| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिप्पकरणपाळि • Nettippakaraṇapāḷi |
सासनपट्ठानं
Sāsanapaṭṭhānaṃ
८९. तत्थ अट्ठारस मूलपदा कुहिं दट्ठब्बा? सासनपट्ठाने। तत्थ कतमं सासनपट्ठानं? संकिलेसभागियं सुत्तं, वासनाभागियं सुत्तं, निब्बेधभागियं सुत्तं, असेक्खभागियं सुत्तं, संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्च सुत्तं, संकिलेसभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च सुत्तं, संकिलेसभागियञ्च असेक्खभागियञ्च सुत्तं, संकिलेसभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च असेक्खभागियञ्च सुत्तं, संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च सुत्तं, वासनाभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च सुत्तं, तण्हासंकिलेसभागियं सुत्तं, दिट्ठिसंकिलेसभागियं सुत्तं, दुच्चरितसंकिलेसभागियं सुत्तं, तण्हावोदानभागियं सुत्तं, दिट्ठिवोदानभागियं सुत्तं, दुच्चरितवोदानभागियं सुत्तं।
89. Tattha aṭṭhārasa mūlapadā kuhiṃ daṭṭhabbā? Sāsanapaṭṭhāne. Tattha katamaṃ sāsanapaṭṭhānaṃ? Saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ, vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ, nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ, asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ, vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ, taṇhāsaṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ, diṭṭhisaṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ, duccaritasaṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ, taṇhāvodānabhāgiyaṃ suttaṃ, diṭṭhivodānabhāgiyaṃ suttaṃ, duccaritavodānabhāgiyaṃ suttaṃ.
तत्थ संकिलेसो तिविधो – तण्हासंकिलेसो दिट्ठिसंकिलेसो दुच्चरितसंकिलेसो। तत्थ तण्हासंकिलेसो समथेन विसुज्झति, सो समथो समाधिक्खन्धो। दिट्ठिसंकिलेसो विपस्सनाय विसुज्झति, सा विपस्सना पञ्ञाक्खन्धो। दुच्चरितसंकिलेसो सुचरितेन विसुज्झति, तं सुचरितं सीलक्खन्धो। तस्स सीले पतिट्ठितस्स यदि आसत्ति उप्पज्जति भवेसु, एवं सायं समथविपस्सना भावनामयं पुञ्ञक्रियवत्थु भवति तत्रूपपत्तिया संवत्तति। इमानि चत्तारि सुत्तानि, साधारणानि कतानि अट्ठ भवन्ति, तानियेव अट्ठ सुत्तानि साधारणानि कतानि सोळस भवन्ति।
Tattha saṃkileso tividho – taṇhāsaṃkileso diṭṭhisaṃkileso duccaritasaṃkileso. Tattha taṇhāsaṃkileso samathena visujjhati, so samatho samādhikkhandho. Diṭṭhisaṃkileso vipassanāya visujjhati, sā vipassanā paññākkhandho. Duccaritasaṃkileso sucaritena visujjhati, taṃ sucaritaṃ sīlakkhandho. Tassa sīle patiṭṭhitassa yadi āsatti uppajjati bhavesu, evaṃ sāyaṃ samathavipassanā bhāvanāmayaṃ puññakriyavatthu bhavati tatrūpapattiyā saṃvattati. Imāni cattāri suttāni, sādhāraṇāni katāni aṭṭha bhavanti, tāniyeva aṭṭha suttāni sādhāraṇāni katāni soḷasa bhavanti.
इमेहि सोळसहि सुत्तेहि भिन्नेहि नवविधं सुत्तं भिन्नं भवति। गाथाय गाथा अनुमिनितब्बा, वेय्याकरणेन वेय्याकरणं अनुमिनितब्बं। सुत्तेन सुत्तं अनुमिनितब्बं।
Imehi soḷasahi suttehi bhinnehi navavidhaṃ suttaṃ bhinnaṃ bhavati. Gāthāya gāthā anuminitabbā, veyyākaraṇena veyyākaraṇaṃ anuminitabbaṃ. Suttena suttaṃ anuminitabbaṃ.
९०. तत्थ कतमं संकिलेसभागियं सुत्तं?
90. Tattha katamaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ?
‘‘कामन्धा जालसञ्छन्ना, तण्हाछदनछादिता।
‘‘Kāmandhā jālasañchannā, taṇhāchadanachāditā;
इदं संकिलेसभागियं सुत्तं।
Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ.
चत्तारिमानि , भिक्खवे, अगतिगमनानि। कतमानि चत्तारि? छन्दागतिं 5 गच्छति, दोसागतिं गच्छति, मोहागतिं गच्छति, भयागतिं गच्छति। इमानि खो, भिक्खवे, चत्तारि अगतिगमनानि। इदमवोच भगवा, इदं वत्वान सुगतो, अथापरं एतदवोच सत्था –
Cattārimāni , bhikkhave, agatigamanāni. Katamāni cattāri? Chandāgatiṃ 6 gacchati, dosāgatiṃ gacchati, mohāgatiṃ gacchati, bhayāgatiṃ gacchati. Imāni kho, bhikkhave, cattāri agatigamanāni. Idamavoca bhagavā, idaṃ vatvāna sugato, athāparaṃ etadavoca satthā –
‘‘छन्दा दोसा भया मोहा, यो धम्मं अतिवत्तति।
‘‘Chandā dosā bhayā mohā, yo dhammaṃ ativattati;
निहीयति तस्स यसो, काळपक्खेव चन्दिमा’’ति॥
Nihīyati tassa yaso, kāḷapakkheva candimā’’ti.
इदं संकिलेसभागियं सुत्तं।
Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘मनोपुब्बङ्गमा धम्मा, मनोसेट्ठा मनोमया।
‘‘Manopubbaṅgamā dhammā, manoseṭṭhā manomayā;
मनसा चे पदुट्ठेन, भासति वा करोति वा।
Manasā ce paduṭṭhena, bhāsati vā karoti vā;
ततो नं दुक्खमन्वेति, चक्कंव वहतो पद’’न्ति॥
Tato naṃ dukkhamanveti, cakkaṃva vahato pada’’nti.
इदं संकिलेसभागियं सुत्तं।
Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘मिद्धी 7 यदा होति महग्घसो च, निद्दायिता सम्परिवत्तसायी।
‘‘Middhī 8 yadā hoti mahagghaso ca, niddāyitā samparivattasāyī;
महावराहोव निवापपुट्ठो, पुनप्पुनं गब्भमुपेति मन्दो’’ति॥
Mahāvarāhova nivāpapuṭṭho, punappunaṃ gabbhamupeti mando’’ti.
इदं संकिलेसभागियं सुत्तं।
Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘अयसाव मलं समुट्ठितं, ततुट्ठाय 9 तमेव खादति।
‘‘Ayasāva malaṃ samuṭṭhitaṃ, tatuṭṭhāya 10 tameva khādati;
एवं अतिधोनचारिनं, सानि 11 कम्मानि नयन्ति दुग्गति’’न्ति॥
Evaṃ atidhonacārinaṃ, sāni 12 kammāni nayanti duggati’’nti.
इदं संकिलेसभागियं सुत्तं।
Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘चोरो यथा सन्धिमुखे गहीतो, सकम्मुना हञ्ञति बज्झते च।
‘‘Coro yathā sandhimukhe gahīto, sakammunā haññati bajjhate ca;
एवं अयं पेच्च पजा परत्थ, सकम्मुना हञ्ञति बज्झते चा’’ति॥
Evaṃ ayaṃ pecca pajā parattha, sakammunā haññati bajjhate cā’’ti.
इदं संकिलेसभागियं सुत्तं।
Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘सुखकामानि भूतानि, यो दण्डेन विहिंसति।
‘‘Sukhakāmāni bhūtāni, yo daṇḍena vihiṃsati;
अत्तनो सुखमेसानो, पेच्च सो न लभते 13 सुख’’न्ति॥
Attano sukhamesāno, pecca so na labhate 14 sukha’’nti.
इदं संकिलेसभागियं सुत्तं।
Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘गुन्नं चे तरमानानं, जिम्हं गच्छति पुङ्गवो।
‘‘Gunnaṃ ce taramānānaṃ, jimhaṃ gacchati puṅgavo;
सब्बा ता जिम्हं गच्छन्ति, नेत्ते जिम्हं गते 15 सति॥
Sabbā tā jimhaṃ gacchanti, nette jimhaṃ gate 16 sati.
‘‘एवमेव मनुस्सेसु, यो होति सेट्ठसम्मतो।
‘‘Evameva manussesu, yo hoti seṭṭhasammato;
सो चे अधम्मं चरति, पगेव इतरा पजा।
So ce adhammaṃ carati, pageva itarā pajā;
सब्बं रट्ठं दुक्खं सेति, राजा चे होति अधम्मिको’’ति॥
Sabbaṃ raṭṭhaṃ dukkhaṃ seti, rājā ce hoti adhammiko’’ti.
इदं संकिलेसभागियं सुत्तं।
Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘सुकिच्छरूपावतिमे मनुस्सा, करोन्ति पापं उपधीसु रत्ता।
‘‘Sukiccharūpāvatime manussā, karonti pāpaṃ upadhīsu rattā;
गच्छन्ति ते बहुजनसन्निवासं, निरयं अवीचिं कटुकं भयानक’’न्ति॥
Gacchanti te bahujanasannivāsaṃ, nirayaṃ avīciṃ kaṭukaṃ bhayānaka’’nti.
इदं संकिलेसभागियं सुत्तं।
Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘फलं वे 17 कदलिं हन्ति, फलं वेळुं फलं नळं।
‘‘Phalaṃ ve 18 kadaliṃ hanti, phalaṃ veḷuṃ phalaṃ naḷaṃ;
सक्कारो कापुरिसं हन्ति, गब्भो अस्सतरिं यथा’’ति॥
Sakkāro kāpurisaṃ hanti, gabbho assatariṃ yathā’’ti.
इदं संकिलेसभागियं सुत्तं।
Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ.
सुखेत्ते पूतिबीजंव, सद्धम्मे न विरूहती’’ति॥
Sukhette pūtibījaṃva, saddhamme na virūhatī’’ti.
इदं संकिलेसभागियं सुत्तं।
Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ.
९१. ‘‘इधाहं, भिक्खवे, एकच्चं पुग्गलं पदुट्ठचित्तं एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि, (यथा खो अयं पुग्गलो इरियति, यञ्च पटिपदं पटिपन्नो, यञ्च मग्गं समारूळ्हो) 21। इमम्हि चायं समये कालं करेय्य, यथाभतं निक्खित्तो, एवं निरये। तं किस्स हेतु? चित्तं हिस्स, भिक्खवे, पदुट्ठं 22, चेतोपदोसहेतु 23 खो पन, भिक्खवे, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जन्ती’’ति। एतमत्थं भगवा अवोच, तत्थेतं इति वुच्चति –
91. ‘‘Idhāhaṃ, bhikkhave, ekaccaṃ puggalaṃ paduṭṭhacittaṃ evaṃ cetasā ceto paricca pajānāmi, (yathā kho ayaṃ puggalo iriyati, yañca paṭipadaṃ paṭipanno, yañca maggaṃ samārūḷho) 24. Imamhi cāyaṃ samaye kālaṃ kareyya, yathābhataṃ nikkhitto, evaṃ niraye. Taṃ kissa hetu? Cittaṃ hissa, bhikkhave, paduṭṭhaṃ 25, cetopadosahetu 26 kho pana, bhikkhave, evamidhekacce sattā kāyassa bhedā paraṃ maraṇā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ nirayaṃ upapajjantī’’ti. Etamatthaṃ bhagavā avoca, tatthetaṃ iti vuccati –
‘‘पदुट्ठचित्तं ञत्वान, एकच्चं इध पुग्गलं।
‘‘Paduṭṭhacittaṃ ñatvāna, ekaccaṃ idha puggalaṃ;
इमम्हि चायं समये, कालं कयिराथ पुग्गलो।
Imamhi cāyaṃ samaye, kālaṃ kayirātha puggalo;
निरयं उपपज्जेय्य, चित्तं हिस्स पदूसितं।
Nirayaṃ upapajjeyya, cittaṃ hissa padūsitaṃ;
चेतोपदोसहेतु हि, सत्ता गच्छन्ति दुग्गतिं॥
Cetopadosahetu hi, sattā gacchanti duggatiṃ.
यथाभतं निक्खिपेय्य, एवमेव तथाविधो।
Yathābhataṃ nikkhipeyya, evameva tathāvidho;
कायस्स भेदा दुप्पञ्ञो, निरयं सोपपज्जती’’ति॥
Kāyassa bhedā duppañño, nirayaṃ sopapajjatī’’ti.
अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता इति मे सुतन्ति।
Ayampi attho vutto bhagavatā iti me sutanti.
इदं संकिलेसभागियं सुत्तं।
Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘सचे भायथ दुक्खस्स, सचे वो दुक्खमप्पियं।
‘‘Sace bhāyatha dukkhassa, sace vo dukkhamappiyaṃ;
‘‘सचे च पापकं कम्मं, करिस्सथ करोथ वा।
‘‘Sace ca pāpakaṃ kammaṃ, karissatha karotha vā;
न वो दुक्खा पमुत्यत्थि, उपेच्चपि पलायत’’न्ति॥
Na vo dukkhā pamutyatthi, upeccapi palāyata’’nti.
इदं संकिलेसभागियं सुत्तं।
Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘अधम्मेन धनं लद्धा, मुसावादेन चूभयं।
‘‘Adhammena dhanaṃ laddhā, musāvādena cūbhayaṃ;
ममेति बाला मञ्ञन्ति, तं कथं नु भविस्सति॥
Mameti bālā maññanti, taṃ kathaṃ nu bhavissati.
‘‘अन्तराया सु भविस्सन्ति, सम्भतस्स विनस्सति।
‘‘Antarāyā su bhavissanti, sambhatassa vinassati;
मता सग्गं न गच्छन्ति, ननु एत्तावता हता’’ति॥
Matā saggaṃ na gacchanti, nanu ettāvatā hatā’’ti.
इदं संकिलेसभागियं सुत्तं।
Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘कथं खणति अत्तानं, कथं मित्तेहि जीरति।
‘‘Kathaṃ khaṇati attānaṃ, kathaṃ mittehi jīrati;
कथं विवट्टते धम्मा, कथं सग्गं न गच्छति॥
Kathaṃ vivaṭṭate dhammā, kathaṃ saggaṃ na gacchati.
‘‘लोभा खणति अत्तानं, लुद्धो मित्तेहि जीरति।
‘‘Lobhā khaṇati attānaṃ, luddho mittehi jīrati;
लोभा विवट्टते धम्मा, लोभा सग्गं न गच्छती’’ति॥
Lobhā vivaṭṭate dhammā, lobhā saggaṃ na gacchatī’’ti.
इदं संकिलेसभागियं सुत्तं।
Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘चरन्ति बाला दुम्मेधा, अमित्तेनेव अत्तना।
‘‘Caranti bālā dummedhā, amitteneva attanā;
‘‘न तं कम्मं कतं साधु, यं कत्वा अनुतप्पति।
‘‘Na taṃ kammaṃ kataṃ sādhu, yaṃ katvā anutappati;
यस्स अस्सुमुखो रोदं, विपाकं पटिसेवती’’ति॥
Yassa assumukho rodaṃ, vipākaṃ paṭisevatī’’ti.
इदं संकिलेसभागियं सुत्तं।
Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘दुक्करं दुत्तितिक्खञ्च, अब्यत्तेन च 33 सामञ्ञं।
‘‘Dukkaraṃ duttitikkhañca, abyattena ca 34 sāmaññaṃ;
बहू हि तत्थ सम्बाधा, यत्थ बालो विसीदति॥
Bahū hi tattha sambādhā, yattha bālo visīdati.
‘‘यो हि अत्थञ्च धम्मञ्च, भासमाने तथागते।
‘‘Yo hi atthañca dhammañca, bhāsamāne tathāgate;
मनं पदोसये बालो, मोघं खो तस्स जीवितं॥
Manaṃ padosaye bālo, moghaṃ kho tassa jīvitaṃ.
‘‘एतञ्चाहं अरहामि, दुक्खञ्च इतो च पापियतरं भन्ते।
‘‘Etañcāhaṃ arahāmi, dukkhañca ito ca pāpiyataraṃ bhante;
यो अप्पमेय्येसु तथागतेसु, चित्तं पदोसेमि अवीतरागो’’ति॥
Yo appameyyesu tathāgatesu, cittaṃ padosemi avītarāgo’’ti.
इदं संकिलेसभागियं सुत्तं।
Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘अप्पमेय्यं पमिनन्तो, कोध विद्वा विकप्पये।
‘‘Appameyyaṃ paminanto, kodha vidvā vikappaye;
अप्पमेय्यं पमायिनं 35, निवुतं तं मञ्ञे अकिस्सव’’न्ति॥
Appameyyaṃ pamāyinaṃ 36, nivutaṃ taṃ maññe akissava’’nti.
इदं संकिलेसभागियं सुत्तं।
Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ.
याय छिन्दति अत्तानं, बालो दुब्भासितं भणं॥
Yāya chindati attānaṃ, bālo dubbhāsitaṃ bhaṇaṃ.
‘‘न हि सत्थं सुनिसितं, विसं हलाहलं इव।
‘‘Na hi satthaṃ sunisitaṃ, visaṃ halāhalaṃ iva;
एवं विरद्धं पातेति, वाचा दुब्भासिता यथा’’ति॥
Evaṃ viraddhaṃ pāteti, vācā dubbhāsitā yathā’’ti.
इदं संकिलेसभागियं सुत्तं।
Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ.
९२.
92.
‘‘यो निन्दियं पसंसति, तं वा निन्दति यो पसंसियो।
‘‘Yo nindiyaṃ pasaṃsati, taṃ vā nindati yo pasaṃsiyo.
विचिनाति मुखेन सो कलिं, कलिना तेन सुखं न विन्दति॥
Vicināti mukhena so kaliṃ, kalinā tena sukhaṃ na vindati.
‘‘अप्पमत्तो अयं कलि, यो अक्खेसु धनपराजयो।
‘‘Appamatto ayaṃ kali, yo akkhesu dhanaparājayo;
सब्बस्सापि सहापि अत्तना, अयमेव महन्ततरो 39 कलि।
Sabbassāpi sahāpi attanā, ayameva mahantataro 40 kali;
यो सुगतेसु मनं पदोसये॥
Yo sugatesu manaṃ padosaye.
‘‘सतं सहस्सानं निरब्बुदानं, छत्तिंसती पञ्च च अब्बुदानि।
‘‘Sataṃ sahassānaṃ nirabbudānaṃ, chattiṃsatī pañca ca abbudāni;
यमरियगरही निरयं उपेति, वाचं मनञ्च पणिधाय पापक’’न्ति॥
Yamariyagarahī nirayaṃ upeti, vācaṃ manañca paṇidhāya pāpaka’’nti.
इदं संकिलेसभागियं सुत्तं।
Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘यो लोभगुणे अनुयुत्तो, सो वचसा 41 परिभासति अञ्ञे।
‘‘Yo lobhaguṇe anuyutto, so vacasā 42 paribhāsati aññe;
अस्सद्धो कदरियो 43 अवदञ्ञू, मच्छरि पेसुणियं अनुयुत्तो॥
Assaddho kadariyo 44 avadaññū, macchari pesuṇiyaṃ anuyutto.
‘‘मुखदुग्ग विभूत अनरिय, भूनहु पापक दुक्कटकारि।
‘‘Mukhadugga vibhūta anariya, bhūnahu pāpaka dukkaṭakāri;
पुरिसन्त कली अवजातपुत्त 45, मा बहुभाणिध नेरयिकोसि॥
Purisanta kalī avajātaputta 46, mā bahubhāṇidha nerayikosi.
‘‘रजमाकिरसी अहिताय, सन्ते गरहसि किब्बिसकारी।
‘‘Rajamākirasī ahitāya, sante garahasi kibbisakārī;
बहूनि दुच्चरितानि चरित्वा, गच्छसि खो पपतं चिररत्त’’न्ति॥
Bahūni duccaritāni caritvā, gacchasi kho papataṃ ciraratta’’nti.
इदं संकिलेसभागियं सुत्तं।
Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ.
तत्थ कतमं वासनाभागियं सुत्तं?
Tattha katamaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ?
‘‘मनोपुब्बङ्गमा धम्मा, मनोसेट्ठा मनोमया।
‘‘Manopubbaṅgamā dhammā, manoseṭṭhā manomayā;
मनसा चे पसन्नेन, भासति वा करोति वा।
Manasā ce pasannena, bhāsati vā karoti vā;
इदं वासनाभागियं सुत्तं।
Idaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ.
९३. महानामो सक्को भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इदं, भन्ते, कपिलवत्थु इद्धञ्चेव फीतञ्च बाहुजञ्ञं 49 आकिण्णमनुस्सं सम्बाधब्यूहं, सो खो अहं, भन्ते, भगवन्तं वा पयिरुपासित्वा मनोभावनीये वा भिक्खू सायन्हसमयं कपिलवत्थुं पविसन्तो भन्तेनपि हत्थिना समागच्छामि, भन्तेनपि अस्सेन समागच्छामि, भन्तेनपि रथेन समागच्छामि, भन्तेनपि सकटेन समागच्छामि, भन्तेनपि पुरिसेन समागच्छामि, तस्स मय्हं, भन्ते, तस्मिं समये मुस्सतेव भगवन्तं आरब्भ सति, मुस्सति धम्मं आरब्भ सति, मुस्सति सङ्घं आरब्भ सति। तस्स मय्हं, भन्ते, एवं होति ‘इमम्हि चाहं सायन्हसमये कालं करेय्यं, का मय्हं 50 गति, को अभिसम्परायो’’’ति।
93. Mahānāmo sakko bhagavantaṃ etadavoca – ‘‘idaṃ, bhante, kapilavatthu iddhañceva phītañca bāhujaññaṃ 51 ākiṇṇamanussaṃ sambādhabyūhaṃ, so kho ahaṃ, bhante, bhagavantaṃ vā payirupāsitvā manobhāvanīye vā bhikkhū sāyanhasamayaṃ kapilavatthuṃ pavisanto bhantenapi hatthinā samāgacchāmi, bhantenapi assena samāgacchāmi, bhantenapi rathena samāgacchāmi, bhantenapi sakaṭena samāgacchāmi, bhantenapi purisena samāgacchāmi, tassa mayhaṃ, bhante, tasmiṃ samaye mussateva bhagavantaṃ ārabbha sati, mussati dhammaṃ ārabbha sati, mussati saṅghaṃ ārabbha sati. Tassa mayhaṃ, bhante, evaṃ hoti ‘imamhi cāhaṃ sāyanhasamaye kālaṃ kareyyaṃ, kā mayhaṃ 52 gati, ko abhisamparāyo’’’ti.
‘‘मा भायि, महानाम, मा भायि, महानाम, अपापकं ते मरणं भविस्सति, अपापिका 53 कालङ्किरिया। चतूहि खो, महानाम, धम्मेहि समन्नागतो अरियसावको निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो। कतमेहि चतूहि? इध, महानाम, अरियसावको बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो होति, इतिपि सो भगवा अरहं…पे॰… बुद्धो भगवाति। धम्मे…पे॰… सङ्घे…पे॰… अरियकन्तेहि सीलेहि समन्नागतो होति अखण्डेहि…पे॰… समाधिसंवत्तनिकेहि। सेय्यथापि, महानाम, रुक्खो पाचीननिन्नो पाचीनपोणो पाचीनपब्भारो, सो मूलच्छिन्नो 54 कतमेन पपतेय्या’’ति? ‘‘येन, भन्ते, निन्नो येन पोणो येन पब्भारो’’ति। ‘‘एवमेव खो, महानाम, इमेहि चतूहि धम्मेहि समन्नागतो अरियसावको निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो। मा भायि, महानाम, मा भायि, महानाम, अपापकं ते मरणं भविस्सति, अपापिका कालङ्किरिया’’ति।
‘‘Mā bhāyi, mahānāma, mā bhāyi, mahānāma, apāpakaṃ te maraṇaṃ bhavissati, apāpikā 55 kālaṅkiriyā. Catūhi kho, mahānāma, dhammehi samannāgato ariyasāvako nibbānaninno hoti nibbānapoṇo nibbānapabbhāro. Katamehi catūhi? Idha, mahānāma, ariyasāvako buddhe aveccappasādena samannāgato hoti, itipi so bhagavā arahaṃ…pe… buddho bhagavāti. Dhamme…pe… saṅghe…pe… ariyakantehi sīlehi samannāgato hoti akhaṇḍehi…pe… samādhisaṃvattanikehi. Seyyathāpi, mahānāma, rukkho pācīnaninno pācīnapoṇo pācīnapabbhāro, so mūlacchinno 56 katamena papateyyā’’ti? ‘‘Yena, bhante, ninno yena poṇo yena pabbhāro’’ti. ‘‘Evameva kho, mahānāma, imehi catūhi dhammehi samannāgato ariyasāvako nibbānaninno hoti nibbānapoṇo nibbānapabbhāro. Mā bhāyi, mahānāma, mā bhāyi, mahānāma, apāpakaṃ te maraṇaṃ bhavissati, apāpikā kālaṅkiriyā’’ti.
इदं वासनाभागियं सुत्तं।
Idaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘सुखकामानि भूतानि, यो दण्डेन न हिंसति।
‘‘Sukhakāmāni bhūtāni, yo daṇḍena na hiṃsati;
अत्तनो सुखमेसानो, पेच्च सो लभते सुख’’न्ति॥
Attano sukhamesāno, pecca so labhate sukha’’nti.
इदं वासनाभागियं सुत्तं।
Idaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘गुन्नञ्चे तरमानानं, उजुं गच्छति पुङ्गवो।
‘‘Gunnañce taramānānaṃ, ujuṃ gacchati puṅgavo;
सब्बा ता उजुं गच्छन्ति, नेत्ते उजुं गते सति॥
Sabbā tā ujuṃ gacchanti, nette ujuṃ gate sati.
‘‘एवमेव मनुस्सेसु, यो होति सेट्ठसम्मतो।
‘‘Evameva manussesu, yo hoti seṭṭhasammato;
सब्बं रट्ठं सुखं सेति, राजा चे होति धम्मिको’’ति॥
Sabbaṃ raṭṭhaṃ sukhaṃ seti, rājā ce hoti dhammiko’’ti.
इदं वासनाभागियं सुत्तं।
Idaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ.
९४. भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे। तेन खो पन समयेन सम्बहुला भिक्खू भगवतो चीवरकम्मं करोन्ति ‘‘निट्ठितचीवरो भगवा तेमासच्चयेन चारिकं पक्कमिस्सती’’ति। तेन खो पन समयेन इसिदत्तपुराणा थपतयो साकेते 59 पटिवसन्ति केनचि देव करणीयेन। अस्सोसुं खो इसिदत्तपुराणा थपतयो ‘‘सम्बहुला किर भिक्खू भगवतो चीवरकम्मं करोन्ति। निट्ठितचीवरो भगवा तेमासच्चयेन चारिकं पक्कमिस्सती’’ति।
94. Bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme. Tena kho pana samayena sambahulā bhikkhū bhagavato cīvarakammaṃ karonti ‘‘niṭṭhitacīvaro bhagavā temāsaccayena cārikaṃ pakkamissatī’’ti. Tena kho pana samayena isidattapurāṇā thapatayo sākete 60 paṭivasanti kenaci deva karaṇīyena. Assosuṃ kho isidattapurāṇā thapatayo ‘‘sambahulā kira bhikkhū bhagavato cīvarakammaṃ karonti. Niṭṭhitacīvaro bhagavā temāsaccayena cārikaṃ pakkamissatī’’ti.
अथ खो इसिदत्तपुराणा थपतयो मग्गे पुरिसं ठपेसुं ‘‘यदा त्वं अम्भो पुरिस पस्सेय्यासि भगवन्तं आगच्छन्तं अरहन्तं सम्मासम्बुद्धं, अथ अम्हाकं आरोचेय्यासी’’ति। द्वीहतीहं ठितो खो सो पुरिसो अद्दस भगवन्तं दूरतोव आगच्छन्तं, दिस्वान येन इसिदत्तपुराणा थपतयो तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा इसिदत्तपुराणे थपतयो एतदवोच ‘‘अयं सो भन्ते 61 भगवा आगच्छति अरहं सम्मासम्बुद्धो, यस्सदानि कालं मञ्ञथा’’ति।
Atha kho isidattapurāṇā thapatayo magge purisaṃ ṭhapesuṃ ‘‘yadā tvaṃ ambho purisa passeyyāsi bhagavantaṃ āgacchantaṃ arahantaṃ sammāsambuddhaṃ, atha amhākaṃ āroceyyāsī’’ti. Dvīhatīhaṃ ṭhito kho so puriso addasa bhagavantaṃ dūratova āgacchantaṃ, disvāna yena isidattapurāṇā thapatayo tenupasaṅkami, upasaṅkamitvā isidattapurāṇe thapatayo etadavoca ‘‘ayaṃ so bhante 62 bhagavā āgacchati arahaṃ sammāsambuddho, yassadāni kālaṃ maññathā’’ti.
अथ खो इसिदत्तपुराणा थपतयो येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु, उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा भगवन्तं पिट्ठितो पिट्ठितो अनुबन्धिंसु। अथ खो भगवा मग्गा ओक्कम्म येन अञ्ञतरं रुक्खमूलं तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि। इसिदत्तपुराणा थपतयो भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु, एकमन्तं निसिन्ना खो इसिदत्तपुराणा थपतयो भगवन्तं एतदवोचुं –
Atha kho isidattapurāṇā thapatayo yena bhagavā tenupasaṅkamiṃsu, upasaṅkamitvā bhagavantaṃ abhivādetvā bhagavantaṃ piṭṭhito piṭṭhito anubandhiṃsu. Atha kho bhagavā maggā okkamma yena aññataraṃ rukkhamūlaṃ tenupasaṅkami, upasaṅkamitvā paññatte āsane nisīdi. Isidattapurāṇā thapatayo bhagavantaṃ abhivādetvā ekamantaṃ nisīdiṃsu, ekamantaṃ nisinnā kho isidattapurāṇā thapatayo bhagavantaṃ etadavocuṃ –
‘‘यदा मयं भन्ते भगवन्तं सुणोम ‘सावत्थिया कोसलेसु चारिकं पक्कमिस्सती’ति, होति नो तस्मिं समये अनत्तमनता होति दोमनस्सं ‘दूरे नो भगवा भविस्सती’ति। यदा पन मयं भन्ते भगवन्तं सुणोम ‘सावत्थिया कोसलेसु चारिकं पक्कन्तो’ति, होति नो तस्मिं समये अनत्तमनता होति दोमनस्सं ‘दूरे नो भगवा’ति…पे॰…।
‘‘Yadā mayaṃ bhante bhagavantaṃ suṇoma ‘sāvatthiyā kosalesu cārikaṃ pakkamissatī’ti, hoti no tasmiṃ samaye anattamanatā hoti domanassaṃ ‘dūre no bhagavā bhavissatī’ti. Yadā pana mayaṃ bhante bhagavantaṃ suṇoma ‘sāvatthiyā kosalesu cārikaṃ pakkanto’ti, hoti no tasmiṃ samaye anattamanatā hoti domanassaṃ ‘dūre no bhagavā’ti…pe….
‘‘यदा पन मयं भन्ते भगवन्तं सुणोम ‘कासीसु मगधेसु 63 चारिकं पक्कमिस्सती’ति, होति नो तस्मिं समये अनत्तमनता होति दोमनस्सं ‘दूरे नो भगवा भविस्सती’ति । यदा पन मयं भन्ते भगवन्तं सुणोम ‘कासीसु मगधेसु चारिकं पक्कन्तो’ति, अनप्पका नो तस्मिं समये अनत्तमनता होति अनप्पकं दोमनस्सं ‘दूरे नो भगवा’ति।
‘‘Yadā pana mayaṃ bhante bhagavantaṃ suṇoma ‘kāsīsu magadhesu 64 cārikaṃ pakkamissatī’ti, hoti no tasmiṃ samaye anattamanatā hoti domanassaṃ ‘dūre no bhagavā bhavissatī’ti . Yadā pana mayaṃ bhante bhagavantaṃ suṇoma ‘kāsīsu magadhesu cārikaṃ pakkanto’ti, anappakā no tasmiṃ samaye anattamanatā hoti anappakaṃ domanassaṃ ‘dūre no bhagavā’ti.
‘‘यदा पन मयं भन्ते भगवन्तं सुणोम ‘मगधेसु कासीसु चारिकं पक्कमिस्सती’ति, होति नो तस्मिं समये अत्तमनता होति सोमनस्सं ‘आसन्ने नो भगवा भविस्सती’ति। यदा पन मयं भन्ते भगवन्तं सुणोम ‘मगधेसु कासीसु चारिकं पक्कन्तो’ति, होति नो तस्मिं समये अत्तमनता होति सोमनस्सं ‘आसन्ने नो भगवा’ति…पे॰…।
‘‘Yadā pana mayaṃ bhante bhagavantaṃ suṇoma ‘magadhesu kāsīsu cārikaṃ pakkamissatī’ti, hoti no tasmiṃ samaye attamanatā hoti somanassaṃ ‘āsanne no bhagavā bhavissatī’ti. Yadā pana mayaṃ bhante bhagavantaṃ suṇoma ‘magadhesu kāsīsu cārikaṃ pakkanto’ti, hoti no tasmiṃ samaye attamanatā hoti somanassaṃ ‘āsanne no bhagavā’ti…pe….
‘‘यदा पन मयं भन्ते भगवन्तं सुणोम ‘कोसलेसु सावत्थिं 65 चारिकं पक्कमिस्सती’ति। होति नो तस्मिं समये अत्तमनता होति सोमनस्सं ‘आसन्ने नो भगवा भविस्सती’ति।
‘‘Yadā pana mayaṃ bhante bhagavantaṃ suṇoma ‘kosalesu sāvatthiṃ 66 cārikaṃ pakkamissatī’ti. Hoti no tasmiṃ samaye attamanatā hoti somanassaṃ ‘āsanne no bhagavā bhavissatī’ti.
‘‘यदा पन मयं भन्ते भगवन्तं सुणोम ‘सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे’ति होति अनप्पका नो तस्मिं समये अत्तमनता, होति अनप्पकं सोमनस्सं ‘आसन्ने नो भगवा’’’ति।
‘‘Yadā pana mayaṃ bhante bhagavantaṃ suṇoma ‘sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme’ti hoti anappakā no tasmiṃ samaye attamanatā, hoti anappakaṃ somanassaṃ ‘āsanne no bhagavā’’’ti.
‘‘तस्मातिह, थपतयो, सम्बाधो घरावासो रजापथो, अब्भोकासो पब्बज्जा, अलञ्च पन वो, थपतयो, अप्पमादाया’’ति। ‘‘अत्थि खो नो, भन्ते, एतम्हा सम्बाधा अञ्ञो सम्बाधो सम्बाधतरो चेव सम्बाधसङ्खाततरो चा’’ति? ‘‘कतमो पन वो, थपतयो, एतम्हा सम्बाधा अञ्ञो सम्बाधो सम्बाधतरो चेव सम्बाधसङ्खाततरो चा’’ति?
‘‘Tasmātiha, thapatayo, sambādho gharāvāso rajāpatho, abbhokāso pabbajjā, alañca pana vo, thapatayo, appamādāyā’’ti. ‘‘Atthi kho no, bhante, etamhā sambādhā añño sambādho sambādhataro ceva sambādhasaṅkhātataro cā’’ti? ‘‘Katamo pana vo, thapatayo, etamhā sambādhā añño sambādho sambādhataro ceva sambādhasaṅkhātataro cā’’ti?
‘‘इध मयं, भन्ते, यदा राजा पसेनदि कोसलो उय्यानभूमिं निय्यातुकामो 67 होति, ये ते रञ्ञो पसेनदिस्स कोसलस्स नागा ओपवय्हा, ते कप्पेत्वा या ता रञ्ञो पसेनदिस्स कोसलस्स पजापतियो पिया मनापा, ता 68 एकं पुरतो एकं पच्छतो निसीदापेम, तासं खो पन, भन्ते, भगिनीनं एवरूपो गन्धो होति। सेय्यथापि नाम गन्धकरण्डकस्स तावदेव विवरियमानस्स, यथा तं राजकञ्ञानं 69 गन्धेन विभूसितानं। तासं खो पन, भन्ते, भगिनीनं एवरूपो कायसम्फस्सो होति, सेय्यथापि नाम तूलपिचुनो वा कप्पाहपिचुनो वा, यथा तं राजकञ्ञानं सुखेधितानं। तस्मिं खो पन, भन्ते, समये नागोपि रक्खितब्बो होति। तापि भगिनियो रक्खितब्बा होति। अत्तापि रक्खितब्बा होति। न खो पन मयं, भन्ते, अभिजानाम तासु भगीनिसु पापकं चित्तं ञप्पादेन्ता, अयं खो नो, भन्ते, एतम्हा सम्बाधा अञ्ञो सम्बाधो सम्बाधतरो चेव सम्बाधसङ्घाततरो चाति।
‘‘Idha mayaṃ, bhante, yadā rājā pasenadi kosalo uyyānabhūmiṃ niyyātukāmo 70 hoti, ye te rañño pasenadissa kosalassa nāgā opavayhā, te kappetvā yā tā rañño pasenadissa kosalassa pajāpatiyo piyā manāpā, tā 71 ekaṃ purato ekaṃ pacchato nisīdāpema, tāsaṃ kho pana, bhante, bhaginīnaṃ evarūpo gandho hoti. Seyyathāpi nāma gandhakaraṇḍakassa tāvadeva vivariyamānassa, yathā taṃ rājakaññānaṃ 72 gandhena vibhūsitānaṃ. Tāsaṃ kho pana, bhante, bhaginīnaṃ evarūpo kāyasamphasso hoti, seyyathāpi nāma tūlapicuno vā kappāhapicuno vā, yathā taṃ rājakaññānaṃ sukhedhitānaṃ. Tasmiṃ kho pana, bhante, samaye nāgopi rakkhitabbo hoti. Tāpi bhaginiyo rakkhitabbā hoti. Attāpi rakkhitabbā hoti. Na kho pana mayaṃ, bhante, abhijānāma tāsu bhagīnisu pāpakaṃ cittaṃ ñappādentā, ayaṃ kho no, bhante, etamhā sambādhā añño sambādho sambādhataro ceva sambādhasaṅghātataro cāti.
‘‘तस्मातिह , थपतयो, सम्बाधो घरावासो रजापथो, अब्भोकासो पब्बज्जा। अलञ्च पन वो, थपतयो, अप्पमादाय। चतूहि खो थपतयो, धम्मेहि समन्नागतो अरियसावको सोतापन्नो होति अविनिपातधम्मो नियतो सम्बोधिपरायणो।
‘‘Tasmātiha , thapatayo, sambādho gharāvāso rajāpatho, abbhokāso pabbajjā. Alañca pana vo, thapatayo, appamādāya. Catūhi kho thapatayo, dhammehi samannāgato ariyasāvako sotāpanno hoti avinipātadhammo niyato sambodhiparāyaṇo.
‘‘कतमेहि चतूहि? इध, थपतयो, सुतवा अरियसावको बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो होति इतिपि सो भगवा अरहं…पे॰… बुद्धो भगवाति, धम्मे…पे॰… सङ्घे…पे॰… विगतमलमच्छेरेन चेतसा अगारं अज्झावसति, मुत्तचागो पयतपाणि वोस्सग्गरतो याचयोगो दानसंविभागरतो अप्पटिविभत्तं। इमेहि खो, थपतयो, चतूहि धम्मेहि समन्नागतो अरियसावको सोतापन्नो होति अविनिपातधम्मो नियतो सम्बोधिपरायणो।
‘‘Katamehi catūhi? Idha, thapatayo, sutavā ariyasāvako buddhe aveccappasādena samannāgato hoti itipi so bhagavā arahaṃ…pe… buddho bhagavāti, dhamme…pe… saṅghe…pe… vigatamalamaccherena cetasā agāraṃ ajjhāvasati, muttacāgo payatapāṇi vossaggarato yācayogo dānasaṃvibhāgarato appaṭivibhattaṃ. Imehi kho, thapatayo, catūhi dhammehi samannāgato ariyasāvako sotāpanno hoti avinipātadhammo niyato sambodhiparāyaṇo.
‘‘तुम्हे खो, थपतयो, बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागता इतिपि सो भगवा अरहं…पे॰… बुद्धो भगवाति, धम्मे…पे॰… सङ्घे…पे॰… यं खो पन किञ्चि कुले देय्यधम्मं, सब्बं तं अप्पटिविभत्तं सीलवन्तेहि कल्याणधम्मेहि, तं किं मञ्ञथ, थपतयो, कतिविधा ते कोसलेसु मनुस्सा ये तुम्हाकं समसमा यदिदं दानसंविभागेही’’ति? ‘‘लाभा नो, भन्ते, सुलद्धं नो, भन्ते, येसं नो भगवा एवं पजानाती’’ति।
‘‘Tumhe kho, thapatayo, buddhe aveccappasādena samannāgatā itipi so bhagavā arahaṃ…pe… buddho bhagavāti, dhamme…pe… saṅghe…pe… yaṃ kho pana kiñci kule deyyadhammaṃ, sabbaṃ taṃ appaṭivibhattaṃ sīlavantehi kalyāṇadhammehi, taṃ kiṃ maññatha, thapatayo, katividhā te kosalesu manussā ye tumhākaṃ samasamā yadidaṃ dānasaṃvibhāgehī’’ti? ‘‘Lābhā no, bhante, suladdhaṃ no, bhante, yesaṃ no bhagavā evaṃ pajānātī’’ti.
इदं वासनाभागियं सुत्तं।
Idaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ.
९५.
95.
देवे चेव मनुस्से च, सेसेन परिनिब्बुतो’’ति॥
Deve ceva manusse ca, sesena parinibbuto’’ti.
इदं वासनाभागियं सुत्तं।
Idaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘अस्सत्थे हरितोभासे, संविरूळ्हम्हि पादपे।
‘‘Assatthe haritobhāse, saṃvirūḷhamhi pādape;
‘‘अज्ज तिंसं ततो कप्पा, नाभिजानामि दुग्गतिं।
‘‘Ajja tiṃsaṃ tato kappā, nābhijānāmi duggatiṃ;
तिस्सो विज्जा सच्छिकता, तस्सा सञ्ञाय वासना’’ति॥
Tisso vijjā sacchikatā, tassā saññāya vāsanā’’ti.
इदं वासनाभागियं सुत्तं।
Idaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘पिण्डाय कोसलं पुरं, पाविसि अग्गपुग्गलो।
‘‘Piṇḍāya kosalaṃ puraṃ, pāvisi aggapuggalo;
अनुकम्पको पुरेभत्तं, तण्हानिघातको मुनि॥
Anukampako purebhattaṃ, taṇhānighātako muni.
‘‘पुरिसस्स वटंसको हत्थे, सब्बपुप्फेहिलङ्कतो।
‘‘Purisassa vaṭaṃsako hatthe, sabbapupphehilaṅkato;
सो अद्दसासि सम्बुद्धं, भिक्खुसङ्घपुरक्खतं॥
So addasāsi sambuddhaṃ, bhikkhusaṅghapurakkhataṃ.
‘‘पविसन्तं राजमग्गेन, देवमानुसपूजितं।
‘‘Pavisantaṃ rājamaggena, devamānusapūjitaṃ;
हट्ठो चित्तं पसादेत्वा, सम्बुद्धमुपसङ्कमि॥
Haṭṭho cittaṃ pasādetvā, sambuddhamupasaṅkami.
‘‘सो तं वटंसकं सुरभिं, वण्णवन्तं मनोरमं।
‘‘So taṃ vaṭaṃsakaṃ surabhiṃ, vaṇṇavantaṃ manoramaṃ;
सम्बुद्धस्सुपनामेसि, पसन्नो सेहि पाणिभि॥
Sambuddhassupanāmesi, pasanno sehi pāṇibhi.
‘‘ततो अग्गिसिखा वण्णा, बुद्धस्स लपनन्तरा।
‘‘Tato aggisikhā vaṇṇā, buddhassa lapanantarā;
सहस्सरंसि विज्जुरिव, ओक्का निक्खमि आनना॥
Sahassaraṃsi vijjuriva, okkā nikkhami ānanā.
‘‘पदक्खिणं करित्वान, सीसे आदिच्चबन्धुनो।
‘‘Padakkhiṇaṃ karitvāna, sīse ādiccabandhuno;
तिक्खत्तुं परिवट्टेत्वा, मुद्धनन्तरधायथ॥
Tikkhattuṃ parivaṭṭetvā, muddhanantaradhāyatha.
‘‘इदं दिस्वा अच्छरियं, अब्भुतं लोमहंसनं।
‘‘Idaṃ disvā acchariyaṃ, abbhutaṃ lomahaṃsanaṃ;
एकंसं चीवरं कत्वा, आनन्दो एतदब्रवि॥
Ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā, ānando etadabravi.
‘‘‘को हेतु सितकम्मस्स, ब्याकरोहि महामुने।
‘‘‘Ko hetu sitakammassa, byākarohi mahāmune;
धम्मालोको भविस्सति, कङ्खं वितर नो मुने॥
Dhammāloko bhavissati, kaṅkhaṃ vitara no mune.
‘‘‘यस्स तं सब्बधम्मेसु, सदा ञाणं पवत्तति।
‘‘‘Yassa taṃ sabbadhammesu, sadā ñāṇaṃ pavattati;
कङ्खिं वेमतिकं थेरं, आनन्दं एतदब्रवि॥
Kaṅkhiṃ vematikaṃ theraṃ, ānandaṃ etadabravi.
‘‘‘यो सो आनन्द पुरिसो, मयि चित्तं पसादयि।
‘‘‘Yo so ānanda puriso, mayi cittaṃ pasādayi;
चतुरासीतिकप्पानि, दुग्गतिं न गमिस्सति॥
Caturāsītikappāni, duggatiṃ na gamissati.
‘‘‘देवेसु देवसोभग्गं, दिब्बं रज्जं पसासिय।
‘‘‘Devesu devasobhaggaṃ, dibbaṃ rajjaṃ pasāsiya;
मनुजेसु मनुजिन्दो, राजा रट्ठे भविस्सति॥
Manujesu manujindo, rājā raṭṭhe bhavissati.
‘‘‘सो चरिमं पब्बजित्वा, सच्छिकत्वान 79 धम्मतं।
‘‘‘So carimaṃ pabbajitvā, sacchikatvāna 80 dhammataṃ;
पच्चेकबुद्धो धुतरागो, वटंसको नाम भविस्सति॥
Paccekabuddho dhutarāgo, vaṭaṃsako nāma bhavissati.
‘‘‘नत्थि चित्ते 81 पसन्नम्हि, अप्पका नाम दक्खिणा।
‘‘‘Natthi citte 82 pasannamhi, appakā nāma dakkhiṇā;
तथागते वा सम्बुद्धे, अथ वा तस्स सावके॥
Tathāgate vā sambuddhe, atha vā tassa sāvake.
‘‘‘एवं अचिन्तिया 83 बुद्धा, बुद्धधम्मा अचिन्तिया।
‘‘‘Evaṃ acintiyā 84 buddhā, buddhadhammā acintiyā;
अचिन्तिये पसन्नानं, विपाको होति अचिन्तियो’’’ति॥
Acintiye pasannānaṃ, vipāko hoti acintiyo’’’ti.
इदं वासनाभागियं सुत्तं।
Idaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ.
९६. ‘‘इधाहं, भिक्खवे, एकच्चं पुग्गलं पसन्नचित्तं एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि ‘‘(यथा खो अयं पुग्गलो इरियति, यञ्च पटिपदं पटिपन्नो, यञ्च मग्गं समारूळ्हो) 85। इमम्हि चायं समये कालं करेय्य, यथाभतं निक्खित्तो एवं सग्गे। तं किस्स हेतु? चित्तं हिस्स, भिक्खवे, पसन्नं, चेतोपसादहेतु 86 खो पन एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ती’’ति। एतमत्थं भगवा अवोच, तत्थेतं इति वुच्चति –
96. ‘‘Idhāhaṃ, bhikkhave, ekaccaṃ puggalaṃ pasannacittaṃ evaṃ cetasā ceto paricca pajānāmi ‘‘(yathā kho ayaṃ puggalo iriyati, yañca paṭipadaṃ paṭipanno, yañca maggaṃ samārūḷho) 87. Imamhi cāyaṃ samaye kālaṃ kareyya, yathābhataṃ nikkhitto evaṃ sagge. Taṃ kissa hetu? Cittaṃ hissa, bhikkhave, pasannaṃ, cetopasādahetu 88 kho pana evamidhekacce sattā kāyassa bhedā paraṃ maraṇā sugatiṃ saggaṃ lokaṃ upapajjantī’’ti. Etamatthaṃ bhagavā avoca, tatthetaṃ iti vuccati –
‘‘पसन्नचित्तं ञत्वान, एकच्चं इध पुग्गलं।
‘‘Pasannacittaṃ ñatvāna, ekaccaṃ idha puggalaṃ;
‘‘इमम्हि चायं समये, कालं कयिराथ पुग्गलो।
‘‘Imamhi cāyaṃ samaye, kālaṃ kayirātha puggalo;
सग्गम्हि उपपज्जेय्य, चित्तं हिस्स पसादितं॥
Saggamhi upapajjeyya, cittaṃ hissa pasāditaṃ.
‘‘चेतोपसादहेतु हि, सत्ता गच्छन्ति सुग्गतिं।
‘‘Cetopasādahetu hi, sattā gacchanti suggatiṃ;
यथाभतं निक्खिपेय्य, एवमेवं तथाविधो।
Yathābhataṃ nikkhipeyya, evamevaṃ tathāvidho;
कायस्स भेदा सप्पञ्ञो, सग्गं सो उपपज्जती’’ति॥
Kāyassa bhedā sappañño, saggaṃ so upapajjatī’’ti.
‘‘अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता इति मे सुत’’न्ति।
‘‘Ayampi attho vutto bhagavatā iti me suta’’nti.
इदं वासनाभागियं सुत्तं।
Idaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘सुवण्णच्छदनं नावं, नारि आरुय्ह तिट्ठसि।
‘‘Suvaṇṇacchadanaṃ nāvaṃ, nāri āruyha tiṭṭhasi;
‘‘केन ते तादिसो वण्णो, आनुभावो जुति च ते।
‘‘Kena te tādiso vaṇṇo, ānubhāvo juti ca te;
उप्पज्जन्ति च ते भोगा, ये केचि मनसिच्छिता॥
Uppajjanti ca te bhogā, ye keci manasicchitā.
‘‘पुच्छिता देवते संस, किस्स कम्मस्सिदं फलं।
‘‘Pucchitā devate saṃsa, kissa kammassidaṃ phalaṃ;
सा देवता अत्तमना, देवराजेन पुच्छिता॥
Sā devatā attamanā, devarājena pucchitā.
‘‘पञ्हं पुट्ठा वियाकासि, सक्कस्स इति मे सुतं।
‘‘Pañhaṃ puṭṭhā viyākāsi, sakkassa iti me sutaṃ;
अद्धानं पटिपन्नाहं, दिस्वा थूपं मनोरमं॥
Addhānaṃ paṭipannāhaṃ, disvā thūpaṃ manoramaṃ.
‘‘तत्थ चित्तं पसादेसिं, कस्सपस्स यसस्सिनो।
‘‘Tattha cittaṃ pasādesiṃ, kassapassa yasassino;
पद्धपुप्फेहि पूजेसिं, पसन्ना सेहि तस्सेव।
Paddhapupphehi pūjesiṃ, pasannā sehi tasseva;
कम्मस्स फलं विपाको, एतादिसं कतपुञ्ञा लभन्ती’’ति॥
Kammassa phalaṃ vipāko, etādisaṃ katapuññā labhantī’’ti.
इदं वासनाभागियं सुत्तं।
Idaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘दानकथा सीलकथा सग्गकथा पुञ्ञकथा पुञ्ञविपाककथा’’ति।
‘‘Dānakathā sīlakathā saggakathā puññakathā puññavipākakathā’’ti;
इदं वासनाभागियं सुत्तं।
Idaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘अपिचापि पंसुथूपेसु उद्दिस्सकतेसु दसबलधरानं तत्थपि कारं कत्वा सग्गेसु नरा पमोदन्ती’’ति।
‘‘Apicāpi paṃsuthūpesu uddissakatesu dasabaladharānaṃ tatthapi kāraṃ katvā saggesu narā pamodantī’’ti.
इदं वासनाभागियं सुत्तं।
Idaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ.
९७.
97.
‘‘देवपुत्तसरीरवण्णा, सब्बे सुभगसण्ठिती।
‘‘Devaputtasarīravaṇṇā, sabbe subhagasaṇṭhitī.
उदकेन पंसुं तेमेत्वा, थूपं वड्ढेथ कस्सपं॥
Udakena paṃsuṃ temetvā, thūpaṃ vaḍḍhetha kassapaṃ.
‘‘अयं सुगत्ते सुगतस्स थूपो, महेसिनो दसबलधम्मधारिनो।
‘‘Ayaṃ sugatte sugatassa thūpo, mahesino dasabaladhammadhārino;
तस्मिं 93 इमे देवमनुजा पसन्ना, कारं करोन्ता जरामरणा पमुच्चरे’’ति॥
Tasmiṃ 94 ime devamanujā pasannā, kāraṃ karontā jarāmaraṇā pamuccare’’ti.
इदं वासनाभागियं सुत्तं।
Idaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘उळारं वत तं आसि, याहं थूपं महेसिनो।
‘‘Uḷāraṃ vata taṃ āsi, yāhaṃ thūpaṃ mahesino;
उप्पलानि च चत्तारि, मालञ्च अभिरोपयिं॥
Uppalāni ca cattāri, mālañca abhiropayiṃ.
‘‘अज्ज तिंसं ततो कप्पा, नाभिजानामि दुग्गतिं।
‘‘Ajja tiṃsaṃ tato kappā, nābhijānāmi duggatiṃ;
विनिपातं न गच्छामि, थूपं पूजेत्व 95 सत्थुनो’’ति॥
Vinipātaṃ na gacchāmi, thūpaṃ pūjetva 96 satthuno’’ti.
इदं वासनाभागियं सुत्तं।
Idaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘बात्तिंसलक्खणधरस्स, विजितविजयस्स लोकनाथस्स।
‘‘Bāttiṃsalakkhaṇadharassa, vijitavijayassa lokanāthassa;
सतसहस्सं कप्पे, मुदितो थूपं अपूजेसि॥
Satasahassaṃ kappe, mudito thūpaṃ apūjesi.
‘‘यं मया पसुतं पुञ्ञं, तेन च पुञ्ञेन देव सोभग्गं।
‘‘Yaṃ mayā pasutaṃ puññaṃ, tena ca puññena deva sobhaggaṃ;
रज्जानि च कारितानि, अनागन्तुन विनिपातं॥
Rajjāni ca kāritāni, anāgantuna vinipātaṃ.
‘‘यं चक्खु अदन्तदमकस्स, सासने पणिहितं तथा।
‘‘Yaṃ cakkhu adantadamakassa, sāsane paṇihitaṃ tathā;
चित्तं तं मे सब्बं, लद्धं विमुत्तचित्तम्हि विधूतलतो’’ति॥
Cittaṃ taṃ me sabbaṃ, laddhaṃ vimuttacittamhi vidhūtalato’’ti.
इदं वासनाभागियं सुत्तं।
Idaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ.
९८.
98.
‘‘सामाकपत्थोदनमत्तमेव हि, पच्चेकबुद्धम्हि अदासि दक्खिणं।
‘‘Sāmākapatthodanamattameva hi, paccekabuddhamhi adāsi dakkhiṇaṃ.
विमुत्तचित्ते अखिले अनासवे, अरणविहारिम्हि असङ्गमानसे॥
Vimuttacitte akhile anāsave, araṇavihārimhi asaṅgamānase.
‘‘तस्मिञ्च ओकप्पयि धम्ममुत्तमं, तस्मिञ्च धम्मे पणिधेसिं मानसं।
‘‘Tasmiñca okappayi dhammamuttamaṃ, tasmiñca dhamme paṇidhesiṃ mānasaṃ;
एवं विहारीहि मे सङ्गमो सिया, भवे कुदासुपि च मा अपेक्खवा॥
Evaṃ vihārīhi me saṅgamo siyā, bhave kudāsupi ca mā apekkhavā.
‘‘तस्सेव कम्मस्स विपाकतो अहं, सहस्सक्खत्तुं कुरुसूपपज्जथ 97।
‘‘Tasseva kammassa vipākato ahaṃ, sahassakkhattuṃ kurusūpapajjatha 98;
दीघायुकेसु अममेसु पाणिसु, विसेसगामीसु अहीनगामिसु॥
Dīghāyukesu amamesu pāṇisu, visesagāmīsu ahīnagāmisu.
‘‘तस्सेव कम्मस्स विपाकतो अहं, सहस्सक्खत्तुं तिदसोपपज्जथ।
‘‘Tasseva kammassa vipākato ahaṃ, sahassakkhattuṃ tidasopapajjatha;
विचित्रमालाभरणानुलेपिसु, विसिट्ठकायूपगतो यसस्सिसु॥
Vicitramālābharaṇānulepisu, visiṭṭhakāyūpagato yasassisu.
‘‘तस्सेव कम्मस्स विपाकतो अहं, विमुत्तचित्तो अखिलो अनासवो।
‘‘Tasseva kammassa vipākato ahaṃ, vimuttacitto akhilo anāsavo;
इमेहि मे अन्तिमदेहधारिभि, समागमो आसिहि ताहि तासिहि॥
Imehi me antimadehadhāribhi, samāgamo āsihi tāhi tāsihi.
‘‘पच्चक्खं ख्विमं अवच तथागतो जिनो, समिज्झते सीलवतो यदिच्छति।
‘‘Paccakkhaṃ khvimaṃ avaca tathāgato jino, samijjhate sīlavato yadicchati;
यथा यथा मे मनसा विचिन्तितं, तथा समिद्धं अयमन्तिमो भवो’’ति॥
Yathā yathā me manasā vicintitaṃ, tathā samiddhaṃ ayamantimo bhavo’’ti.
इदं वासनाभागियं सुत्तं।
Idaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘एकतिंसम्हि कप्पम्हि जिनो अनेजो, अनन्तदस्सी भगवा सिखीति।
‘‘Ekatiṃsamhi kappamhi jino anejo, anantadassī bhagavā sikhīti;
तस्सापि राजा भाता सिखिद्धे 99, बुद्धे च धम्मे च अभिप्पसन्नो॥
Tassāpi rājā bhātā sikhiddhe 100, buddhe ca dhamme ca abhippasanno.
‘‘परिनिब्बुते लोकविनायकम्हि, थूपं सकासि विपुलं महन्तं।
‘‘Parinibbute lokavināyakamhi, thūpaṃ sakāsi vipulaṃ mahantaṃ;
समन्ततो गावुतिकं महेसिनो, देवातिदेवस्स नरुत्तमस्स॥
Samantato gāvutikaṃ mahesino, devātidevassa naruttamassa.
‘‘तस्मिं मनुस्सो बलिमाभिहारी, पग्गय्ह जातिसुमनं पहट्ठो।
‘‘Tasmiṃ manusso balimābhihārī, paggayha jātisumanaṃ pahaṭṭho;
वातेन पुप्फं पतितस्स एकं, ताहं गहेत्वान तस्सेव दासि॥
Vātena pupphaṃ patitassa ekaṃ, tāhaṃ gahetvāna tasseva dāsi.
‘‘सो मं अवोचाभिपसन्नचित्तो, तुय्हमेव एतं पुप्फं ददामि।
‘‘So maṃ avocābhipasannacitto, tuyhameva etaṃ pupphaṃ dadāmi;
ताहं गहेत्वा अभिरोपयेसिं, पुनप्पुनं बुद्धमनुस्सरन्तो॥
Tāhaṃ gahetvā abhiropayesiṃ, punappunaṃ buddhamanussaranto.
‘‘अज्ज तिंसं ततो कप्पा, नाभिजानामि दुग्गतिं।
‘‘Ajja tiṃsaṃ tato kappā, nābhijānāmi duggatiṃ;
विनिपातञ्च न गच्छामि, थूपपूजायिदं फल’’न्ति॥
Vinipātañca na gacchāmi, thūpapūjāyidaṃ phala’’nti.
इदं वासनाभागियं सुत्तं।
Idaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘कपिलं नाम नगरं, सुविभत्तं महापथं।
‘‘Kapilaṃ nāma nagaraṃ, suvibhattaṃ mahāpathaṃ;
आकिण्णमिद्धं फीतञ्च, ब्रह्मदत्तस्स राजिनो॥
Ākiṇṇamiddhaṃ phītañca, brahmadattassa rājino.
‘‘कुम्मासं विक्किणिं तत्थ, पञ्चालानं पुरुत्तमे।
‘‘Kummāsaṃ vikkiṇiṃ tattha, pañcālānaṃ puruttame;
सोहं अद्दसिं सम्बुद्धं, उपरिट्ठं यसस्सिनं॥
Sohaṃ addasiṃ sambuddhaṃ, upariṭṭhaṃ yasassinaṃ.
‘‘हट्ठो चित्तं पसादेत्वा, निमन्तेसिं नरुत्तमं।
‘‘Haṭṭho cittaṃ pasādetvā, nimantesiṃ naruttamaṃ;
अरिट्ठं धुवभत्तेन, यं मे गेहम्हि विज्जथ॥
Ariṭṭhaṃ dhuvabhattena, yaṃ me gehamhi vijjatha.
नवं दुस्सयुगं गय्ह, अरिट्ठस्सोपनामयिं॥
Navaṃ dussayugaṃ gayha, ariṭṭhassopanāmayiṃ.
‘‘पसन्नचित्तं ञत्वान, पटिग्गण्हि नरुत्तमो।
‘‘Pasannacittaṃ ñatvāna, paṭiggaṇhi naruttamo;
अनुकम्पको कारुणिको, तण्हानिघातको मुनि॥
Anukampako kāruṇiko, taṇhānighātako muni.
‘‘ताहं कम्मं करित्वान, कल्याणं बुद्धवण्णितं।
‘‘Tāhaṃ kammaṃ karitvāna, kalyāṇaṃ buddhavaṇṇitaṃ;
देवे चेव मनुस्से च, सन्धावित्वा ततो चुतो॥
Deve ceva manusse ca, sandhāvitvā tato cuto.
‘‘बाराणसियं नगरे, सेट्ठिस्स एकपुत्तको।
‘‘Bārāṇasiyaṃ nagare, seṭṭhissa ekaputtako;
अड्ढे कुलस्मिं उप्पज्जिं, पाणेहि च पियतरो॥
Aḍḍhe kulasmiṃ uppajjiṃ, pāṇehi ca piyataro.
‘‘ततो च विञ्ञुतं पत्तो, देवपुत्तेन चोदितो।
‘‘Tato ca viññutaṃ patto, devaputtena codito;
पासादा ओरूहित्वान, सम्बुद्धमुपसङ्कमिं॥
Pāsādā orūhitvāna, sambuddhamupasaṅkamiṃ.
‘‘सो मे धम्ममदेसयि, अनुकम्पाय गोतमो।
‘‘So me dhammamadesayi, anukampāya gotamo;
दुक्खं दुक्खसमुप्पादं, दुक्खस्स च अतिक्कमं॥
Dukkhaṃ dukkhasamuppādaṃ, dukkhassa ca atikkamaṃ.
‘‘अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं, दुक्खूपसमगामिनं।
‘‘Ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ, dukkhūpasamagāminaṃ;
चत्तारि अरियसच्चानि, मुनि धम्ममदेसयि॥
Cattāri ariyasaccāni, muni dhammamadesayi.
‘‘तस्साहं वचनं सुत्वा, विहरिं सासने रतो।
‘‘Tassāhaṃ vacanaṃ sutvā, vihariṃ sāsane rato;
समथं पटिविज्झाहं, रत्तिन्दिवमतन्दितो॥
Samathaṃ paṭivijjhāhaṃ, rattindivamatandito.
‘‘अज्झत्तञ्च बहिद्धा च, ये मे विज्जिंसु 103 आसवा।
‘‘Ajjhattañca bahiddhā ca, ye me vijjiṃsu 104 āsavā;
सब्बे आसुं समुच्छिन्ना, न च उप्पज्जरे पुन॥
Sabbe āsuṃ samucchinnā, na ca uppajjare puna.
‘‘परियन्तकतं दुक्खं, चरिमोयं समुस्सयो।
‘‘Pariyantakataṃ dukkhaṃ, carimoyaṃ samussayo;
जातिमरणसंसारो, नत्थिदानि पुनब्भवो’’ति॥
Jātimaraṇasaṃsāro, natthidāni punabbhavo’’ti.
इदं वासनाभागियं सुत्तं।
Idaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ.
९९. तत्थ कतमं निब्बेधभागियं सुत्तं?
99. Tattha katamaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ?
‘‘उद्धं अधो सब्बधि विप्पमुत्तो, अयं अहस्मीति 105 अनानुपस्सी।
‘‘Uddhaṃ adho sabbadhi vippamutto, ayaṃ ahasmīti 106 anānupassī;
एवं विमुत्तो उदतारि ओघं, अतिण्णपुब्बं अपुनब्भवाया’’ति॥
Evaṃ vimutto udatāri oghaṃ, atiṇṇapubbaṃ apunabbhavāyā’’ti.
इदं निब्बेधभागियं सुत्तं।
Idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘सीलवतो , आनन्द, न चेतना 107 करणीया ‘किन्ति मे अविप्पटिसारो जायेय्या’ति। धम्मता एसा, आनन्द, यं सीलवतो अविप्पटिसारो जायेय्य। अविप्पटिसारिना, आनन्द, न चेतना करणीया ‘किन्ति मे पामोज्जं जायेय्या’ति। धम्मता एसा, आनन्द, यं अविप्पटिसारिनो पामोज्जं जायेय्य। पमुदितेन, आनन्द, न चेतना करणीया ‘किन्ति मे पीति जायेय्या’ति। धम्मता एसा, आनन्द, यं पमुदितस्स पीति जायेय्य। पीतिमनस्स, आनन्द, न चेतना करणीया ‘किन्ति मे कायो पस्सम्भेय्या’ति। धम्मता एसा, आनन्द, यं पीतिमनस्स कायो पस्सम्भेय्य। पस्सद्धकायस्स आनन्द, न चेतना करणीया ‘किन्ताहं सुखं वेदियेय्य’न्ति। धम्मता एसा, आनन्द, यं पस्सद्धकायो सुखं वेदियेय्य। सुखिनो आनन्द, न चेतना करणीया ‘किन्ति मे समाधि जायेय्या’ति। धम्मता एसा, आनन्द, यं सुखिनो समाधि जायेय्य। समाहितस्स आनन्द, न चेतना करणीया ‘किन्ताहं यथाभूतं पजानेय्य’न्ति। धम्मता एसा, आनन्द, यं समाहितो यथाभूतं पजानेय्य। यथाभूतं पजानता , आनन्द, न चेतना करणीया ‘किन्ति मे निब्बिदा जायेय्या’ति। धम्मता एसा, आनन्द, यं यथाभूतं पजानन्तो निब्बिन्देय्य। निब्बिन्दन्तेन, आनन्द, न चेतना करणीया ‘किन्ति मे विरागो जायेय्या’ति। धम्मता एसा, आनन्द, यं निब्बिन्दन्तो विरज्जेय्य। विरज्जन्तेन आनन्द न चेतना करणीया ‘किन्ति मे विमुत्ति जायेय्या’ति। धम्मता एसा, आनन्द, यं विरज्जन्तो विमुच्चेय्य। विमुत्तेन, आनन्द, न चेतना करणीया ‘किन्ति मे विमुत्तिञाणदस्सनं उप्पज्जेय्या’ति। धम्मता एसा, आनन्द, यं विमुत्तस्स विमुत्तिञाणदस्सनं उप्पज्जेय्या’’ति।
‘‘Sīlavato , ānanda, na cetanā 108 karaṇīyā ‘kinti me avippaṭisāro jāyeyyā’ti. Dhammatā esā, ānanda, yaṃ sīlavato avippaṭisāro jāyeyya. Avippaṭisārinā, ānanda, na cetanā karaṇīyā ‘kinti me pāmojjaṃ jāyeyyā’ti. Dhammatā esā, ānanda, yaṃ avippaṭisārino pāmojjaṃ jāyeyya. Pamuditena, ānanda, na cetanā karaṇīyā ‘kinti me pīti jāyeyyā’ti. Dhammatā esā, ānanda, yaṃ pamuditassa pīti jāyeyya. Pītimanassa, ānanda, na cetanā karaṇīyā ‘kinti me kāyo passambheyyā’ti. Dhammatā esā, ānanda, yaṃ pītimanassa kāyo passambheyya. Passaddhakāyassa ānanda, na cetanā karaṇīyā ‘kintāhaṃ sukhaṃ vediyeyya’nti. Dhammatā esā, ānanda, yaṃ passaddhakāyo sukhaṃ vediyeyya. Sukhino ānanda, na cetanā karaṇīyā ‘kinti me samādhi jāyeyyā’ti. Dhammatā esā, ānanda, yaṃ sukhino samādhi jāyeyya. Samāhitassa ānanda, na cetanā karaṇīyā ‘kintāhaṃ yathābhūtaṃ pajāneyya’nti. Dhammatā esā, ānanda, yaṃ samāhito yathābhūtaṃ pajāneyya. Yathābhūtaṃ pajānatā , ānanda, na cetanā karaṇīyā ‘kinti me nibbidā jāyeyyā’ti. Dhammatā esā, ānanda, yaṃ yathābhūtaṃ pajānanto nibbindeyya. Nibbindantena, ānanda, na cetanā karaṇīyā ‘kinti me virāgo jāyeyyā’ti. Dhammatā esā, ānanda, yaṃ nibbindanto virajjeyya. Virajjantena ānanda na cetanā karaṇīyā ‘kinti me vimutti jāyeyyā’ti. Dhammatā esā, ānanda, yaṃ virajjanto vimucceyya. Vimuttena, ānanda, na cetanā karaṇīyā ‘kinti me vimuttiñāṇadassanaṃ uppajjeyyā’ti. Dhammatā esā, ānanda, yaṃ vimuttassa vimuttiñāṇadassanaṃ uppajjeyyā’’ti.
इदं निब्बेधभागियं सुत्तं।
Idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ.
१००.
100.
‘‘यदा हवे पातुभवन्ति धम्मा, आतापिनो झायतो ब्राह्मणस्स।
‘‘Yadā have pātubhavanti dhammā, ātāpino jhāyato brāhmaṇassa.
अथस्स कङ्खा वपयन्ति सब्बा, यतो पजानाति सहेतुधम्म’’न्ति॥
Athassa kaṅkhā vapayanti sabbā, yato pajānāti sahetudhamma’’nti.
इदं निब्बेधभागियं सुत्तं।
Idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘यदा हवे पातुभवन्ति धम्मा, आतापिनो झायतो ब्राह्मणस्स।
‘‘Yadā have pātubhavanti dhammā, ātāpino jhāyato brāhmaṇassa;
अथस्स कङ्खा वपयन्ति सब्बा, यतो खयं पच्चयानं अवेदी’’ति॥
Athassa kaṅkhā vapayanti sabbā, yato khayaṃ paccayānaṃ avedī’’ti.
इदं निब्बेधभागियं सुत्तं।
Idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘किंनु 109 कुज्झसि मा कुज्झि, अक्कोधो तिस्स ते वरं।
‘‘Kiṃnu 110 kujjhasi mā kujjhi, akkodho tissa te varaṃ;
कोधमानमक्खविनयत्थं हि, तिस्स ब्रह्मचरियं वुस्सती’’ति॥
Kodhamānamakkhavinayatthaṃ hi, tissa brahmacariyaṃ vussatī’’ti.
इदं निब्बेधभागियं सुत्तं।
Idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘कदाहं नन्दं पस्सेय्यं, आरञ्ञं 111 पंसुकूलिकं।
‘‘Kadāhaṃ nandaṃ passeyyaṃ, āraññaṃ 112 paṃsukūlikaṃ;
अञ्ञातुञ्छेन यापेन्तं, कामेसु अनपेक्खिन’’न्ति॥
Aññātuñchena yāpentaṃ, kāmesu anapekkhina’’nti.
इदं निब्बेधभागियं सुत्तं।
Idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘किंसु छेत्वा सुखं सेति, किंसु छेत्वा न सोचति।
‘‘Kiṃsu chetvā sukhaṃ seti, kiṃsu chetvā na socati;
‘‘कोधं छेत्वा सुखं सेति, कोधं छेत्वा न सोचति।
‘‘Kodhaṃ chetvā sukhaṃ seti, kodhaṃ chetvā na socati;
कोधस्स विसमूलस्स, मधुरग्गस्स ब्राह्मण।
Kodhassa visamūlassa, madhuraggassa brāhmaṇa;
वधं अरिया पसंसन्ति, तं हि छेत्वा न सोचती’’ति॥
Vadhaṃ ariyā pasaṃsanti, taṃ hi chetvā na socatī’’ti.
इदं निब्बेधभागियं सुत्तं।
Idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘किंसु हने उप्पतितं, किंसु जातं विनोदये।
‘‘Kiṃsu hane uppatitaṃ, kiṃsu jātaṃ vinodaye;
किञ्चस्सु पजहे धीरो, किस्साभिसमयो सुखो॥
Kiñcassu pajahe dhīro, kissābhisamayo sukho.
‘‘कोधं हने उप्पतितं, रागं जातं विनोदये।
‘‘Kodhaṃ hane uppatitaṃ, rāgaṃ jātaṃ vinodaye;
अविज्जं पजहे धीरो, सच्चाभिसमयो सुखो’’ति॥
Avijjaṃ pajahe dhīro, saccābhisamayo sukho’’ti.
इदं निब्बेधभागियं सुत्तं।
Idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ.
१०१.
101.
कामरागप्पहानाय, सतो भिक्खु परिब्बजे॥
Kāmarāgappahānāya, sato bhikkhu paribbaje.
‘‘सत्तिया विय ओमट्ठो, डय्हमानोव मत्थके।
‘‘Sattiyā viya omaṭṭho, ḍayhamānova matthake;
सक्कायदिट्ठिप्पहानाय, सतो भिक्खु परिब्बजे’’ति॥
Sakkāyadiṭṭhippahānāya, sato bhikkhu paribbaje’’ti.
इदं निब्बेधभागियं सुत्तं।
Idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘सब्बे खयन्ता निचया, पतनन्ता समुस्सया।
‘‘Sabbe khayantā nicayā, patanantā samussayā;
सब्बेसं मरणमागम्म, सब्बेसं जीवितमद्धुवं।
Sabbesaṃ maraṇamāgamma, sabbesaṃ jīvitamaddhuvaṃ;
एतं भयं मरणे 117 पेक्खमानो, पुञ्ञानि कयिराथ सुखावहानि॥
Etaṃ bhayaṃ maraṇe 118 pekkhamāno, puññāni kayirātha sukhāvahāni.
‘‘सब्बे खयन्ता निचया, पतनन्ता समुस्सया।
‘‘Sabbe khayantā nicayā, patanantā samussayā;
सब्बेसं मरणमागम्म, सब्बेसं जीवितमद्धुवं।
Sabbesaṃ maraṇamāgamma, sabbesaṃ jīvitamaddhuvaṃ;
एतं भयं मरणे पेक्खमानो, लोकामिसं पजहे सन्तिपेक्खो’’ति॥
Etaṃ bhayaṃ maraṇe pekkhamāno, lokāmisaṃ pajahe santipekkho’’ti.
इदं निब्बेधभागियं सुत्तं।
Idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘सुखं सयन्ति मुनयो, न ते सोचन्ति माविध।
‘‘Sukhaṃ sayanti munayo, na te socanti māvidha;
येसं झानरतं चित्तं, पञ्ञवा सुसमाहितो।
Yesaṃ jhānarataṃ cittaṃ, paññavā susamāhito;
आरद्धवीरियो पहितत्तो, ओघं तरति दुत्तरं॥
Āraddhavīriyo pahitatto, oghaṃ tarati duttaraṃ.
इदं निब्बेधभागियं सुत्तं।
Idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘सद्दहानो अरहतं, धम्मं निब्बानपत्तिया।
‘‘Saddahāno arahataṃ, dhammaṃ nibbānapattiyā;
सुस्सूसं लभते पञ्ञं, अप्पमत्तो विचक्खणो॥
Sussūsaṃ labhate paññaṃ, appamatto vicakkhaṇo.
पतिरूपकारी धुरवा, उट्ठाता विन्दते धनं।
Patirūpakārī dhuravā, uṭṭhātā vindate dhanaṃ;
सच्चेन कित्तिं पप्पोति, ददं मित्तानि गन्थति।
Saccena kittiṃ pappoti, dadaṃ mittāni ganthati;
अस्मा लोका परं लोकं, एवं 123 पेच्च न सोचती’’ति॥
Asmā lokā paraṃ lokaṃ, evaṃ 124 pecca na socatī’’ti.
इदं निब्बेधभागियं सुत्तं।
Idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘सब्बगन्थपहीनस्स, विप्पमुत्तस्स ते सतो।
‘‘Sabbaganthapahīnassa, vippamuttassa te sato;
समणस्स न तं साधु, यदञ्ञमनुसाससीति॥
Samaṇassa na taṃ sādhu, yadaññamanusāsasīti.
‘‘येन केनचि वण्णेन, संवासो सक्क जायति।
‘‘Yena kenaci vaṇṇena, saṃvāso sakka jāyati;
‘‘मनसा चे पसन्नेन, यदञ्ञमनुसासति।
‘‘Manasā ce pasannena, yadaññamanusāsati;
न तेन होति संयुत्तो, यानुकम्पा अनुद्दया’’ति॥
Na tena hoti saṃyutto, yānukampā anuddayā’’ti.
इदं निब्बेधभागियं सुत्तं।
Idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ.
१०२.
102.
‘‘रागो च दोसो च कुतोनिदाना, अरती रती 127 लोमहंसो कुतोजा।
‘‘Rāgo ca doso ca kutonidānā, aratī ratī 128 lomahaṃso kutojā.
कुतो समुट्ठाय मनोवितक्का, कुमारका धङ्कमिवोस्सजन्ति॥
Kuto samuṭṭhāya manovitakkā, kumārakā dhaṅkamivossajanti.
‘‘रागो च दोसो च इतोनिदाना, अरती रती लोमहंसो इतोजा।
‘‘Rāgo ca doso ca itonidānā, aratī ratī lomahaṃso itojā;
इतो समुट्ठाय मनोवितक्का, कुमारका धङ्कमिवोस्सजन्ति॥
Ito samuṭṭhāya manovitakkā, kumārakā dhaṅkamivossajanti.
‘‘स्नेहजा अत्तसम्भूता, निग्रोधस्सेव खन्धजा।
‘‘Snehajā attasambhūtā, nigrodhasseva khandhajā;
पुथु विसत्ता कामेसु, मालुवाव वितता वने॥
Puthu visattā kāmesu, māluvāva vitatā vane.
‘‘ये नं पजानन्ति यतोनिदानं, ते नं विनोदेन्ति सुणोहि यक्ख।
‘‘Ye naṃ pajānanti yatonidānaṃ, te naṃ vinodenti suṇohi yakkha;
ते दुत्तरं ओघमिमं तरन्ति, अतिण्णपुब्बं अपुनब्भवाया’’ति॥
Te duttaraṃ oghamimaṃ taranti, atiṇṇapubbaṃ apunabbhavāyā’’ti.
इदं निब्बेधभागियं सुत्तं।
Idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘दुक्करं भगवा सुदुक्करं भगवा’’ति।
‘‘Dukkaraṃ bhagavā sudukkaraṃ bhagavā’’ti;
‘‘दुक्करं वापि करोन्ति, [कामदाति भगवा]
‘‘Dukkaraṃ vāpi karonti, [kāmadāti bhagavā]
सेक्खा सीलसमाहिता।
Sekkhā sīlasamāhitā;
ठितत्ता अनगारियुपेतस्स, तुट्ठि होति सुखावहा’’ति॥
Ṭhitattā anagāriyupetassa, tuṭṭhi hoti sukhāvahā’’ti.
‘‘दुल्लभं वापि लभन्ति, [कामदाति भगवा]
‘‘Dullabhaṃ vāpi labhanti, [kāmadāti bhagavā]
चित्तवूपसमे रता।
Cittavūpasame ratā;
येसं दिवा च रत्तो च, भावनाय रतो मनो’’ति॥
Yesaṃ divā ca ratto ca, bhāvanāya rato mano’’ti.
‘‘दुस्समादहं भगवा यदिदं चित्त’’न्ति।
‘‘Dussamādahaṃ bhagavā yadidaṃ citta’’nti;
‘‘दुस्समादहं वापि समादहन्ति, [कामदाति भगवा]
‘‘Dussamādahaṃ vāpi samādahanti, [kāmadāti bhagavā]
इन्द्रियूपसमे रता।
Indriyūpasame ratā;
ते छेत्वा मच्चुनो जालं, अरिया गच्छन्ति कामदा’’ति॥
Te chetvā maccuno jālaṃ, ariyā gacchanti kāmadā’’ti.
‘‘दुग्गमो भगवा विसमो मग्गो’’ति।
‘‘Duggamo bhagavā visamo maggo’’ti;
अनरिया विसमे मग्गे, पपतन्ति अवंसिरा।
Anariyā visame magge, papatanti avaṃsirā;
अरियानं समो मग्गो, अरिया हि विसमे समा’’ति॥
Ariyānaṃ samo maggo, ariyā hi visame samā’’ti.
इदं निब्बेधभागियं सुत्तं।
Idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ.
१०३.
103.
आवुत्थं धम्मराजेन, पीतिसञ्जननं मम॥
Āvutthaṃ dhammarājena, pītisañjananaṃ mama.
‘‘कम्मं विज्जा च धम्मो च, सीलं जीवितमुत्तमं।
‘‘Kammaṃ vijjā ca dhammo ca, sīlaṃ jīvitamuttamaṃ;
एतेन मच्चा सुज्झन्ति, न गोत्तेन धनेन वा॥
Etena maccā sujjhanti, na gottena dhanena vā.
‘‘तस्मा हि पण्डितो पोसो, सम्पस्सं अत्थमत्तनो।
‘‘Tasmā hi paṇḍito poso, sampassaṃ atthamattano;
योनिसो विचिने धम्मं, एवं तत्थ विसुज्झति॥
Yoniso vicine dhammaṃ, evaṃ tattha visujjhati.
‘‘सारिपुत्तोव पञ्ञाय, सीलेन उपसमेन च।
‘‘Sāriputtova paññāya, sīlena upasamena ca;
योपि पारङ्गतो भिक्खु, एतावपरमो सिया’’ति॥
Yopi pāraṅgato bhikkhu, etāvaparamo siyā’’ti.
इदं निब्बेधभागियं सुत्तं।
Idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘अतीतं नान्वागमेय्य, नप्पटिकङ्खे अनागतं।
‘‘Atītaṃ nānvāgameyya, nappaṭikaṅkhe anāgataṃ;
‘‘पच्चुप्पन्नञ्च यो धम्मं, तत्थ तत्थ विपस्सति।
‘‘Paccuppannañca yo dhammaṃ, tattha tattha vipassati;
असंहीरं असंकुप्पं, तं विद्वा मनुब्रूहये॥
Asaṃhīraṃ asaṃkuppaṃ, taṃ vidvā manubrūhaye.
‘‘अज्जेव किच्चमातप्पं 137, को जञ्ञा मरणं सुवे।
‘‘Ajjeva kiccamātappaṃ 138, ko jaññā maraṇaṃ suve;
न हि नो सङ्गरं तेन, महासेनेन मच्चुना॥
Na hi no saṅgaraṃ tena, mahāsenena maccunā.
‘‘एवं विहारिं आतापिं, अहोरत्तमतन्दितं।
‘‘Evaṃ vihāriṃ ātāpiṃ, ahorattamatanditaṃ;
तं वे ‘‘भद्देकरत्तो’’ति, सन्तो आचिक्खते मुनी’’ति॥
Taṃ ve ‘‘bhaddekaratto’’ti, santo ācikkhate munī’’ti.
इदं निब्बेधभागियं सुत्तं।
Idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘चत्तारिमानि , भिक्खवे, सच्छिकातब्बानि। कतमानि चत्तारि? अत्थि, भिक्खवे, धम्मा चक्खुना पञ्ञाय च सच्छिकातब्बा, अत्थि धम्मा सतिया पञ्ञाय च सच्छिकातब्बा, अत्थि धम्मा कायेन पञ्ञाय च सच्छिकातब्बा, अत्थि धम्मा पञ्ञाय वेदितब्बा, पञ्ञाय च सच्छिकातब्बा।
‘‘Cattārimāni , bhikkhave, sacchikātabbāni. Katamāni cattāri? Atthi, bhikkhave, dhammā cakkhunā paññāya ca sacchikātabbā, atthi dhammā satiyā paññāya ca sacchikātabbā, atthi dhammā kāyena paññāya ca sacchikātabbā, atthi dhammā paññāya veditabbā, paññāya ca sacchikātabbā.
‘‘कतमे च, भिक्खवे, धम्मा चक्खुना पञ्ञाय च सच्छिकातब्बा? दिब्बचक्खु सुविसुद्धं अतिक्कन्तमानुसकं चक्खुना पञ्ञाय च सच्छिकातब्बं।
‘‘Katame ca, bhikkhave, dhammā cakkhunā paññāya ca sacchikātabbā? Dibbacakkhu suvisuddhaṃ atikkantamānusakaṃ cakkhunā paññāya ca sacchikātabbaṃ.
‘‘कतमे च, भिक्खवे, धम्मा सतिया पञ्ञाय च सच्छिकातब्बा? पुब्बेनिवासानुस्सति सतिया पञ्ञाय च सच्छिकातब्बा।
‘‘Katame ca, bhikkhave, dhammā satiyā paññāya ca sacchikātabbā? Pubbenivāsānussati satiyā paññāya ca sacchikātabbā.
‘‘कतमे च, भिक्खवे, धम्मा कायेन पञ्ञाय च सच्छिकातब्बा? इद्धिविधा निरोधा कायेन पञ्ञाय च सच्छिकातब्बा।
‘‘Katame ca, bhikkhave, dhammā kāyena paññāya ca sacchikātabbā? Iddhividhā nirodhā kāyena paññāya ca sacchikātabbā.
‘‘कतमे च, भिक्खवे, धम्मा पञ्ञाय वेदितब्बा, पञ्ञाय सच्छिकातब्बा? आसवानं खये ञाणं पञ्ञाय वेदितब्बं, पञ्ञाय च सच्छिकातब्ब’’न्ति।
‘‘Katame ca, bhikkhave, dhammā paññāya veditabbā, paññāya sacchikātabbā? Āsavānaṃ khaye ñāṇaṃ paññāya veditabbaṃ, paññāya ca sacchikātabba’’nti.
इदं निब्बेधभागियं सुत्तं।
Idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ.
१०४. तत्थ कतमं असेक्खभागियं सुत्तं?
104. Tattha katamaṃ asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ?
‘‘यस्स सेलूपमं चित्तं, ठितं नानुपकम्पति।
‘‘Yassa selūpamaṃ cittaṃ, ṭhitaṃ nānupakampati;
विरत्तं रजनीयेसु, कोपनेय्ये न कुप्पति।
Virattaṃ rajanīyesu, kopaneyye na kuppati;
यस्सेवं भावितं चित्तं, कुतो नं 139 दुक्खमेस्सती’’ति॥
Yassevaṃ bhāvitaṃ cittaṃ, kuto naṃ 140 dukkhamessatī’’ti.
इदं असेक्खभागियं सुत्तं।
Idaṃ asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ.
आयस्मतो च सारिपुत्तस्स चारिकादसमं वेय्याकरणं कातब्बन्ति।
Āyasmato ca sāriputtassa cārikādasamaṃ veyyākaraṇaṃ kātabbanti.
इदं असेक्खभागियं सुत्तं।
Idaṃ asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘यो ब्राह्मणो बाहितपापधम्मो, निहुंहुङ्को 141 निक्कसावो यतत्तो।
‘‘Yo brāhmaṇo bāhitapāpadhammo, nihuṃhuṅko 142 nikkasāvo yatatto;
वेदन्तगू वूसितब्रह्मचरियो, धम्मेन सो ब्रह्मवादं वदेय्य।
Vedantagū vūsitabrahmacariyo, dhammena so brahmavādaṃ vadeyya;
यस्सुस्सदा नत्थि कुहिञ्चि लोके’’ति॥
Yassussadā natthi kuhiñci loke’’ti.
इदं असेक्खभागियं सुत्तं।
Idaṃ asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘बाहित्वा पापके धम्मे, ये चरन्ति सदा सता।
‘‘Bāhitvā pāpake dhamme, ye caranti sadā satā;
खीणसंयोजना बुद्धा, ते वे लोकस्मि 143 ब्राह्मणा’’ति॥
Khīṇasaṃyojanā buddhā, te ve lokasmi 144 brāhmaṇā’’ti.
इदं असेक्खभागियं सुत्तं।
Idaṃ asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘यत्थ आपो च पथवी, तेजो वायो न गाधति।
‘‘Yattha āpo ca pathavī, tejo vāyo na gādhati;
न तत्थ सुक्का जोतन्ति, आदिच्चो नप्पकासति।
Na tattha sukkā jotanti, ādicco nappakāsati;
न तत्थ चन्दिमा भाति, तमो तत्थ न विज्जति॥
Na tattha candimā bhāti, tamo tattha na vijjati.
अथ रूपा अरूपा च, सुखदुक्खा पमुच्चती’’ति॥
Atha rūpā arūpā ca, sukhadukkhā pamuccatī’’ti.
इदं असेक्खभागियं सुत्तं।
Idaṃ asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ.
अथ एतं पिसाचञ्च, पक्कुलञ्चातिवत्तती’’ति॥
Atha etaṃ pisācañca, pakkulañcātivattatī’’ti.
इदं असेक्खभागियं सुत्तं।
Idaṃ asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ.
सङ्गा सङ्गामजिं मुत्तं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Saṅgā saṅgāmajiṃ muttaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
इदं असेक्खभागियं सुत्तं।
Idaṃ asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ.
यम्हि सच्चञ्च धम्मो च, सो सुची सो च ब्राह्मणो’’ति॥
Yamhi saccañca dhammo ca, so sucī so ca brāhmaṇo’’ti.
इदं असेक्खभागियं सुत्तं।
Idaṃ asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘यदा हवे पातुभवन्ति धम्मा, आतापिनो झायतो ब्राह्मणस्स।
‘‘Yadā have pātubhavanti dhammā, ātāpino jhāyato brāhmaṇassa;
विधूपयं तिट्ठति मारसेनं, सूरियोव ओभासयमन्तलिक्ख’’न्ति॥
Vidhūpayaṃ tiṭṭhati mārasenaṃ, sūriyova obhāsayamantalikkha’’nti.
इदं असेक्खभागियं सुत्तं।
Idaṃ asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘सन्तिन्द्रियं पस्सथ इरियमानं, तेविज्जपत्तं अपहानधम्मं।
‘‘Santindriyaṃ passatha iriyamānaṃ, tevijjapattaṃ apahānadhammaṃ;
सब्बानि योगानि उपातिवत्तो, अकिञ्चनो इरियति पंसुकूलिको॥
Sabbāni yogāni upātivatto, akiñcano iriyati paṃsukūliko.
‘‘तं देवता सम्बहुला उळारा, ब्रह्मविमानं उपसङ्कमित्वा।
‘‘Taṃ devatā sambahulā uḷārā, brahmavimānaṃ upasaṅkamitvā;
आजानियं जातिबलं निसेधं, निध नमस्सन्ति पसन्नचित्ता॥
Ājāniyaṃ jātibalaṃ nisedhaṃ, nidha namassanti pasannacittā.
‘‘नमो ते पुरिसाजञ्ञ, नमो ते पुरिसुत्तम।
‘‘Namo te purisājañña, namo te purisuttama;
यस्स ते नाभिजानाम, किं त्वं निस्साय झायसी’’ति॥
Yassa te nābhijānāma, kiṃ tvaṃ nissāya jhāyasī’’ti.
इदं असेक्खभागियं सुत्तं।
Idaṃ asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘सहाया वतिमे भिक्खू, चिररत्तं समेतिका।
‘‘Sahāyā vatime bhikkhū, cirarattaṃ sametikā;
समेति नेसं सद्धम्मो, धम्मे बुद्धप्पवेदिते’’॥
Sameti nesaṃ saddhammo, dhamme buddhappavedite’’.
‘‘सुविनीता कप्पिनेन, धम्मे अरियप्पवेदिते।
‘‘Suvinītā kappinena, dhamme ariyappavedite;
धारेन्ति अन्तिमं देहं, जेत्वा मारं सवाहिनि’’न्ति 155॥
Dhārenti antimaṃ dehaṃ, jetvā māraṃ savāhini’’nti 156.
इदं असेक्खभागियं सुत्तं।
Idaṃ asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘नयिदं सिथिलमारब्भ, नयिदं अप्पेन थामसा।
‘‘Nayidaṃ sithilamārabbha, nayidaṃ appena thāmasā;
‘‘अयञ्च दहरो भिक्खु, अयमुत्तमपुरिसो।
‘‘Ayañca daharo bhikkhu, ayamuttamapuriso;
धारेति अन्तिमं देहं, जेत्वा मारं सवाहिनि’’न्ति॥
Dhāreti antimaṃ dehaṃ, jetvā māraṃ savāhini’’nti.
इदं असेक्खभागियं सुत्तं।
Idaṃ asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ.
‘‘दुब्बण्णको लूखचीवरो, मोघराजा सदा सतो।
‘‘Dubbaṇṇako lūkhacīvaro, mogharājā sadā sato;
खीणासवो विसंयुत्तो, कतकिच्चो अनासवो॥
Khīṇāsavo visaṃyutto, katakicco anāsavo.
धारेति अन्तिमं देहं, जेत्वा मारं सवाहिनि’’न्ति॥
Dhāreti antimaṃ dehaṃ, jetvā māraṃ savāhini’’nti.
इदं असेक्खभागियं सुत्तं।
Idaṃ asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ.
१०५. ‘‘तथागतो, भिक्खवे, अरहं सम्मासम्बुद्धो रूपस्स निब्बिदा विरागा निरोधा अनुपादा विमुत्तो सम्मासम्बुद्धोति वुच्चति। भिक्खुपि, भिक्खवे, पञ्ञाविमुत्तो रूपस्स निब्बिदा विरागा निरोधा अनुपादा विमुत्तो पञ्ञाविमुत्तोति वुच्चति।
105. ‘‘Tathāgato, bhikkhave, arahaṃ sammāsambuddho rūpassa nibbidā virāgā nirodhā anupādā vimutto sammāsambuddhoti vuccati. Bhikkhupi, bhikkhave, paññāvimutto rūpassa nibbidā virāgā nirodhā anupādā vimutto paññāvimuttoti vuccati.
‘‘तथागतो, भिक्खवे, अरहं सम्मासम्बुद्धो वेदनाय…पे॰… सञ्ञाय…पे॰… सङ्खारानं…पे॰… विञ्ञाणस्स निब्बिदा विरागा निरोधा अनुपादा विमुत्तो सम्मासम्बुद्धोति वुच्चति। भिक्खुपि, भिक्खवे, पञ्ञाविमुत्तो विञ्ञाणस्स निब्बिदा विरागा निरोधा अनुपादा विमुत्तो पञ्ञाविमुत्तोति वुच्चति।
‘‘Tathāgato, bhikkhave, arahaṃ sammāsambuddho vedanāya…pe… saññāya…pe… saṅkhārānaṃ…pe… viññāṇassa nibbidā virāgā nirodhā anupādā vimutto sammāsambuddhoti vuccati. Bhikkhupi, bhikkhave, paññāvimutto viññāṇassa nibbidā virāgā nirodhā anupādā vimutto paññāvimuttoti vuccati.
‘‘तत्र खो, भिक्खवे, को विसेसो को अधिप्पयासो 161 किं नानाकरणं तथागतस्स अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पञ्ञाविमुत्तेन भिक्खुनाति? भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा…पे॰…
‘‘Tatra kho, bhikkhave, ko viseso ko adhippayāso 162 kiṃ nānākaraṇaṃ tathāgatassa arahato sammāsambuddhassa paññāvimuttena bhikkhunāti? Bhagavaṃmūlakā no, bhante, dhammā…pe…
‘‘तथागतो, भिक्खवे, अरहं सम्मासम्बुद्धो अनुप्पन्नस्स मग्गस्स उप्पादेता, असञ्जातस्स मग्गस्स सञ्जनेता, अनक्खातस्स मग्गस्स अक्खाता , मग्गञ्ञू मग्गविदू मग्गकोविदो, मग्गानुगा च, भिक्खवे, एतरहि सावका विहरन्ति पच्छासमन्नागता। अयं खो, भिक्खवे, विसेसो, अयं अधिप्पयासो, इदं नानाकरणं तथागतस्स अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पञ्ञाविमुत्तेन भिक्खुना’’ति।
‘‘Tathāgato, bhikkhave, arahaṃ sammāsambuddho anuppannassa maggassa uppādetā, asañjātassa maggassa sañjanetā, anakkhātassa maggassa akkhātā , maggaññū maggavidū maggakovido, maggānugā ca, bhikkhave, etarahi sāvakā viharanti pacchāsamannāgatā. Ayaṃ kho, bhikkhave, viseso, ayaṃ adhippayāso, idaṃ nānākaraṇaṃ tathāgatassa arahato sammāsambuddhassa paññāvimuttena bhikkhunā’’ti.
इदं असेक्खभागियं सुत्तं।
Idaṃ asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ.
१०६. तत्थ कतमं संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्च सुत्तं?
106. Tattha katamaṃ saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca suttaṃ?
तस्मा छन्नं विवरेथ, एवं तं नातिवस्सती’’ति॥
Tasmā channaṃ vivaretha, evaṃ taṃ nātivassatī’’ti.
‘‘छन्नमतिवस्सती’’ति संकिलेसो, ‘‘विवटं नातिवस्सती’’ति वासना, ‘‘तस्मा छन्नं विवरेथ, एवं तं नातिवस्सती’’ति अयं संकिलेसो च वासना च। इदं संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्च सुत्तं।
‘‘Channamativassatī’’ti saṃkileso, ‘‘vivaṭaṃ nātivassatī’’ti vāsanā, ‘‘tasmā channaṃ vivaretha, evaṃ taṃ nātivassatī’’ti ayaṃ saṃkileso ca vāsanā ca. Idaṃ saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca suttaṃ.
‘‘चत्तारोमे, महाराज 165, पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं। कतमे चत्तारो? तमो तमपरायणो तमो जोतिपरायणो जोति तमपरायणो जोति जोतिपरायणो’’ति। तत्थ यो च पुग्गलो जोति तमपरायणो यो च पुग्गलो तमो तमपरायणो, इमे द्वे पुग्गला संकिलेसभागिया, यो च पुग्गलो तमो जोतिपरायणो यो च पुग्गलो जोति जोतिपरायणो, इमे द्वे पुग्गला वासनाभागिया। इदं संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्च सुत्तं।
‘‘Cattārome, mahārāja 166, puggalā santo saṃvijjamānā lokasmiṃ. Katame cattāro? Tamo tamaparāyaṇo tamo jotiparāyaṇo joti tamaparāyaṇo joti jotiparāyaṇo’’ti. Tattha yo ca puggalo joti tamaparāyaṇo yo ca puggalo tamo tamaparāyaṇo, ime dve puggalā saṃkilesabhāgiyā, yo ca puggalo tamo jotiparāyaṇo yo ca puggalo joti jotiparāyaṇo, ime dve puggalā vāsanābhāgiyā. Idaṃ saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca suttaṃ.
तत्थ कतमं संकिलेसभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च सुत्तं?
Tattha katamaṃ saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ?
‘‘न तं दळ्हं बन्धनमाहु धीरा, यदायसं दारुजपब्बजञ्च 167।
‘‘Na taṃ daḷhaṃ bandhanamāhu dhīrā, yadāyasaṃ dārujapabbajañca 168;
सारत्तरत्ता मणिकुण्डलेसु, पुत्तेसु दारेसु च या अपेक्खा’’ति।
Sārattarattā maṇikuṇḍalesu, puttesu dāresu ca yā apekkhā’’ti;
अयं संकिलेसो॥
Ayaṃ saṃkileso.
‘‘एतं दळ्हं बन्धनमाहु धीरा, ओहारिनं सिथिलं दुप्पमुञ्चं।
‘‘Etaṃ daḷhaṃ bandhanamāhu dhīrā, ohārinaṃ sithilaṃ duppamuñcaṃ;
एतम्पि छेत्वान परिब्बजन्ति, अनपेक्खिनो कामसुखं पहाया’’ति॥
Etampi chetvāna paribbajanti, anapekkhino kāmasukhaṃ pahāyā’’ti.
अयं निब्बेधो । इदं संकिलेसभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च सुत्तं।
Ayaṃ nibbedho . Idaṃ saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ.
१०७. ‘‘यञ्च, भिक्खवे, चेतेति, यञ्च पकप्पेति, यञ्च अनुसेति। आरम्मणमेतं होति विञ्ञाणस्स ठितिया, आरम्मणे सति पतिट्ठा विञ्ञाणस्स होति, तस्मिं पतिट्ठिते विञ्ञाणे विरूळ्हे आयतिं 169 पुनब्भवाभिनिब्बत्ति होति, आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्तिया सति आयतिं 170 जातिजरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति, एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति।
107. ‘‘Yañca, bhikkhave, ceteti, yañca pakappeti, yañca anuseti. Ārammaṇametaṃ hoti viññāṇassa ṭhitiyā, ārammaṇe sati patiṭṭhā viññāṇassa hoti, tasmiṃ patiṭṭhite viññāṇe virūḷhe āyatiṃ 171 punabbhavābhinibbatti hoti, āyatiṃ punabbhavābhinibbattiyā sati āyatiṃ 172 jātijarāmaraṇaṃ sokaparidevadukkhadomanassupāyāsā sambhavanti, evametassa kevalassa dukkhakkhandhassa samudayo hoti.
‘‘नो चे, भिक्खवे, चेतेति, नो चे पकप्पेति, अथ चे अनुसेति। आरम्मणमेतं होति विञ्ञाणस्स ठितिया, आरम्मणे सति पतिट्ठा विञ्ञाणस्स 173 होति, तस्मिं पतिट्ठिते विञ्ञाणे विरूळ्हे आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ति होति, आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्तिया सति आयतिं जातिजरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति, एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होती’’ति। अयं संकिलेसो।
‘‘No ce, bhikkhave, ceteti, no ce pakappeti, atha ce anuseti. Ārammaṇametaṃ hoti viññāṇassa ṭhitiyā, ārammaṇe sati patiṭṭhā viññāṇassa 174 hoti, tasmiṃ patiṭṭhite viññāṇe virūḷhe āyatiṃ punabbhavābhinibbatti hoti, āyatiṃ punabbhavābhinibbattiyā sati āyatiṃ jātijarāmaraṇaṃ sokaparidevadukkhadomanassupāyāsā sambhavanti, evametassa kevalassa dukkhakkhandhassa samudayo hotī’’ti. Ayaṃ saṃkileso.
‘‘यतो च खो, भिक्खवे, नो चेव 175 चेतेति, नो च पकप्पेति, नो च अनुसेति। आरम्मणमेतं न होति विञ्ञाणस्स ठितिया, आरम्मणे असति पतिट्ठा विञ्ञाणस्स न होति, तस्मिं अप्पतिट्ठिते विञ्ञाणे अविरूळ्हे आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ति न होति, आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्तिया असति आयतिं जातिजरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा निरुज्झन्ति। एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होती’’ति, अयं निब्बेधो। इदं संकिलेसभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च सुत्तं।
‘‘Yato ca kho, bhikkhave, no ceva 176 ceteti, no ca pakappeti, no ca anuseti. Ārammaṇametaṃ na hoti viññāṇassa ṭhitiyā, ārammaṇe asati patiṭṭhā viññāṇassa na hoti, tasmiṃ appatiṭṭhite viññāṇe avirūḷhe āyatiṃ punabbhavābhinibbatti na hoti, āyatiṃ punabbhavābhinibbattiyā asati āyatiṃ jātijarāmaraṇaṃ sokaparidevadukkhadomanassupāyāsā nirujjhanti. Evametassa kevalassa dukkhakkhandhassa nirodho hotī’’ti, ayaṃ nibbedho. Idaṃ saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ.
१०८. तत्थ कतमं संकिलेसभागियञ्च असेक्खभागियञ्च सुत्तं?
108. Tattha katamaṃ saṃkilesabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ?
‘‘‘समुद्दो समुद्दो’ति खो, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो भासति, नेसो, भिक्खवे, अरियस्स विनये समुद्दो, महा एसो भिक्खवे, उदकरासि महाउदकण्णवो। चक्खु, भिक्खवे, पुरिसस्स समुद्दो, तस्स रूपमयो वेगो। अयं संकिलेसो।
‘‘‘Samuddo samuddo’ti kho, bhikkhave, assutavā puthujjano bhāsati, neso, bhikkhave, ariyassa vinaye samuddo, mahā eso bhikkhave, udakarāsi mahāudakaṇṇavo. Cakkhu, bhikkhave, purisassa samuddo, tassa rūpamayo vego. Ayaṃ saṃkileso.
‘‘‘सोतं, भिक्खवे…पे॰… घानं…पे॰… जिव्हा…पे॰… कायो…पे॰… मनो, भिक्खवे, पुरिसस्स समुद्दो तस्स धम्ममयो वेगोति। अयं संकिलेसो।
‘‘‘Sotaṃ, bhikkhave…pe… ghānaṃ…pe… jivhā…pe… kāyo…pe… mano, bhikkhave, purisassa samuddo tassa dhammamayo vegoti. Ayaṃ saṃkileso.
‘‘यो तं धम्ममयं वेगं सहति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, अतरि मनोसमुद्दं सऊमिं सावट्टं सगहं सरक्खसं तिण्णो पारङ्गतो थले तिट्ठति ब्राह्मणो’’ति। अयं असेक्खो। इदमवोच भगवा, इदं वत्वान सुगतो, अथापरं एतदवोच सत्था –
‘‘Yo taṃ dhammamayaṃ vegaṃ sahati, ayaṃ vuccati, bhikkhave, atari manosamuddaṃ saūmiṃ sāvaṭṭaṃ sagahaṃ sarakkhasaṃ tiṇṇo pāraṅgato thale tiṭṭhati brāhmaṇo’’ti. Ayaṃ asekkho. Idamavoca bhagavā, idaṃ vatvāna sugato, athāparaṃ etadavoca satthā –
‘‘यो इमं समुद्दं सगहं सरक्खसं,
‘‘Yo imaṃ samuddaṃ sagahaṃ sarakkhasaṃ,
सऊमिं सावट्टं सभयं दुत्तरं अच्चतरि।
Saūmiṃ sāvaṭṭaṃ sabhayaṃ duttaraṃ accatari;
स वेदन्तगू वुसितब्रह्मचरियो, लोकन्तगू पारगतोति वुच्चती’’ति॥
Sa vedantagū vusitabrahmacariyo, lokantagū pāragatoti vuccatī’’ti.
अयं असेक्खो। इदं संकिलेसभागियञ्च असेक्खभागियञ्च सुत्तं।
Ayaṃ asekkho. Idaṃ saṃkilesabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ.
‘‘छयिमे, भिक्खवे, बळिसा लोकस्मिं अनयाय सत्तानं ब्याबाधाय 181 पाणीनं। कतमे छ? सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया, तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु गिलितबळिसो 182 मारस्स अनयं आपन्नो, ब्यसनं आपन्नो, यथाकामं करणीयो पापिमतो।
‘‘Chayime, bhikkhave, baḷisā lokasmiṃ anayāya sattānaṃ byābādhāya 183 pāṇīnaṃ. Katame cha? Santi, bhikkhave, cakkhuviññeyyā rūpā iṭṭhā kantā manāpā piyarūpā kāmūpasaṃhitā rajanīyā, tañce bhikkhu abhinandati abhivadati ajjhosāya tiṭṭhati, ayaṃ vuccati, bhikkhave, bhikkhu gilitabaḷiso 184 mārassa anayaṃ āpanno, byasanaṃ āpanno, yathākāmaṃ karaṇīyo pāpimato.
‘‘सन्ति, भिक्खवे, सोतविञ्ञेय्या सद्दा…पे॰… घानविञ्ञेय्या गन्धा…पे॰… जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे॰… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा…पे॰… मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया, तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति। अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु गिलितबळिसो मारस्स अनयं आपन्नो, ब्यसनं आपन्नो, यथाकामं करणीयो 185 पापिमतो’’ति। अयं संकिलेसो।
‘‘Santi, bhikkhave, sotaviññeyyā saddā…pe… ghānaviññeyyā gandhā…pe… jivhāviññeyyā rasā…pe… kāyaviññeyyā phoṭṭhabbā…pe… manoviññeyyā dhammā iṭṭhā kantā manāpā piyarūpā kāmūpasaṃhitā rajanīyā, tañce bhikkhu abhinandati abhivadati ajjhosāya tiṭṭhati. Ayaṃ vuccati, bhikkhave, bhikkhu gilitabaḷiso mārassa anayaṃ āpanno, byasanaṃ āpanno, yathākāmaṃ karaṇīyo 186 pāpimato’’ti. Ayaṃ saṃkileso.
‘‘सन्ति च, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया, तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु न गिलितबळिसो मारस्स, अभेदि बळिसं, परिभेदि बळिसं, न अनयं आपन्नो, न ब्यसनं आपन्नो, न यथाकामं करणीयो पापिमतो।
‘‘Santi ca, bhikkhave, cakkhuviññeyyā rūpā iṭṭhā kantā manāpā piyarūpā kāmūpasaṃhitā rajanīyā, tañce bhikkhu nābhinandati nābhivadati nājjhosāya tiṭṭhati, ayaṃ vuccati, bhikkhave, bhikkhu na gilitabaḷiso mārassa, abhedi baḷisaṃ, paribhedi baḷisaṃ, na anayaṃ āpanno, na byasanaṃ āpanno, na yathākāmaṃ karaṇīyo pāpimato.
‘‘सन्ति च, भिक्खवे, सोतविञ्ञेय्या सद्दा…पे॰… मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया, तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति, नाज्झोसाय तिट्ठति। अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु न गिलितबळिसो मारस्स, अभेदि बळिसं, परिभेदि बळिसं, न अनयं आपन्नो, न ब्यसनं आपन्नो, न यथाकामं करणीयो पापिमतो’’ति। अयं असेक्खो। इदं संकिलेसभागियञ्च असेक्खभागियञ्च सुत्तं।
‘‘Santi ca, bhikkhave, sotaviññeyyā saddā…pe… manoviññeyyā dhammā iṭṭhā kantā manāpā piyarūpā kāmūpasaṃhitā rajanīyā, tañce bhikkhu nābhinandati nābhivadati, nājjhosāya tiṭṭhati. Ayaṃ vuccati, bhikkhave, bhikkhu na gilitabaḷiso mārassa, abhedi baḷisaṃ, paribhedi baḷisaṃ, na anayaṃ āpanno, na byasanaṃ āpanno, na yathākāmaṃ karaṇīyo pāpimato’’ti. Ayaṃ asekkho. Idaṃ saṃkilesabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ.
१०९. तत्थ कतमं संकिलेसभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च असेक्खभागियञ्च सुत्तं?
109. Tattha katamaṃ saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ?
‘‘अयं लोको सन्तापजातो, फस्सपरेतो रोगं वदति अत्ततो 187।
‘‘Ayaṃ loko santāpajāto, phassapareto rogaṃ vadati attato 188;
‘‘अञ्ञथाभावी भवसत्तो लोको, भवपरेतो भवमेवाभिनन्दति।
‘‘Aññathābhāvī bhavasatto loko, bhavapareto bhavamevābhinandati;
यदभिनन्दति तं भयं।
Yadabhinandati taṃ bhayaṃ;
यस्स भायति तं दुक्ख’’न्ति। अयं संकिलेसो॥
Yassa bhāyati taṃ dukkha’’nti; Ayaṃ saṃkileso.
‘‘भवविप्पहानाय खो पनिदं ब्रह्मचरियं वुस्सती’’ति। अयं निब्बेधो।
‘‘Bhavavippahānāya kho panidaṃ brahmacariyaṃ vussatī’’ti; Ayaṃ nibbedho;
‘‘ये हि केचि समणा वा ब्राह्मणा वा भवेन भवस्स विप्पमोक्खमाहंसु, सब्बे ते ‘अविप्पमुत्ता भवस्मा’ति वदामि। ये वा पन केचि समणा वा ब्राह्मणा वा विभवेन भवस्स निस्सरणमाहंसु, सब्बे ते ‘अनिस्सटा भवस्मा’ति वदामि। उपधिं 191 हि पटिच्च दुक्खमिदं सम्भोती’’ति। अयं संकिलेसो।
‘‘Ye hi keci samaṇā vā brāhmaṇā vā bhavena bhavassa vippamokkhamāhaṃsu, sabbe te ‘avippamuttā bhavasmā’ti vadāmi. Ye vā pana keci samaṇā vā brāhmaṇā vā vibhavena bhavassa nissaraṇamāhaṃsu, sabbe te ‘anissaṭā bhavasmā’ti vadāmi. Upadhiṃ 192 hi paṭicca dukkhamidaṃ sambhotī’’ti. Ayaṃ saṃkileso.
‘‘सब्बुपादानक्खया नत्थि दुक्खस्स सम्भवो’’ति। अयं निब्बेधो।
‘‘Sabbupādānakkhayā natthi dukkhassa sambhavo’’ti. Ayaṃ nibbedho.
‘‘लोकमिमं पस्स, पुथू अविज्जाय परेता भूता भूतरता, भवा अपरिमुत्ता, ये हि केचि भवा सब्बधि सब्बत्थताय, सब्बे ते भवा अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा’’ति। अयं संकिलेसो।
‘‘Lokamimaṃ passa, puthū avijjāya paretā bhūtā bhūtaratā, bhavā aparimuttā, ye hi keci bhavā sabbadhi sabbatthatāya, sabbe te bhavā aniccā dukkhā vipariṇāmadhammā’’ti. Ayaṃ saṃkileso.
‘‘एवमेतं यथाभूतं, सम्मप्पञ्ञाय पस्सतो।
‘‘Evametaṃ yathābhūtaṃ, sammappaññāya passato;
भवतण्हा पहीयति, विभवं नाभिनन्दति।
Bhavataṇhā pahīyati, vibhavaṃ nābhinandati;
सब्बसो तण्हानं खया, असेसविरागनिरोधो निब्बान’’न्ति।
Sabbaso taṇhānaṃ khayā, asesavirāganirodho nibbāna’’nti;
अयं निब्बेधो॥
Ayaṃ nibbedho.
‘‘तस्स निब्बुतस्स भिक्खुनो, अनुपादा पुनब्भवो न होति।
‘‘Tassa nibbutassa bhikkhuno, anupādā punabbhavo na hoti;
अभिभूतो मारो विजितसङ्गामो, उपच्चगा सब्बभवानि तादी’’ति॥
Abhibhūto māro vijitasaṅgāmo, upaccagā sabbabhavāni tādī’’ti.
अयं असेक्खो। इदं संकिलेसभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च असेक्खभागियञ्च सुत्तं।
Ayaṃ asekkho. Idaṃ saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ.
‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे 193, पुग्गला। कतमे चत्तारो? अनुसोतगामी पटिसोतगामी ठितत्तो तिण्णो पारङ्गतो थले तिट्ठति ब्राह्मणो’’ति। तत्थ योयं पुग्गलो अनुसोतगामी, अयं पुग्गलो संकिलेसभागियो। तत्थ योयं पुग्गलो पटिसोतगामी यो च ठितत्तो, इमे द्वे पुग्गला निब्बेधभागिया। तत्थ योयं पुग्गलो तिण्णो पारङ्गतो थले तिट्ठति ब्राह्मणो, अयं असेक्खो। इदं संकिलेसभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च असेक्खभागियञ्च सुत्तं।
‘‘Cattārome, bhikkhave 194, puggalā. Katame cattāro? Anusotagāmī paṭisotagāmī ṭhitatto tiṇṇo pāraṅgato thale tiṭṭhati brāhmaṇo’’ti. Tattha yoyaṃ puggalo anusotagāmī, ayaṃ puggalo saṃkilesabhāgiyo. Tattha yoyaṃ puggalo paṭisotagāmī yo ca ṭhitatto, ime dve puggalā nibbedhabhāgiyā. Tattha yoyaṃ puggalo tiṇṇo pāraṅgato thale tiṭṭhati brāhmaṇo, ayaṃ asekkho. Idaṃ saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ.
११०. तत्थ कतमं संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च सुत्तं?
110. Tattha katamaṃ saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ?
छळाभिजातिको अत्थि पुग्गलो कण्हो कण्हाभिजातिको कण्हं धम्मं अभिजायति, अत्थि पुग्गलो कण्हो कण्हाभिजातिको सुक्कं धम्मं अभिजायति, अत्थि पुग्गलो कण्हो कण्हाभिजातिको अकण्हं असुक्कं अकण्हअसुक्कविपाकं अच्चन्तदिट्ठं 195 निब्बानं आराधेति, अत्थि पुग्गलो सुक्को सुक्काभिजातिको कण्हं धम्मं अभिजायति, अत्थि पुग्गलो सुक्को सुक्काभिजातिको सुक्कं धम्मं अभिजायति, अत्थि पुग्गलो सुक्को सुक्काभिजातिको अकण्हं असुक्कं अकण्हअसुक्कविपाकं अच्चन्तदिट्ठं निब्बानं आराधेति।
Chaḷābhijātiko atthi puggalo kaṇho kaṇhābhijātiko kaṇhaṃ dhammaṃ abhijāyati, atthi puggalo kaṇho kaṇhābhijātiko sukkaṃ dhammaṃ abhijāyati, atthi puggalo kaṇho kaṇhābhijātiko akaṇhaṃ asukkaṃ akaṇhaasukkavipākaṃ accantadiṭṭhaṃ 196 nibbānaṃ ārādheti, atthi puggalo sukko sukkābhijātiko kaṇhaṃ dhammaṃ abhijāyati, atthi puggalo sukko sukkābhijātiko sukkaṃ dhammaṃ abhijāyati, atthi puggalo sukko sukkābhijātiko akaṇhaṃ asukkaṃ akaṇhaasukkavipākaṃ accantadiṭṭhaṃ nibbānaṃ ārādheti.
तत्थ यो च पुग्गलो कण्हो कण्हाभिजातिको कण्हं धम्मं अभिजायति, यो च पुग्गलो सुक्को सुक्काभिजातिको कण्हं धम्मं अभिजायति, इमे द्वे पुग्गला संकिलेसभागिया।
Tattha yo ca puggalo kaṇho kaṇhābhijātiko kaṇhaṃ dhammaṃ abhijāyati, yo ca puggalo sukko sukkābhijātiko kaṇhaṃ dhammaṃ abhijāyati, ime dve puggalā saṃkilesabhāgiyā.
तत्थ यो च पुग्गलो कण्हो कण्हाभिजातिको सुक्कं धम्मं अभिजायति, यो च पुग्गलो सुक्को सुक्काभिजातिको सुक्कं धम्मं अभिजायति, इमे द्वे पुग्गला वासनाभागिया।
Tattha yo ca puggalo kaṇho kaṇhābhijātiko sukkaṃ dhammaṃ abhijāyati, yo ca puggalo sukko sukkābhijātiko sukkaṃ dhammaṃ abhijāyati, ime dve puggalā vāsanābhāgiyā.
तत्थ यो च पुग्गलो कण्हो कण्हाभिजातिको अकण्हं असुक्कं अकण्हअसुक्कविपाकं अच्चन्तदिट्ठं निब्बानं आराधेति, यो च पुग्गलो सुक्को सुक्काभिजातिको अकण्हं असुक्कं अकण्हअसुक्कविपाकं अच्चन्तदिट्ठं निब्बानं आराधेति, इमे द्वे पुग्गला निब्बेधभागिया, इदं संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च सुत्तं।
Tattha yo ca puggalo kaṇho kaṇhābhijātiko akaṇhaṃ asukkaṃ akaṇhaasukkavipākaṃ accantadiṭṭhaṃ nibbānaṃ ārādheti, yo ca puggalo sukko sukkābhijātiko akaṇhaṃ asukkaṃ akaṇhaasukkavipākaṃ accantadiṭṭhaṃ nibbānaṃ ārādheti, ime dve puggalā nibbedhabhāgiyā, idaṃ saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ.
‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे 197, कम्मानि। कतमानि चत्तारि? अत्थि कम्मं कण्हं कण्हविपाकं, अत्थि कम्मं सुक्कं सुक्कविपाकं, अत्थि कम्मं कण्हसुक्कं कण्हसुक्कविपाकं, अत्थि कम्मं अकण्हं असुक्कं अकण्हअसुक्कविपाकं कम्मुत्तमं कम्मसेट्ठं कम्मक्खयाय संवत्तति’’।
‘‘Cattārimāni, bhikkhave 198, kammāni. Katamāni cattāri? Atthi kammaṃ kaṇhaṃ kaṇhavipākaṃ, atthi kammaṃ sukkaṃ sukkavipākaṃ, atthi kammaṃ kaṇhasukkaṃ kaṇhasukkavipākaṃ, atthi kammaṃ akaṇhaṃ asukkaṃ akaṇhaasukkavipākaṃ kammuttamaṃ kammaseṭṭhaṃ kammakkhayāya saṃvattati’’.
तत्थ यञ्च कम्मं कण्हं कण्हविपाकं, यञ्च कम्मं कण्हसुक्कं कण्हसुक्कविपाकं, अयं संकिलेसो। यञ्च कम्मं सुक्कं सुक्कविपाकं, अयं वासना। यञ्च कम्मं अकण्हं असुक्कं अकण्हअसुक्कविपाकं कम्मुत्तमं कम्मसेट्ठं कम्मक्खयाय संवत्तति, अयं निब्बेधो। इदं संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च सुत्तं।
Tattha yañca kammaṃ kaṇhaṃ kaṇhavipākaṃ, yañca kammaṃ kaṇhasukkaṃ kaṇhasukkavipākaṃ, ayaṃ saṃkileso. Yañca kammaṃ sukkaṃ sukkavipākaṃ, ayaṃ vāsanā. Yañca kammaṃ akaṇhaṃ asukkaṃ akaṇhaasukkavipākaṃ kammuttamaṃ kammaseṭṭhaṃ kammakkhayāya saṃvattati, ayaṃ nibbedho. Idaṃ saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ.
१११. तत्थ कतमं वासनाभागियञ्च, निब्बेधभागियञ्च सुत्तं?
111. Tattha katamaṃ vāsanābhāgiyañca, nibbedhabhāgiyañca suttaṃ?
‘‘लद्धान मानुसत्तं द्वे, किच्चं अकिच्चमेव च।
‘‘Laddhāna mānusattaṃ dve, kiccaṃ akiccameva ca;
सुकिच्चं चेव पुञ्ञानि, संयोजनविप्पहानं वा’’ति॥
Sukiccaṃ ceva puññāni, saṃyojanavippahānaṃ vā’’ti.
‘‘सुकिच्चं चेव पुञ्ञानी’’ति वासना। ‘‘संयोजनविप्पहानं वा’’ति निब्बेधो।
‘‘Sukiccaṃ ceva puññānī’’ti vāsanā. ‘‘Saṃyojanavippahānaṃ vā’’ti nibbedho.
‘‘पुञ्ञानि करित्वान, सग्गा सग्गं वजन्ति कतपुञ्ञा।
‘‘Puññāni karitvāna, saggā saggaṃ vajanti katapuññā;
संयोजनप्पहाना, जरामरणा विप्पमुच्चन्ती’’ति॥
Saṃyojanappahānā, jarāmaraṇā vippamuccantī’’ti.
‘‘पुञ्ञानि करित्वान, सग्गा सग्गं वजन्ति कतपुञ्ञा’’ति वासना। ‘‘संयोजनप्पहाना जरामरणा विप्पमुच्चन्ती’’ति निब्बेधो। इदं वासनाभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च सुत्तं।
‘‘Puññāni karitvāna, saggā saggaṃ vajanti katapuññā’’ti vāsanā. ‘‘Saṃyojanappahānā jarāmaraṇā vippamuccantī’’ti nibbedho. Idaṃ vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ.
‘‘द्वेमानि, भिक्खवे, पधानानि 199। कतमानि द्वे? यो च अगारस्मा अनगारियं पब्बजितेसु चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारं परिच्चजति, यो च अगारस्मा अनगारियं पब्बजितेसु सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हक्खयो विरागो निरोधो निब्बान’’न्ति। तत्थ यो अगारस्मा अनगारियं पब्बजितेसु चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारं परिच्चजति, अयं वासना।
‘‘Dvemāni, bhikkhave, padhānāni 200. Katamāni dve? Yo ca agārasmā anagāriyaṃ pabbajitesu cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ pariccajati, yo ca agārasmā anagāriyaṃ pabbajitesu sabbūpadhipaṭinissaggo taṇhakkhayo virāgo nirodho nibbāna’’nti. Tattha yo agārasmā anagāriyaṃ pabbajitesu cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ pariccajati, ayaṃ vāsanā.
यो अगारस्मा अनगारियं पब्बजितेसु सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हक्खयो विरागो निरोधो निब्बानं, अयं निब्बेधो। इदं वासनाभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च सुत्तं।
Yo agārasmā anagāriyaṃ pabbajitesu sabbūpadhipaṭinissaggo taṇhakkhayo virāgo nirodho nibbānaṃ, ayaṃ nibbedho. Idaṃ vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ.
तत्थ तण्हासंकिलेसभागियं सुत्तं तण्हापक्खेनेव निद्दिसितब्बं तीहि तण्हाहि – कामतण्हाय भवतण्हाय विभवतण्हाय। येन येन वा पन वत्थुना अज्झोसिता, तेन तेनेव निद्दिसितब्बं, तस्सा वित्थारो छत्तिंसतण्हाजालिनियाविचरितानि।
Tattha taṇhāsaṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ taṇhāpakkheneva niddisitabbaṃ tīhi taṇhāhi – kāmataṇhāya bhavataṇhāya vibhavataṇhāya. Yena yena vā pana vatthunā ajjhositā, tena teneva niddisitabbaṃ, tassā vitthāro chattiṃsataṇhājāliniyāvicaritāni.
तत्थ दिट्ठिसंकिलेसभागियं सुत्तं दिट्ठिपक्खेनेव निद्दिसितब्बं उच्छेदसस्सतेन, येन येन वा पन वत्थुना दिट्ठिवसेन अभिनिविसति ‘‘इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’न्ति, तेन तेनेव निद्दिसितब्बं, तस्सा वित्थारो द्वासट्ठिदिट्ठिगतानि।
Tattha diṭṭhisaṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ diṭṭhipakkheneva niddisitabbaṃ ucchedasassatena, yena yena vā pana vatthunā diṭṭhivasena abhinivisati ‘‘idameva saccaṃ moghamañña’’nti, tena teneva niddisitabbaṃ, tassā vitthāro dvāsaṭṭhidiṭṭhigatāni.
तत्थ दुच्चरितसंकिलेसभागियं सुत्तं चेतनाय चेतसिककम्मेन निद्दिसितब्बं तीहि दुच्चरितेहि – कायदुच्चरितेन वचीदुच्चरितेन मनोदुच्चरितेन, तस्स वित्थारो दसअकुसलकम्मपथा।
Tattha duccaritasaṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ cetanāya cetasikakammena niddisitabbaṃ tīhi duccaritehi – kāyaduccaritena vacīduccaritena manoduccaritena, tassa vitthāro dasaakusalakammapathā.
तत्थ तण्हावोदानभागियं सुत्तं समथेन निद्दिसितब्बं, दिट्ठिवोदानभागियं सुत्तं विपस्सना निद्दिसितब्बं, दुच्चरितवोदानभागियं सुत्तं सुचरितेन निद्दिसितब्बं। तीणि अकुसलमूलानि। तं किस्स हेतु? संसारस्स निब्बत्तिया। तथा निब्बत्ते संसारे कायदुच्चरितं कायसुचरितं वचीदुच्चरितं वचीसुचरितं मनोदुच्चरितं मनोसुचरितं इमिना असुभेन कम्मविपाकेन इदं बाललक्खणं निब्बत्ततीति। इदं संकिलेसभागियं सुत्तं।
Tattha taṇhāvodānabhāgiyaṃ suttaṃ samathena niddisitabbaṃ, diṭṭhivodānabhāgiyaṃ suttaṃ vipassanā niddisitabbaṃ, duccaritavodānabhāgiyaṃ suttaṃ sucaritena niddisitabbaṃ. Tīṇi akusalamūlāni. Taṃ kissa hetu? Saṃsārassa nibbattiyā. Tathā nibbatte saṃsāre kāyaduccaritaṃ kāyasucaritaṃ vacīduccaritaṃ vacīsucaritaṃ manoduccaritaṃ manosucaritaṃ iminā asubhena kammavipākena idaṃ bālalakkhaṇaṃ nibbattatīti. Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ.
इमिना सुभेन कम्मविपाकेन इदं महापुरिसलक्खणं निब्बत्ततीति। इदं वासनाभागियं सुत्तं।
Iminā subhena kammavipākena idaṃ mahāpurisalakkhaṇaṃ nibbattatīti. Idaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ.
तत्थ संकिलेसभागियं सुत्तं चतूहि किलेसभूमीहि निद्दिसितब्बं – अनुसयभूमिया परियुट्ठानभूमिया संयोजनभूमिया उपादानभूमिया। सानुसयस्स परियुट्ठानं जायति, परियुट्ठितो संयुज्जति, संयुज्जन्तो उपादियति, उपादानपच्चया भवो, भवपच्चया जाति, जातिपच्चया जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति, एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति। इमाहि चतूहि किलेसभूमीहि सब्बे किलेसा सङ्गहं समोसरणं गच्छन्ति, इदं संकिलेसभागियं सुत्तं।
Tattha saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ catūhi kilesabhūmīhi niddisitabbaṃ – anusayabhūmiyā pariyuṭṭhānabhūmiyā saṃyojanabhūmiyā upādānabhūmiyā. Sānusayassa pariyuṭṭhānaṃ jāyati, pariyuṭṭhito saṃyujjati, saṃyujjanto upādiyati, upādānapaccayā bhavo, bhavapaccayā jāti, jātipaccayā jarāmaraṇaṃ sokaparidevadukkhadomanassupāyāsā sambhavanti, evametassa kevalassa dukkhakkhandhassa samudayo hoti. Imāhi catūhi kilesabhūmīhi sabbe kilesā saṅgahaṃ samosaraṇaṃ gacchanti, idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ.
वासनाभागियं सुत्तं तीहि सुचरितेहि निद्दिसितब्बं, निब्बेधभागियं सुत्तं चतूहि सच्चेहि निद्दिसितब्बं, असेक्खभागियं सुत्तं तीहि धम्मेहि निद्दिसितब्बं – बुद्धधम्मेहि पच्चेकबुद्धधम्मेहि सावकभूमिया। झायिविसये निद्दिसितब्बन्ति।
Vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ tīhi sucaritehi niddisitabbaṃ, nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ catūhi saccehi niddisitabbaṃ, asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ tīhi dhammehi niddisitabbaṃ – buddhadhammehi paccekabuddhadhammehi sāvakabhūmiyā. Jhāyivisaye niddisitabbanti.
११२. तत्थ कतमे अट्ठारस मूलपदा? लोकियं लोकुत्तरं लोकियञ्च लोकुत्तरञ्च, सत्ताधिट्ठानं धम्माधिट्ठानं सत्ताधिट्ठानञ्च धम्माधिट्ठानञ्च, ञाणं ञेय्यं ञाणञ्च ञेय्यञ्च, दस्सनं भावना दस्सनञ्च भावना च, सकवचनं परवचनं सकवचनञ्च परवचनञ्च, विसज्जनीयं अविसज्जनीयं विसज्जनीयञ्च अविसज्जनीयञ्च, कम्मं विपाको कम्मञ्च विपाको च, कुसलं अकुसलं कुसलञ्च अकुसलञ्च, अनुञ्ञातं पटिक्खित्तं अनुञ्ञातञ्च पटिक्खित्तञ्च, थवो चाति।
112. Tattha katame aṭṭhārasa mūlapadā? Lokiyaṃ lokuttaraṃ lokiyañca lokuttarañca, sattādhiṭṭhānaṃ dhammādhiṭṭhānaṃ sattādhiṭṭhānañca dhammādhiṭṭhānañca, ñāṇaṃ ñeyyaṃ ñāṇañca ñeyyañca, dassanaṃ bhāvanā dassanañca bhāvanā ca, sakavacanaṃ paravacanaṃ sakavacanañca paravacanañca, visajjanīyaṃ avisajjanīyaṃ visajjanīyañca avisajjanīyañca, kammaṃ vipāko kammañca vipāko ca, kusalaṃ akusalaṃ kusalañca akusalañca, anuññātaṃ paṭikkhittaṃ anuññātañca paṭikkhittañca, thavo cāti.
तत्थ कतमं लोकियं?
Tattha katamaṃ lokiyaṃ?
‘‘न हि पापं कतं कम्मं, सज्जुखीरंव मुच्चति।
‘‘Na hi pāpaṃ kataṃ kammaṃ, sajjukhīraṃva muccati;
इदं लोकियं।
Idaṃ lokiyaṃ.
‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, अगतिगमनानि सब्बं…पे॰… निहीयते तस्स यसो काळपक्खेव चन्दिमा’’ति। इदं लोकियं।
‘‘Cattārimāni, bhikkhave, agatigamanāni sabbaṃ…pe… nihīyate tassa yaso kāḷapakkheva candimā’’ti. Idaṃ lokiyaṃ.
‘‘अट्ठिमे, भिक्खवे, लोकधम्मा 205। कतमे अट्ठ? लाभो अलाभो, यसो अयसो, निन्दा पसंसा, सुखं दुक्खं। इमे खो, भिक्खवे, अट्ठ लोकधम्मा’’ति। इदं लोकियं।
‘‘Aṭṭhime, bhikkhave, lokadhammā 206. Katame aṭṭha? Lābho alābho, yaso ayaso, nindā pasaṃsā, sukhaṃ dukkhaṃ. Ime kho, bhikkhave, aṭṭha lokadhammā’’ti. Idaṃ lokiyaṃ.
तत्थ कतमं लोकुत्तरं?
Tattha katamaṃ lokuttaraṃ?
‘‘यस्सिन्द्रियानि समथङ्गतानि 207। अस्सा यथा सारथिना सुदन्ता।
‘‘Yassindriyāni samathaṅgatāni 208; Assā yathā sārathinā sudantā;
पहीनमानस्स अनासवस्स, देवापि तस्स पिहयन्ति तादिनो’’ति॥
Pahīnamānassa anāsavassa, devāpi tassa pihayanti tādino’’ti.
इदं लोकुत्तरं।
Idaṃ lokuttaraṃ.
‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि लोकुत्तरानि। कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं वीरियिन्द्रियं सतिन्द्रियं समाधिन्द्रियं पञ्ञिन्द्रियं। इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि लोकुत्तरानी’’ति। इदं लोकुत्तरं।
‘‘Pañcimāni, bhikkhave, indriyāni lokuttarāni. Katamāni pañca? Saddhindriyaṃ vīriyindriyaṃ satindriyaṃ samādhindriyaṃ paññindriyaṃ. Imāni kho, bhikkhave, pañcindriyāni lokuttarānī’’ti. Idaṃ lokuttaraṃ.
तत्थ कतमं लोकियञ्च लोकुत्तरञ्च?
Tattha katamaṃ lokiyañca lokuttarañca?
‘‘लद्धान मानुसत्तं द्वे, किच्चं अकिच्चमेव चा’’ति द्वे गाथा। यं इह ‘‘सुकिच्चं चेव पुञ्ञानी’’ति च ‘‘पुञ्ञानि करित्वान, सग्गा सग्गं वजन्ति कतपुञ्ञा’’ति च। इदं लोकियं।
‘‘Laddhāna mānusattaṃ dve, kiccaṃ akiccameva cā’’ti dve gāthā. Yaṃ iha ‘‘sukiccaṃ ceva puññānī’’ti ca ‘‘puññāni karitvāna, saggā saggaṃ vajanti katapuññā’’ti ca. Idaṃ lokiyaṃ.
यं इह ‘‘संयोजनविप्पहानं वा’’ति च ‘‘संयोजनप्पहाना, जरामरणा विप्पमुच्चन्ती’’ति च, इदं लोकुत्तरं। इदं लोकियञ्च लोकुत्तरञ्च।
Yaṃ iha ‘‘saṃyojanavippahānaṃ vā’’ti ca ‘‘saṃyojanappahānā, jarāmaraṇā vippamuccantī’’ti ca, idaṃ lokuttaraṃ. Idaṃ lokiyañca lokuttarañca.
‘‘विञ्ञाणे चे, भिक्खवे, आहारे सति नामरूपस्स अवक्कन्ति होति, नामरूपस्स अवक्कन्तिया सति पुनब्भवो होति, पुनब्भवे सति जाति होति, जातिया सति जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति। एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति। सेय्यथापि, भिक्खवे 209, महारुक्खो, तस्स यानि चेव मूलानि अधोगमानि यानि च तिरियं गमानि, सब्बानि तानि उद्धं ओजं अभिहरन्ति। एवं हि सो, भिक्खवे, महारुक्खो तदाहारो तदुपादानो चिरं दीघमद्धानं तिट्ठेय्य। एवमेव खो, भिक्खवे, विञ्ञाणे आहारे सति नामरूपस्स अवक्कन्ति होति सब्बं…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होती’’ति। इदं लोकियं।
‘‘Viññāṇe ce, bhikkhave, āhāre sati nāmarūpassa avakkanti hoti, nāmarūpassa avakkantiyā sati punabbhavo hoti, punabbhave sati jāti hoti, jātiyā sati jarāmaraṇaṃ sokaparidevadukkhadomanassupāyāsā sambhavanti. Evametassa kevalassa dukkhakkhandhassa samudayo hoti. Seyyathāpi, bhikkhave 210, mahārukkho, tassa yāni ceva mūlāni adhogamāni yāni ca tiriyaṃ gamāni, sabbāni tāni uddhaṃ ojaṃ abhiharanti. Evaṃ hi so, bhikkhave, mahārukkho tadāhāro tadupādāno ciraṃ dīghamaddhānaṃ tiṭṭheyya. Evameva kho, bhikkhave, viññāṇe āhāre sati nāmarūpassa avakkanti hoti sabbaṃ…pe… evametassa kevalassa dukkhakkhandhassa samudayo hotī’’ti. Idaṃ lokiyaṃ.
‘‘विञ्ञाणे चे, भिक्खवे, आहारे असति नामरूपस्स अवक्कन्ति न होति, नामरूपस्स अवक्कन्तिया असति पुनब्भवो न होति, पुनब्भवे असति जाति न होति, जातिया असति जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा निरुज्झन्ति। एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होति। सेय्यथापि, भिक्खवे, महारुक्खो अथ पुरिसो आगच्छेय्य कुद्दालपिटकं 211 आदाय, सो तं रुक्खं मूले छिन्देय्य, मूले 212 छेत्वा पलिखणेय्य, पलिखणित्वा मूलानि उद्धरेय्य अन्तमसो उसीरनाळिमत्तानिपि। सो तं रुक्खं खण्डाखण्डिकं छिन्देय्य, खण्डाखण्डिकं छिन्दित्वा 213 फालेय्य, फालेत्वा सकलिकं सकलिकं करेय्य, सकलिकं सकलिकं करित्वा वातातपे विसोसेय्य, वातातपे विसोसेत्वा अग्गिना डहेय्य, अग्गिना डहेत्वा मसिं करेय्य, मसिं करित्वा महावाते वा ओफुनेय्य, नदिया वा सीघसोताय पवाहेय्य, एवं हि सो, भिक्खवे, महारुक्खो उच्छिन्नमूलो अस्स तालावत्थुकतो अनभावंकतो 214 आयतिं अनुप्पादधम्मो। एवमेव खो, भिक्खवे, विञ्ञाणे आहारे असति नामरूपस्स अवक्कन्ति न होति, नामरूपस्स अवक्कन्तिया असति सब्बं…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होती’’ति। इदं लोकुत्तरं। इदं लोकियञ्च लोकुत्तरञ्च।
‘‘Viññāṇe ce, bhikkhave, āhāre asati nāmarūpassa avakkanti na hoti, nāmarūpassa avakkantiyā asati punabbhavo na hoti, punabbhave asati jāti na hoti, jātiyā asati jarāmaraṇaṃ sokaparidevadukkhadomanassupāyāsā nirujjhanti. Evametassa kevalassa dukkhakkhandhassa nirodho hoti. Seyyathāpi, bhikkhave, mahārukkho atha puriso āgaccheyya kuddālapiṭakaṃ 215 ādāya, so taṃ rukkhaṃ mūle chindeyya, mūle 216 chetvā palikhaṇeyya, palikhaṇitvā mūlāni uddhareyya antamaso usīranāḷimattānipi. So taṃ rukkhaṃ khaṇḍākhaṇḍikaṃ chindeyya, khaṇḍākhaṇḍikaṃ chinditvā 217 phāleyya, phāletvā sakalikaṃ sakalikaṃ kareyya, sakalikaṃ sakalikaṃ karitvā vātātape visoseyya, vātātape visosetvā agginā ḍaheyya, agginā ḍahetvā masiṃ kareyya, masiṃ karitvā mahāvāte vā ophuneyya, nadiyā vā sīghasotāya pavāheyya, evaṃ hi so, bhikkhave, mahārukkho ucchinnamūlo assa tālāvatthukato anabhāvaṃkato 218 āyatiṃ anuppādadhammo. Evameva kho, bhikkhave, viññāṇe āhāre asati nāmarūpassa avakkanti na hoti, nāmarūpassa avakkantiyā asati sabbaṃ…pe… evametassa kevalassa dukkhakkhandhassa nirodho hotī’’ti. Idaṃ lokuttaraṃ. Idaṃ lokiyañca lokuttarañca.
११३. तत्थ कतमं सत्ताधिट्ठानं?
113. Tattha katamaṃ sattādhiṭṭhānaṃ?
‘‘सब्बा दिसा अनुपरिगम्म चेतसा, नेवज्झगा पियतरमत्तना क्वचि।
‘‘Sabbā disā anuparigamma cetasā, nevajjhagā piyataramattanā kvaci;
एवं पियो पुथु अत्ता परेसं, तस्मा न हिंसे परमत्तकामो’’ति 219॥
Evaṃ piyo puthu attā paresaṃ, tasmā na hiṃse paramattakāmo’’ti 220.
इदं सत्ताधिट्ठानं।
Idaṃ sattādhiṭṭhānaṃ.
‘‘ये केचि भूता भविस्सन्ति ये वापि 221, सब्बे गमिस्सन्ति पहाय देहं।
‘‘Ye keci bhūtā bhavissanti ye vāpi 222, sabbe gamissanti pahāya dehaṃ;
तं सब्बजानिं कुसलो विदित्वा, आतापियो 223 ब्रह्मचरियं चरेय्या’’ति॥
Taṃ sabbajāniṃ kusalo viditvā, ātāpiyo 224 brahmacariyaṃ careyyā’’ti.
इदं सत्ताधिट्ठानं।
Idaṃ sattādhiṭṭhānaṃ.
‘‘सत्तहि, भिक्खवे, अङ्गेहि समन्नागतं कल्याणमित्तं अपि विवेचियमानेन पणामियमानेन गले पिसनमज्जमानेन 225 यावजीवं न विजहितब्बं। कतमेहि सत्तहि? पियो च होति मनापो च गरु च भावनीयो च वत्ता च वचनक्खमो च गम्भीरञ्च कथं कत्ता होति, नो च अट्ठाने 226 नियोजेति। इमेहि खो, भिक्खवे, सत्तहि…पे॰… न विजहितब्बं। इदमवोच भगवा, इदं वत्वान सुगतो। अथापरं एतदवोच सत्था –
‘‘Sattahi, bhikkhave, aṅgehi samannāgataṃ kalyāṇamittaṃ api viveciyamānena paṇāmiyamānena gale pisanamajjamānena 227 yāvajīvaṃ na vijahitabbaṃ. Katamehi sattahi? Piyo ca hoti manāpo ca garu ca bhāvanīyo ca vattā ca vacanakkhamo ca gambhīrañca kathaṃ kattā hoti, no ca aṭṭhāne 228 niyojeti. Imehi kho, bhikkhave, sattahi…pe… na vijahitabbaṃ. Idamavoca bhagavā, idaṃ vatvāna sugato. Athāparaṃ etadavoca satthā –
‘‘पियो गरु भावनीयो, वत्ता च वचनक्खमो।
‘‘Piyo garu bhāvanīyo, vattā ca vacanakkhamo;
गम्भीरञ्च कथं कत्ता, न चट्ठाने नियोजको।
Gambhīrañca kathaṃ kattā, na caṭṭhāne niyojako;
तं मित्तं मित्तकामेन, यावजीवम्पि सेविय’’न्ति॥
Taṃ mittaṃ mittakāmena, yāvajīvampi seviya’’nti.
इदं सत्ताधिट्ठानं।
Idaṃ sattādhiṭṭhānaṃ.
तत्थ कतमं धम्माधिट्ठानं?
Tattha katamaṃ dhammādhiṭṭhānaṃ?
‘‘यञ्च कामसुखं लोके, यञ्चिदं दिवियं सुखं।
‘‘Yañca kāmasukhaṃ loke, yañcidaṃ diviyaṃ sukhaṃ;
तण्हक्खयसुखस्सेते 229, कलं नाग्घन्ति सोळसि’’न्ति॥
Taṇhakkhayasukhassete 230, kalaṃ nāgghanti soḷasi’’nti.
इदं धम्माधिट्ठानं।
Idaṃ dhammādhiṭṭhānaṃ.
असोकं विरजं खेमं, यत्थ दुक्खं निरुज्झती’’ति॥
Asokaṃ virajaṃ khemaṃ, yattha dukkhaṃ nirujjhatī’’ti.
इदं धम्माधिट्ठानं।
Idaṃ dhammādhiṭṭhānaṃ.
तत्थ कतमं सत्ताधिट्ठानञ्च धम्माधिट्ठानञ्च
Tattha katamaṃ sattādhiṭṭhānañca dhammādhiṭṭhānañca
‘‘मातरं पितरं हन्त्वा, राजानो द्वे च खत्तिये।
‘‘Mātaraṃ pitaraṃ hantvā, rājāno dve ca khattiye;
रट्ठं सानुचरं हन्त्वा’’ति इदं धम्माधिट्ठानं॥
Raṭṭhaṃ sānucaraṃ hantvā’’ti idaṃ dhammādhiṭṭhānaṃ.
‘‘अनीघो याति ब्राह्मणो’’ति। इदं सत्ताधिट्ठानं।
‘‘Anīgho yāti brāhmaṇo’’ti; Idaṃ sattādhiṭṭhānaṃ;
इदं सत्ताधिट्ठानञ्च धम्माधिट्ठानञ्च॥
Idaṃ sattādhiṭṭhānañca dhammādhiṭṭhānañca.
‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, इद्धिपादा 233। कतमे चत्तारो? छन्दसमाधिपधानसङ्खारसमन्नागतो इद्धिपादो, वीरिय…पे॰… चित्त। वीमंसासमाधिपधानसङ्खारसमन्नागतो इद्धिपादो’’ति। इदं धम्माधिट्ठानं।
‘‘Cattārome, bhikkhave, iddhipādā 234. Katame cattāro? Chandasamādhipadhānasaṅkhārasamannāgato iddhipādo, vīriya…pe… citta. Vīmaṃsāsamādhipadhānasaṅkhārasamannāgato iddhipādo’’ti. Idaṃ dhammādhiṭṭhānaṃ.
सो कायेपि चित्तं समोदहति, चित्तेपि कायं समोदहति, काये सुखसञ्ञञ्च लहुसञ्ञञ्च ओक्कमित्वा उपसम्पज्ज विहरति। इदं सत्ताधिट्ठानं, इदं सत्ताधिट्ठानञ्च धम्माधिट्ठानञ्च।
So kāyepi cittaṃ samodahati, cittepi kāyaṃ samodahati, kāye sukhasaññañca lahusaññañca okkamitvā upasampajja viharati. Idaṃ sattādhiṭṭhānaṃ, idaṃ sattādhiṭṭhānañca dhammādhiṭṭhānañca.
११४. तत्थ कतमं ञाणं?
114. Tattha katamaṃ ñāṇaṃ?
‘‘यं तं लोकुत्तरं ञाणं, सब्बञ्ञू येन वुच्चति।
‘‘Yaṃ taṃ lokuttaraṃ ñāṇaṃ, sabbaññū yena vuccati;
न तस्स परिहानत्थि, सब्बकाले पवत्तती’’ति॥
Na tassa parihānatthi, sabbakāle pavattatī’’ti.
इदं ञाणं।
Idaṃ ñāṇaṃ.
‘‘पञ्ञा हि सेट्ठा लोकस्मिं, यायं निब्बानगामिनी 235।
‘‘Paññā hi seṭṭhā lokasmiṃ, yāyaṃ nibbānagāminī 236;
याय सम्मा पजानाति, जातिमरणसङ्खय’’न्ति॥
Yāya sammā pajānāti, jātimaraṇasaṅkhaya’’nti.
इदं ञाणं।
Idaṃ ñāṇaṃ.
तत्थ कतमं ञेय्यं?
Tattha katamaṃ ñeyyaṃ?
दिट्ठे धम्मे अनीतिहं।
Diṭṭhe dhamme anītihaṃ;
यं विदित्वा सतो चरं, तरे लोके विसत्तिकं॥
Yaṃ viditvā sato caraṃ, tare loke visattikaṃ.
‘‘तञ्चाहं अभिनन्दामि, महेसि सन्तिमुत्तमं।
‘‘Tañcāhaṃ abhinandāmi, mahesi santimuttamaṃ;
यं विदित्वा सतो चरं, तरे लोके विसत्तिकं॥
Yaṃ viditvā sato caraṃ, tare loke visattikaṃ.
‘‘यं किञ्चि सम्पजानासि, [धोतकाति भगवा]
‘‘Yaṃ kiñci sampajānāsi, [dhotakāti bhagavā]
उद्धं अधो तिरियञ्चापि मज्झे।
Uddhaṃ adho tiriyañcāpi majjhe;
एतं विदित्वा सङ्गोति लोके,
Etaṃ viditvā saṅgoti loke,
भवाभवाय माकासि तण्ह’’न्ति॥
Bhavābhavāya mākāsi taṇha’’nti.
इदं ञेय्यं।
Idaṃ ñeyyaṃ.
‘‘चतुन्नं, भिक्खवे, अरियसच्चानं अननुबोधा अप्पटिवेधा एवमिदं दीघमद्धानं सन्धावितं संसरितं ममञ्चेव तुम्हाकञ्च…पे॰… तयिदं, भिक्खवे, दुक्खं अरियसच्चं अनुबुद्धं पटिविद्धं, दुक्खसमुदयं 239 अरियसच्चं अनुबुद्धं पटिविद्धं, दुक्खनिरोधं 240 अरियसच्चं अनुबुद्धं पटिविद्धं, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं अनुबुद्धं पटिविद्धं। उच्छिन्ना भवतण्हा, खीणा भवनेत्ति, नत्थि दानि पुनब्भवो’’ति। इदमवोच भगवा, इदं वत्वान सुगतो, अथापरं एतदवोच सत्था –
‘‘Catunnaṃ, bhikkhave, ariyasaccānaṃ ananubodhā appaṭivedhā evamidaṃ dīghamaddhānaṃ sandhāvitaṃ saṃsaritaṃ mamañceva tumhākañca…pe… tayidaṃ, bhikkhave, dukkhaṃ ariyasaccaṃ anubuddhaṃ paṭividdhaṃ, dukkhasamudayaṃ 241 ariyasaccaṃ anubuddhaṃ paṭividdhaṃ, dukkhanirodhaṃ 242 ariyasaccaṃ anubuddhaṃ paṭividdhaṃ, dukkhanirodhagāminī paṭipadā ariyasaccaṃ anubuddhaṃ paṭividdhaṃ. Ucchinnā bhavataṇhā, khīṇā bhavanetti, natthi dāni punabbhavo’’ti. Idamavoca bhagavā, idaṃ vatvāna sugato, athāparaṃ etadavoca satthā –
‘‘चतुन्नं अरियसच्चानं, यथाभूतं अदस्सना।
‘‘Catunnaṃ ariyasaccānaṃ, yathābhūtaṃ adassanā;
‘‘तानि एतानि दिट्ठानि, भवनेत्ति समूहता।
‘‘Tāni etāni diṭṭhāni, bhavanetti samūhatā;
उच्छिन्नं मूलं दुक्खस्स, नत्थि दानि पुनब्भवो’’ति॥
Ucchinnaṃ mūlaṃ dukkhassa, natthi dāni punabbhavo’’ti.
इदं ञेय्यं।
Idaṃ ñeyyaṃ.
तत्थ कतमं ञाणञ्च ञेय्यञ्च? रूपं अनिच्चं, वेदना अनिच्चा, सञ्ञा अनिच्चा, सङ्खारा अनिच्चा, विञ्ञाणं अनिच्चन्ति। इदं ञेय्यं।
Tattha katamaṃ ñāṇañca ñeyyañca? Rūpaṃ aniccaṃ, vedanā aniccā, saññā aniccā, saṅkhārā aniccā, viññāṇaṃ aniccanti. Idaṃ ñeyyaṃ.
एवं जानं एवं पस्सं अरियसावको ‘‘रूपं अनिच्च’’न्ति पस्सति, ‘‘वेदना अनिच्चा’’ति पस्सति, ‘‘सञ्ञं…पे॰… सङ्खारे…पे॰… विञ्ञाणं अनिच्च’’न्ति पस्सतीति। इदं ञाणं।
Evaṃ jānaṃ evaṃ passaṃ ariyasāvako ‘‘rūpaṃ anicca’’nti passati, ‘‘vedanā aniccā’’ti passati, ‘‘saññaṃ…pe… saṅkhāre…pe… viññāṇaṃ anicca’’nti passatīti. Idaṃ ñāṇaṃ.
सो परिमुच्चति रूपेन, परिमुच्चति वेदनाय, परिमुच्चति सञ्ञाय, परिमुच्चति सङ्खारेहि, परिमुच्चति विञ्ञाणम्हा, परिमुच्चति दुक्खस्माति वदामीति। इदं ञाणञ्च ञेय्यञ्च।
So parimuccati rūpena, parimuccati vedanāya, parimuccati saññāya, parimuccati saṅkhārehi, parimuccati viññāṇamhā, parimuccati dukkhasmāti vadāmīti. Idaṃ ñāṇañca ñeyyañca.
‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति इदं ञेय्यं। ‘‘यदा पञ्ञाय पस्सती’’ति इदं ञाणं। ‘‘अथ निब्बिन्दति दुक्खे एस मग्गो विसुद्धिया’’ति इदं ञाणञ्च ञेय्यञ्च।
‘‘Sabbe saṅkhārā aniccā’’ti idaṃ ñeyyaṃ. ‘‘Yadā paññāya passatī’’ti idaṃ ñāṇaṃ. ‘‘Atha nibbindati dukkhe esa maggo visuddhiyā’’ti idaṃ ñāṇañca ñeyyañca.
‘‘सब्बे सङ्खारा दुक्खा’’ति इदं ञेय्यं। ‘‘यदा पञ्ञाय पस्सती’’ति इदं ञाणं। ‘‘अथ निब्बिन्दति दुक्खे एस मग्गो विसुद्धिया’’ति इदं ञाणञ्च ञेय्यञ्च।
‘‘Sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti idaṃ ñeyyaṃ. ‘‘Yadā paññāya passatī’’ti idaṃ ñāṇaṃ. ‘‘Atha nibbindati dukkhe esa maggo visuddhiyā’’ti idaṃ ñāṇañca ñeyyañca.
‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति इदं ञेय्यं। ‘‘यदा पञ्ञाय पस्सती’’ति इदं ञाणं। ‘‘अथ निब्बिन्दति दुक्खे एस मग्गो विसुद्धिया’’ति इदं ञाणञ्च ञेय्यञ्च।
‘‘Sabbe dhammā anattā’’ti idaṃ ñeyyaṃ. ‘‘Yadā paññāya passatī’’ti idaṃ ñāṇaṃ. ‘‘Atha nibbindati dukkhe esa maggo visuddhiyā’’ti idaṃ ñāṇañca ñeyyañca.
‘‘ये हि केचि, सोण 245, समणा वा ब्राह्मणा वा अनिच्चेन रूपेन दुक्खेन विपरिणामधम्मेन ‘सेय्योहमस्मी’ति वा समनुपस्सन्ति, ‘सदिसोहमस्मी’ति वा समनुपस्सन्ति, ‘हीनोहमस्मी’ति वा समनुपस्सन्ति। किमञ्ञत्र यथाभूतस्स अदस्सना। अनिच्चाय वेदनाय…पे॰… अनिच्चाय सञ्ञाय…पे॰… अनिच्चेहि सङ्खारेहि…पे॰… अनिच्चेन विञ्ञाणेन दुक्खेन विपरिणामधम्मेन ‘सेय्योहमस्मी’ति वा समनुपस्सन्ति, ‘सदिसोहमस्मी’ति वा समनुपस्सन्ति, ‘हीनोहमस्मी’ति वा समनुपस्सन्ति, किमञ्ञत्र यथाभूतस्स अदस्सना’’ति। इदं ञेय्यं।
‘‘Ye hi keci, soṇa 246, samaṇā vā brāhmaṇā vā aniccena rūpena dukkhena vipariṇāmadhammena ‘seyyohamasmī’ti vā samanupassanti, ‘sadisohamasmī’ti vā samanupassanti, ‘hīnohamasmī’ti vā samanupassanti. Kimaññatra yathābhūtassa adassanā. Aniccāya vedanāya…pe… aniccāya saññāya…pe… aniccehi saṅkhārehi…pe… aniccena viññāṇena dukkhena vipariṇāmadhammena ‘seyyohamasmī’ti vā samanupassanti, ‘sadisohamasmī’ti vā samanupassanti, ‘hīnohamasmī’ti vā samanupassanti, kimaññatra yathābhūtassa adassanā’’ti. Idaṃ ñeyyaṃ.
‘‘ये च खो केचि, सोण, समणा वा ब्राह्मणा वा अनिच्चेन रूपेन दुक्खेन विपरिणामधम्मेन ‘सेय्योहमस्मी’तिपि न समनुपस्सन्ति, ‘सदिसोहमस्मी’तिपि न समनुपस्सन्ति, ‘हीनोहमस्मी’तिपि न समनुपस्सन्ति, किमञ्ञत्र यथाभूतस्स दस्सना। अनिच्चाय वेदनाय…पे॰… अनिच्चाय सञ्ञाय…पे॰… अनिच्चेहि सङ्खारेहि…पे॰… अनिच्चेन विञ्ञाणेन दुक्खेन विपरिणामधम्मेन ‘सेय्योहमस्मी’तिपि न समनुपस्सन्ति, ‘सदिसोहमस्मी’तिपि न समनुपस्सन्ति, ‘हीनोहमस्मी’तिपि न समनुपस्सन्ति, किमञ्ञत्र यथाभूतस्स दस्सनाति। इदं ञाणं।
‘‘Ye ca kho keci, soṇa, samaṇā vā brāhmaṇā vā aniccena rūpena dukkhena vipariṇāmadhammena ‘seyyohamasmī’tipi na samanupassanti, ‘sadisohamasmī’tipi na samanupassanti, ‘hīnohamasmī’tipi na samanupassanti, kimaññatra yathābhūtassa dassanā. Aniccāya vedanāya…pe… aniccāya saññāya…pe… aniccehi saṅkhārehi…pe… aniccena viññāṇena dukkhena vipariṇāmadhammena ‘seyyohamasmī’tipi na samanupassanti, ‘sadisohamasmī’tipi na samanupassanti, ‘hīnohamasmī’tipi na samanupassanti, kimaññatra yathābhūtassa dassanāti. Idaṃ ñāṇaṃ.
इदं ञाणञ्च ञेय्यञ्च।
Idaṃ ñāṇañca ñeyyañca.
तत्थ कतमं दस्सनं?
Tattha katamaṃ dassanaṃ?
११५.
115.
‘‘ये अरियसच्चानि विभावयन्ति, गम्भीरपञ्ञेन सुदेसितानि।
‘‘Ye ariyasaccāni vibhāvayanti, gambhīrapaññena sudesitāni.
किञ्चापि ते होन्ति भुसं पमत्ता 247, न ते भवं अट्ठममादियन्ती’’ति॥
Kiñcāpi te honti bhusaṃ pamattā 248, na te bhavaṃ aṭṭhamamādiyantī’’ti.
इदं दस्सनं।
Idaṃ dassanaṃ.
‘‘यथिन्दखीलो पथविस्सितो सिया, चतुब्भि वातेहि असम्पकम्पियो।
‘‘Yathindakhīlo pathavissito siyā, catubbhi vātehi asampakampiyo;
तथूपमं सप्पुरिसं वदामि, यो अरियसच्चानि अवेच्च पस्सती’’ति॥
Tathūpamaṃ sappurisaṃ vadāmi, yo ariyasaccāni avecca passatī’’ti.
इदं दस्सनं।
Idaṃ dassanaṃ.
‘‘चतूहि, भिक्खवे, सोतापत्तियङ्गेहि समन्नागतो अरियसावको आकङ्खमानो अत्तनाव अत्तानं ब्याकरेय्य ‘खीणनिरयोम्हि, खीणतिरच्छानयोनि, खीणपेत्तिविसयो, खीणापायदुग्गतिविनिपातो, सोतापन्नोहमस्मि अविनिपातधम्मो नियतो सम्बोधिपरायणो, सत्तक्खत्तुपरमं 249 देवे च मनुस्से च सन्धावित्वा संसरित्वा दुक्खस्सन्तं करिस्सामी’ति। कतमेहि चतूहि? इध, भिक्खवे, अरियसावकस्स तथागते सद्धा निविट्ठा पतिट्ठिता विरूळ्हा मूलजाता असंहारिया समणेन वा ब्राह्मणेन वा देवेन वा मारेन वा ब्रह्मुना वा केनचि वा लोकस्मिं सह धम्मेन, धम्मे खो पन निट्ठं गतो होति, स्वाक्खातो भगवता धम्मो सन्दिट्ठिको अकालिको एहिपस्सिको ओपनेय्यिको पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूहि, यदिदं मदनिम्मदनो…पे॰… निरोधो निब्बानं, सह धम्मिया खो पनस्स होन्ति इट्ठा कन्ता पिया मनापा गिही चेव पब्बजिता च। अरियकन्तेहि खो पन सीलेहि समन्नागतो होति अखण्डेहि अच्छिद्देहि असबलेहि अकम्मासेहि भुजिस्सेहि विञ्ञुप्पसट्ठेहि अपरामट्ठेहि समाधिसंवत्तनिकेहि। इमेहि खो, भिक्खवे, चतूहि सोतापत्तियङ्गेहि समन्नागतो अरियसावको आकङ्खमानो अत्तनाव अत्तानं ब्याकरेय्य ‘खीणनिरयोम्हि, खीणतिरच्छानयोनि, खीणपेत्तिविसयो, खीणापायदुग्गतिविनिपातो, सोतापन्नोहमस्मि अविनिपातधम्मो नियतो सम्बोधिपरायणो, सत्तक्खत्तुपरमं देवे च मनुस्से च सन्धावित्वा संसरित्वा दुक्खस्सन्तं करिस्सामी’’’ति।
‘‘Catūhi, bhikkhave, sotāpattiyaṅgehi samannāgato ariyasāvako ākaṅkhamāno attanāva attānaṃ byākareyya ‘khīṇanirayomhi, khīṇatiracchānayoni, khīṇapettivisayo, khīṇāpāyaduggativinipāto, sotāpannohamasmi avinipātadhammo niyato sambodhiparāyaṇo, sattakkhattuparamaṃ 250 deve ca manusse ca sandhāvitvā saṃsaritvā dukkhassantaṃ karissāmī’ti. Katamehi catūhi? Idha, bhikkhave, ariyasāvakassa tathāgate saddhā niviṭṭhā patiṭṭhitā virūḷhā mūlajātā asaṃhāriyā samaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā mārena vā brahmunā vā kenaci vā lokasmiṃ saha dhammena, dhamme kho pana niṭṭhaṃ gato hoti, svākkhāto bhagavatā dhammo sandiṭṭhiko akāliko ehipassiko opaneyyiko paccattaṃ veditabbo viññūhi, yadidaṃ madanimmadano…pe… nirodho nibbānaṃ, saha dhammiyā kho panassa honti iṭṭhā kantā piyā manāpā gihī ceva pabbajitā ca. Ariyakantehi kho pana sīlehi samannāgato hoti akhaṇḍehi acchiddehi asabalehi akammāsehi bhujissehi viññuppasaṭṭhehi aparāmaṭṭhehi samādhisaṃvattanikehi. Imehi kho, bhikkhave, catūhi sotāpattiyaṅgehi samannāgato ariyasāvako ākaṅkhamāno attanāva attānaṃ byākareyya ‘khīṇanirayomhi, khīṇatiracchānayoni, khīṇapettivisayo, khīṇāpāyaduggativinipāto, sotāpannohamasmi avinipātadhammo niyato sambodhiparāyaṇo, sattakkhattuparamaṃ deve ca manusse ca sandhāvitvā saṃsaritvā dukkhassantaṃ karissāmī’’’ti.
इदं दस्सनं।
Idaṃ dassanaṃ.
तत्थ कतमा भावना?
Tattha katamā bhāvanā?
‘‘यस्सिन्द्रियानि भावितानि 251, अज्झत्तं बहिद्धा च सब्बलोके।
‘‘Yassindriyāni bhāvitāni 252, ajjhattaṃ bahiddhā ca sabbaloke;
निब्बिज्झ इमं परञ्च लोकं, कालं कङ्खति भावितो सदन्तो’’ति॥
Nibbijjha imaṃ parañca lokaṃ, kālaṃ kaṅkhati bhāvito sadanto’’ti.
अयं भावना।
Ayaṃ bhāvanā.
‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, धम्मपदानि 253। कतमानि चत्तारि? अनभिज्झा धम्मपदं, अब्यापादो धम्मपदं, सम्मासति धम्मपदं, सम्मासमाधि धम्मपदं, इमानि खो, भिक्खवे, चत्तारि धम्मपदानी’’ति। अयं भावना।
‘‘Cattārimāni, bhikkhave, dhammapadāni 254. Katamāni cattāri? Anabhijjhā dhammapadaṃ, abyāpādo dhammapadaṃ, sammāsati dhammapadaṃ, sammāsamādhi dhammapadaṃ, imāni kho, bhikkhave, cattāri dhammapadānī’’ti. Ayaṃ bhāvanā.
तत्थ कतमं दस्सनञ्च भावना च? ‘‘पञ्च छिन्दे पञ्च जहे’’ति इदं दस्सनं। ‘‘पञ्च चुत्तरि भावये। पञ्च सङ्गातिगो भिक्खु, ओघतिण्णोति वुच्चती’’ति अयं भावना। इदं दस्सनञ्च भावना च।
Tattha katamaṃ dassanañca bhāvanā ca? ‘‘Pañca chinde pañca jahe’’ti idaṃ dassanaṃ. ‘‘Pañca cuttari bhāvaye. Pañca saṅgātigo bhikkhu, oghatiṇṇoti vuccatī’’ti ayaṃ bhāvanā. Idaṃ dassanañca bhāvanā ca.
‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि 255। कतमानि तीणि, अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियं अञ्ञिन्द्रियं अञ्ञाताविन्द्रियं। कतमञ्च, भिक्खवे, अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, भिक्खु अनभिसमेतस्स दुक्खस्स अरियसच्चस्स अभिसमयाय छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति, अनभिसमेतस्स दुक्खसमुदयस्स अरियसच्चस्स…पे॰… दुक्खनिरोधस्स…पे॰… दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अरियसच्चस्स अभिसमयाय छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति। इदं, भिक्खवे, अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रिय’’न्ति। इदं दस्सनं।
‘‘Tīṇimāni, bhikkhave, indriyāni 256. Katamāni tīṇi, anaññātaññassāmītindriyaṃ aññindriyaṃ aññātāvindriyaṃ. Katamañca, bhikkhave, anaññātaññassāmītindriyaṃ? Idha, bhikkhave, bhikkhu anabhisametassa dukkhassa ariyasaccassa abhisamayāya chandaṃ janeti vāyamati vīriyaṃ ārabhati cittaṃ paggaṇhāti padahati, anabhisametassa dukkhasamudayassa ariyasaccassa…pe… dukkhanirodhassa…pe… dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya ariyasaccassa abhisamayāya chandaṃ janeti vāyamati vīriyaṃ ārabhati cittaṃ paggaṇhāti padahati. Idaṃ, bhikkhave, anaññātaññassāmītindriya’’nti. Idaṃ dassanaṃ.
‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, अञ्ञिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, भिक्खु ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति…पे॰… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानाति। इदं, भिक्खवे, अञ्ञिन्द्रियं।
‘‘Katamañca, bhikkhave, aññindriyaṃ? Idha, bhikkhave, bhikkhu ‘idaṃ dukkha’nti yathābhūtaṃ pajānāti, ‘ayaṃ dukkhasamudayo’ti yathābhūtaṃ pajānāti, ‘ayaṃ dukkhanirodho’ti…pe… ‘ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā’ti yathābhūtaṃ pajānāti. Idaṃ, bhikkhave, aññindriyaṃ.
‘‘कतमञ्च , भिक्खवे, अञ्ञाताविन्द्रियं? इध, भिक्खवे, भिक्खु आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति, खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं नापरं इत्थत्तायाति पजानाति। इदं, भिक्खवे, अञ्ञाताविन्द्रिय’’न्ति। अयं भावना।
‘‘Katamañca , bhikkhave, aññātāvindriyaṃ? Idha, bhikkhave, bhikkhu āsavānaṃ khayā anāsavaṃ cetovimuttiṃ paññāvimuttiṃ diṭṭheva dhamme sayaṃ abhiññā sacchikatvā upasampajja viharati, khīṇā jāti, vusitaṃ brahmacariyaṃ, kataṃ karaṇīyaṃ nāparaṃ itthattāyāti pajānāti. Idaṃ, bhikkhave, aññātāvindriya’’nti. Ayaṃ bhāvanā.
इदं दस्सनञ्च भावना च।
Idaṃ dassanañca bhāvanā ca.
११६. तत्थ कतमं सकवचनं?
116. Tattha katamaṃ sakavacanaṃ?
‘‘सब्बपापस्स अकरणं, कुसलस्स उपसम्पदा।
‘‘Sabbapāpassa akaraṇaṃ, kusalassa upasampadā;
सचित्तपरियोदापनं, एतं बुद्धान सासन’’न्ति॥
Sacittapariyodāpanaṃ, etaṃ buddhāna sāsana’’nti.
इदं सकवचनं।
Idaṃ sakavacanaṃ.
‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, बालस्स बाललक्खणानि बालनिमित्तानि बालापदानानि, येहि बालं बालोति परे सञ्जानन्ति। कतमानि तीणि? बालो, भिक्खवे, दुच्चिन्तितचिन्ती च होति, दुब्भासितभासी च होति, दुक्कटकम्मकारी 257 च होति। इमानि खो, भिक्खवे, तीणि बालस्स बाललक्खणानि बालनिमित्तानि बालापदानानि।
‘‘Tīṇimāni, bhikkhave, bālassa bālalakkhaṇāni bālanimittāni bālāpadānāni, yehi bālaṃ bāloti pare sañjānanti. Katamāni tīṇi? Bālo, bhikkhave, duccintitacintī ca hoti, dubbhāsitabhāsī ca hoti, dukkaṭakammakārī 258 ca hoti. Imāni kho, bhikkhave, tīṇi bālassa bālalakkhaṇāni bālanimittāni bālāpadānāni.
‘‘तीणिमानि , भिक्खवे, पण्डितस्स पण्डितलक्खणानि पण्डितनिमित्तानि पण्डितापदानानि, येहि पण्डितं पण्डितोति परे सञ्जानन्ति। कतमानि तीणि? पण्डितो, भिक्खवे, सुचिन्तितचिन्ती च होति, सुभासितभासी च होति, सुकतकम्मकारी च होति। इमानि खो, भिक्खवे, तीणि पण्डितस्स पण्डितलक्खणानि पण्डितनिमित्तानि पण्डितापदानानी’’ति।
‘‘Tīṇimāni , bhikkhave, paṇḍitassa paṇḍitalakkhaṇāni paṇḍitanimittāni paṇḍitāpadānāni, yehi paṇḍitaṃ paṇḍitoti pare sañjānanti. Katamāni tīṇi? Paṇḍito, bhikkhave, sucintitacintī ca hoti, subhāsitabhāsī ca hoti, sukatakammakārī ca hoti. Imāni kho, bhikkhave, tīṇi paṇḍitassa paṇḍitalakkhaṇāni paṇḍitanimittāni paṇḍitāpadānānī’’ti.
इदं सकवचनं।
Idaṃ sakavacanaṃ.
तत्थ कतमं परवचनं?
Tattha katamaṃ paravacanaṃ?
‘‘पथवीसमो नत्थि वित्थतो, निन्नो पातालसमो न विज्जति।
‘‘Pathavīsamo natthi vitthato, ninno pātālasamo na vijjati;
मेरुसमो नत्थि उन्नतो, चक्कवत्तिसदिसो नत्थि पोरिसो’’ति॥
Merusamo natthi unnato, cakkavattisadiso natthi poriso’’ti.
इदं परवचनं।
Idaṃ paravacanaṃ.
‘‘‘होतु , देवानमिन्द, सुभासितेन जयोति। होतु, वेपचित्ति सुभासितेन जयोति। भण, वेपचित्ति, गाथ’न्ति। अथ खो, भिक्खवे, वेपचित्ति असुरिन्दो इमं गाथं अभासि –
‘‘‘Hotu , devānaminda, subhāsitena jayoti. Hotu, vepacitti subhāsitena jayoti. Bhaṇa, vepacitti, gātha’nti. Atha kho, bhikkhave, vepacitti asurindo imaṃ gāthaṃ abhāsi –
‘‘भिय्यो बाला पभिज्जेय्युं 259, नो चस्स पटिसेधको।
‘‘Bhiyyo bālā pabhijjeyyuṃ 260, no cassa paṭisedhako;
तस्मा भुसेन दण्डेन, धीरो बालं निसेधये’’ति॥
Tasmā bhusena daṇḍena, dhīro bālaṃ nisedhaye’’ti.
‘‘भासिताय खो पन, भिक्खवे, वेपचित्तिना असुरिन्देन गाथाय असुरा अनुमोदिंसु, देवा तुण्ही अहेसुं। अथ खो, भिक्खवे, वेपचित्ति असुरिन्दो सक्कं देवानमिन्दं एतदवोच ‘भण, देवानमिन्द, गाथ’न्ति। एवं वुत्ते, भिक्खवे, सक्को देवानमिन्दो इमं गाथं अभासि –
‘‘Bhāsitāya kho pana, bhikkhave, vepacittinā asurindena gāthāya asurā anumodiṃsu, devā tuṇhī ahesuṃ. Atha kho, bhikkhave, vepacitti asurindo sakkaṃ devānamindaṃ etadavoca ‘bhaṇa, devānaminda, gātha’nti. Evaṃ vutte, bhikkhave, sakko devānamindo imaṃ gāthaṃ abhāsi –
‘‘एतदेव अहं मञ्ञे, बालस्स पटिसेधनं।
‘‘Etadeva ahaṃ maññe, bālassa paṭisedhanaṃ;
परं सङ्कुपितं ञत्वा, यो सतो उपसम्मती’’ति॥
Paraṃ saṅkupitaṃ ñatvā, yo sato upasammatī’’ti.
‘‘भासिताय खो पन, भिक्खवे, सक्केन देवानमिन्देन गाथाय देवा अनुमोदिंसु, असुरा तुण्ही अहेसुं। अथ खो, भिक्खवे, सक्को देवानमिन्दो वेपचित्तिं असुरिन्दं एतदवोच ‘भण, वेपचित्ति, गाथ’न्ति। एवं वुत्ते, भिक्खवे, वेपचित्ति असुरिन्दो इमं गाथं अभासि –
‘‘Bhāsitāya kho pana, bhikkhave, sakkena devānamindena gāthāya devā anumodiṃsu, asurā tuṇhī ahesuṃ. Atha kho, bhikkhave, sakko devānamindo vepacittiṃ asurindaṃ etadavoca ‘bhaṇa, vepacitti, gātha’nti. Evaṃ vutte, bhikkhave, vepacitti asurindo imaṃ gāthaṃ abhāsi –
‘‘एतदेव तितिक्खाय, वज्जं पस्सामि वासव।
‘‘Etadeva titikkhāya, vajjaṃ passāmi vāsava;
अज्झारुहति दुम्मेधो, गोव भिय्यो पलायिन’’न्ति॥
Ajjhāruhati dummedho, gova bhiyyo palāyina’’nti.
‘‘भासिताय खो पन, भिक्खवे, वेपचित्तिना असुरिन्देन गाथाय असुरा अनुमोदिंसु, देवा तुण्ही अहेसुं। अथ खो वेपचित्ति असुरिन्दो सक्कं देवानमिन्दं एतदवोच ‘भण, देवानमिन्द, गाथ’न्ति। एवं वुत्ते, भिक्खवे, सक्को देवानमिन्दो इमा गाथायो अभासि –
‘‘Bhāsitāya kho pana, bhikkhave, vepacittinā asurindena gāthāya asurā anumodiṃsu, devā tuṇhī ahesuṃ. Atha kho vepacitti asurindo sakkaṃ devānamindaṃ etadavoca ‘bhaṇa, devānaminda, gātha’nti. Evaṃ vutte, bhikkhave, sakko devānamindo imā gāthāyo abhāsi –
‘‘कामं मञ्ञतु वा मा वा, भया म्यायं तितिक्खति।
‘‘Kāmaṃ maññatu vā mā vā, bhayā myāyaṃ titikkhati;
सदत्थपरमा अत्था, खन्ता भिय्यो न विज्जति॥
Sadatthaparamā atthā, khantā bhiyyo na vijjati.
‘‘यो हवे बलवा सन्तो, दुब्बलस्स तितिक्खति।
‘‘Yo have balavā santo, dubbalassa titikkhati;
तमाहु परमं खन्तिं, निच्चं खमति दुब्बलो॥
Tamāhu paramaṃ khantiṃ, niccaṃ khamati dubbalo.
‘‘अबलं तं बलं आहु, यस्स बालबलं बलं।
‘‘Abalaṃ taṃ balaṃ āhu, yassa bālabalaṃ balaṃ;
बलस्स धम्मगुत्तस्स, पटिवत्ता न विज्जति॥
Balassa dhammaguttassa, paṭivattā na vijjati.
‘‘तस्सेव तेन पापियो, यो कुद्धं पटिकुज्झति।
‘‘Tasseva tena pāpiyo, yo kuddhaṃ paṭikujjhati;
कुद्धं अप्पटिकुज्झन्तो, सङ्गामं जेति दुज्जयं॥
Kuddhaṃ appaṭikujjhanto, saṅgāmaṃ jeti dujjayaṃ.
‘‘उभिन्नमत्थं चरति, अत्तनो च परस्स च।
‘‘Ubhinnamatthaṃ carati, attano ca parassa ca;
परं सङ्कुपितं ञत्वा, यो सतो उपसम्मति॥
Paraṃ saṅkupitaṃ ñatvā, yo sato upasammati.
‘‘उभिन्नं तिकिच्छन्तानं, अत्तनो च परस्स च।
‘‘Ubhinnaṃ tikicchantānaṃ, attano ca parassa ca;
जना मञ्ञन्ति बालोति, ये धम्मस्स अकोविदा’’ति॥
Janā maññanti bāloti, ye dhammassa akovidā’’ti.
‘‘भासितासु खो पन, भिक्खवे, सक्केन देवानमिन्देन गाथासु देवा अनुमोदिंसु, असुरा तुण्ही अहेसु’’न्ति। इदं परवचनं।
‘‘Bhāsitāsu kho pana, bhikkhave, sakkena devānamindena gāthāsu devā anumodiṃsu, asurā tuṇhī ahesu’’nti. Idaṃ paravacanaṃ.
११७. तत्थ कतमं सकवचनञ्च परवचनञ्च?
117. Tattha katamaṃ sakavacanañca paravacanañca?
यञ्च पत्तं यञ्च पत्तब्बं उभयमेतं रजानुकिण्णं आतुरस्सानुसिक्खतो। ये च सिक्खासारा सीलं वतं जीवितं ब्रह्मचरियं उपट्ठानसारा, अयमेको अन्तो। ये च एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो ‘‘नत्थि कामेसु दोसो’’ति, अयं दुतियो अन्तो। इच्चेते उभो अन्ता कटसिवड्ढना कटसियो दिट्ठिं वड्ढेन्ति। एते उभो अन्ते अनभिञ्ञाय ओलीयन्ति एके अतिधावन्ति एकेति। इदं परवचनं।
Yañca pattaṃ yañca pattabbaṃ ubhayametaṃ rajānukiṇṇaṃ āturassānusikkhato. Ye ca sikkhāsārā sīlaṃ vataṃ jīvitaṃ brahmacariyaṃ upaṭṭhānasārā, ayameko anto. Ye ca evaṃvādino evaṃdiṭṭhino ‘‘natthi kāmesu doso’’ti, ayaṃ dutiyo anto. Iccete ubho antā kaṭasivaḍḍhanā kaṭasiyo diṭṭhiṃ vaḍḍhenti. Ete ubho ante anabhiññāya olīyanti eke atidhāvanti eketi. Idaṃ paravacanaṃ.
ये च खो ते उभो अन्ते अभिञ्ञाय तत्र च न अहेसुं, तेन च अमञ्ञिंसु, वट्टं तेसं नत्थि पञ्ञापनायाति। इदं सकवचनं। अयं उदानो सकवचनञ्च परवचनञ्च।
Ye ca kho te ubho ante abhiññāya tatra ca na ahesuṃ, tena ca amaññiṃsu, vaṭṭaṃ tesaṃ natthi paññāpanāyāti. Idaṃ sakavacanaṃ. Ayaṃ udāno sakavacanañca paravacanañca.
राजा पसेनदि 263 कोसलो भगवन्तं एतदवोच – इध मय्हं, भन्ते, रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि ‘‘केसं नु खो पियो अत्ता, केसं अप्पियो अत्ता’’ति। तस्स मय्हं, भन्ते, एतदहोसि ‘‘ये च खो केचि कायेन दुच्चरितं चरन्ति, वाचाय दुच्चरितं चरन्ति, मनसा दुच्चरितं चरन्ति, तेसं अप्पियो अत्ता। किञ्चापि ते एवं वदेय्युं ‘पियो नो अत्ता’ति, अथ खो तेसं अप्पियो अत्ता। तं किस्स हेतु? यं हि अप्पियो अप्पियस्स करेय्य, तं ते अत्तनाव अत्तनो करोन्ति, तस्मा तेसं अप्पियो अत्ता। ये च खो केचि कायेन सुचरितं चरन्ति, वाचाय सुचरितं चरन्ति, मनसा सुचरितं चरन्ति, तेसं पियो अत्ता। किञ्चापि ते एवं वदेय्युं ‘अप्पियो नो अत्ता’ति, अथ खो तेसं पियो अत्ता। तं किस्स हेतु? यं हि पियो पियस्स करेय्य । तं ते अत्तनाव अत्तनो करोन्ति। तस्मा तेसं पियो अत्ता’’ति।
Rājā pasenadi 264 kosalo bhagavantaṃ etadavoca – idha mayhaṃ, bhante, rahogatassa paṭisallīnassa evaṃ cetaso parivitakko udapādi ‘‘kesaṃ nu kho piyo attā, kesaṃ appiyo attā’’ti. Tassa mayhaṃ, bhante, etadahosi ‘‘ye ca kho keci kāyena duccaritaṃ caranti, vācāya duccaritaṃ caranti, manasā duccaritaṃ caranti, tesaṃ appiyo attā. Kiñcāpi te evaṃ vadeyyuṃ ‘piyo no attā’ti, atha kho tesaṃ appiyo attā. Taṃ kissa hetu? Yaṃ hi appiyo appiyassa kareyya, taṃ te attanāva attano karonti, tasmā tesaṃ appiyo attā. Ye ca kho keci kāyena sucaritaṃ caranti, vācāya sucaritaṃ caranti, manasā sucaritaṃ caranti, tesaṃ piyo attā. Kiñcāpi te evaṃ vadeyyuṃ ‘appiyo no attā’ti, atha kho tesaṃ piyo attā. Taṃ kissa hetu? Yaṃ hi piyo piyassa kareyya . Taṃ te attanāva attano karonti. Tasmā tesaṃ piyo attā’’ti.
‘‘एवमेतं, महाराज, एवमेतं, महाराज, ये हि केचि, महाराज, कायेन दुच्चरितं चरन्ति, वाचाय दुच्चरितं चरन्ति, मनसा दुच्चरितं चरन्ति तस्मा तेसं अप्पियो अत्ता। किञ्चापि ते एवं वदेय्युं ‘पियो नो अत्ता’ति, अथ खो तेसं अप्पियो अत्ता। तं किस्स हेतु? यं हि, महाराज, अप्पियो अप्पियस्स करेय्य, तं ते अत्तनाव अत्तनो करोन्ति, तस्मा तेसं अप्पियो अत्ता। ये च खो केचि महाराज कायेन सुचरितं चरन्ति, वाचाय सुचरितं चरन्ति, मनसा सुचरितं चरन्ति, तेसं पियो अत्ता। किञ्चापि ते एवं वदेय्युं ‘अप्पियो नो अत्ता’ति, अथ खो तेसं पियो अत्ता। तं किस्स हेतु? यं हि, महाराज, पियो पियस्स करेय्य, तं ते अत्तनाव अत्तनो करोन्ति, तस्मा तेसं पियो अत्ताति। इदमवोच भगवा…पे॰… सत्था –
‘‘Evametaṃ, mahārāja, evametaṃ, mahārāja, ye hi keci, mahārāja, kāyena duccaritaṃ caranti, vācāya duccaritaṃ caranti, manasā duccaritaṃ caranti tasmā tesaṃ appiyo attā. Kiñcāpi te evaṃ vadeyyuṃ ‘piyo no attā’ti, atha kho tesaṃ appiyo attā. Taṃ kissa hetu? Yaṃ hi, mahārāja, appiyo appiyassa kareyya, taṃ te attanāva attano karonti, tasmā tesaṃ appiyo attā. Ye ca kho keci mahārāja kāyena sucaritaṃ caranti, vācāya sucaritaṃ caranti, manasā sucaritaṃ caranti, tesaṃ piyo attā. Kiñcāpi te evaṃ vadeyyuṃ ‘appiyo no attā’ti, atha kho tesaṃ piyo attā. Taṃ kissa hetu? Yaṃ hi, mahārāja, piyo piyassa kareyya, taṃ te attanāva attano karonti, tasmā tesaṃ piyo attāti. Idamavoca bhagavā…pe… satthā –
‘‘अत्तानञ्चे पियं जञ्ञा, न नं पापेन संयुजे।
‘‘Attānañce piyaṃ jaññā, na naṃ pāpena saṃyuje;
न हि तं सुलभं होति, सुखं दुक्कटकारिना॥
Na hi taṃ sulabhaṃ hoti, sukhaṃ dukkaṭakārinā.
किं हि तस्स सकं होति, किञ्च आदाय गच्छति।
Kiṃ hi tassa sakaṃ hoti, kiñca ādāya gacchati;
किञ्चस्स अनुगं होति, छायाव अनपायिनी॥
Kiñcassa anugaṃ hoti, chāyāva anapāyinī.
‘‘उभो पुञ्ञञ्च पापञ्च, यं मच्चो कुरुते इध।
‘‘Ubho puññañca pāpañca, yaṃ macco kurute idha;
तञ्हि तस्स सकं होति, तंव आदाय गच्छति।
Tañhi tassa sakaṃ hoti, taṃva ādāya gacchati;
तंवस्स अनुगं होति, छायाव अनपायिनी॥
Taṃvassa anugaṃ hoti, chāyāva anapāyinī.
‘‘तस्मा करेय्य कल्याणं, निचयं सम्परायिकं।
‘‘Tasmā kareyya kalyāṇaṃ, nicayaṃ samparāyikaṃ;
पुञ्ञानि परलोकस्मिं, पतिट्ठा होन्ति पाणिन’’न्ति॥
Puññāni paralokasmiṃ, patiṭṭhā honti pāṇina’’nti.
इदं सुत्तं परवचनं। अनुगीति सकवचनं। इदं सकवचनञ्च परवचनञ्च।
Idaṃ suttaṃ paravacanaṃ. Anugīti sakavacanaṃ. Idaṃ sakavacanañca paravacanañca.
११८. तत्थ कतमं विसज्जनीयं?
118. Tattha katamaṃ visajjanīyaṃ?
पञ्हे पुच्छिते इदं अभिञ्ञेय्यं, इदं परिञ्ञेय्यं, इदं पहातब्बं, इदं भावेतब्बं, इदं सच्छिकातब्बं, इमे धम्मा एवंगहिता इदं फलं निब्बत्तयन्ति। तेसं एवंगहितानं अयमत्थो इति इदं विसज्जनीयं। ‘‘उळारो बुद्धो भगवा’’ति बुद्धउळारतं धम्मस्वाक्खाततं सङ्घसुप्पटिपत्तिञ्च एकंसेनेव निद्दिसे। ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति ‘‘सब्बे सङ्खारा दुक्खा’’ति ‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति एकंसेनेव निद्दिसे। यं वा पनञ्ञम्पि एवं जातियं। इदं विसज्जनीयं।
Pañhe pucchite idaṃ abhiññeyyaṃ, idaṃ pariññeyyaṃ, idaṃ pahātabbaṃ, idaṃ bhāvetabbaṃ, idaṃ sacchikātabbaṃ, ime dhammā evaṃgahitā idaṃ phalaṃ nibbattayanti. Tesaṃ evaṃgahitānaṃ ayamattho iti idaṃ visajjanīyaṃ. ‘‘Uḷāro buddho bhagavā’’ti buddhauḷārataṃ dhammasvākkhātataṃ saṅghasuppaṭipattiñca ekaṃseneva niddise. ‘‘Sabbe saṅkhārā aniccā’’ti ‘‘sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti ekaṃseneva niddise. Yaṃ vā panaññampi evaṃ jātiyaṃ. Idaṃ visajjanīyaṃ.
तत्थ कतमं अविसज्जनीयं?
Tattha katamaṃ avisajjanīyaṃ?
‘‘आकङ्खतो ते नरदम्मसारथि 267, देवा मनुस्सा मनसा विचिन्तितं।
‘‘Ākaṅkhato te naradammasārathi 268, devā manussā manasā vicintitaṃ;
सब्बे न जञ्ञा कसिणापि पाणिनो, सन्तं समाधिं अरणं निसेवतो।
Sabbe na jaññā kasiṇāpi pāṇino, santaṃ samādhiṃ araṇaṃ nisevato;
किन्तं भगवा आकङ्खती’’ति॥
Kintaṃ bhagavā ākaṅkhatī’’ti.
इदं अविसज्जनीयं।
Idaṃ avisajjanīyaṃ.
एत्तको भगवा सीलक्खन्धे समाधिक्खन्धे पञ्ञाक्खन्धे विमुत्तिक्खन्धे विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धे इरियायं पभावे हितेसितायं करुणायं इद्धियन्ति। इदं अविसज्जनीयं।
Ettako bhagavā sīlakkhandhe samādhikkhandhe paññākkhandhe vimuttikkhandhe vimuttiñāṇadassanakkhandhe iriyāyaṃ pabhāve hitesitāyaṃ karuṇāyaṃ iddhiyanti. Idaṃ avisajjanīyaṃ.
‘‘तथागतस्स, भिक्खवे, अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स लोके उप्पादा तिण्णं रतनानं उप्पादो बुद्धरतनस्स धम्मरतनस्स सङ्घरतनस्स’’। किं पमाणानि तीणि रतनानीति? इदं अविसज्जनीयं।
‘‘Tathāgatassa, bhikkhave, arahato sammāsambuddhassa loke uppādā tiṇṇaṃ ratanānaṃ uppādo buddharatanassa dhammaratanassa saṅgharatanassa’’. Kiṃ pamāṇāni tīṇi ratanānīti? Idaṃ avisajjanīyaṃ.
बुद्धविसयो अविसज्जनीयो। पुग्गलपरोपरञ्ञुता अविसज्जनीया। ‘‘पुब्बा, भिक्खवे, कोटि न पञ्ञायति अविज्जानीवरणानं सत्तानं तण्हासंयोजनानं सकिं निरयं सकिं तिरच्छानयोनिं सकिं पेत्तिविसयं सकिं असुरयोनिं सकिं देवे सकिं मनुस्से सन्धावितं संसरितं’’। कतमा पुब्बा कोटीति अविसज्जनीयं। न पञ्ञायतीति सावकानं ञाणवेकल्लेन। दुविधा बुद्धानं भगवन्तानं देसना अत्तूपनायिका च परूपनायिका च। न पञ्ञायतीति परूपनायिका। नत्थि बुद्धानं भगवन्तानं अविजाननाति 269 अत्तूपनायिका। यथा भगवा कोकालिकं भिक्खुं आरब्भ अञ्ञतरं भिक्खुं एवमाह –
Buddhavisayo avisajjanīyo. Puggalaparoparaññutā avisajjanīyā. ‘‘Pubbā, bhikkhave, koṭi na paññāyati avijjānīvaraṇānaṃ sattānaṃ taṇhāsaṃyojanānaṃ sakiṃ nirayaṃ sakiṃ tiracchānayoniṃ sakiṃ pettivisayaṃ sakiṃ asurayoniṃ sakiṃ deve sakiṃ manusse sandhāvitaṃ saṃsaritaṃ’’. Katamā pubbā koṭīti avisajjanīyaṃ. Na paññāyatīti sāvakānaṃ ñāṇavekallena. Duvidhā buddhānaṃ bhagavantānaṃ desanā attūpanāyikā ca parūpanāyikā ca. Na paññāyatīti parūpanāyikā. Natthi buddhānaṃ bhagavantānaṃ avijānanāti 270 attūpanāyikā. Yathā bhagavā kokālikaṃ bhikkhuṃ ārabbha aññataraṃ bhikkhuṃ evamāha –
‘‘सेय्यथापि , भिक्खु, वीसतिखारिको कोसलको तिलवाहो…पे॰… न त्वेव एको अब्बुदो निरयो। सेय्यथापि भिक्खु, वीसति अब्बुदा निरया, एवमेको निरब्बुदो निरयो 271। सेय्यथापि, भिक्खु, वीसति निरब्बुदा निरया, एवमेको अबबो निरयो। सेय्यथापि, भिक्खु, वीसति अबबा निरया, एवमेको अटटो निरयो। सेय्यथापि, भिक्खु, वीसति अटटा निरया, एवमेको अहहो निरयो। सेय्यथापि, भिक्खु, वीसति अहहा निरया, एवमेको कुमुदो निरयो। सेय्यथापि, भिक्खु, वीसति कुमुदा निरया, एवमेको सोगन्धिको निरयो। सेय्यथापि, भिक्खु, वीसति सोगन्धिका निरया, एवमेको उप्पलको निरयो 272। सेय्यथापि, भिक्खु, वीसति उप्पलका निरया, एवमेको पुण्डरीको निरयो। सेय्यथापि, भिक्खु, वीसति पुण्डरीका निरया, एवमेको पदुमो निरयो। पदुमे पन, भिक्खु, निरये कोकालिको भिक्खु उपपन्नो सारिपुत्तमोग्गल्लानेसु चित्तं आघातेत्वा’’ति। यं वा पन किञ्चि भगवा आह ‘‘अयं अप्पमेय्यो असङ्ख्येयो’’ति। सब्बं तं अविसज्जनीयं। इदं अविसज्जनीयं।
‘‘Seyyathāpi , bhikkhu, vīsatikhāriko kosalako tilavāho…pe… na tveva eko abbudo nirayo. Seyyathāpi bhikkhu, vīsati abbudā nirayā, evameko nirabbudo nirayo 273. Seyyathāpi, bhikkhu, vīsati nirabbudā nirayā, evameko ababo nirayo. Seyyathāpi, bhikkhu, vīsati ababā nirayā, evameko aṭaṭo nirayo. Seyyathāpi, bhikkhu, vīsati aṭaṭā nirayā, evameko ahaho nirayo. Seyyathāpi, bhikkhu, vīsati ahahā nirayā, evameko kumudo nirayo. Seyyathāpi, bhikkhu, vīsati kumudā nirayā, evameko sogandhiko nirayo. Seyyathāpi, bhikkhu, vīsati sogandhikā nirayā, evameko uppalako nirayo 274. Seyyathāpi, bhikkhu, vīsati uppalakā nirayā, evameko puṇḍarīko nirayo. Seyyathāpi, bhikkhu, vīsati puṇḍarīkā nirayā, evameko padumo nirayo. Padume pana, bhikkhu, niraye kokāliko bhikkhu upapanno sāriputtamoggallānesu cittaṃ āghātetvā’’ti. Yaṃ vā pana kiñci bhagavā āha ‘‘ayaṃ appameyyo asaṅkhyeyo’’ti. Sabbaṃ taṃ avisajjanīyaṃ. Idaṃ avisajjanīyaṃ.
११९. तत्थ कतमं विसज्जनीयञ्च अविसज्जनीयञ्च, यदा सो उपको आजीवको भगवन्तं आह ‘‘कुहिं, आवुसो गोतम, गमिस्ससी’’ति। भगवा आह –
119. Tattha katamaṃ visajjanīyañca avisajjanīyañca, yadā so upako ājīvako bhagavantaṃ āha ‘‘kuhiṃ, āvuso gotama, gamissasī’’ti. Bhagavā āha –
‘‘बाराणसिं गमिस्सामि, अहं तं अमतदुन्दुभिं।
‘‘Bārāṇasiṃ gamissāmi, ahaṃ taṃ amatadundubhiṃ;
धम्मचक्कं पवत्तेतुं, लोके अप्पटिवत्तिय’’न्ति॥
Dhammacakkaṃ pavattetuṃ, loke appaṭivattiya’’nti.
उपको आजीवको आह ‘‘‘जिनो’ति खो आवुसो, भो गोतम, पटिजानासी’’ति। भगवा आह –
Upako ājīvako āha ‘‘‘jino’ti kho āvuso, bho gotama, paṭijānāsī’’ti. Bhagavā āha –
जिता मे पापका धम्मा, तस्माहं उपका जिनो’’ति॥
Jitā me pāpakā dhammā, tasmāhaṃ upakā jino’’ti.
कथं जिनो केन जिनोति विसज्जनीयं। कतमो जिनोति अविसज्जनीयं। कतमो आसवक्खयो, रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयोति विसज्जनीयं। कित्तको आसवक्खयोति अविसज्जनीयं। इदं विसज्जनीयञ्च अविसज्जनीयञ्च।
Kathaṃ jino kena jinoti visajjanīyaṃ. Katamo jinoti avisajjanīyaṃ. Katamo āsavakkhayo, rāgakkhayo dosakkhayo mohakkhayoti visajjanīyaṃ. Kittako āsavakkhayoti avisajjanīyaṃ. Idaṃ visajjanīyañca avisajjanīyañca.
अत्थि तथागतोति विसज्जनीयं। अत्थि रूपन्ति विसज्जनीयं। रूपं तथागतोति अविसज्जनीयं। रूपवा तथागतोति अविसज्जनीयं। रूपे तथागतोति अविसज्जनीयं। तथागते रूपन्ति अविसज्जनीयं। एवं अत्थि वेदना…पे॰… सञ्ञा…पे॰… सङ्खारा…पे॰… अत्थि विञ्ञाणन्ति विसज्जनीयं। विञ्ञाणं तथागतोति अविसज्जनीयं। विञ्ञाणवा तथागतोति अविसज्जनीयं। विञ्ञाणे तथागतोति अविसज्जनीयं। तथागते विञ्ञाणन्ति अविसज्जनीयं। अञ्ञत्र रूपेन तथागतोति अविसज्जनीयं। अञ्ञत्र वेदनाय…पे॰… सञ्ञाय…पे॰… सङ्खारेहि…पे॰… विञ्ञाणेन तथागतोति अविसज्जनीयं। अयं सो तथागतो अरूपको…पे॰… अवेदनको…पे॰… असञ्ञको…पे॰… असङ्खारको…पे॰… अविञ्ञाणकोति अविसज्जनीयं। इदं विसज्जनीयञ्च अविसज्जनीयञ्च।
Atthi tathāgatoti visajjanīyaṃ. Atthi rūpanti visajjanīyaṃ. Rūpaṃ tathāgatoti avisajjanīyaṃ. Rūpavā tathāgatoti avisajjanīyaṃ. Rūpe tathāgatoti avisajjanīyaṃ. Tathāgate rūpanti avisajjanīyaṃ. Evaṃ atthi vedanā…pe… saññā…pe… saṅkhārā…pe… atthi viññāṇanti visajjanīyaṃ. Viññāṇaṃ tathāgatoti avisajjanīyaṃ. Viññāṇavā tathāgatoti avisajjanīyaṃ. Viññāṇe tathāgatoti avisajjanīyaṃ. Tathāgate viññāṇanti avisajjanīyaṃ. Aññatra rūpena tathāgatoti avisajjanīyaṃ. Aññatra vedanāya…pe… saññāya…pe… saṅkhārehi…pe… viññāṇena tathāgatoti avisajjanīyaṃ. Ayaṃ so tathāgato arūpako…pe… avedanako…pe… asaññako…pe… asaṅkhārako…pe… aviññāṇakoti avisajjanīyaṃ. Idaṃ visajjanīyañca avisajjanīyañca.
पस्सति भगवा दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते चवमाने उपपज्जमाने एवं सब्बं…पे॰… यथाकम्मूपगे सत्ते पजानातीति विसज्जनीयं। कतमे सत्ता, कतमो तथागतोति अविसज्जनीयं। इदं विसज्जनीयञ्च अविसज्जनीयञ्च।
Passati bhagavā dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena satte cavamāne upapajjamāne evaṃ sabbaṃ…pe… yathākammūpage satte pajānātīti visajjanīyaṃ. Katame sattā, katamo tathāgatoti avisajjanīyaṃ. Idaṃ visajjanīyañca avisajjanīyañca.
अत्थि तथागतोति विसज्जनीयं। अत्थि तथागतो परं मरणाति अविसज्जनीयं। इदं विसज्जनीयञ्च अविसज्जनीयञ्च।
Atthi tathāgatoti visajjanīyaṃ. Atthi tathāgato paraṃ maraṇāti avisajjanīyaṃ. Idaṃ visajjanīyañca avisajjanīyañca.
१२०. तत्थ कतमं कम्मं?
120. Tattha katamaṃ kammaṃ?
‘‘अन्तकेनाधिपन्नस्स , जहतो मानुसं भवं।
‘‘Antakenādhipannassa , jahato mānusaṃ bhavaṃ;
किं हि तस्स सकं होति, किञ्च आदाय गच्छति।
Kiṃ hi tassa sakaṃ hoti, kiñca ādāya gacchati;
किञ्चस्स अनुगं होति, छायाव अनपायिनी॥
Kiñcassa anugaṃ hoti, chāyāva anapāyinī.
‘‘उभो पुञ्ञञ्च पापञ्च, यं मच्चो कुरुते इध।
‘‘Ubho puññañca pāpañca, yaṃ macco kurute idha;
तंवस्स अनुगं होति, छायाव अनपायिनी’’ति॥
Taṃvassa anugaṃ hoti, chāyāva anapāyinī’’ti.
इदं कम्मं।
Idaṃ kammaṃ.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, बालं पीठसमारूळ्हं वा मञ्चसमारूळ्हं वा छमायं 279 वा सेमानं यानिस्स पुब्बे पापकानि कम्मानि कतानि कायेन दुच्चरितानि वाचाय दुच्चरितानि मनसा दुच्चरितानि, तानिस्स तम्हि समये ओलम्बन्ति अज्झोलम्बन्ति अभिप्पलम्बन्ति। सेय्यथापि, भिक्खवे, महतं पब्बतकूटानं छाया सायन्हसमयं पथवियं ओलम्बन्ति अज्झोलम्बन्ति अभिप्पलम्बन्ति। एवमेव खो, भिक्खवे, बालं पीठसमारूळ्हं वा मञ्चसमारूळ्हं वा छमायं वा सेमानं यानिस्स पुब्बे पापकानि कम्मानि कतानि कायेन दुच्चरितानि वाचाय दुच्चरितानि मनसा दुच्चरितानि, तानिस्स तम्हि समये ओलम्बन्ति अज्झोलम्बन्ति अभिप्पलम्बन्ति। तत्र, भिक्खवे, बालस्स एवं होति ‘अकतं वत मे कल्याणं, अकतं कुसलं, अकतं भीरुत्ताणं। कतं पापं, कतं लुद्दं, कतं किब्बिसं, यावता भो अकतकल्याणानं अकतकुसलानं अकतभीरुत्ताणानं कतपापानं कतलुद्दानं कतकिब्बिसानं गति, तं गतिं पेच्च गच्छामी’ति, सो सोचति किलमति परिदेवति उरत्ताळिं कन्दति सम्मोहं आपज्जती’’ति।
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bālaṃ pīṭhasamārūḷhaṃ vā mañcasamārūḷhaṃ vā chamāyaṃ 280 vā semānaṃ yānissa pubbe pāpakāni kammāni katāni kāyena duccaritāni vācāya duccaritāni manasā duccaritāni, tānissa tamhi samaye olambanti ajjholambanti abhippalambanti. Seyyathāpi, bhikkhave, mahataṃ pabbatakūṭānaṃ chāyā sāyanhasamayaṃ pathaviyaṃ olambanti ajjholambanti abhippalambanti. Evameva kho, bhikkhave, bālaṃ pīṭhasamārūḷhaṃ vā mañcasamārūḷhaṃ vā chamāyaṃ vā semānaṃ yānissa pubbe pāpakāni kammāni katāni kāyena duccaritāni vācāya duccaritāni manasā duccaritāni, tānissa tamhi samaye olambanti ajjholambanti abhippalambanti. Tatra, bhikkhave, bālassa evaṃ hoti ‘akataṃ vata me kalyāṇaṃ, akataṃ kusalaṃ, akataṃ bhīruttāṇaṃ. Kataṃ pāpaṃ, kataṃ luddaṃ, kataṃ kibbisaṃ, yāvatā bho akatakalyāṇānaṃ akatakusalānaṃ akatabhīruttāṇānaṃ katapāpānaṃ kataluddānaṃ katakibbisānaṃ gati, taṃ gatiṃ pecca gacchāmī’ti, so socati kilamati paridevati urattāḷiṃ kandati sammohaṃ āpajjatī’’ti.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, पण्डितं पीठसमारूळ्हं वा मञ्चसमारूळ्हं वा छमायं वा सेमानं यानिस्स पुब्बे कल्याणानि कम्मानि कतानि कायेन सुचरितानि वाचाय सुचरितानि मनसा सुचरितानि, तानिस्स तम्हि समये ओलम्बन्ति अज्झोलम्बन्ति अभिप्पलम्बन्ति। सेय्यथापि, भिक्खवे, महतं पब्बतकूटानं छाया सायन्हसमयं पथवियं ओलम्बन्ति अज्झोलम्बन्ति अभिप्पलम्बन्ति। एवमेव खो, भिक्खवे, पण्डितं पीठसमारूळ्हं वा मञ्चसमारूळ्हं वा छमायं वा सेमानं यानिस्स पुब्बे कल्याणानि कम्मानि कतानि कायेन सुचरितानि वाचाय सुचरितानि मनसा सुचरितानि, तानिस्स तम्हि समये ओलम्बन्ति अज्झोलम्बन्ति अभिप्पलम्बन्ति। तत्र, भिक्खवे, पण्डितस्स ‘एवं होति अकतं वत मे पापं , अकतं लुद्दं, अकतं किब्बिसं। कतं कल्याणं, कतं कुसलं, कतं भीरुत्ताणं, यावता भो अकतपापानं अकतलुद्दानं अकतकिब्बिसानं कतकल्याणानं कतकुसलानं कतभीरुत्ताणानं गति, तं गतिं पेच्च गच्छामी’ति, सो न सोचति न किलमति न परिदेवति न उरत्ताळिं कन्दति न सम्मोहं आपज्जति, ‘कतं मे पुञ्ञं, अकतं पापं, या भविस्सति गति अकतपापस्स अकतलुद्दस्स अकतकिब्बिसस्स कतपुञ्ञस्स कतकुसलस्स कतभीरुत्ताणस्स, तं पेच्च भवे गतिं पच्चनुभविस्सामी’ति विप्पटिसारो न जायति। अविप्पटिसारिनो खो, भिक्खवे, इत्थिया वा पुरिसस्स वा गिहिनो वा पब्बजितस्स वा भद्दकं मरणं भद्दिका कालङ्किरियाति वदामी’’ति। इदं कम्मं।
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, paṇḍitaṃ pīṭhasamārūḷhaṃ vā mañcasamārūḷhaṃ vā chamāyaṃ vā semānaṃ yānissa pubbe kalyāṇāni kammāni katāni kāyena sucaritāni vācāya sucaritāni manasā sucaritāni, tānissa tamhi samaye olambanti ajjholambanti abhippalambanti. Seyyathāpi, bhikkhave, mahataṃ pabbatakūṭānaṃ chāyā sāyanhasamayaṃ pathaviyaṃ olambanti ajjholambanti abhippalambanti. Evameva kho, bhikkhave, paṇḍitaṃ pīṭhasamārūḷhaṃ vā mañcasamārūḷhaṃ vā chamāyaṃ vā semānaṃ yānissa pubbe kalyāṇāni kammāni katāni kāyena sucaritāni vācāya sucaritāni manasā sucaritāni, tānissa tamhi samaye olambanti ajjholambanti abhippalambanti. Tatra, bhikkhave, paṇḍitassa ‘evaṃ hoti akataṃ vata me pāpaṃ , akataṃ luddaṃ, akataṃ kibbisaṃ. Kataṃ kalyāṇaṃ, kataṃ kusalaṃ, kataṃ bhīruttāṇaṃ, yāvatā bho akatapāpānaṃ akataluddānaṃ akatakibbisānaṃ katakalyāṇānaṃ katakusalānaṃ katabhīruttāṇānaṃ gati, taṃ gatiṃ pecca gacchāmī’ti, so na socati na kilamati na paridevati na urattāḷiṃ kandati na sammohaṃ āpajjati, ‘kataṃ me puññaṃ, akataṃ pāpaṃ, yā bhavissati gati akatapāpassa akataluddassa akatakibbisassa katapuññassa katakusalassa katabhīruttāṇassa, taṃ pecca bhave gatiṃ paccanubhavissāmī’ti vippaṭisāro na jāyati. Avippaṭisārino kho, bhikkhave, itthiyā vā purisassa vā gihino vā pabbajitassa vā bhaddakaṃ maraṇaṃ bhaddikā kālaṅkiriyāti vadāmī’’ti. Idaṃ kammaṃ.
‘‘तीणिमानि , भिक्खवे, दुच्चरितानि। कतमानि तीणि, कायदुच्चरितं वचीदुच्चरितं मनोदुच्चरितं। इमानि खो, भिक्खवे, तीणि दुच्चरितानि। तीणिमानि, भिक्खवे, सुचरितानि। कतमानि तीणि? कायसुचरितं वचीसुचरितं मनोसुचरितं। इमानि खो, भिक्खवे, तीणि सुचरितानि। इदं कम्मं।
‘‘Tīṇimāni , bhikkhave, duccaritāni. Katamāni tīṇi, kāyaduccaritaṃ vacīduccaritaṃ manoduccaritaṃ. Imāni kho, bhikkhave, tīṇi duccaritāni. Tīṇimāni, bhikkhave, sucaritāni. Katamāni tīṇi? Kāyasucaritaṃ vacīsucaritaṃ manosucaritaṃ. Imāni kho, bhikkhave, tīṇi sucaritāni. Idaṃ kammaṃ.
तत्थ कतमो विपाको?
Tattha katamo vipāko?
‘‘लाभा वो, भिक्खवे, सुलद्धं वो, भिक्खवे, खणो वो, भिक्खवे, पटिलद्धो ब्रह्मचरियवासाय। दिट्ठा मया, भिक्खवे, छ फस्सायतनिका नाम निरया। तत्थ यं किञ्चि चक्खुना रूपं पस्सति अनिट्ठरूपंयेव पस्सति, नो इट्ठरूपं। अकन्तरूपंयेव पस्सति, नो कन्तरूपं। अमनापरूपंयेव पस्सति, नो मनापरूपं।
‘‘Lābhā vo, bhikkhave, suladdhaṃ vo, bhikkhave, khaṇo vo, bhikkhave, paṭiladdho brahmacariyavāsāya. Diṭṭhā mayā, bhikkhave, cha phassāyatanikā nāma nirayā. Tattha yaṃ kiñci cakkhunā rūpaṃ passati aniṭṭharūpaṃyeva passati, no iṭṭharūpaṃ. Akantarūpaṃyeva passati, no kantarūpaṃ. Amanāparūpaṃyeva passati, no manāparūpaṃ.
यं किञ्चि सोतेन सद्दं सुणाति…पे॰… घानेन…पे॰… जिव्हाय…पे॰… कायेन…पे॰… यं किञ्चि मनसा धम्मं विजानाति अनिट्ठधम्मंयेव विजानाति, नो इट्ठधम्मं। अकन्तधम्मंयेव विजानाति, नो कन्तधम्मं। अमनापधम्मंयेव विजानाति, नो मनापधम्मं। लाभा वो, भिक्खवे, सुलद्धं वो, भिक्खवे, खणो वो, भिक्खवे, पटिलद्धो ब्रह्मचरियवासाय।
Yaṃ kiñci sotena saddaṃ suṇāti…pe… ghānena…pe… jivhāya…pe… kāyena…pe… yaṃ kiñci manasā dhammaṃ vijānāti aniṭṭhadhammaṃyeva vijānāti, no iṭṭhadhammaṃ. Akantadhammaṃyeva vijānāti, no kantadhammaṃ. Amanāpadhammaṃyeva vijānāti, no manāpadhammaṃ. Lābhā vo, bhikkhave, suladdhaṃ vo, bhikkhave, khaṇo vo, bhikkhave, paṭiladdho brahmacariyavāsāya.
‘‘दिट्ठा मया, भिक्खवे, छ फस्सायतनिका नाम सग्गा। तत्थ यं किञ्चि चक्खुना रूपं पस्सति इट्ठरूपंयेव पस्सति, नो अनिट्ठरूपं। कन्तरूपंयेव पस्सति, नो अकन्तरूपं। मनापरूपंयेव पस्सति, नो अमनापरूपं। यं किञ्चि सोतेन सद्दं सुणाति…पे॰… घानेन …पे॰… जिव्हाय…पे॰… कायेन…पे॰… मनसा धम्मं विजानाति इट्ठधम्मंयेव विजानाति, नो अनिट्ठधम्मं। कन्तधम्मंयेव विजानाति, नो अकन्तधम्मं। मनापधम्मंयेव विजानाति, नो अमनापधम्मं। लाभा वो, भिक्खवे, सुलद्धं वो, भिक्खवे, खणो वो, भिक्खवे, पटिलद्धो ब्रह्मचरियवासाया’’ति। अयं विपाको।
‘‘Diṭṭhā mayā, bhikkhave, cha phassāyatanikā nāma saggā. Tattha yaṃ kiñci cakkhunā rūpaṃ passati iṭṭharūpaṃyeva passati, no aniṭṭharūpaṃ. Kantarūpaṃyeva passati, no akantarūpaṃ. Manāparūpaṃyeva passati, no amanāparūpaṃ. Yaṃ kiñci sotena saddaṃ suṇāti…pe… ghānena …pe… jivhāya…pe… kāyena…pe… manasā dhammaṃ vijānāti iṭṭhadhammaṃyeva vijānāti, no aniṭṭhadhammaṃ. Kantadhammaṃyeva vijānāti, no akantadhammaṃ. Manāpadhammaṃyeva vijānāti, no amanāpadhammaṃ. Lābhā vo, bhikkhave, suladdhaṃ vo, bhikkhave, khaṇo vo, bhikkhave, paṭiladdho brahmacariyavāsāyā’’ti. Ayaṃ vipāko.
‘‘सट्ठिवस्ससहस्सानि, परिपुण्णानि सब्बसो।
‘‘Saṭṭhivassasahassāni, paripuṇṇāni sabbaso;
तदा हि पकतं पापं, तुय्हं मय्हञ्च मारिसा’’ति॥
Tadā hi pakataṃ pāpaṃ, tuyhaṃ mayhañca mārisā’’ti.
अयं विपाको।
Ayaṃ vipāko.
१२१. तत्थ कतमं कम्मञ्च विपाको च?
121. Tattha katamaṃ kammañca vipāko ca?
‘‘अधम्मचारी हि नरो पमत्तो, यहिं यहिं गच्छति दुग्गतिं यो।
‘‘Adhammacārī hi naro pamatto, yahiṃ yahiṃ gacchati duggatiṃ yo;
सो नं अधम्मो चरितो हनाति, सयं गहीतो यथा कण्हसप्पो॥
So naṃ adhammo carito hanāti, sayaṃ gahīto yathā kaṇhasappo.
अधम्मो निरयं नेति, धम्मो पापेति सुग्गति’’न्ति॥
Adhammo nirayaṃ neti, dhammo pāpeti suggati’’nti.
इदं कम्मञ्च विपाको च।
Idaṃ kammañca vipāko ca.
‘‘मा, भिक्खवे, पुञ्ञानं भायित्थ, सुखस्सेतं, भिक्खवे, अधिवचनं इट्ठस्स कन्तस्स पियस्स मनापस्स यदिदं पुञ्ञानि। अभिजानामि खो पनाहं, भिक्खवे, दीघरत्तं कतानं पुञ्ञानं इट्ठं 287 कन्तं पियं मनापं विपाकं पच्चनुभूतं, सत्त वस्सानि मेत्तचित्तं भावेत्वा सत्त संवट्टविवट्टकप्पे न इमं 288 लोकं पुनरागमासिं। संवट्टमाने सुदाहं, भिक्खवे, कप्पे आभस्सरूपगो होमि। विवट्टमाने कप्पे सुञ्ञं ब्रह्मविमानं उपपज्जामि। तत्र सुदाहं 289, भिक्खवे, ब्रह्मा होमि महाब्रह्मा अभिभू अनभिभूतो अञ्ञदत्थुदसो वसवत्ती। छत्तिंसक्खत्तुं खो पनाहं, भिक्खवे, सक्को अहोसिं देवानमिन्दो, अनेकसतक्खत्तुं राजा अहोसिं चक्कवत्ती 290 धम्मिको धम्मराजा चातुरन्तो विजितावी जनपदत्थावरियप्पत्तो सत्तरतनसमन्नागतो, को पन वादो पदेसरज्जस्स? तस्स मय्हं, भिक्खवे, एतदहोसि ‘किस्स नु खो मे इदं कम्मस्स फलं, किस्स कम्मस्स विपाको, येनाहं एतरहि एवंमहिद्धिको एवंमहानुभावो’ति। तस्स मय्हं, भिक्खवे, एतदहोसि ‘तिण्णं खो मे इदं कम्मानं फलं, तिण्णं कम्मानं विपाको। येनाहं एतरहि एवंमहिद्धिको एवंमहानुभावो’ति। सेय्यथिदं, दानस्स दमस्स संयमस्सा’’ति। तत्थ यञ्च दानं यो च दमो यो च संयमो, इदं कम्मं। यो तप्पच्चया विपाको पच्चनुभूतो, अयं विपाको। तथा चूळकम्मविभङ्गो वत्तब्बो।
‘‘Mā, bhikkhave, puññānaṃ bhāyittha, sukhassetaṃ, bhikkhave, adhivacanaṃ iṭṭhassa kantassa piyassa manāpassa yadidaṃ puññāni. Abhijānāmi kho panāhaṃ, bhikkhave, dīgharattaṃ katānaṃ puññānaṃ iṭṭhaṃ 291 kantaṃ piyaṃ manāpaṃ vipākaṃ paccanubhūtaṃ, satta vassāni mettacittaṃ bhāvetvā satta saṃvaṭṭavivaṭṭakappe na imaṃ 292 lokaṃ punarāgamāsiṃ. Saṃvaṭṭamāne sudāhaṃ, bhikkhave, kappe ābhassarūpago homi. Vivaṭṭamāne kappe suññaṃ brahmavimānaṃ upapajjāmi. Tatra sudāhaṃ 293, bhikkhave, brahmā homi mahābrahmā abhibhū anabhibhūto aññadatthudaso vasavattī. Chattiṃsakkhattuṃ kho panāhaṃ, bhikkhave, sakko ahosiṃ devānamindo, anekasatakkhattuṃ rājā ahosiṃ cakkavattī 294 dhammiko dhammarājā cāturanto vijitāvī janapadatthāvariyappatto sattaratanasamannāgato, ko pana vādo padesarajjassa? Tassa mayhaṃ, bhikkhave, etadahosi ‘kissa nu kho me idaṃ kammassa phalaṃ, kissa kammassa vipāko, yenāhaṃ etarahi evaṃmahiddhiko evaṃmahānubhāvo’ti. Tassa mayhaṃ, bhikkhave, etadahosi ‘tiṇṇaṃ kho me idaṃ kammānaṃ phalaṃ, tiṇṇaṃ kammānaṃ vipāko. Yenāhaṃ etarahi evaṃmahiddhiko evaṃmahānubhāvo’ti. Seyyathidaṃ, dānassa damassa saṃyamassā’’ti. Tattha yañca dānaṃ yo ca damo yo ca saṃyamo, idaṃ kammaṃ. Yo tappaccayā vipāko paccanubhūto, ayaṃ vipāko. Tathā cūḷakammavibhaṅgo vattabbo.
यं सुभस्स माणवस्स तोदेय्यपुत्तस्स देसितं। तत्थ ये धम्मा अप्पायुकदीघायुकताय संवत्तन्ति बह्वाबाधअप्पाबाधताय अप्पेसक्खमहेसक्खताय दुब्बण्णसुवण्णताय नीचकुलिकउच्चकुलिकताय अप्पभोगमहाभोगताय दुप्पञ्ञपञ्ञवन्तताय च संवत्तन्ति, इदं कम्मं। या तत्थ अप्पायुकदीघायुकता…पे॰… दुप्पञ्ञपञ्ञवन्तता, अयं विपाको। इदं कम्मञ्च विपाको च।
Yaṃ subhassa māṇavassa todeyyaputtassa desitaṃ. Tattha ye dhammā appāyukadīghāyukatāya saṃvattanti bahvābādhaappābādhatāya appesakkhamahesakkhatāya dubbaṇṇasuvaṇṇatāya nīcakulikauccakulikatāya appabhogamahābhogatāya duppaññapaññavantatāya ca saṃvattanti, idaṃ kammaṃ. Yā tattha appāyukadīghāyukatā…pe… duppaññapaññavantatā, ayaṃ vipāko. Idaṃ kammañca vipāko ca.
१२२. तत्थ कतमं कुसलं?
122. Tattha katamaṃ kusalaṃ?
‘‘वाचानुरक्खी मनसा सुसंवुतो, कायेन च नाकुसलं कयिरा 295।
‘‘Vācānurakkhī manasā susaṃvuto, kāyena ca nākusalaṃ kayirā 296;
एते तयो कम्मपथे विसोधये, आराधये मग्गमिसिप्पवेदित’’न्ति॥
Ete tayo kammapathe visodhaye, ārādhaye maggamisippavedita’’nti.
इदं कुसलं।
Idaṃ kusalaṃ.
‘‘यस्स कायेन वाचाय, मनसा नत्थि दुक्कटं।
‘‘Yassa kāyena vācāya, manasā natthi dukkaṭaṃ;
संवुतं तीहि ठानेहि, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Saṃvutaṃ tīhi ṭhānehi, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
इदं कुसलं।
Idaṃ kusalaṃ.
तत्थ कतमं अकुसलं?
Tattha katamaṃ akusalaṃ?
‘‘यस्स अच्चन्त दुस्सील्यं, मालुवा सालमिवोत्थतं।
‘‘Yassa accanta dussīlyaṃ, māluvā sālamivotthataṃ;
करोति सो तथत्तानं, यथा नं इच्छती दिसो’’ति॥
Karoti so tathattānaṃ, yathā naṃ icchatī diso’’ti.
इदं अकुसलं।
Idaṃ akusalaṃ.
‘‘अत्तना हि कतं पापं, अत्तजं अत्तसम्भवं।
‘‘Attanā hi kataṃ pāpaṃ, attajaṃ attasambhavaṃ;
अभिमत्थति 301 दुम्मेधं, वजिरंवस्ममयं मणि’’न्ति॥
Abhimatthati 302 dummedhaṃ, vajiraṃvasmamayaṃ maṇi’’nti.
इदं अकुसलं।
Idaṃ akusalaṃ.
‘‘दस कम्मपथे निसेविय, अकुसलाकुसलेहि विवज्जिता।
‘‘Dasa kammapathe niseviya, akusalākusalehi vivajjitā;
गरहा च भवन्ति देवते, बालमती निरयेसु पच्चरे’’ति॥
Garahā ca bhavanti devate, bālamatī nirayesu paccare’’ti.
इदं अकुसलं।
Idaṃ akusalaṃ.
‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, अकुसलमूलानि 303, कतमानि तीणि? लोभो अकुसलमूलं, दोसो अकुसलमूलं, मोहो अकुसलमूलं। इमानि खो, भिक्खवे, तीणि अकुसलमूलानि’’। इदं अकुसलं।
‘‘Tīṇimāni, bhikkhave, akusalamūlāni 304, katamāni tīṇi? Lobho akusalamūlaṃ, doso akusalamūlaṃ, moho akusalamūlaṃ. Imāni kho, bhikkhave, tīṇi akusalamūlāni’’. Idaṃ akusalaṃ.
तत्थ कतमं कुसलञ्च अकुसलञ्च?
Tattha katamaṃ kusalañca akusalañca?
कल्याणकारी कल्याणं, पापकारी च पापक’’न्ति॥
Kalyāṇakārī kalyāṇaṃ, pāpakārī ca pāpaka’’nti.
तत्थ यं आह ‘‘कल्याणकारी कल्याण’’न्ति, इदं कुसलं। यं आह ‘‘पापकारी च पापक’’न्ति, इदं अकुसलं। इदं कुसलञ्च अकुसलञ्च।
Tattha yaṃ āha ‘‘kalyāṇakārī kalyāṇa’’nti, idaṃ kusalaṃ. Yaṃ āha ‘‘pāpakārī ca pāpaka’’nti, idaṃ akusalaṃ. Idaṃ kusalañca akusalañca.
‘‘सुभेन कम्मेन वजन्ति सुग्गतिं, अपायभूमिं असुभेन कम्मुना।
‘‘Subhena kammena vajanti suggatiṃ, apāyabhūmiṃ asubhena kammunā;
खया च कम्मस्स विमुत्तचेतसो, निब्बन्ति ते जोतिरिविन्धनक्खया’’॥
Khayā ca kammassa vimuttacetaso, nibbanti te jotirivindhanakkhayā’’.
तत्थ यं आह ‘‘सुभेन कम्मेन वजन्ति सुग्गति’’न्ति, इदं कुसलं। यं आह ‘‘अपायभूमिं असुभेन कम्मुना’’ति, इदं अकुसलं। इदं कुसलञ्च अकुसलञ्च।
Tattha yaṃ āha ‘‘subhena kammena vajanti suggati’’nti, idaṃ kusalaṃ. Yaṃ āha ‘‘apāyabhūmiṃ asubhena kammunā’’ti, idaṃ akusalaṃ. Idaṃ kusalañca akusalañca.
१२३. तत्थ कतमं अनुञ्ञातं?
123. Tattha katamaṃ anuññātaṃ?
इदं अनुञ्ञातं।
Idaṃ anuññātaṃ.
‘‘तीणिमानि , भिक्खवे, भिक्खूनं करणीयानि। कतमानि तीणि, इध, भिक्खवे, भिक्खु पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहरति आचारगोचरसम्पन्नो अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्सावी, समादाय सिक्खति सिक्खापदेसु, कायकम्मवचीकम्मेन समन्नागतो कुसलेन परिसुद्धाजीवो। आरद्धवीरियो खो पन होति थामवा दळ्हपरक्कमो अनिक्खित्तधुरो अकुसलानं धम्मानं पहानाय कुसलानं धम्मानं भावनाय सच्छिकिरियाय। पञ्ञवा खो पन होति उदयत्थगामिनिया पञ्ञाय समन्नागतो अरियाय निब्बेधिकाय सम्मा दुक्खक्खयगामिनिया। इमानि खो, भिक्खवे, भिक्खूनं तीणि करणीयानी’’ति। इदं अनुञ्ञातं।
‘‘Tīṇimāni , bhikkhave, bhikkhūnaṃ karaṇīyāni. Katamāni tīṇi, idha, bhikkhave, bhikkhu pātimokkhasaṃvarasaṃvuto viharati ācāragocarasampanno aṇumattesu vajjesu bhayadassāvī, samādāya sikkhati sikkhāpadesu, kāyakammavacīkammena samannāgato kusalena parisuddhājīvo. Āraddhavīriyo kho pana hoti thāmavā daḷhaparakkamo anikkhittadhuro akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāya kusalānaṃ dhammānaṃ bhāvanāya sacchikiriyāya. Paññavā kho pana hoti udayatthagāminiyā paññāya samannāgato ariyāya nibbedhikāya sammā dukkhakkhayagāminiyā. Imāni kho, bhikkhave, bhikkhūnaṃ tīṇi karaṇīyānī’’ti. Idaṃ anuññātaṃ.
‘‘दसयिमे 311, भिक्खवे, धम्मा पब्बजितेन अभिण्हं पच्चवेक्खितब्बा। कतमे दस? ‘वेवण्णियम्हि अज्झुपगतो’ति पब्बजितेन अभिण्हं पच्चवेक्खितब्बं…पे॰… इमे खो भिक्खवे दस धम्मा पब्बजितेन अभिण्हं पच्चवेक्खितब्बा’’ति। इदं अनुञ्ञातं।
‘‘Dasayime 312, bhikkhave, dhammā pabbajitena abhiṇhaṃ paccavekkhitabbā. Katame dasa? ‘Vevaṇṇiyamhi ajjhupagato’ti pabbajitena abhiṇhaṃ paccavekkhitabbaṃ…pe… ime kho bhikkhave dasa dhammā pabbajitena abhiṇhaṃ paccavekkhitabbā’’ti. Idaṃ anuññātaṃ.
‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, करणीयानि। कतमानि तीणि? कायसुचरितं वचीसुचरितं मनोसुचरितन्ति। इमानि खो, भिक्खवे, तीणि करणीयानी’’ति। इदं अनुञ्ञातं।
‘‘Tīṇimāni, bhikkhave, karaṇīyāni. Katamāni tīṇi? Kāyasucaritaṃ vacīsucaritaṃ manosucaritanti. Imāni kho, bhikkhave, tīṇi karaṇīyānī’’ti. Idaṃ anuññātaṃ.
तत्थ कतमं पटिक्खित्तं?
Tattha katamaṃ paṭikkhittaṃ?
‘‘नत्थि पुत्तसमं पेमं, नत्थि गोसमितं 313 धनं।
‘‘Natthi puttasamaṃ pemaṃ, natthi gosamitaṃ 314 dhanaṃ;
भगवा आह –
Bhagavā āha –
‘‘नत्थि अत्तसमं पेमं, नत्थि धञ्ञसमं धनं।
‘‘Natthi attasamaṃ pemaṃ, natthi dhaññasamaṃ dhanaṃ;
नत्थि पञ्ञासमा आभा, वुट्ठिवेपरमा सरा’’ति॥
Natthi paññāsamā ābhā, vuṭṭhiveparamā sarā’’ti.
एत्थ यं पुरिमकं, इदं पटिक्खित्तं।
Ettha yaṃ purimakaṃ, idaṃ paṭikkhittaṃ.
‘‘तीणिमानि , भिक्खवेऋ अकरणीयानि। कतमानि तीणि? कायदुच्चरितं वचीदुच्चरितं मनोदुच्चरितन्ति। इमानि खो, भिक्खवे, तीणि अकरणीयानी’’ति। इदं पटिक्खित्तं।
‘‘Tīṇimāni , bhikkhaveऋ akaraṇīyāni. Katamāni tīṇi? Kāyaduccaritaṃ vacīduccaritaṃ manoduccaritanti. Imāni kho, bhikkhave, tīṇi akaraṇīyānī’’ti. Idaṃ paṭikkhittaṃ.
१२४. तत्थ कतमं अनुञ्ञातञ्च पटिक्खित्तञ्च?
124. Tattha katamaṃ anuññātañca paṭikkhittañca?
‘‘किंसूध भीता जनता अनेका, मग्गो चनेकायतनो पवुत्तो 317।
‘‘Kiṃsūdha bhītā janatā anekā, maggo canekāyatano pavutto 318;
पुच्छामि तं गोतम भूरिपञ्ञ, किस्मिं ठितो परलोकं न भायेति॥
Pucchāmi taṃ gotama bhūripañña, kismiṃ ṭhito paralokaṃ na bhāyeti.
‘‘वाचं मनञ्च पणिधाय सम्मा, कायेन पापानि अकुब्बमानो।
‘‘Vācaṃ manañca paṇidhāya sammā, kāyena pāpāni akubbamāno;
बह्वन्नपानं घरमावसन्तो, सद्धो मुदू संविभागी वदञ्ञू।
Bahvannapānaṃ gharamāvasanto, saddho mudū saṃvibhāgī vadaññū;
एतेसु धम्मेसु ठितो चतूसु, धम्मे ठितो परलोकं न भाये’’ति॥
Etesu dhammesu ṭhito catūsu, dhamme ṭhito paralokaṃ na bhāye’’ti.
तत्थ यं आह ‘‘वाचं मनञ्च पणिधाय सम्मा’’ति, इदं अनुञ्ञातं। ‘‘कायेन पापानि अकुब्बमानो’’ति, इदं पटिक्खित्तं। ‘‘बह्वन्नपानं घरमावसन्तो, सद्धो मुदू संविभागी वदञ्ञू। एतेसु धम्मेसु ठितो चतूसु, धम्मे ठितो परलोकं न भाये’’ति, इदं अनुञ्ञातं। इदं अनुञ्ञातञ्च पटिक्खित्तञ्च।
Tattha yaṃ āha ‘‘vācaṃ manañca paṇidhāya sammā’’ti, idaṃ anuññātaṃ. ‘‘Kāyena pāpāni akubbamāno’’ti, idaṃ paṭikkhittaṃ. ‘‘Bahvannapānaṃ gharamāvasanto, saddho mudū saṃvibhāgī vadaññū. Etesu dhammesu ṭhito catūsu, dhamme ṭhito paralokaṃ na bhāye’’ti, idaṃ anuññātaṃ. Idaṃ anuññātañca paṭikkhittañca.
‘‘सब्बपापस्स अकरणं, कुसलस्स उपसम्पदा।
‘‘Sabbapāpassa akaraṇaṃ, kusalassa upasampadā;
सचित्तपरियोदापनं, एतं बुद्धानसासनं’’॥
Sacittapariyodāpanaṃ, etaṃ buddhānasāsanaṃ’’.
तत्थ यं आह ‘‘सब्बपापस्स अकरण’’न्ति, इदं पटिक्खित्तं, यं आह ‘‘कुसलस्स उपसम्पदा’’ति, इदं अनुञ्ञातं। इदं अनुञ्ञातञ्च पटिक्खित्तञ्च।
Tattha yaṃ āha ‘‘sabbapāpassa akaraṇa’’nti, idaṃ paṭikkhittaṃ, yaṃ āha ‘‘kusalassa upasampadā’’ti, idaṃ anuññātaṃ. Idaṃ anuññātañca paṭikkhittañca.
‘‘कायसमाचारम्पाहं, देवानमिन्द, दुविधेन वदामि सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पि। वचीसमाचारम्पाहं , देवानमिन्द , दुविधेन वदामि सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पि। मनोसमाचारम्पाहं देवानमिन्द, दुविधेन वदामि…पे॰… परियेसनम्पाहं, देवानमिन्द, दुविधेन वदामि सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पि’’।
‘‘Kāyasamācārampāhaṃ, devānaminda, duvidhena vadāmi sevitabbampi asevitabbampi. Vacīsamācārampāhaṃ , devānaminda , duvidhena vadāmi sevitabbampi asevitabbampi. Manosamācārampāhaṃ devānaminda, duvidhena vadāmi…pe… pariyesanampāhaṃ, devānaminda, duvidhena vadāmi sevitabbampi asevitabbampi’’.
‘‘कायसमाचारम्पाहं, देवानमिन्द, दुविधेन वदामि सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पी’’ति इति खो पनेतं वुत्तं, किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं। यथारूपञ्च खो कायसमाचारं सेवतो अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति, कुसला धम्मा परिहायन्ति, एवरूपो कायसमाचारो न सेवितब्बो। तत्थ यं जञ्ञा कायसमाचारं ‘‘इमं 319 खो मे कायसमाचारं सेवतो अकुसला धम्मा परिहायन्ति, कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ती’’ति, एवरूपो कायसमाचारो सेवितब्बो। ‘‘कायसमाचारम्पाहं देवानमिन्द, दुविधेन वदामि सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पी’’ति इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्तं। ‘‘वचीसमाचारं…पे॰… ‘‘परियेसनम्पाहं, देवानमिन्द, दुविधेन वदामि सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पी’’ति इति खो पनेतं वुत्तं, किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं। यथारूपञ्च खो परियेसनं सेवतो अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति, कुसला धम्मा परिहायन्ति, एवरूपा परियेसना न सेवितब्बा। तत्थ यं जञ्ञा परियेसनं ‘‘इमं खो मे परियेसनं सेवतो अकुसला धम्मा परिहायन्ति, कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ती’’ति, एवरूपा परियेसना सेवितब्बा। ‘‘परियेसनम्पाहं, देवानमिन्द, दुविधेन वदामि सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पी’’ति इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्तं।
‘‘Kāyasamācārampāhaṃ, devānaminda, duvidhena vadāmi sevitabbampi asevitabbampī’’ti iti kho panetaṃ vuttaṃ, kiñcetaṃ paṭicca vuttaṃ. Yathārūpañca kho kāyasamācāraṃ sevato akusalā dhammā abhivaḍḍhanti, kusalā dhammā parihāyanti, evarūpo kāyasamācāro na sevitabbo. Tattha yaṃ jaññā kāyasamācāraṃ ‘‘imaṃ 320 kho me kāyasamācāraṃ sevato akusalā dhammā parihāyanti, kusalā dhammā abhivaḍḍhantī’’ti, evarūpo kāyasamācāro sevitabbo. ‘‘Kāyasamācārampāhaṃ devānaminda, duvidhena vadāmi sevitabbampi asevitabbampī’’ti iti yaṃ taṃ vuttaṃ, idametaṃ paṭicca vuttaṃ. ‘‘Vacīsamācāraṃ…pe… ‘‘pariyesanampāhaṃ, devānaminda, duvidhena vadāmi sevitabbampi asevitabbampī’’ti iti kho panetaṃ vuttaṃ, kiñcetaṃ paṭicca vuttaṃ. Yathārūpañca kho pariyesanaṃ sevato akusalā dhammā abhivaḍḍhanti, kusalā dhammā parihāyanti, evarūpā pariyesanā na sevitabbā. Tattha yaṃ jaññā pariyesanaṃ ‘‘imaṃ kho me pariyesanaṃ sevato akusalā dhammā parihāyanti, kusalā dhammā abhivaḍḍhantī’’ti, evarūpā pariyesanā sevitabbā. ‘‘Pariyesanampāhaṃ, devānaminda, duvidhena vadāmi sevitabbampi asevitabbampī’’ti iti yaṃ taṃ vuttaṃ, idametaṃ paṭicca vuttaṃ.
तत्थ यं आह ‘‘सेवितब्बम्पी’’ति, इदं अनुञ्ञातं। यं आह ‘‘न सेवितब्बम्पी’’ति, इदं पटिक्खित्तं। इदं अनुञ्ञातञ्च पटिक्खित्तञ्च।
Tattha yaṃ āha ‘‘sevitabbampī’’ti, idaṃ anuññātaṃ. Yaṃ āha ‘‘na sevitabbampī’’ti, idaṃ paṭikkhittaṃ. Idaṃ anuññātañca paṭikkhittañca.
१७०. तत्थ कतमो थवो?
170. Tattha katamo thavo?
‘‘मग्गानट्ठङ्गिको 321 सेट्ठो, सच्चानं चतुरो पदा।
‘‘Maggānaṭṭhaṅgiko 322 seṭṭho, saccānaṃ caturo padā;
विरागो सेट्ठो धम्मानं, द्विपदानञ्च चक्खुमा’’ति॥
Virāgo seṭṭho dhammānaṃ, dvipadānañca cakkhumā’’ti.
अयं थवो।
Ayaṃ thavo.
‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, अग्गानि। कतमानि तीणि? यावता, भिक्खवे, सत्ता अपदा वा द्विपदा वा चतुप्पदा वा बहुप्पदा वा रूपिनो वा अरूपिनो वा सञ्ञिनो वा असञ्ञिनो वा नेवसञ्ञीनासञ्ञिनो वा, तथागतो तेसं अग्गमक्खायति सेट्ठमक्खायति पवरमक्खायति , यदिदं अरहं सम्मासम्बुद्धो। यावता, भिक्खवे, धम्मानं 323 पण्णत्तिसङ्खतानं वा असङ्खतानं वा, विरागो तेसं धम्मानं अग्गमक्खायति सेट्ठमक्खायति पवरमक्खायति, यदिदं मदनिम्मदनो…पे॰… निरोधो निब्बानं। यावता, भिक्खवे, सङ्घानं पण्णत्ति गणानं पण्णत्ति महाजनसन्निपातानं पण्णत्ति, तथागतसावकसङ्घो तेसं अग्गमक्खायति सेट्ठमक्खायति पवरमक्खायति, यदिदं चत्तारि पुरिसयुगानि अट्ठ पुरिसपुग्गला…पे॰… पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्साति।
‘‘Tīṇimāni, bhikkhave, aggāni. Katamāni tīṇi? Yāvatā, bhikkhave, sattā apadā vā dvipadā vā catuppadā vā bahuppadā vā rūpino vā arūpino vā saññino vā asaññino vā nevasaññīnāsaññino vā, tathāgato tesaṃ aggamakkhāyati seṭṭhamakkhāyati pavaramakkhāyati , yadidaṃ arahaṃ sammāsambuddho. Yāvatā, bhikkhave, dhammānaṃ 324 paṇṇattisaṅkhatānaṃ vā asaṅkhatānaṃ vā, virāgo tesaṃ dhammānaṃ aggamakkhāyati seṭṭhamakkhāyati pavaramakkhāyati, yadidaṃ madanimmadano…pe… nirodho nibbānaṃ. Yāvatā, bhikkhave, saṅghānaṃ paṇṇatti gaṇānaṃ paṇṇatti mahājanasannipātānaṃ paṇṇatti, tathāgatasāvakasaṅgho tesaṃ aggamakkhāyati seṭṭhamakkhāyati pavaramakkhāyati, yadidaṃ cattāri purisayugāni aṭṭha purisapuggalā…pe… puññakkhettaṃ lokassāti.
गणो च नरसीहस्स, तानि तीणि विस्सिस्सरे॥
Gaṇo ca narasīhassa, tāni tīṇi vississare.
‘‘समणपदुमसञ्चयो गणो, धम्मवरो च विदूनं सक्कतो।
‘‘Samaṇapadumasañcayo gaṇo, dhammavaro ca vidūnaṃ sakkato;
नरवरदमको च चक्खुमा, तानि तीणि लोकस्स उत्तरि॥
Naravaradamako ca cakkhumā, tāni tīṇi lokassa uttari.
‘‘सत्था च अप्पटिसमो, धम्मो च सब्बो निरुपदाहो।
‘‘Satthā ca appaṭisamo, dhammo ca sabbo nirupadāho;
अरियो च गणवरो, तानि खलु विस्सिस्सरे तीणि॥
Ariyo ca gaṇavaro, tāni khalu vississare tīṇi.
‘‘सच्चनामो जिनो खेमो सब्बाभिभू, सच्चधम्मो नत्थञ्ञो तस्स उत्तरि।
‘‘Saccanāmo jino khemo sabbābhibhū, saccadhammo natthañño tassa uttari;
अरियसङ्घो निच्चं विञ्ञूनं पूजितो, तानि तीणि लोकस्स उत्तरि॥
Ariyasaṅgho niccaṃ viññūnaṃ pūjito, tāni tīṇi lokassa uttari.
‘‘एकायनं जातिखयन्तदस्सी, मग्गं पजानाति हितानुकम्पी।
‘‘Ekāyanaṃ jātikhayantadassī, maggaṃ pajānāti hitānukampī;
एतेन मग्गेन तरिंसु पुब्बे, तरिस्सन्ति ये च 327 तरन्ति ओघं॥
Etena maggena tariṃsu pubbe, tarissanti ye ca 328 taranti oghaṃ.
‘‘तं तादिसं देवमनुस्ससेट्ठं।
‘‘Taṃ tādisaṃ devamanussaseṭṭhaṃ;
सत्ता नमस्सन्ति विसुद्धिपेक्खा’’ति॥
Sattā namassanti visuddhipekkhā’’ti.
अयं थवोति।
Ayaṃ thavoti.
तत्थ लोकियं सुत्तं द्वीहि सुत्तेहि निद्दिसितब्बं संकिलेसभागियेन च वासनाभागियेन च। लोकुत्तरंपि सुत्तं तीहि सुत्तेहि निद्दिसितब्बं दस्सनभागियेन च भावनाभागियेन च असेक्खभागियेन च। लोकियञ्च लोकुत्तरञ्च। यस्मिं सुत्ते यं यं पदं दिस्सति संकिलेसभागियं वा वासनाभागियं वा, तेन तेन लोकियन्ति निद्दिसितब्बं, दस्सनभागियं वा भावनाभागियं वा असेक्खभागियं वा यं यं पदं दिस्सति तेन तेन लोकुत्तरन्ति निद्दिसितब्बं।
Tattha lokiyaṃ suttaṃ dvīhi suttehi niddisitabbaṃ saṃkilesabhāgiyena ca vāsanābhāgiyena ca. Lokuttaraṃpi suttaṃ tīhi suttehi niddisitabbaṃ dassanabhāgiyena ca bhāvanābhāgiyena ca asekkhabhāgiyena ca. Lokiyañca lokuttarañca. Yasmiṃ sutte yaṃ yaṃ padaṃ dissati saṃkilesabhāgiyaṃ vā vāsanābhāgiyaṃ vā, tena tena lokiyanti niddisitabbaṃ, dassanabhāgiyaṃ vā bhāvanābhāgiyaṃ vā asekkhabhāgiyaṃ vā yaṃ yaṃ padaṃ dissati tena tena lokuttaranti niddisitabbaṃ.
वासनाभागियं सुत्तं संकिलेसभागियस्स सुत्तस्स निग्घाताय, दस्सनभागियं सुत्तं वासनाभागियस्स सुत्तस्स निग्घाताय, भावनाभागियं सुत्तं दस्सनभागियस्स सुत्तस्स पटिनिस्सग्गाय, असेक्खभागियं सुत्तं भावनाभागियस्स सुत्तस्स पटिनिस्सग्गाय, असेक्खभागियं सुत्तं दिट्ठधम्मसुखविहारत्थं।
Vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ saṃkilesabhāgiyassa suttassa nigghātāya, dassanabhāgiyaṃ suttaṃ vāsanābhāgiyassa suttassa nigghātāya, bhāvanābhāgiyaṃ suttaṃ dassanabhāgiyassa suttassa paṭinissaggāya, asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ bhāvanābhāgiyassa suttassa paṭinissaggāya, asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ diṭṭhadhammasukhavihāratthaṃ.
लोकुत्तरं सुत्तं सत्ताधिट्ठानं छब्बीसतिया पुग्गलेहि निद्दिसितब्बं, ते तीहि सुत्तेहि समन्वेसितब्बा दस्सनभागियेन भावनाभागियेन असेक्खभागियेन चाति।
Lokuttaraṃ suttaṃ sattādhiṭṭhānaṃ chabbīsatiyā puggalehi niddisitabbaṃ, te tīhi suttehi samanvesitabbā dassanabhāgiyena bhāvanābhāgiyena asekkhabhāgiyena cāti.
तत्थ दस्सनभागियं सुत्तं पञ्चहि पुग्गलेहि निद्दिसितब्बं एकबीजिना कोलंकोलेन सत्तक्खत्तुपरमेन सद्धानुसारिना धम्मानुसारिना चाति, दस्सनभागियं सुत्तं इमेहि पञ्चहि पुग्गलेहि निद्दिसितब्बं। भावनाभागियं सुत्तं द्वादसहि पुग्गलेहि निद्दिसितब्बं सकदागामिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्नेन, सकदागामिना, अनागामिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्नेन, अनागामिना , अन्तरा परिनिब्बायिना, उपहच्च परिनिब्बायिना, असङ्खारपरिनिब्बायिना, ससङ्खारपरिनिब्बायिना, उद्धंसोतेन अकनिट्ठगामिना, सद्धाविमुत्तेन, दिट्ठिप्पत्तेन, कायसक्खिना चाति, भावनाभागियं सुत्तं इमेहि द्वादसहि पुग्गलेहि निद्दिसितब्बं। असेक्खभागियं सुत्तं नवहि पुग्गलेहि निद्दिसितब्बं सद्धाविमुत्तेन, पञ्ञाविमुत्तेन, सुञ्ञतविमुत्तेन, अनिमित्तविमुत्तेन, अप्पणिहितविमुत्तेन, उभतोभागविमुत्तेन समसीसिना पच्चेकबुद्धसम्मासम्बुद्धेहि चाति, असेक्खभागियं सुत्तं इमेहि नवहि पुग्गलेहि निद्दिसितब्बं। एवं लोकुत्तरं सुत्तं सत्ताधिट्ठानं इमेहि छब्बीसतिया पुग्गलेहि निद्दिसितब्बं।
Tattha dassanabhāgiyaṃ suttaṃ pañcahi puggalehi niddisitabbaṃ ekabījinā kolaṃkolena sattakkhattuparamena saddhānusārinā dhammānusārinā cāti, dassanabhāgiyaṃ suttaṃ imehi pañcahi puggalehi niddisitabbaṃ. Bhāvanābhāgiyaṃ suttaṃ dvādasahi puggalehi niddisitabbaṃ sakadāgāmiphalasacchikiriyāya paṭipannena, sakadāgāminā, anāgāmiphalasacchikiriyāya paṭipannena, anāgāminā , antarā parinibbāyinā, upahacca parinibbāyinā, asaṅkhāraparinibbāyinā, sasaṅkhāraparinibbāyinā, uddhaṃsotena akaniṭṭhagāminā, saddhāvimuttena, diṭṭhippattena, kāyasakkhinā cāti, bhāvanābhāgiyaṃ suttaṃ imehi dvādasahi puggalehi niddisitabbaṃ. Asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ navahi puggalehi niddisitabbaṃ saddhāvimuttena, paññāvimuttena, suññatavimuttena, animittavimuttena, appaṇihitavimuttena, ubhatobhāgavimuttena samasīsinā paccekabuddhasammāsambuddhehi cāti, asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ imehi navahi puggalehi niddisitabbaṃ. Evaṃ lokuttaraṃ suttaṃ sattādhiṭṭhānaṃ imehi chabbīsatiyā puggalehi niddisitabbaṃ.
लोकियं सुत्तं सत्ताधिट्ठानं एकूनवीसतिया पुग्गलेहि निद्दिसितब्बं। ते चरितेहि निद्दिट्ठा समन्वेसितब्बा केचि रागचरिता, केचि दोसचरिता, केचि मोहचरिता, केचि रागचरिता च दोसचरिता च, केचि रागचरिता च मोहचरिता च, केचि दोसचरिता च मोहचरिता च, केचि रागचरिता च दोसचरिता च मोहचरिता च, रागमुखे ठितो रागचरितो, रागमुखे ठितो दोसचरितो, रागमुखे ठितो मोहचरितो, रागमुखे ठितो रागचरितो च दोसचरितो च मोहचरितो च, दोसमुखे ठितो दोसचरितो, दोसमुखे ठितो मोहचरितो, दोसमुखे ठितो रागचरितो, दोसमुखे ठितो रागचरितो च दोसचरितो च मोहचरितो च, मोहमुखे ठितो मोहचरितो, मोहमुखे ठितो रागचरितो मोहमुखे ठितो दोसचरितो, मोहमुखे ठितो रागचरितो च दोसचरितो च मोहचरितो चाति, लोकियं सुत्तं सत्ताधिट्ठानं इमेहि एकूनवीसतिया पुग्गलेहि निद्दिसितब्बं।
Lokiyaṃ suttaṃ sattādhiṭṭhānaṃ ekūnavīsatiyā puggalehi niddisitabbaṃ. Te caritehi niddiṭṭhā samanvesitabbā keci rāgacaritā, keci dosacaritā, keci mohacaritā, keci rāgacaritā ca dosacaritā ca, keci rāgacaritā ca mohacaritā ca, keci dosacaritā ca mohacaritā ca, keci rāgacaritā ca dosacaritā ca mohacaritā ca, rāgamukhe ṭhito rāgacarito, rāgamukhe ṭhito dosacarito, rāgamukhe ṭhito mohacarito, rāgamukhe ṭhito rāgacarito ca dosacarito ca mohacarito ca, dosamukhe ṭhito dosacarito, dosamukhe ṭhito mohacarito, dosamukhe ṭhito rāgacarito, dosamukhe ṭhito rāgacarito ca dosacarito ca mohacarito ca, mohamukhe ṭhito mohacarito, mohamukhe ṭhito rāgacarito mohamukhe ṭhito dosacarito, mohamukhe ṭhito rāgacarito ca dosacarito ca mohacarito cāti, lokiyaṃ suttaṃ sattādhiṭṭhānaṃ imehi ekūnavīsatiyā puggalehi niddisitabbaṃ.
वासनाभागियं सुत्तं सीलवन्तेहि निद्दिसितब्बं, ते सीलवन्तो पञ्च पुग्गला पकतिसीलं समादानसीलं चित्तप्पसादो समथो विपस्सना चाति, वासनाभागियं सुत्तं इमेहि पञ्चहि पुग्गलेहि निद्दिसितब्बं।
Vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ sīlavantehi niddisitabbaṃ, te sīlavanto pañca puggalā pakatisīlaṃ samādānasīlaṃ cittappasādo samatho vipassanā cāti, vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ imehi pañcahi puggalehi niddisitabbaṃ.
लोकुत्तरं सुत्तं धम्माधिट्ठानं तीहि सुत्तेहि निद्दिसितब्बं दस्सनभागियेन भावनाभागियेन असेक्खभागियेन च।
Lokuttaraṃ suttaṃ dhammādhiṭṭhānaṃ tīhi suttehi niddisitabbaṃ dassanabhāgiyena bhāvanābhāgiyena asekkhabhāgiyena ca.
लोकियञ्च लोकुत्तरञ्च सत्ताधिट्ठानञ्च धम्माधिट्ठानञ्च उभयेन निद्दिसितब्बं, ञाणं पञ्ञाय निद्दिसितब्बं पञ्ञिन्द्रियेन पञ्ञाबलेन अधिपञ्ञासिक्खाय धम्मविचयसम्बोज्झङ्गेन सम्मादिट्ठिया तीरणाय सन्तीरणाय धम्मे ञाणेन अन्वये ञाणेन खये ञाणेन अनुप्पादे ञाणेन अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियेन अञ्ञिन्द्रियेन अञ्ञाताविन्द्रियेन चक्खुना विज्जाय बुद्धिया भूरिया मेधाय, यं यं वा पन लब्भति, तेन तेन पञ्ञाधिवचनेन निद्दिसितब्बं।
Lokiyañca lokuttarañca sattādhiṭṭhānañca dhammādhiṭṭhānañca ubhayena niddisitabbaṃ, ñāṇaṃ paññāya niddisitabbaṃ paññindriyena paññābalena adhipaññāsikkhāya dhammavicayasambojjhaṅgena sammādiṭṭhiyā tīraṇāya santīraṇāya dhamme ñāṇena anvaye ñāṇena khaye ñāṇena anuppāde ñāṇena anaññātaññassāmītindriyena aññindriyena aññātāvindriyena cakkhunā vijjāya buddhiyā bhūriyā medhāya, yaṃ yaṃ vā pana labbhati, tena tena paññādhivacanena niddisitabbaṃ.
ञेय्यं अतीतानागतपच्चुप्पन्नेहि अज्झत्तिकबाहिरेहि हीनप्पणीतेहि दूरसन्तिकेहि सङ्खतासङ्खतेहि कुसलाकुसलाब्याकतेहि सङ्खेपतो वा छहि आरम्मणेहि निद्दिसितब्बं। ञाणञ्च ञेय्यञ्च तदुभयेन निद्दिसितब्बं, पञ्ञापि आरम्मणभूता ञेय्यं, यं किञ्चि आरम्मणभूतं अज्झत्तिकं वा बाहिरं वा, सब्बं तं सङ्खतेन असङ्खतेन च निद्दिसितब्बं।
Ñeyyaṃ atītānāgatapaccuppannehi ajjhattikabāhirehi hīnappaṇītehi dūrasantikehi saṅkhatāsaṅkhatehi kusalākusalābyākatehi saṅkhepato vā chahi ārammaṇehi niddisitabbaṃ. Ñāṇañca ñeyyañca tadubhayena niddisitabbaṃ, paññāpi ārammaṇabhūtā ñeyyaṃ, yaṃ kiñci ārammaṇabhūtaṃ ajjhattikaṃ vā bāhiraṃ vā, sabbaṃ taṃ saṅkhatena asaṅkhatena ca niddisitabbaṃ.
दस्सनं भावना 329 सकवचनं परवचनं विसज्जनीयं अविसज्जनीयं कम्मं विपाकोति सब्बत्थ तदुभयं सुत्ते यथा निद्दिट्ठं, तथा उपधारयित्वा लब्भमानतो निद्दिसितब्बं, यं वा पन किञ्चि भगवा अञ्ञतरवचनं भासति, सब्बं तं यथानिद्दिट्ठं धारयितब्बं।
Dassanaṃ bhāvanā 330 sakavacanaṃ paravacanaṃ visajjanīyaṃ avisajjanīyaṃ kammaṃ vipākoti sabbattha tadubhayaṃ sutte yathā niddiṭṭhaṃ, tathā upadhārayitvā labbhamānato niddisitabbaṃ, yaṃ vā pana kiñci bhagavā aññataravacanaṃ bhāsati, sabbaṃ taṃ yathāniddiṭṭhaṃ dhārayitabbaṃ.
दुविधो हेतु यञ्च कम्मं ये च किलेसा, समुदयो किलेसा। तत्थ किलेसा संकिलेसभागियेन सुत्तेन निद्दिसितब्बा। समुदयो संकिलेसभागियेन च वासनाभागियेन च सुत्तेन निद्दिसितब्बो। तत्थ कुसलं चतूहि सुत्तेहि निद्दिसितब्बं वासनाभागियेन दस्सनभागियेन भावनाभागियेन असेक्खभागियेन च। अकुसलं संकिलेसभागियेन सुत्तेन निद्दिसितब्बं । कुसलञ्च अकुसलञ्च तदुभयेन 331 निद्दिसितब्बं। अनुञ्ञातं भगवतो अनुञ्ञाताय निद्दिसितब्बं, तं पञ्चविधं संवरो पहानं भावना सच्छिकिरिया कप्पियानुलोमोति, यं दिस्सति तासु तासु भूमीसु, तं कप्पियानुलोमेन निद्दिसितब्बं। पटिक्खित्तं भगवता पटिक्खित्तकारणेन निद्दिसितब्बं। अनुञ्ञातञ्च पटिक्खित्तञ्च तदुभयेन निद्दिसितब्बं। थवो पसंसाय निद्दिसितब्बो। सो पञ्चविधेन वेदितब्बो भगवतो धम्मस्स अरियसङ्घस्स अरियधम्मानं सिक्खाय लोकियगुणसम्पत्तियाति। एवं थवो पञ्चविधेन निद्दिसितब्बो।
Duvidho hetu yañca kammaṃ ye ca kilesā, samudayo kilesā. Tattha kilesā saṃkilesabhāgiyena suttena niddisitabbā. Samudayo saṃkilesabhāgiyena ca vāsanābhāgiyena ca suttena niddisitabbo. Tattha kusalaṃ catūhi suttehi niddisitabbaṃ vāsanābhāgiyena dassanabhāgiyena bhāvanābhāgiyena asekkhabhāgiyena ca. Akusalaṃ saṃkilesabhāgiyena suttena niddisitabbaṃ . Kusalañca akusalañca tadubhayena 332 niddisitabbaṃ. Anuññātaṃ bhagavato anuññātāya niddisitabbaṃ, taṃ pañcavidhaṃ saṃvaro pahānaṃ bhāvanā sacchikiriyā kappiyānulomoti, yaṃ dissati tāsu tāsu bhūmīsu, taṃ kappiyānulomena niddisitabbaṃ. Paṭikkhittaṃ bhagavatā paṭikkhittakāraṇena niddisitabbaṃ. Anuññātañca paṭikkhittañca tadubhayena niddisitabbaṃ. Thavo pasaṃsāya niddisitabbo. So pañcavidhena veditabbo bhagavato dhammassa ariyasaṅghassa ariyadhammānaṃ sikkhāya lokiyaguṇasampattiyāti. Evaṃ thavo pañcavidhena niddisitabbo.
इन्द्रियभूमि नवहि पदेहि निद्दिसितब्बा, किलेसभूमि नवहि पदेहि निद्दिसितब्बा, एवमेतानि अट्ठारस पदानि होन्ति नव पदानि कुसलानि नव पदानि अकुसलानीति, तथाहि वुत्तं ‘‘अट्ठारस मूलपदा कुहिं दट्ठब्बा, सासनप्पट्ठाने’’ति। तेनाह आयस्मा महाकच्चायनो –
Indriyabhūmi navahi padehi niddisitabbā, kilesabhūmi navahi padehi niddisitabbā, evametāni aṭṭhārasa padāni honti nava padāni kusalāni nava padāni akusalānīti, tathāhi vuttaṃ ‘‘aṭṭhārasa mūlapadā kuhiṃ daṭṭhabbā, sāsanappaṭṭhāne’’ti. Tenāha āyasmā mahākaccāyano –
‘‘नवहि च पदेहि कुसला, नवहि च युज्जन्ति अकुसलप्पक्खा।
‘‘Navahi ca padehi kusalā, navahi ca yujjanti akusalappakkhā;
एते खलु मूलपदा, भवन्ति अट्ठारस पदानी’’ति॥
Ete khalu mūlapadā, bhavanti aṭṭhārasa padānī’’ti.
नियुत्तं सासनप्पट्ठानं।
Niyuttaṃ sāsanappaṭṭhānaṃ.
एत्तावता समत्ता नेत्ति या आयस्मता महाकच्चायनेन भासिता भगवता अनुमोदिता मूलसङ्गीतियं सङ्गीताति।
Ettāvatā samattā netti yā āyasmatā mahākaccāyanena bhāsitā bhagavatā anumoditā mūlasaṅgītiyaṃ saṅgītāti.
नेत्तिप्पकरणं निट्ठितं।
Nettippakaraṇaṃ niṭṭhitaṃ.
Footnotes:
Related texts:
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / सासनपट्ठानवारवण्णना • Sāsanapaṭṭhānavāravaṇṇanā
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā / सासनपट्ठानवारवण्णना • Sāsanapaṭṭhānavāravaṇṇanā
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī / सासनपट्ठानविभावना • Sāsanapaṭṭhānavibhāvanā
