्कङ्खं करोतीति अत्थो।
343-4.Cakkavāḷapariyantāti samantā cakkavāḷagabbhaṃ pūretvā parisā nisinnā bhaveyya. Te evaṃ nisinnā nānādiṭṭhī anekadassanagāhino vivadamānā dveḷhakajātā vivadanti, taṃ tesaṃ vimaticchedanāya dubuddhichindanatthāya sabbesaṃ sattānaṃ cittamaññāya cittācāraṃ ñatvā opammakusalo upamāupameyyesu dakkho tvaṃ, muni, ekaṃ pañhaṃ kathentova ekeneva pañhakathanena sakalacakkavāḷagabbhe nisinnānaṃ pāṇīnaṃ vimatiṃ saṃsayaṃ chindasi nikkaṅkhaṃ karotīti attho.
३४५. उपदिससदिसेहेवाति एत्थ उदकस्स उपरि दिस्सन्ति पाकटा होन्तीति उपदिसा, सेवाला। उपदिसेहि सदिसा उपदिससदिसा, मनुस्सा। यथा हि उपदिसा सेवाला उदकं अदिस्समानं कत्वा तस्सुपरि पत्थरित्वा ठिता होन्ति, तथा वसुधा पथवी तेहि उपदिससदिसेहि एव मनुस्सेहि निरन्तरं पत्थरित्वा ठितेहि पूरिता भवेय्य। ते सब्बेव पथविं पूरेत्वा ठिता मनुस्सा पञ्जलिका सिरसि अञ्जलिं पग्गहिता कित्तयुं लोकनायकं लोकनायकस्स बुद्धस्स गुणं कथेय्युं।
345.Upadisasadisehevāti ettha udakassa upari dissanti pākaṭā hontīti upadisā, sevālā. Upadisehi sadisā upadisasadisā, manussā. Yathā hi upadisā sevālā udakaṃ adissamānaṃ katvā tassupari pattharitvā ṭhitā honti, tathā vasudhā pathavī tehi upadisasadisehi eva manussehi nirantaraṃ pattharitvā ṭhitehi pūritā bhaveyya. Te sabbeva pathaviṃ pūretvā ṭhitā manussā pañjalikā sirasi añjaliṃ paggahitā kittayuṃ lokanāyakaṃ lokanāyakassa buddhassa guṇaṃ katheyyuṃ.
३४६. ते सब्बे देवमनुस्सा कप्पं वा सकलं कप्पं कित्तयन्ता गुणं कथेन्तापि नानावण्णेहि नानप्पकारेहि गुणेहि कित्तयुं। तथापि ते सब्बे परिमेतुं गुणपमाणं कथेतुं न पप्पेय्युं न सम्पापुणेय्युं न सक्कुणेय्युं। अप्पमेय्यो तथागतो सम्मासम्बुद्धो अपरिमेय्यो गुणातिरेको। एतेन गुणमहन्ततं दीपेति।
346.Te sabbe devamanussā kappaṃ vā sakalaṃ kappaṃ kittayantā guṇaṃ kathentāpi nānāvaṇṇehi nānappakārehi guṇehi kittayuṃ. Tathāpi te sabbe parimetuṃ guṇapamāṇaṃ kathetuṃ na pappeyyuṃ na sampāpuṇeyyuṃ na sakkuṇeyyuṃ. Appameyyo tathāgato sammāsambuddho aparimeyyo guṇātireko. Etena guṇamahantataṃ dīpeti.
३४७. सकेन थामेन अत्तनो बलेन हेट्ठा उपमाउपमेय्यवसेन जिनो जितकिलेसो बुद्धो मया कित्तितो थोमितो यथा अहोसि, एवमेव सब्बे देवमनुस्सा कप्पकोटीपि कप्पकोटिसतेपि कित्तेन्ता पकित्तयुं कथेय्युन्ति अत्थो।
347.Sakena thāmena attano balena heṭṭhā upamāupameyyavasena jino jitakileso buddho mayā kittito thomito yathā ahosi, evameva sabbe devamanussā kappakoṭīpi kappakoṭisatepi kittentā pakittayuṃ katheyyunti attho.
३४८. पुनपि गुणानं अप्पमाणतं दीपेतुं सचे हि कोचि देवो वातिआदिमाह। पूरितं परिकड्ढेय्याति महासमुद्दे पूरितउदकं समन्ततो आकड्ढेय्य। सो पुग्गलो विघातं दुक्खमेव लभेय्य पापुणेय्याति अत्थो।
348. Punapi guṇānaṃ appamāṇataṃ dīpetuṃ sace hi koci devo vātiādimāha. Pūritaṃ parikaḍḍheyyāti mahāsamudde pūritaudakaṃ samantato ākaḍḍheyya. So puggalo vighātaṃ dukkhameva labheyya pāpuṇeyyāti attho.
३५०. वत्तेमि जिनसासनन्ति जिनेन भासितं सकलं पिटकत्तयं वत्तेमि पवत्तेमि रक्खामीति अत्थो। धम्मसेनापतीति धम्मेन पञ्ञाय भगवतो चतुपरिससङ्खाताय परिसाय पति पधानोति धम्मसेनापति। सक्यपुत्तस्स भगवतो सासने अज्ज इमस्मिं वत्तमानकाले चक्कवत्तिरञ्ञो जेट्ठपुत्तो विय सकलं बुद्धसासनं पालेमीति अत्थो।
350.Vattemi jinasāsananti jinena bhāsitaṃ sakalaṃ piṭakattayaṃ vattemi pavattemi rakkhāmīti attho. Dhammasenāpatīti dhammena paññāya bhagavato catuparisasaṅkhātāya parisāya pati padhānoti dhammasenāpati. Sakyaputtassa bhagavato sāsane ajja imasmiṃ vattamānakāle cakkavattirañño jeṭṭhaputto viya sakalaṃ buddhasāsanaṃ pālemīti attho.
३५२-३. अत्तनो संसारपरिब्भमं दस्सेन्तो यो कोचि मनुजो भारन्तिआदिमाह। यो कोचि मनुजो मानुसो भारं सीसभारं मत्थके सीसे ठपेत्वा धारेय्य वहेय्य, सदा सब्बकालं सो मनुजो तेन भारेन दुक्खितो पीळितो अतिभूतो अस्स भवेय्य। भारो भरितभारो भरितो अतीव भारितो। तथा तेन पकारेन अहं रागग्गिदोसग्गिमोहग्गिसङ्खातेहि तीहि अग्गीहि डय्हमानो, गिरिं उद्धरितो यथा महामेरुपब्बतं उद्धरित्वा उक्खिपित्वा सीसे ठपितो भवभारेन भवसंसारुप्पत्तिभारेन, भरितो दुक्खितो भवेसु संसरिं परिब्भमिन्ति सम्बन्धो।
352-3. Attano saṃsāraparibbhamaṃ dassento yo koci manujo bhārantiādimāha. Yo koci manujo mānuso bhāraṃ sīsabhāraṃ matthake sīse ṭhapetvā dhāreyya vaheyya, sadā sabbakālaṃ so manujo tena bhārena dukkhito pīḷito atibhūto assa bhaveyya. Bhāro bharitabhāro bharito atīva bhārito. Tathā tena pakārena ahaṃ rāgaggidosaggimohaggisaṅkhātehi tīhi aggīhi ḍayhamāno, giriṃ uddharito yathā mahāmerupabbataṃ uddharitvā ukkhipitvā sīse ṭhapito bhavabhārena bhavasaṃsāruppattibhārena, bharito dukkhito bhavesu saṃsariṃ paribbhaminti sambandho.
३५४. ओरोपितो च मे भारोति इदानि पब्बजितकालतो पट्ठाय सो भवभारो मया ओरोपितो निक्खित्तो। भवा उग्घाटिता मयाति सब्बे नव भवा मया विद्धंसिता। सक्यपुत्तस्स भगवतो सासने यं करणीयं कत्तब्बं मग्गपटिपाटिया किलेसविद्धंसनकम्मं अत्थि, तं सब्बं मया कतन्ति अत्थो।
354.Oropitoca me bhāroti idāni pabbajitakālato paṭṭhāya so bhavabhāro mayā oropito nikkhitto. Bhavā ugghāṭitā mayāti sabbe nava bhavā mayā viddhaṃsitā. Sakyaputtassa bhagavato sāsane yaṃ karaṇīyaṃ kattabbaṃ maggapaṭipāṭiyā kilesaviddhaṃsanakammaṃ atthi, taṃ sabbaṃ mayā katanti attho.
३५५. पुन अत्तनो विसेसं दस्सेन्तो यावता बुद्धखेत्तम्हीतिआदिमाह। तत्थ यावता यत्तके दससहस्सचक्कवाळसङ्खाते बुद्धखेत्ते सक्यपुङ्गवं सक्यकुलजेट्ठकं भगवन्तं ठपेत्वा अवसेससत्तेसु कोचिपि पञ्ञाय मे मया समो नत्थीति दीपेति। तेनाह – ‘‘अहं अग्गोम्हि पञ्ञाय, सदिसो मे न विज्जती’’ति।
355. Puna attano visesaṃ dassento yāvatā buddhakhettamhītiādimāha. Tattha yāvatā yattake dasasahassacakkavāḷasaṅkhāte buddhakhette sakyapuṅgavaṃ sakyakulajeṭṭhakaṃ bhagavantaṃ ṭhapetvā avasesasattesu kocipi paññāya me mayā samo natthīti dīpeti. Tenāha – ‘‘ahaṃ aggomhi paññāya, sadiso me na vijjatī’’ti.
३५६. पुन अत्तनो आनुभावं पकासेन्तो समाधिम्हीत्यादिमाह। तं सुविञ्ञेय्यमेव।
356. Puna attano ānubhāvaṃ pakāsento samādhimhītyādimāha. Taṃ suviññeyyameva.
३६०. झानविमोक्खानखिप्पपटिलाभीति पठमज्झानादीनं झानानं लोकतो विमुच्चनतो ‘‘विमोक्ख’’न्ति सङ्खं गतानं अट्ठन्नं लोकुत्तरविमोक्खानञ्च खिप्पलाभी सीघं पापुणातीति अत्थो।
360.Jhānavimokkhānakhippapaṭilābhīti paṭhamajjhānādīnaṃ jhānānaṃ lokato vimuccanato ‘‘vimokkha’’nti saṅkhaṃ gatānaṃ aṭṭhannaṃ lokuttaravimokkhānañca khippalābhī sīghaṃ pāpuṇātīti attho.
३६२. एवं महानुभावस्सापि अत्तनो सब्रह्मचारीसु गारवबहुमानतं पकासेन्तो उद्धतविसोवातिआदिमाह। तत्थ उद्धतविसो उप्पाटितघोरविसो सप्पो इव छिन्नविसाणोव छिन्दितसिङ्गो उसभो इव अहं इदानि निक्खित्तमानदप्पोव छड्डितगोत्तमदादिमानदप्पोव गणं सङ्घस्स सन्तिकं गरुगारवेन आदरबहुमानेन उपेमि उपगच्छामि।
362. Evaṃ mahānubhāvassāpi attano sabrahmacārīsu gāravabahumānataṃ pakāsento uddhatavisovātiādimāha. Tattha uddhataviso uppāṭitaghoraviso sappo iva chinnavisāṇova chinditasiṅgo usabho iva ahaṃ idāni nikkhittamānadappova chaḍḍitagottamadādimānadappova gaṇaṃ saṅghassa santikaṃ garugāravena ādarabahumānena upemi upagacchāmi.
३६३. इदानि अत्तनो पञ्ञाय महत्ततं पकासेन्तो यदिरूपिनीतिआदिमाह। एवरूपा मे महती पञ्ञा अरूपिनी समाना यदि रूपिनी भवेय्य, तदा मे मम पञ्ञा वसुपतीनं पथविस्सरानं राजूनं समेय्य समा भवेय्याति अधिप्पायो। एवं अत्तनो पञ्ञाय महत्तभावं दस्सेत्वा ततो पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणेन पुब्बे कम्मं सरित्वा अनोमदस्सिस्सातिआदिमाह। तत्थ अनोमदस्सिस्स भगवतो मया कताय ञाणथोमनाय फलं एतं मम पञ्ञामहत्तन्ति अत्थो।
363. Idāni attano paññāya mahattataṃ pakāsento yadirūpinītiādimāha. Evarūpā me mahatī paññā arūpinī samānā yadi rūpinī bhaveyya, tadā me mama paññā vasupatīnaṃ pathavissarānaṃ rājūnaṃ sameyya samā bhaveyyāti adhippāyo. Evaṃ attano paññāya mahattabhāvaṃ dassetvā tato pubbenivāsānussatiñāṇena pubbe kammaṃ saritvā anomadassissātiādimāha. Tattha anomadassissa bhagavato mayā katāya ñāṇathomanāya phalaṃ etaṃ mama paññāmahattanti attho.
३६४. पवत्तितं धम्मचक्कन्ति एत्थ चक्क-सद्दो पनायं ‘‘चतुचक्कयान’’न्तिआदीसु वाहने वत्तति। ‘‘पवत्तिते च पन भगवता धम्मचक्के’’तिआदीसु (महाव॰ १७; सं॰ नि॰ ५.१०८१) देसनायं। ‘‘चक्कं वत्तय सब्बपाणिन’’न्तिआदीसु (जा॰ १.७.१४९) दानमयपुञ्ञकिरियायं। ‘‘चक्कं वत्तेति अहोरत्त’’न्तिआदीसु इरियापथे। ‘‘इच्छाहतस्स पोसस्स, चक्कं भमति मत्थके’’तिआदीसु (जा॰ १.१.१०४; १.५.१०३) खुरचक्के ‘‘राजा चक्कवत्ती चक्कानुभावेन वत्तनको’’तिआदीसु (इतिवु॰ २२; दी॰ नि॰ १.२५८) रतनचक्के। इध पनायं देसनायं। तादिना तादिगुणसमन्नागतेन सक्यपुत्तेन गोतमसम्बुद्धेन पवत्तितं देसितं पिटकत्तयसङ्खातं धम्मचक्कं अहं सम्मा अविपरीतेन अनुवत्तेमि अनुगन्त्वा वत्तेमि, देसेमि देसनं करोमि। इदं अनुवत्तनं देसितस्स अनुगन्त्वा पच्छा देसनं पुरिमबुद्धानं कताय ञाणथोमनाय फलन्ति सम्बन्धो।
364.Pavattitaṃdhammacakkanti ettha cakka-saddo panāyaṃ ‘‘catucakkayāna’’ntiādīsu vāhane vattati. ‘‘Pavattite ca pana bhagavatā dhammacakke’’tiādīsu (mahāva. 17; saṃ. ni. 5.1081) desanāyaṃ. ‘‘Cakkaṃ vattaya sabbapāṇina’’ntiādīsu (jā. 1.7.149) dānamayapuññakiriyāyaṃ. ‘‘Cakkaṃ vatteti ahoratta’’ntiādīsu iriyāpathe. ‘‘Icchāhatassa posassa, cakkaṃ bhamati matthake’’tiādīsu (jā. 1.1.104; 1.5.103) khuracakke ‘‘rājā cakkavattī cakkānubhāvena vattanako’’tiādīsu (itivu. 22; dī. ni. 1.258) ratanacakke. Idha panāyaṃ desanāyaṃ. Tādinā tādiguṇasamannāgatena sakyaputtena gotamasambuddhena pavattitaṃ desitaṃ piṭakattayasaṅkhātaṃ dhammacakkaṃ ahaṃ sammā aviparītena anuvattemi anugantvā vattemi, desemi desanaṃ karomi. Idaṃ anuvattanaṃ desitassa anugantvā pacchā desanaṃ purimabuddhānaṃ katāya ñāṇathomanāya phalanti sambandho.
३६५. ततो सप्पुरिसूपनिस्सययोनिसोमनसिकारादिपुञ्ञफलं दस्सेन्तो मा मे कदाचि पापिच्छोतिआदिमाह। तत्थ पापिच्छो लामकाय इच्छाय समन्नागतो पापचारी पुग्गलो च ठाननिसज्जादीसु वत्तपटिवत्तकरणे कुसीतो च झानसमाधिमग्गभावनादीसु हीनवीरियो च गन्थधुरविपस्सनाधुरविरहितत्ता अप्पस्सुतो च आचरियुपज्झायादीसु आचारविरहितत्ता अनाचारो च पुग्गलो कदाचि काले कत्थचि ठाने मे मया सह समेतो समागतो मा अहु मा भवतूति सम्बन्धो।
365. Tato sappurisūpanissayayonisomanasikārādipuññaphalaṃ dassento mā me kadāci pāpicchotiādimāha. Tattha pāpiccho lāmakāya icchāya samannāgato pāpacārī puggalo ca ṭhānanisajjādīsu vattapaṭivattakaraṇe kusīto ca jhānasamādhimaggabhāvanādīsu hīnavīriyo ca ganthadhuravipassanādhuravirahitattā appassuto ca ācariyupajjhāyādīsu ācāravirahitattā anācāro ca puggalo kadāci kāle katthaci ṭhāne me mayā saha sameto samāgato mā ahu mā bhavatūti sambandho.
३६६. बहुस्सुतोति परियत्तिपटिवेधवसेन दुविधो बहुस्सुतो च पुग्गलो। मेधावीति मेधाय पञ्ञाय समन्नागतो च। सीलेसु सुसमाहितोति चतुपारिसुद्धिसीलमग्गसम्पयुत्तसीलअट्ठङ्गुपोसथसीलादीसु सुट्ठु आहितो ठपितचित्तो च। चेतोसमथानुयुत्तोति चित्तस्स एकीभावमनुयुत्तो च पुग्गलो। अपि मुद्धनि तिट्ठतु एवरूपो पुग्गलो मय्हं मुद्धनि सिरसि अपि तिट्ठतूति अत्थो।
366.Bahussutoti pariyattipaṭivedhavasena duvidho bahussuto ca puggalo. Medhāvīti medhāya paññāya samannāgato ca. Sīlesu susamāhitoti catupārisuddhisīlamaggasampayuttasīlaaṭṭhaṅguposathasīlādīsu suṭṭhu āhito ṭhapitacitto ca. Cetosamathānuyuttoti cittassa ekībhāvamanuyutto ca puggalo. Api muddhani tiṭṭhatu evarūpo puggalo mayhaṃ muddhani sirasi api tiṭṭhatūti attho.
३६७. अत्तनो लद्धफलानिसंसं वत्वा तत्थञ्ञे नियोजेन्तो तं वो वदामि भद्दन्तेतिआदिमाह। तं सुविञ्ञेय्यमेव।
367. Attano laddhaphalānisaṃsaṃ vatvā tatthaññe niyojento taṃ vo vadāmi bhaddantetiādimāha. Taṃ suviññeyyameva.
३६८-९. यमहन्ति यं अस्सजित्थेरं अहं पठमं आदिम्हि दिस्वा सोतापत्तिमग्गपटिलाभेन सक्कायदिट्ठादीनं किलेसानं पहीनत्ता विमलो मलरहितो अहुं अहोसि, सो अस्सजित्थेरो मे मय्हं आचरियो लोकुत्तरधम्मसिक्खापको अहुं। अहं तस्स सवनाय अनुसासनेन अज्ज धम्मसेनापति अहुं। सब्बत्थ सब्बेसु गुणेसु पारमिं पत्तो परियोसानं पत्तो अनासवो निक्किलेसो विहरामि।
368-9.Yamahanti yaṃ assajittheraṃ ahaṃ paṭhamaṃ ādimhi disvā sotāpattimaggapaṭilābhena sakkāyadiṭṭhādīnaṃ kilesānaṃ pahīnattā vimalo malarahito ahuṃ ahosi, so assajitthero me mayhaṃ ācariyo lokuttaradhammasikkhāpako ahuṃ. Ahaṃ tassa savanāya anusāsanena ajja dhammasenāpati ahuṃ. Sabbattha sabbesu guṇesu pāramiṃ patto pariyosānaṃ patto anāsavo nikkileso viharāmi.
३७०. अत्तनो आचरिये सगारवं दस्सेन्तो यो मे आचरियोतिआदिमाह। यो अस्सजि नाम थेरो सत्थु सावको मे मय्हं आचरियो आसि अहोसि, सो थेरो यस्सं दिसायं यस्मिं दिसाभागे वसति, अहं तं दिसाभागं उस्सीसम्हि सीसुपरिभागे करोमीति सम्बन्धो।
370. Attano ācariye sagāravaṃ dassento yo me ācariyotiādimāha. Yo assaji nāma thero satthu sāvako me mayhaṃ ācariyo āsi ahosi, so thero yassaṃ disāyaṃ yasmiṃ disābhāge vasati, ahaṃ taṃ disābhāgaṃ ussīsamhi sīsuparibhāge karomīti sambandho.
३७१. ततो अत्तनो ठानन्तरप्पत्तभावं दस्सेन्तो मम कम्मन्तिआदिमाह। गोतमो भगवा सक्यपुङ्गवो सक्यकुलकेतु सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन मम पुब्बे कतकम्मं सरित्वान ञत्वा भिक्खुसङ्घमज्झे निसिन्नो अग्गट्ठाने अग्गसावकट्ठाने मं ठपेसीति सम्बन्धो।
371. Tato attano ṭhānantarappattabhāvaṃ dassento mama kammantiādimāha. Gotamo bhagavā sakyapuṅgavo sakyakulaketu sabbaññutaññāṇena mama pubbe katakammaṃ saritvāna ñatvā bhikkhusaṅghamajjhe nisinno aggaṭṭhāne aggasāvakaṭṭhāne maṃ ṭhapesīti sambandho.
३७४. अत्थपटिसम्भिदा, धम्मपटिसम्भिदा, निरुत्तिपटिसम्भिदा, पटिभानपटिसम्भिदाति इमा चतस्सो पटिसम्भिदा च, तासं भेदो पटिसम्भिदामग्गे (पटि॰ म॰ १.७६; विभ॰ ७१८) वुत्तोयेव। चतुमग्गचतुफलवसेन वा रूपारूपझानवसेन वा अट्ठ विमोक्खा संसारविमुच्चनधम्मा च इद्धिविधादयो छ अभिञ्ञायो च सच्छिकता पच्चक्खं कता। कतं बुद्धस्स सासनन्ति बुद्धस्स अनुसिट्ठि ओवादसङ्खातं सासनं कतं अरहत्तमग्गञाणेन निप्फादितन्ति अत्थो।
374. Atthapaṭisambhidā, dhammapaṭisambhidā, niruttipaṭisambhidā, paṭibhānapaṭisambhidāti imā catasso paṭisambhidā ca, tāsaṃ bhedo paṭisambhidāmagge (paṭi. ma. 1.76; vibha. 718) vuttoyeva. Catumaggacatuphalavasena vā rūpārūpajhānavasena vā aṭṭha vimokkhā saṃsāravimuccanadhammā ca iddhividhādayo cha abhiññāyo ca sacchikatā paccakkhaṃ katā. Kataṃ buddhassa sāsananti buddhassa anusiṭṭhi ovādasaṅkhātaṃ sāsanaṃ kataṃ arahattamaggañāṇena nipphāditanti attho.
इत्थं सुदन्ति एत्थ इत्थन्ति निदस्सनत्थे निपातो, इमिना पकारेनाति अत्थो। तेन सकलसारिपुत्तापदानं निदस्सेति। सुदन्ति पदपूरणे निपातो। आयस्माति गरुगारवाधिवचनं। सारिपुत्तोति मातु नामवसेन कतनामधेय्यो थेरो। इमा गाथायोति इमा सकला सारिपुत्तत्थेरापदानगाथायो अभासि कथेसि। इतिसद्दो परिसमापनत्थे निपातो, सकलं सारिपुत्तापदानं निट्ठितन्ति अत्थो।
Itthaṃ sudanti ettha itthanti nidassanatthe nipāto, iminā pakārenāti attho. Tena sakalasāriputtāpadānaṃ nidasseti. Sudanti padapūraṇe nipāto. Āyasmāti garugāravādhivacanaṃ. Sāriputtoti mātu nāmavasena katanāmadheyyo thero. Imā gāthāyoti imā sakalā sāriputtattherāpadānagāthāyo abhāsi kathesi. Itisaddo parisamāpanatthe nipāto, sakalaṃ sāriputtāpadānaṃ niṭṭhitanti attho.
सारिपुत्तत्थेरअपदानवण्णना समत्ता।
Sāriputtattheraapadānavaṇṇanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / अपदानपाळि • Apadānapāḷi / ३-१. सारिपुत्तत्थेरअपदानं • 3-1. Sāriputtattheraapadānaṃ
